KOSMICZNE

MIECI

Znany poudniowoafrykaski kosmolog

George Ellis podobno powiedzia kiedy,
e jeeli w kosmosie istniej inne cywilizacje,
to prawdopodobnie rejon, ktry zajmuje
Ziemia, oznaczaj na swoich mapach
wielkim czerwonym krzyykiem z dopiskiem
no go zone, czyli omija z daleka.
PAULINA WOJCIECHOWSKA
KRZYSZTOF BOLEJKO

OMIMO e stwierdzenie to odnosio si oryginal

nie do nieprzyjemnej natury czowieka, znajduj
cej odbicie w wojnach, wyzysku i przemocy, ktre
wci dotykaj wikszo ludzkoci, moe take
stanowi komentarz do tego, jak by moe w przyszoci
bdziemy prezentowa si z kosmosu: niebieska plane
ta otoczona przez orbitujce, nieuywane ju statki ko
smiczne - czyli przez tzw. kosmiczne mieci.
Historia wyrzucania w przestrze kosmiczn al
bo w jej okolice przernych wytworw rk ludzkich
ma grubo ponad p wieku - ju podczas drugiej wojny
wiatowej niemieckie rakiety balistyczne A4/V2 osiga
y wysoko 80 km, a pniejsze rakiety amerykaskie
potrafiy wznosi si jeszcze wyej, przekraczajc tym
samym lini Karmana, czyli znajdujc si na wysoko
ci ok. 100 km nad powierzchni Ziemi umown grani
c kosmosu. Jednak pierwszym obiektem, pozostajcym
w przestrzeni duej ni tylko par minut, sta si wy
Patrzc w niebo w pogodn noc, z dala od wiate miejskich, z atwoci mona
strzelony 4 padziernika 1957 roku sowiecki sputnik.
dojrze przelatujce satelity. Jak odrni je od innych obiektw niebieskich?
Udao mu si orbitowa przez cae trzy miesice, zanim
Ot satelita przemieszcza si na tle gwiazd z prdkoci mniej wicej kilku
spad i spali si w atmosferze.
stopni ktowych na sekund, zatem znacznie wolniej ni meteor, ktry,
Potem wystrzelono w przestrze kosmiczn kolejne
przemieszczajc si kilka stopni w cigu uamka sekundy, zaraz po pojawieniu
sputniki i cae mnstwo innych statkw kosmicznych
si, znika. Jednoczenie satelity poruszaj si po niebie minimalnie szybciej
w ramach amerykaskich i sowieckich programw, jak
ni samoloty i w odrnieniu od nich nie migaj. Co wicej, mog w kadej
np. Mercury, Gemini czy Apollo. Od 1957 roku program
chwili sta si niewidoczne, wystarczy bowiem, e np. wejd w cie Ziemi lub
Space Surveillance NetWork skatalogowa ponad 20 tys.
ustawi si tak, e przestan odbija wystarczajco duo wiata.
stworzonych przez czowieka obiektw, ktre wkroczyy
Najlepszy moment na obserwacj nastpuje mniej wicej godzin
w przestrze kosmiczn. O tym, jak wiele jest ich obecnie
po zachodzie soca i na godzin przed wschodem. Obiektami najbardziej
na orbicie, mona si przekona, obserwujc w pogodn
poszukiwanymi przez obserwatorw amatorw s Midzynarodowa Stacja
noc niebo. Wolno przemieszczajce si obiekty to wanie
Kosmiczna i trjantenowe satelity Iridium (ilustracja powyej). Gdy pooenie tych
satelity. Jeli obserwowany obiekt przemieszcza si szybko
ostatnich jest odpowiednie, wwczas na skutek odbijania wiata sonecznego
i zaraz znika, to najprawdopodobniej jest meteor, jeli na
potrafi one osign jasno nawet do -9 wielkoci gwiazdowej (dla porwnania
tomiast miga, jest to najpewniej samolot (patrz ramka).
wielko gwiazdowa Wenus to ok. -4, a Ksiyca w peni -12). Wida je zatem
Co wicej, wydaje si, e wkraczamy obecnie w na
bez problemu nawet w duym miecie. Satelity Iridium s na tyle popularne,
stpny etap podboju kosmosu, a dokadnie w epok ko
e waciciele iPhonw mog nawet cign specjalne aplety informujce,
mercjalizacji lotw kosmicznych. 8 grudnia 2010 roku
kiedy i gdzie zobaczy flar, czyli momentalne pojanienie. O tym, kiedy te
z kosmodromu na Florydzie zosta wystrzelony SpaceX
i inne satelity pojawi si nad naszymi gowami, mona dowiedzie si take
Dragon, pierwszy bdcy wasnoci prywatnej firmy
ze
strony www.heavens-above.com/ w dziale Satellites".
statek kosmiczny, ktremu udao si wznie na orbi
t Ziemi i potem w caoci wyldowa na powierzch
ni Ziemi, a konkretnie na powierzchni Oceanu Spo
Jak wiadomo, aby utrzyma si na orbicie, sateli
kojnego. Z kolei firma Richarda Bransona, Virgin Gata musi cay czas pozostawa w ruchu. Gdyby go na
lactic, deklaruje, e by moe ju od przyszego roku
gle zupenie zatrzyma, spadby prosto na Ziemi.
rozpocznie regularne komercyjne loty kosmiczne, ktre
Im mniejsza zatem prdko orbitalna satelity, tym
bd osiga wysoko ok. 110 km. Cena wycieczki to
szybciej on spada, obniajc si kolejno na nisze
ok. 200 tys. dolarw, co jest kwot cakiem przystpn
i nisze orbity. Satelity kr bowiem na rnych or
w porwnaniu z 20 mln, ktre pacili za kilka dni w ko
bitach, ale zawsze na wysokociach, gdzie wystpuje
smosie klienci rosyjskiego Mira. Mwi si te o planach
jeszcze szcztkowa atmosfera ziemska; przykadowo
wprowadzenia szybkich przelotw pomidzy kontynen
Wobec
amerykaskie wahadowce lataj na wysokoci 150tami - dziki wyrzuceniu samolotu na orbit, wyczerpu
zwikszajcego si
-450 km nad Ziemi, satelity wojskowe na wysokoci
jca dwudziestoparogodzinna podr Londyn-Sydney
na orbitach
500-1000 km, a satelity komunikacyjne s wynoszo
trwaaby ok. dwch godzin.
okooziemskich
ne na wysoko 36 tys. km. Owa szcztkowa atmos
Jeden satelita dziennie
ruchu,
fera ziemska wchodzi zatem z satelitami w kontakt,
byoby podane,
powodujc tarcie, a tym samym i hamowanie, na sku
Wszystko to, pobudzajc wyobrani drzemicego w ka
by kady wychodzcy
dym z nas odkrywcy, brzmi dla ludzkiego ucha bardzo przy tek ktrego satelity zaczynaj traci swoj wysoko.
z uytku satelita
To tracenie wysokoci nieuchronnie musiaoby do
jemnie, ale zastanwmy si przez chwil, co dzieje si z ty
mg jak najszybciej
mi wystrzelonymi w kosmos satelitami, ktre wyszy ju
prowadza do przedwczesnego upadku takiego sate
opa i spali si
z uytku, lub te z tymi czciami statkw kosmicznych,
lity na Ziemi i eby temu zapobiec, raz na jaki czas
w gstszych
uruchamia si ich silniki, aby wznie je z powrotem
ktre podczas lotu w kosmosie s gubione, jak to si
warstwach atmosfery.
na podan orbit.
dzieje z pustymi zbiornikami po paliwie.

JAK ZAOBSERWOWA SATELIT?

W padzierniku
1999 roku
jeden z domw
w niemieckim
Oberhausen mia
astronomicznego
pecha - spad
na niego z kosmosu
ten 18-centymetrowy
kawaek metalu,
niszczc okno i dach.

Oczywicie, gdy satelita przestaje funkcjonowa, nie

koryguje si ju jego trajektorii i powoli spada on, a wresz
cie, wkroczywszy w gstsze warstwy atmosfery, ulega spa
leniu - obecnie taki los spotyka rednio jednego satelit
dziennie. Jednak Arrun Saunders i Hugh Lewis z University of Southampton w Wielkiej Brytanii, przestudiowaw
szy orbity ponad 30 satelitw na przestrzeni ok. 40 lat, za
uwayli, e czas, jaki zajmuje satelitom spadek z orbity,
coraz bardziej si wydua. Tumaczy si to ozibianiem
si i rozrzedzaniem grnych warstw atmosfery na skutek
wzrastajcych poziomw dwutlenku wgla.

Zderzenie na orbicie
Nie wyglda to moe na zbyt wielki problem, ale fak
tem jest, e wok naszej planety robi si coraz tocz
niej: ju teraz spord ponad 8 tys. obiektw ko
smicznych znajdujcych si na orbicie tylko ok. 3 tys.
to funkcjonujce satelity - reszta to statki i czci statkw

Trzeci czon
wystrzelonej
13 maja 1993 roku
rakiety Delta II, ktry
12 stycznia 2001 roku
spad 240 km
na zachd od Riyadh
w Arabii Saudyjskiej
(www.edipsetours.com/
sat/debris.html).

kosmicznych, ktre wyszy ju z uy

cia i teraz stanowi jedynie zagroe
nie dla tych, ktre s jeszcze eksplo
atowane. Na przykad w 2009 roku
jeden z takich kosmicznych wrakw
wlecia na orbit nadal funkcjonujce
go satelity, co zakoczyo si kolizj,
w wyniku ktrej oba te obiekty ulegy
zniszczeniu.
Co zatem zrobi, aby takim zde
rzeniom zapobiec? Jedn z propo
zycji jest programowanie silnikw
tak, aby na koniec swojego czynne
go ycia wypychay satelity w atmos
fer ziemsk, gdzie te, pod wpywem
tarcia, by si spalay. Niestety, nie
jest to rozwizanie najtasze, gdy
wymaga dodatkowych zapasw pa
liwa, co z kolei oznacza zwikszenie
masy takich satelitw i tym samym
zwikszenie kosztw wynoszenia
ich w kosmos.
Inne, oszczdniejsze rozwizanie
przedstawia ostatnio na konferencji w Toronto Kristin
Gates z Global Aerospace Corporation w Altadena w Ka
lifornii. Wedle jej propozycji, kady satelita wystrzeliwa
ny w przestrze kosmiczn byby wyposaony w specjal
ny balon, zwinity i przechowywany na pokadzie. Kie
dy satelita miaby wyj z uytku, balon napeniaby si
np. helem, stwarzajc w ten sposb dodatkowy opr pod
czas kontaktu satelity z rozrzedzonymi warstwami ze
wntrznymi atmosfery Ziemi, tym samym przyspiesza
jc proces jego spadania.

Ryzyko trafienia - 10%

Rozwaajc kwesti spadajcych statkw kosmicznych,
nie sposb nie wspomnie, e czasem satelita w atmo
sferze nie spali si cakowicie - wtedy niektre jego frag
menty docieraj do powierzchni Ziemi. Jeden z bardziej
znanych takich przypadkw mia miejsce w 1962 roku,
kiedy to kawaek metalu o masie 9,5 kg, zidentyfikowa
ny potem jako cz wystrzelonego dwa lata wczeniej so
wieckiego Sputnika IV, spad na skrzyowanie ulic w Manitowoc w Wisconsin, USA. Z kolei w 1997 roku lekki
fragment o wymiarach 10 na 13 cm uderzy w kobiet
w Turley, w Oklahomie, na szczcie nie powodujc ad
nych obrae. Pniej zosta on zidentyfikowany jako
fragment drugiego czonu wystrzelonej niemal rok wcze
niej rakiety Delta II.
Zdarza si take, e niektre takie spadajce z kosmo
su fragmenty potrafi by cakiem cikie, tak jak zbior
nik paliwowy o masie 270 kg, ktry w 1997 roku wyl
dowa w okolicy Georgetown w Teksasie. Warto rwnie
wspomnie o ryzyku, e meteoryt (lub te inny wystar
czajco duy obiekt z kosmosu) mgby sta si przyczy
n katastrofy lotniczej. O ile prawdopodobiestwo ude
rzenia obiektu kosmicznego w konkretny samolot jest
znikome, o tyle wedle niektrych oblicze statystycznych
uwzgldniajcych przecitn liczb lotw w caej dotych
czasowej historii awiacji oraz liczb spadajcych na Ziemi
meteorytw, ktre mogyby spowodowa uszkodzenia

100 000 km

GEOKORONA
zagraajce samolotowi, szansa,
e w tym czasie ktry z samolotw
zosta faktycznie trafiony przez spa
dajcy meteor lub fragment satelity
wynosi ju 10%.

10 000 km

EGZOSFERA

Fiskus w kosmosie
TERMOSFERA
Nic dziwnego zatem, e naukowcy
przebkuj o koniecznoci naoe
nia podatku na tych, ktrzy nie po
zbywaj si tych tzw. kosmicznych
MEZOSFERA
mieci w sposb bezpieczny. Zgroma
dzone w ten sposb fundusze mona
by potem wykorzysta do wypaty re
kompensat wacicielom uszkodzo
STRATOSFERA
nych przez kosmiczne odpady sateli
tw. Jeli wzi jednak pod uwag, jak
ciko jest osign wiatowy konsen
sus w duo bardziej przyziemnych
sprawach, jak np. podatek od emito
TROPOSFERA
wanego w atmosfer dwutlenku w
gla, z pewnoci nie nastpi to zbyt
prdko. Na razie jedyn form zabez
pieczenia dostpn nam, zwykym
miertelnikom, jest polisa ubezpiecze
niowa. I tak standardowe ubezpiecznie domu u gwnych ubezpieczycie
li pokrywa take uszkodzenia na sku
tek uderzenia statkw powietrznych,
a wic rwnie i satelitw. Jednak pa
mita naley, e taka polisa nie ubez
piecza nas ju np. od uderzenia meteorytw, ktre, nie b
dc wytworem rk ludzkich, nie mieszcz si w wymie
nionej przez ubezpieczyciela kategorii.
Poniewa cakiem niedugo, bo za par miesicy,
rwnie i Polacy maj zasili t kosmiczn flotyll w 2011 roku zostanie wyniesiony na orbit pierwszy
polski satelita Lem, a w dwa lata pniej doczy do nie
go nastpny, Heweliusz - warto, ebymy i my przy
pomnieli sobie, e kosmos, cho wielki ponad nasz

1000 km

100 km

10 km

wyobrani, nie jest miejscem, gdzie nasze czyny po

zostaj bez konsekwencji i sprawa kosmicznych mie
ci jest tego najlepszym przykadem.
PAULINA WOJCIECHOWSKA, absolwentka dziennikarstwa na UW,
handlu na University of New England (Australia),
studiuje medycyn na Australian National University
DR KRZYSZTOF BOLEJKO, absolwent astronomii na UW,
kosmolog na Wydziale Astrofizyki University of Oxford