Professional Documents
Culture Documents
Silvia Federici - Caliban Ve Cadı
Silvia Federici - Caliban Ve Cadı
Silvia Federici
:.5
;.Wv
'C
e*. ^
K: Ij??;
s'^ >-
CALIBAN VE
CADIr
KADINLAR, BEDEN VE
LKSEL BRKM
Silvia Federici
ngilizceden eviren:
znur Karaka
Otonom 36
Dnyann Yerlileri Dizisi 3
Caliban ve Cad
znur Karaka
Yayma Hazrlayan
Sinem zer
Kapak ve Tasarm
Otonom Yaynclk
NDEKLER
Teekkrler
Trke Basma nsz
nsz
15
Giri
21
35
91
Byk Caliban
191
233
Koloniletirme ve Hristiyanlatrma
305
T eekkrler
T r k e Ba sim a n sz
Caliban ve Cad
unu gsterir. Ayrca cret sisteminin insan smrsnn geni alanlarn nasl saklayabildiini, kadnlarn emek gcnn
retimindeki emeini kadn ii biiminde doallatrp tarihsizletirerek nasl grnmez kldn, kadnlarn yaptklar
iin komutasn erkein otoritesine vererek ve kadnlarn bu ii
reddi karsnda erkein iddetini merulatrarak kadnlarn
erkeklere tabiiyetini nasl zorunlu kldn ortaya koyar. Bu
arka plan temel alarak, Calihan ve Cad 16. ve 17. yzyl Av
rupasndaki cad avlarnn ve cad avnn Yeni Dnyann koloniletirilmesindeki rolnn toplumsal balamn yeniden ele
alr. Cad avnn lksel Birikimin ayaklarndan biri olduunu
ve eytana kar sava adna, kapitalist ilikilerin ilerlemesiyle
badamayan btn bir zneler, pratikler ve bilgiler dnyasn
yok ettiini ne srer.
Caliban ve Cad bu dnyann sadece snrl bir hikyesini
anlatr. Kitabn lksel Birikime dair anlatsnda, gei sre
cindeki ocuklarn tarihi ve ayrca doann artan kapitalist s
mrsnn kadnlar ve yeniden retim ileri zerindeki etkisi
eksiktir. Yine de Caliban ve Cadnn yeniden inceledii tarih,
politik olarak nemlidir. Bu tarih, kapitalizmin ilericilii mi
tini ifa etmekle kalmaz, ayn zamanda insan yaamnn deersizletirilmesi ile hiyerarik, zor ve iddet ieren i ilikileri,
tm bunlar kapitalist toplumun mantnn ve bunun devam
olarak da kapitalist retimin parametrelerini itirazsz kabul
eden herhangi bir toplumsal yaam tarznn isel unsurlar ol
duu iin, kapitalizmin srdrlemez olduu ynndeki arg
manlara arlk verir.
Kitabn ilk yaymlanndan alt yl sonra, bu yorumlay
c ema tamamen dorulanmtr. Dnya ekonomisinin kre
sellemesi, yepyeni itleme dalgalar balattka ve piyasann
egemenliini dnyann her yerine yaydka, bunun bedelini en
ok yine kadnlarn dediini gryoruz. Tpk kapitalizmin
afanda olduu gibi bugn de kapitalist ilikilerin genileme
si kitlesel yoksullua, dnyann drt bir yanndaki lkelerin
yeniden retim sistemlerinin kne ve milyonlarca kadnn
(daha nce grlmemi bir ekilde) daha iyi yaam ve mcadele
koullan arayyla evlerinden, lkelerinden g etmesine ne-
Caliban ve Cad
10
11
Caliban ve Cad
12
nsz
15
Caliban ve Cad
16
nsz
17
Caliban ve Cad
18
nsz
19
Caliban ve Cad
20
GR
21
Caliban ve Cad
22
Giri
23
Caliban ve Cad
24
Giri
S de mevcut, Fortunati, 1995), Merry Wiesnerin WorkingWomen
in Renaissance Germany (1986) ve Maria Miesn Patriarchy and
Accumulation on a World Scale (1986) adl eserleri saylabilir. Bu
almalara, kadnlarn ortaa Avrupas ve erken dnem mo
dern Avrupann krsal ve kentsel ekonomilerindeki varln
yeniden kuran, son yirmi ylda yaplm olan birok inceleme ile
birlikte cad av ile kolonyalizm ncesi Amerika ve Karayip ada
larndaki kadnlarn yaam zerine retilen geni bir literat
r ve belgesel niteliindeki almalar da eklemeliyiz. Bu ikinci
tr almalar arasndan, zellikle irene Silverblatin, kolonyal
Perudaki cad avna dair ilk anlat olan The Moon, The Sun, and
The Witches (1987) ve Barbara Bushun Slave Women in Carribean
Society: 1650-1838 (1990) adl eseriyle birlikte, Karayip koloni
lerinde kleletirilen kadnlarn tarihiyle ilgili en temel metin
lerden biri olan Hilary BeckIesn Natural Rebels. A Social History
o f Barbados (1995) eserini hatrlatmak istiyorum.
Bu titiz almalarn dorulad ey udur ki kadnlarn
tarihini yeniden kurmak veya tarihe feminist bir bak a
syla bakmak demek, kabul edilmi tarihsel kategorileri kkl
bir ekilde yeniden tarif etmek ve tahakkm ile smrnn
sakl yaplarn grnr hale getirmek demektir. Bu nedenle
Kellynin Did Women Have a Renaissance? (1984) adl maka
lesi, Rnesans kltrel baarnn olaanst bir rnei olarak
gklere karan klasik tarihsel dnemletirmeyi temelinden
sarsmtr. Carolyn Merchantn The Death ofNature (1980) ise
bilimsel rasyonalizasyonun ortaya knn, organik bir para
digmadan kadnlarn ve doann smrsn merulatran
mekanik bir paradigmaya doru kltrel bir geie neden ol
duunu ne srerek, bilimsel devrimin toplumsal olarak ilerici
karakterine duyulan inanca itiraz etmitir.
Maria Miesin Patriarchy and Accumulation on a World Scale
(1986) adl, imdilerde klasik bir alma olarak anlan eseri,
kapitalist birikimi Avrupa merkezci olmayan bir bak asn
dan, Avrupal kadnlarn kaderlerini Avrupann kolonilerinde
ki znelerin kaderine balayarak yeniden inceler. Bu eser, ka
dnlarn kapitalizm ve kreselleme sreci iindeki yerine dair
yeni bir anlay sunmas asndan zellikle nemlidir.
25
Caliban ve Cad
26
Giri
27
Caliban ve Cad
28
Giri
29
Caliban ve Cad
30
Giri
31
Caliban ve Cad
Sonnotlar
1
32
Giri
33
Sa r s m a k G e r e k
B t n D n yayi
O
Toplum
sa l
rtaa
a rek etler ve
A v r u p a s in
P o l t k K
da
r
35
Caliban ve Cad
Giri
36
37
Caliban ve Cad
38
39
Caliban ve Cad
40
41
Caliban ve Cad
42
43
Caliban ve Cad
44
45
Caliban ve Cad
46
47
Caliban ve Cad
48
49
Caliban ve Cad
50
51
Caliban ve Cad
52
53
Caliban ve Cad
54
55
Caliban ve Cad
56
57
Caliban ve Cad
59
Caliban ve Cad
60
()l
Caliban ve Cad
62
Yaklmaya m ahkm
edilm i h eretik kadm .
K adnlarn btn
lkelerdeki h eretik
h a rek et iinde geni bir
mevcudu vard.
Caliban ve Cad
64
6.S
C aliban ve Cad
67
Caliban ve Cad
saklanmt, silah ya da i aletlerini bile yanlarnda tayamyorlar, lm korkusundan greve gidemiyorlard (Pirenne 1956;
132). Floransada hibir sivil hakka sahip deillerdi, kalfalarn
aksine herhangi bir loncann ya da esnaf rgtlenmesinin bir
paras deillerdi, tccarlarn elinde en zorba istismarlara ma
ruz kalyorlard. Bu tccarlar kent ynetimlerinin kontroln
elinde bulundurmann yan sra kendilerine ait bir mahkemeye
sahiplerdi. Kendileri ceza dokunulmazlna sahipken, en ufak
bir bela tehdidi grdklerinde bu iileri ihbar ediyor, tutuklu
yor, onlara ikence ediyor ve onlar asyorlard (Rodolico 1971).
te toplumsal protestolarn en ar biimlerine bu i
iler arasnda rastlanyor ve heretik fikirler en yaygn olarak
bu kesim tarafndan benimseniyordu (a.g.e.: 56-59). 14. yzyl
boyunca zellikle Flamanyada kuma iileri rahiplere, soylu
lara, tccarlara ve hatta ana loncalara kar srekli isyan halin
deydiler. 1348te Brugesde ana loncalar g kazandklarnda
onlara kar ayaklanmay srdrdler. Ghentte 1335 ylnda
yerel burjuvazinin gerekletirdii bir isyan, yerini kol eme
iyle geimini salayanlar dnda her trl otoritenin ortadan
kaldrlmasn amalayan bir ii demokrasisi kurmay ama
layan dokumaclarn isyanna brakt (Boissonnade 1927: 31011). Bu isyan prens, soylu snf, ruhban snf ve burjuvaziyi de
ieren muazzam bir koalisyon tarafndan bastrldktan sonra,
dokumaclar 1378de bir deneme daha yaptlar ve (belki biraz
abartl da olsa) tarihe bilinen ilk proletarya diktatrl
olarak geecek bir baar elde ettiler. Peter Boissonnadee gre
amalar kalfalar ustalara kar, cretlileri byk giriimci
lere, kylleri ise lortlara ve ruhban snfna kar ayaklandr
makt. Alt yandan kk ocuklar dnda tm burjuva sn
fn ve soylular ortadan kaldrmay amaladklar syleniyor
du (a.g.e. 311). Yalnzca 1382de Roosebecquete bir meydan
savanda yenilgiye uradlar, bu savata aralarndan 26.000
kii hayatn yitirdi (a.g.e.).
Bruges ve Ghentteki olaylar mnferit durumlar deildi.
Almanyada ve talyada zanaatkrlar ve iiler her frsatta
ayaklanarak yerel burjuvaziyi her daim korku iinde yaamaya
zorluyorlard. Floransada 1379 ylnda Floransak tekstil en
69
Caliban ve Cad
Ja qu erie.
Kyller 1 3 2 3 te
Flam anya da,
1 3 5 8 de
F ran sada, 1 3 8 1 de
ngiltere'de, 1370
ve 1 3 8 0 yllarnda
Floransa, G hent ve
P ariste silahlara
sarld.
70
71
Caliban ve Cad
72
73
Caliban ve Cad
74
75
C aliban ve Cad
76
77
77
Caliban ve Cad
79
Caliban ve Cad
80
10
81
Caliban ve Cad
11
12
13
14
15
16
da oyalana oyalana yapyorlard. Bazen bir kiinin deil de btn bir grubun
ortalkta grnmedii oluyordu, bu yzden lordun ekini toplanmadan
kalyordu. Gelenlerse sorun karyorlard (Bennett 1 967:112).
K ent (town) ve eh ir (city) arasndaki ayrm her zam an o kadar da
ak deildir. Burada ehri kraliyet ferm an (royal charter), piskoposluk
dairesi ve pazar olan bir nfus merkezi olarak alrken, ken ti dzenli
bir pazar olan ve genellikle ehirden daha kk b ir nfus merkezi
anlam nda kullandk.
Aada 13. yzylda, Picardide k rsal kesim deki yoksulluun
ista tistik le re yan sm as grlm ektedir. M uhtalar ve dilenciler:
% 13; kk b ir toprak parasna sahip o lanlar - b u n larn ekonom ik
durumu o kadar istik rarszd ki kt geen b ir hasat bile h ay atlarn
tehlik eye sokabiliyordu-: % 33; daha fazla toprak sahibi olan
am a h ayvan lar olm ayan kyller: % 36; zengin ift ile r: % 19
(Gerem ek 1 9 9 4 : 57). n g ilterede 1 2 8 0 de dnm den az - b ir aile
geindirm eye yetm eyecek kadar- topraa sahip olan kyller, btn
kyl nfusunun % 2 4 n olutu rm aktayd (a.g.e.).
A adaki ipek eiricilerin in trks, kentlerde yaayan deneyim siz
kadn iilerin iinde bulunduu yoksulluu ortaya koym aktadr:
Her daim ipek eiren bizler
Nasl eki dzen verelim stm ze
Hep plak, hep yoksul
Hep alk, hep susuzluk ekerek... (Gerem eck 199 4 : 65).
Fransz belediyelerin kaytlarnda, eiriciler ve dier cretli kadn
iiler belki de yalnz yaadklarndan ve kendilerini destekleyen bir
aileleri olm adndan fahielerle bir tutuluyorlard. Kentlerde kadnlar
yalnzca yoksulluktan deil ayn zam anda kendilerini taciz karsnda
korum asz brakan kim sesizlikten de muzdariplerdi (Hughes 1975: 21;
Geremek 1 9 9 4 : 6 5 -6 6 ; O tis 1 9 8 5 :1 8 -2 0 ; H ilton 198 5 : 212-13).
O rtaa loncalarndaki
kadm lar zerine incelem eler iin, bkz.
M aryanne Kowaleski ve Ju d ith M. B en n ett (1989), David Herlihy
(1995), W illiam s ve Echols (2000).
(Russsell 1 9 7 2 : 136, Lea 1 9 6 1 : 1 2 6 -2 7 ). Pastoureaux hareketi ayrca
D oudaki olaylar ile 1 2 4 9 da Fransa Kral IX. Louisnin M srda
M slm anlar tarafn d an esir edilmesiyle k k rtlm t (H ilton 1973:
1 0 0 -0 2 ). Kral ku rtarm ak iin, kaba ve b asit insanlardan oluan bir
harekt rgtlenm i, ancak bu harekt hzla ruhban sn f k art bir
karakter kazan m t. 1 3 2 0 yln n baharnda ve yaznda Pastoureaux,
Fransann kuzeyinde tekrar boy gsterdi. Hl Hal Seferlerinin
atm osferinin dorudan e tk isi altndaydlar... D ou da savama
anslar olm adndan, kraliyetin adam lar tarafn d an pskrtlp
datlana kadar btn en erjilerin i, ounlukla yerel konsllerin
su ortaklyla, Fransann gneybatsnda Navarre ve A ragondaki
Yahudi topluluklarna saldrm aya h arcad lar (Barber 1 9 9 2 :1 3 5 -3 6 ).
Albigenlere (Fransann
gneyindeki Albi kenti Katharlar) kar
dzenlenen Hal Seferi, heretiklere kar dzenlenen ilk geni apl
17
18
19
83
C aliban ve Cad
20
21
-1
83
Caliban ve Cad
22
23
24
25
26
27
28
H7
Caliban ve Cad
29
30
31
32
33
89
E m e k B r k m
ve
K a d in l a r in
D e e r s z l e t r l m e s :
KAPTALZME G e t e F a r k i N K u RULUU
91
Caliban ve Cad
93
Caliban ve Cad
9-1
i. A vrupal i ile rin geim a ra la rn d a n m lk s z letirilm ele ri ve yerli A m e rik a lla r ile A frik a lla r n Yeni D nya n m
m ad en lerin d e ve p la n ta sy o n la rn d a a l trlm a k zere
k le le tirilm e le ri, p ro leter d n y an n o lu tu ru lm a sn n ve
b irik tirilm e s i n in te k a ra la r deildi.
ii.B u s re ayn zam an d a b e d e n in b ir i m a k in e sin e d n
t r lm e sin i, k a d n la rn ig c n n yen id en re tim in e tab i
k ln m a s n g e re k tirm itir. H er eyden n em lisi, bu sre
A vrupada ve A m erik ada "cad larm yok ed ilm esi yoluyla k a
d n la rn g c n n im h a s n da g e re k tirm itir.
. lk se l b irik im y a ln z ca s m r leb ilir i ile rin ve serm a
y en in b irik m e si ve yo u n lam as d em ek deildir. Bu ayn za
m an d a ii sn f iin de fa r k llk la rn ve a y rm la rn d a b ir b ir ik i
m idir. yle k i rk ve ya zerin d en olduu k ad ar c in siy e t
zerin d en de k u ru lan h iy erariler, s n f e g em en li in in ve m o
d ern p ro le ta ry a n n oluum u nu n ku ru cu su o lm utur.
iv. Bu y zd en (d i erlerin in y a n sra) ou M a rk sistin yap t
gibi, k a p ita lis t b irik im i ne k ad n ya da erk ek i ile rin zg r
lem eleriyle zd eletire b ilir, ne de k a p ita liz m in o rtay a k
n ta rih s e l ile rle m e n in b ir u ra o larak g reb iliriz. Tam te rs i
ne, k ap italizm p ro le te rle rin b e d en in e sm ry gizlem eye ve
y o u n latrm ay a yarayan d erin a y rlk to h u m la r ek erek ok
d aha v ah i ve sin si k lelik b iim le ri y a ra tm tr. te byk
lde d ay atlan bu a y rlk la r y zn den - zellik le de k ad n ve
e rk ek ler arasn d a- k a p ita lis t b irik im gezeg en in h er kesin d e
h a y a tla r m ah vetm eye devam ediyor.
9S
Caliban ve Cad
96
C aliban ve Cad
99
Caliban ve Cad
100
101
Caliban ve Cad
102
HB
Caliban ve Cad
104
103
Caliban ve Cad
106
107
Caliban ve Cad
108
Caiiban ve Cad
110
III
Caliban ve Cad
112
11.^
Caliban ve Cad
Tahl Kilogram
121.8
155.1
143.5
122.4
83.0
48.3
74.1
94.6
79.6
114
Caliban ve Cad
G ney n g ilte re
F ra n s a
116
117
Caliban ve Cad
118
h ;
Caliban ve Cad
Serseriler ailesi.
Lucas von L eyden in
gravr, 1520.
120
121
Caliban ve Cad
122
12.^
C aliban ve Cad
121
125
Caliban ve Cad
126
127
Caliban ve Cad
128
12')
Caliban ve Cad
130
.n
Caliban ve Cad
I u
C aliban ve Cad
A ibrecht Drer,
Bakirenin
Doumu (15021503). ocuk
dourm ak
kadm m
hayatnn ana
olaylarndan
biriydi ve kadn
dayanm asnn
doruk noktasn a
ulat bir and.
B ir kadn
ifa a y hasta
b ir adam n
yatandan
u zaklatran
m elei resm eden
bu ngiliz
izim , tbbi
uygulam alarn
erilletirilm esini
tem sil eder.
A rkada asl
p an kart, kadnn
yetersizliini
vurgular.
I.M
Caliban ve Cad
F ahie ve asker.
ounlukla ordunun
gerisinden gelen
fahie, cinsel h izm et
sunm ann yan sra
hizm etin de olduu
erkein am arlarm
ykayp ona yem ek
y ap arak askerler
ve dier proleterler
iin a d eta bir e
vazifesini gryordu.
1 V,
Caliban ve Cad
138
C aliban ve Cad
140
Accubussade
ikencesine
m aruz kalan
bir fahie.
Pek ok
kez rm aa
b a tn h p
karldktan
sonra m
eb b e t hapis
yatacak."
C aliban ve Cad
Pantolon
m cadelesigibi,
cinsel hiyerariye
m eydan okuyan
ve kocasn dven
zorba kadn
imgesi, 16. ve 17.
yzyl toplum sal
literatrnn
g zde hedeflerinden
biriydi.
142
IH
Caliban ve Cad
MI
115
Caliban ve Cad
146
Kadn emeinin ve toplumsal statsnn bu ekilde itibarszlatrlmas dikkate alndnda, kadnlarn itaatsizliklerinin
ve ehliletirilme yntemlerinin gei dnemi literatrnn
ve sosyal politikalarnn esas temalar arasnda yer almas pek
artc olmasa gerek (Underdown 1985a: 116-36). Son dere
ce youn bir ekilde toplumsal anlamda bir itibarszlatrlmaya
maruz braklmadan, kadnlarn erkekler karsnda ii olarak
deersizletirilmesini ve otonomilerinin ellerinden alnmasn
salamak mmkn deildi. Kadnlar gerekten de 16. ve 17. yz
yllarda toplumsal hayatn her alannda g kaybettiler.
147
Caliban ve Cad
Bu dnemde kadn haklarnn istikrarl bir ekilde budandnn gzlenebildii hukuk, bu adan son derece nemli
deiimlerin yaand bir aland/^ Kadnlarn kaybettikle
ri en nemli haklardan biri tek balarna, femme soles olarak
ekonomik faaliyet yapabilme hakkyd. Fransada yasal olarak
geri zekl ilan edilip szleme yapma ve mahkemede kendi
lerini temsil etme haklarn kaybettiler. talyada maruz kal
dklar istismarlar ihbar etmek iin mahkemelerde daha da az
grlr oldular. Almanyada orta snfa mensup bir kadn dul
kaldnda, ilerini yrtecek bir vekilin atanmas bir gelenek
haline geldi. Alman kadnlarn yalnz balarna ya da baka ka
dnlarla birlikte, yoksulsalar aileleriyle birlikte yaamalar bile
yasakland, nk bu ekilde mnasip bir ekilde denetlene
meyecekleri dnlyordu. zetlemek gerekirse, ekonomik
ve toplumsal deersizlemeyle birlikte, kadnlar hukuki olarak
ocuk yerine konulur oldu.
Kadnlarn toplumsal glerini yitirii, ayn zamanda
meknn cinsiyete dayal yeni bir ayrmaya tabi tutulmasnda
da kendini gsteriyordu. Akdeniz lkelerinde kadnlar cret
li mesleklerin yan sra sokaklardan da kovuldu. Sokaklarda
yalnz bana dolaan bir kadn, alaylara ve cinsel saldrlara
maruz kalma riskiyle kar karyayd (Davis 1998).ngilterede
de ayn ekilde (talyan ziyaretilerin gznde kadnlar iin
bir cennet olmasna ramen) kadnlarn kamu iinde bulun
mas ho grlmemeye baland. ngiliz kadnlarn evlerinin
nnde oturmalar knanr, kadn arkadalaryla fazla vakit
geirmemeleri salk verilir oldu (ayn dnemde kadn arkada
anlamna gelen dedikodu kelimesi aalayc bir anlam ka
zanmaya balad). Hatta kadnlarn evlendikten sonra aileleri
ni sk sk ziyaret etmemeleri tleniyordu.
Cinsiyete dayal yeni iblmnn kadn-erkek ilikilerini
nasl yeniden ekillendirdiini grmek iin, bilimsel ve pop
ler literatrde, kapitalizme geite toplumsal cinsiyet ilikile
rinin ideolojik yeniden tanmlannn ana alanlarndan biri
olarak, kadn doasnn erdemleri ve ktlkleri etrafnda d
nen geni tartmalara bakmak yeterlidir. lk zamanlarndan
itibaren La querelle des femmes olarak bilinen bu tartmalar-
I4K
I')
C aliban ve Cad
iso
in.o
THE
Parliament of VVomen.
W ith thc nerrie Lawcs by thennewly
|ory>d
fhat t hey
m#rfs
hav fij-
; wlrhncwwa)r
faundmtbvhftnioam*jmy<iKfcofei i
m borh p j r t i
ih e cml*
4nd
Pfio*ed h r
Wli
b e fold b% H
:>
C aliban ve Cad
Caliban ve Cad
ve toplumsal olarak blen uluslararas bir iblmnn oluturulmasmda kilit bir admd.
Kolonilerde eker, ay, ttn, rom ve pamuk retiminin ki bunlar ekmekle birlikte Avrupada emek gcnn retimi
nin en nemli metalardr- art, ancak 1650lerin sonrasna,
yani kleliin kurumsallatrlmasnn ve Avrupada cretlerin
az miktarda da olsa artmaya balamasnn sonrasna denk gelir
(Rowling 1987: 51, 76, 85). Burada buna deinmekte fayda var,
nk bu art, emein yeniden retimini uluslararas dzeyde
ciddi bir ekilde yeniden yaplandran iki mekanizmay da be
raberinde getirmitir. Bir yandan, Avrupadaki emek gcnn
retimi iin gerekli metalarn maliyetini azaltan ve gnmz
de kapitalizmin Asya, Afrika ve Latin Amerikal iileri geli
mi Avrupa lkeleri iin ucuz (lm mangalar ve militarist
iddetle ucuzlatlan) tketim mallarnn salayclar olarak
kullanmasnn deiik biimlerinin ilk rneklerini oluturacak
ekilde, kleletirilmi iiler ile cretli iileri birbirine bala
yan uluslararas bir montaj band yaratlmtr.
te yandan metropoldeki cretler, kleletirilmi iile
rin rettikleri mallarn pazara sunulmasnn ve kleletirilmi
emein rnlerinin deerinin gereklemesinin bir arac hali
ne gelmitir. Bu sayede, kadnlarn ev ii emeinde de olduu
gibi, kleletirilmi emein metropoldeki igcnn retimi
ve yeniden retimine entegrasyonu daha da oturtuldu ve cret,
bir birikim arac olarak, yani yalnzca bu creti alan iilerin
emeinin deil, ayn zamanda cretsiz alma koullarndan
dolay yine bu cret altnda gizlenen, btn bir ii ynnn
emeinin harekete geirilmesinin bir kaldrac olarak yeniden
tanmland.
Avrupadaki iiler kle emeinden elde edilen rnleri sa
tn aldklarnn bilincinde miydi ya da bilincinde olsalar buna
kar karlar myd? Bu soruyu onlara sorabilmeyi isterdik,
nk bu cevabn benim verebileceim bir soru deil. Kesin
olan bir ey varsa o da ayn, ekerin, romun, ttnn ve pamu
un tarihinin, bu metalarn kle ticaretinin ham maddeleri ya
da deiim aralar olarak fabrika sisteminin gelimine yapt
katklara bakarak grebileceimizden ok daha nemli olduu
Ifvt
C aliban ve Cad
S h
C aliban ve Cad
158
C aliban ve Cad
UO
D am galanan kadn
kle. K adnlarn
eytan tarafndan
dam galanm as, eytan a
tam teslim iyetin bir
sim gesi olarak cad
davalarn da ska
rastlanan bir tem ayd.
O ysa asl eytan lar
(bu resim deki adam lar
g ibi) kleletirdikleri
kadnlara sr g ibi
davran m akta herhangi bir
beis grm eyen beyaz kle
tacirleri ve plantasyon
sahiplerinin ta kendisiydi.
K>l
D am galanan kadn
kle. K adnlarn
eytan tarafndan
dam galanm as, eytan a
tam teslim iyetin bir
sim gesi olarak cad
davalarn da ska
rastlanan bir tem ayd.
O ysa asl eytan lar
(bu resim deki adam lar
g ibi) kleletirdikleri
kadnlara sr g ibi
davran m akta herhangi bir
beis grm eyen beyaz kle
tacirleri ve plantasyon
sahiplerinin ta kendisiydi.
K>l
Caliban ve Cad
1(>2
l()t
Caliban ve Cad
Yeni Fransann valisini de arkalarna alan Cizvitler, Naskapileri balarna birtakm efler tayin etmeleri ve kadnlarn
yola getirmeleri konusunda ikna ettiler. Tipik bir biimde bu
nun iin kullandklar silahlardan biri, fazla bamsz olan, ko
calarnn lafn dinlemeyen kadnlarn eytani yaratklar oldu
unu ima etmekti. Erkeklerin zerlerinde hkimiyet kurmaya
almasna kzan Naskapi kadnlar kanca, Cizvitler erkek
1(>1
U."!
Caliban ve Cad
I6f)
doum oranlar da an derecede dk seyretti (Bush 13637, BeckIes 1989, a.g.e.). Bunun kleliin devam ettirilmesine
kar dorudan bir direni mi olduu, yoksa kle kadnlarn
tabi klndklar zor koullar yznden fiziksel olarak gten
dmelerinin bir sonucu mu olduu hl bir tartma konusu
dur (Bush 1990:143 ve devam). Ancak Bushun da iaret ettii
gibi, bu baarszln temel sebebinin kadnlarn dourmay
reddetmeleri olduuna inanmak iin kuvvetli nedenler var.
nk klelik kaldrlr kaldrlmaz, ekonomik koullar bir
bakma daha da ktlemesine ramen, zgrlemi kle top
luluklar bymeye balad (Bush 1990).^
Kadnlarn kurbanlatrlmay reddi ayn zamanda cinsi
yete dayal iblmn de yeniden ekillendirdi, tpk Karayip adalarnda olduu gibi. Buralarda kleletirilmi kadnlar,
plantasyon sahiplerinin klelere geimlerini salayabilmeleri
iin tahsis ettii geimlik topraklar (Jamaikada polinkler)
yetitirdikleri rnlerin pazarlardaki yar-bamsz satclar
oldular. Plantasyon sahipleri bu geimlik topraklar uygula
masn emein yeniden retiminin maliyetini azaltmak ama
cyla balatmlard. Ancak geimlik topraklara sahip olmak
kleler iin de faydal oldu. Bu topraklar klelere daha hare
ketli olabilme ve rn yetitirmek iin kendilerine verilen za
man baka eyler iin kullanabilme imkn salad. Tketil
mek ya da satlmak zere ufak apta rnler yetitirebilmek
bamszlklarn arttrd. Ancak geimlik topraklarn baar
sna kendini en ok adayanlar, rnleri pazarlayan, plantas
yon sistemi ierisinde Afrikadaki ana uralarndan birini
yeniden kendilerine mal eden ve yeniden reten kadnlard.
Sonu olarak, 18. yzyln ortalarna gelindiinde, Karayiplerdeki kleletirilmi kadnlar adann yiyecek pazarnn
yaratlmasn deilse de genilemesini salayarak plantasyon
ekonomisinde kendilerine bir yer atlar. Bu yeri hem kle ve
beyaz nfusn tkettii yiyeceklerin ounun reticisi ola
rak hem de yetitirdikleri ve efendilerinin dkknlarndan
aldklar, dier klelerle dei toku ettikleri ya da efendileri
tarafndan kendilerine satlmak zere verilen rnlerin pa
zardaki ya da seyyar satclar olarak edindiler.
K./
C aliban ve Cad
KH
I()
C alib an ve Cad
170
S on n otlar
1
Caliban ve Cad
172
17.<
Caliban ve Cad
10
11
12
13
14
l/l
15
173
Caliban ve Cad
17
18
19
176
20
21
22
177
Caliban ve Cad
1436*
1690
1 5 -2 0
25
20
4 5 -5 0
2 5 -3 3
5 -1 0
1 5 -2 0
2 5 -3 3
m lk sahipleri
Kilise ve krallk
Galler dnda
23
24
178
25
26
27
I7V
Caliban ve Cad
28
29
30
31
32
33
34
180
35
36
37
38
39
40
41
HI
Caliban ve Cad
42
43
182
44
45
46
47
48
IHt
Caliban ve Cad
49
50
51
52
53
54
IH I
55
56
57
58
Yoksullar evi ve slahevleri zerine kalem e alnm ana eser Dario Melossi ve M assimo Pavarinoya a ittir; The Prison an d the Factory: O hgins
o ft h e P enitantiary System (1981). Yazarlar, hapsetm enin asl am acnn
yoksullarn k im lik ve dayanm a duygusunu krm ak olduunu belirtir.
Ayrca bkz. Gerem eck (1994), 2 0 6 -2 2 9 . ngiliz mlk sahiplerinin kendi
blgelerindeki yoksullar hapsetm ek amacyla yap tklar dzenbazlk
lar iin, bkz. M arx, K apital, I. Cilt (1 9 0 9 : 793). Fransa iin, bkz. Foucault, D eliliin Tarihi (1965), zellikle II. Blm: Byk K apatlm a.
H ackett Fischer, Avrupada 17. yzylda yaanan nfus dn Fiyat
D evrim inin toplum sal etkilerin e balarken (s. 91-92), Peter Kriedte
nfus dnn hem M althusu hem de sosyoekonom ik faktrlerin
b ir bileim i olduunu savunarak daha kompleks bir bak as sunar.
Ona gre, nfus d bir yandan 16. yzyln ilk zam anlarnda yaa
nan nfus artn a, te yandan da toprak sahiplerinin tarm sal gelirin
byk bir ksm n tem ellk etm esine cevaben ortaya k m tr (s.63).
17. yzyldaki nfus krizinden sonraki toparlanm ann Kara lmden
sonrakine gre daha hzl olduunu vurgulayan Robert S. Duplessis
(1997), nfus azal ile devletin doumu destekleyen politikalar ara
sndaki balantya ilikin savm destekleyen ilgin bir gzlem sunar.
1 3 4 8 salgnndan sonra nfusun tekrar artm aya balam as bir yzyl
bulurken, 17. yzylda byme sreci yarm yzyldan daha ksa bir za
manda balatlabilm itir (s.143). Bu tahm inler, 17. yzyl Avrupasnda,
btn doum kontrol yntem lerine kar b alatlan saldrlara atfedile
bilecek, daha yksek bir doum orannn varlna iaret eder.
Biyo-iktid ar, Foucaultnun 19. yzylda o to riter bir ynetim b iim in
den "yaam gcnn a rtrlm a sna dayal, daha m erkezsizletirilm i
bir ynetim biim ine geii tanm lam ak iin Cinselliin T arihi (1978)
kitabnda kulland bir kavramdr. Biyo-iktidar, devletin bireysel
bedenlerin salnn, cin selliinin ve cezaland rlm asnn denetim iy
le birlik te nfus art, nfus h arek etleri ve bunun ekonom ik alana eklem leniine kar artan ilgisini ifade eder. Bu paradigmaya gre, biyoiktid arn ykselii, liberalizm in ykseliiyle el ele gitm i, hukuki ve
m onarik devletlerin sonunun bir iareti olmutur.
Bu ayrm Kanadal sosyolog Bruce Curtisin Foucaultnun nfus ve
biyo-iktidar kavram lar zerine tartm as tem elinde yapyorum.
Curtis, 16. ve 17. yzylda geerli olan k alab alk lk ile 19. yzylda
m odern nfus b ilim in in tem elini oluturan nfus kavram larn k a r
latrr. K alabalk lk kavram nn organik ve hiyerarik bir kavram
olduunu vurgular. M erkan talistler bu kavram kullandklarnda top
lum sal bedenin zenginlii yaratan ksm n, yani mevcut ya da potansi
yel em ekileri kastediyorlard. Sonra gelen nfus kavram ise atomistik b ir kavram dr. Nfus, der Curtis, kendine has yasalar ve yap
laryla birlik te, soyut m ekna ve zam ana dalm farkllam am pek
ok atom dan oluur. Bense, nfus hem m erkantalist hem de liberal
kap italist dnemde em ein yeniden retim i asndan ilevsel olduu
iin, bu iki kavram arasnda bir devam llk olduunu ileri sryorum.
IK'
Caliban ve Cad
59
60
61
62
63
64
65
IHh
66
67
68
69
70
71
72
187
C aliban ve Cad
73
74
75
76
77
IKH
H astaln daha az iddetli olduu hallerde ise di etleri lser olup eri
78
yordu... (s. 2 0 5 -6 )
Barbara Bush (1990) kle kad nlarn k rtaj olm ak isteseler, A frikadan
getird ikleri bilgi sayesinde bunun n asl yaplacan pekl bild ikleri
ne d ikkat eker (s. 141).
B y k C a l b a n
A si B e d e n e K a r i M c a d e l e
l )l
C aliban ve Cad
Kapitalist
geliimin
nkoullarndan
biri
Michel
Foucaultnun bedenin disiplin altna alnmas olarak adlandr
d sretir. Ben bu sreci devletin ve kilisenin bireyin kudret
lerini emek gcne dntrmek ynndeki bir giriimi olarak
gryorum. Bu blmde bu srecin zamann felsefi tartmala
rnda ne ekilde anlald ve dnldnn yan sra, bu s
recin dourduu stratejik mdahaleleri inceleyeceim.
16. yzylda Protestan Reformasyonundan ve merkantilist burjuvazinin ykseliinden en ok etkilenen Bat Avrupa
blgelerinde, -sahne, krs, siyasi ve felsefi imgelem gibi- her
alanda yeni bir kii kavram ortaya kmtr. Bu kii kavram
en ideal cisimlemesini, Shakespearein Frtna (1612) oyunun
daki, Arielin semavi ruhaniliiyle Calibanm vahi cismaniliini
birletiren Prosperoda bulur.
Bununla birlikte, Prospero nsann Byk Varlk Zincirindeki esiz konumundan duyulan gururu bertaraf eden, bu
kurulu dengeyle ilgili bir endieyi aa vurur.^ Caliban yenen
Prospero karanlklardan gelen bu mahluk bana aittir diye ka
bullenirken seyirciye, melekten ve canavardan pay almlm
zn gerekten de sorunlu olduunu hatrlatr.
Prosperoda bilind bir nsezi olarak kalan ey, 17. yz
ylda Akl ve Bedenin Tutkular arasndaki bir atma olarak
somutluk kazand. Bu atma, yeni bir antropolojik paradig
192
Byk C aliban
1V3
Caliban ve Cad
IV-I
Byk C aliban
aput satan
kadn ve sersen ...
T opraklarndan
m lkszletirilm i
kyller ve
z a n aa tka rlar cret
karl alm aya
uysalca boyun
em ediler. D aha
ziyade dilenci, serseri
ya da sululara
dntler. LouisL eopold Boilley'nin
izim i (1 761-1845).
Ykselmekte olan burjuvazinin emek gcnn zgrlemesi nin -yani, kyllerin ortak topraklardan mlkszletirilmesinin- mlksz kylleri cretli emei kabul etmeye zorla
mak iin yeterli olmadm kefettii ilksel birikim dneminde
durum tamamen farklyd.
Cennet bahesinden kovulduktan sonra hevesle ie adan
m bir hayata atlan Miltonun deminin aksine^ mlkszleti
rilmi kyller ve zanaatkrlar cret karh almay kolayca
kabul etmediler. Bunlar daha ok dilenci, serseri ve sululara d
ntler. Disiplin altna alnm bir igcnn retimi iin uzun
bir srece ihtiya vard. 16. ve 17. yzylda cretli emee kar
nefret o derece glyd ki pek ok proleter yeni alma artla
rna boyun emek yerine daraacn boylamay tercih ediyordu
(Hili 1975: 219-39).e
Bu ilk kapitalist krizdi; stelik gehiminin ilk aamasnda
kapitalist sistemin temellerini tehdit eden ticari krizlerin hep
sinden daha ciddi bir krizdi.^ yi bilindii zere, burjuvazinin
bu krize yant, cezalarn (zellikle de mlke kar ilenen su
larn cezalarnn) arlatrlmas, tpk bir zamanlar serflerin
topraa bal klnmas gibi iileri kendilerine dayatlan ilere
balamak amacyla, serserilere kar uygulanan kanh yasalar
195
Caliban ve Cad
146
Byk C aliban
l >7
C aliban ve Cad
Padua niversitesinde
an atom i dersi. A natom i
tiyatrosu kamunun
gzleri nne bys
bozulmu, kutsallndan
arm drlm bir beden
sundu. D e Fasciculo De
M edicina iinde. Venedik
(1494).
IW
Byk C aliban
1W
Caliban ve Cad
Byk Caliban
faydalanlabilecei aratrlabilirdi. Bu anlamda, Mekanik Felstfe hkim snfn doal dnya, zellikle de bunun ilk ve en elzem
adm olarak insan doas zerindeld kontroln artrmasna
katkda bulunmutu. Nasdki Byk [bir] Makineye indirgenen
doa fethedilebilir ve (Baconun deyiiyle) onun her bir srrna
nfuz edilebilirse, ayn ekilde beden de esrarengiz glerinden
arndrlp artk davranlarnn hesaplanabildii, dzenlenebil
dii, teknik olarak ele alnp g ilikileriyle kuatlabildii bir
tabiiyet sistemi iine kstrlabilirdi (Foucault 1977: 26).
Descartesta beden ve doa zdelemitir, nk her ikisi
de ayn paracklardan olumutur ve Tanrnn iradesiyle hare
kete geirilen tekdze fiziksel kurallara uygun biimde ahr.
Bylece Kartezyen beden yoksullatrlp byl glerinden
mlkszletirilmekle kalmaz, ayn zamanda Descartesn in
sanln z ile ilineksel koullar arasnda kurduu muazzam
ontolojik ayrmda beden kiiden koparlr; kelimenin tam an
lamyla insanhktan karlr. Israrla Ben bu beden deilim, der
Descartes Meditasyonlar (1641) boyunca. Gerekten de onun
felsefesinde beden, zincirlerinden kurtulan iradenin artk ta
hakkmnn bir nesnesi olarak grebilecei, saat gibi ileyen
bir maddenin srekliliine katlr.
leride greceimiz gibi, Descartes ve Hobbes bedensel ger
eklik zerine iki farkl proje ne srmlerdir. Descartesta be
denin mekanik maddeye indirgenmesi, bedeni iradeye tabi klan
zynetim mekanizmalarnn geliimini salar. Hobbesta ise,
aksine, bedenin mekanikletirilmesi bireyin devletin iktidarna
tmden boyun emesini merulatrr. Ancak her ikisinde de
sonu, bedenin en azndan ideal olarak kapitalist i disiplininin
talep ettii dzen ve otomatizme uymasn salayan vasflarnn
yeniden tanmlanmasdr.^ zellikle ideal olarak diyorum,
nk Descartes ve Hobbesun incelemelerini yazdklar yllarda
hkim snf, onlarn ngrdklerinden olduka farkl bir beden
sellikle kar karya gelmek zorunda kalmt.
Aslnda Demir anm toplumsal literatrne musallat
olan asi bedenler ile Descartes ve Hobbesun eserlerinde bedeni
temsil edilen mekanik imgeleri badatrmak olduka zordur.
Yine de, snf atmasnn gndelik meselelerinden uzak gibi
201
C aliban ve Cad
202
Byk C aliban
B edenin byl
glerin bir
hzin esi olduu
gr, 16.
yzyla a it
hu Zodyak
in sa n nda
tasvir edildii
zere, byk
lde bireyin
m ikrokozm osu ile
g ksel dnyann
m akrokozm osu
arasnda
bir rtm e
olduu fikrin e
dayanyordu.
((
C aliban ve Cad
Christoper
M arlow eun
D octor Faustus
(1604) kitabnn
ilk basm nn
k a p a k resmi.
Byc, byl
em berinin
korunakl alan
iinde, eytan
arrken
grlyor.
204
Byk C aliban
2(r:
Caliban ve Cad
206
Byk C aliban
2(17
C aliban ve Cad
208
Byk C aliban
2(W
Yeni m ekan ik
beden
kavram nn
etkileyici
bir rneini
oluturan bu
16. yzyl
Alman
gravrnde,
beden i
tam am en
tarm sal
aletlerden
oluan kyl,
yalnzca bir
retim arac
olarak tem sil
edilm ektedir.
.>10
Byk C aliban
. l l
C aliban ve Cad
212
Byk C aliban
213
Caliban ve Cad
214
Byk C aliban
, l '
Caliban ve Cad
216
Byk Caliban
, l
Caliban ve Cad
2 IK
Byk C aliban
Caliban ve Cad
220
Byk C aliban
221
Caliban ve Cad
222
Byk C aliban
223
C aliban ve Cad
ku lan arasnda bir sava yaanm aktadr. Keke tutkular olm akszn
akl olsayd... ya da akl olm adan tu tkular olsayd... Ama ite ikisine
de sahip olan insan, artk huzur iinde kalam az... Bu yzden her daim
kendi iinde blnm tr ve kendiyle kartlk iindedir (P ensee, 4 1 2 ;
1 3 0 ). Elizabeth dnemi edebiyatnda Tutkular/Akl atm as ve in
san m ikrokozm osu ile beden politikas arasndaki benzem e
iin bkz. Tiliyard (1 9 6 1 : 7 5 -7 9 ; 9 4 -9 9 ).
Bacondan Lockea kadar 16. ve 17. yzyl felsefesinin ana temalarndan
olan dilin reformasyonu Joseph Glanvili de megul etm itir. Glanvil
Vanity o f Dogm atizing (1665) adl eserinde Kartezyen dnya grne
yaknln belirttikten sonra, ak seik varlklar tanmlamaya uygun
bir dili savunur (Glanvil, 197 0 ; xxvi-xxx). S. M edcalfm Glanvilin eserine
yazd nszde zetledii gibi, byle bir dnyay tanmlayacak olan dil
matem atie olduka benzeyecek, evrensellik ve netlik asndan zengin
bir kelime hzinesine sahip olacak, kendi mantksal yapsna uygun bir
evren resmi izecek, zihin ile madde, znel ile nesnel olan arasndaki far
k kesin bir ekilde belirleyecek, bilme ve tanm lam a biimi olarak metafordan kanacakt, nk m etafor evrenin kesin bir ekilde birbirinden
ayr varlklardan olumad ve bu yzden de tamam en birbirinden ayr
terimlerle ifade edilemeyecei varsaymna dayanr (a.g.e.;xxx).
M arx emek gcnn zgrlemesi tartm asnda, kadn ve erkek iile
ri birbirinden ayrt etmez. Yine de bu srecin tanm nda eril olana bal
kalnm asnn bir nedeni vardr. O rtak alanlardan zgrletirilen kadn
lar cretli emek pazarna ynlendirilm emitir
Kutsal baheden ayrlma ihtimalinden korkan Havvaya demin cevab
Emeimle kazanmalym ekmeimi/ Ne zarar var bunun? Tembellik et
mek daha kt/ alr kendime bakarm olmutu (Paradise Lost, 105456. dize, S.579).
Christopher Hillin de iaret ettii gibi, cretli emek 15. yzyla kadar
kazanlm bir zgrlk olarak grlebilirdi. nk halen o rtak alan
lara ulaabilen insanlar tam am en crete bam l deillerdi. Ancak 16.
yzyln sonundan itibaren cret karlnda alanlar mlkszletirildi; stelik iverenler cretlerin yalnzca tam am layc olduunu iddia
ederek bu cretleri en dk seviyede tutuyorlard. Bu yzden cret
karlnda almak toplum sal merdivenin en alt basam ana dmek
anlam na geliyordu; insanlar da byle bir talih ten kanm ak iin elle
rinden geleni yapyordu (Hili, 1 9 7 5 ; 2 2 0 -2 2 ). 17. yzyla gelindiinde
cretli em ek hl bir eit klelik olarak deerlendiriliyordu. yle ki
Dzleyiciler, kendi tem silcilerini seebilecek kadar bam sz olmadk
larn dndkleri cretli iileri, oy hakkndan yoksun brakmlard
(M acpherson 196 2 : 1 0 7 -5 9 ).
1 6 2 2 ylnda I. Jam es Thomas Mundan lkenin iinde bulunduu eko
nom ik krizin nedenlerini aratrm asn istediinde, Mun raporunun so
nunda ulusun sorunlarn ngiliz iilerinin ataletine balad. zellikle
de sigarasn tttrm e, esrar ime, ziyafet ekme, kavga etm e ve tem
bellik edip zamann zevk-i sefayla geirme gibi genel bir czamdan dem
22-1
Byk C aliban
8
9
10
11
12
13
21'-'
Caliban ve Cad
14
15
16
17
18
19
220
Byk Caliban
20
227
C aliban ve Cad
21
22
23
24
228
Byk C aliban
25
26
22')
Caliban ve Cad
230
Byk C aliban
2.U
A v r u p a d a B y k C a d i A v
233
C aliban ve Cad
Giri
Proletarya tarihinde cad avna nadiren deinilir. eytana
tapnma sulamasnn misyonerler ve Yeni Dnya fatihleri ta
rafndan yerli nfuslara boyun edirmek iin kullanld gz
nnde bulundurulduunda, bugne kadar Avrupa ya da dnya
tarihinin en ihmal edilmi olgularndan biridir cad avlar^.
Belki de tarihilerin bu soykrma bu derece ilgisiz kalma
larnn nedeni Avrupada kurbanlarn ounun kyl kadnlar
olmasdr. Bu ilgisizlik su ortaklyla el ele gitmitir, nk
cadlarn tarihin sayfalarndan silinmesi, kazklara oturtula
rak fiziksel olarak yok edilmi olmalarn nemsizletirmi,
bir folklor rn olarak deilse bile olduka nemsiz bir olgu
olarak grlmesine neden olmutur.
Cad av zerine alanlar bile (gemite neredeyse tama
m erkekti) genellikle 16.yzyl demonologlarnm varisleriy
di. Cadlarn yok edilmesini ho karlamamakla beraber, pek
ou onlar halsinasyonlara kaplan zavall ahmaklar olarak
resmetmekte srarcyd. Bylelikle grdkleri zulm, komuluk
balarn glendirmeye yarayan bir sosyal terapi sreci ola
rak aklanabiliyor (Midelfort 1972:3) ya da tbbi terimlerle bir
panik, lgnlk ve salgn gibi tanmlanabiliyordu. Bunla
rn her ikisi de cad avclarn temize karan ve iledikleri suu
politik olmaktan karan nitelendirmelerdi.
Cad avna akademik yaklamlarda kadn dmanlna
varan pek ok rnek bulunmaktadr. Mary Dalynin de 1978de,
ge olsa da vurgulad gibi, bu konu zerine literatrn byk
bir ksm, kurbanlar toplumsal arzalar (namussuz ya da ak
delisi kadnlar), hatta cinsel fantezileriyle erkek sorgucularla
alay etmekten zevk alan sapknlar olarak gstererek ktleyen
kadn bir infazcmn bak asyla kaleme alnmtr. Daly,
F.G. Alexander ve S.T. Selesnickin The History o f Psychiatrysinden u rnei verir:
...ca d lk la su la n a n la r ou zam an in fa z c la rn ellerin d e oy
n aty o rlard . B ir cad m ah k e m e n in h u zu ru nd a c in se l fa n te z i
le rin i itir a f e tm i, ayn zam an d a h e r t rl a y rn ty a girerek
onu sulayan erk ek lerd e e ro tik h az u y an d rm t. Ciddi duy
gu sal b o zu k lu k lar g steren bu kad n lar, c in le rin ve e y ta n la
rn k en d ilerin e m u sallat olduunu d nm eye zellik le y a t
234
235
Caliban ve Cad
2<7
Caliban ve Cad
2W
i
Cad Sabbat. A lm an ressam H ans Baldung G rienin 1 5 1 0 da balad
bir gravr dizisinin bu ilki ve en nlsnde, kadn bedeni, ktlkleri
aa karm a kisvesi altnda p orn ografik olarak sm rlm ektedir.
i')
Caliban ve Cad
240
Caliban ve Cad
242
>11
Caliban ve Cad
244
yoksullardr. Yine de onun eytan ile meta biimini ilikilendirii, cad avnn arka plannda rfi haklarn kaldrlmasna
neden olan krsal kapitalizmin genilemesi ile modern Avru
padaki ilk enflasyon dalgasnn yatt gereini hatrlatr. Bu
olgular, yoksulluu, al artrmakla ve kitlelerin yerlerinden
edilmesine neden olmakla kalmam (Le Roy Ladurie 1974:
208) ayn zamanda iktidar, kapitalizm ncesi Avrupaya zg
komnal hayat biimlerine korku ve nefretle bakan, yeni bir
modernlemeciler snfnn ellerine vermitir. Cad av, hem
ok eitli popler inan ve pratiklerin ... takip edilmesini
salayan bir platform (Normand ve Roberts 2000: 65) hem de
toplumsal ve ekonomik yeniden yaplanmaya direnii yenilgiye
uratabilecek bir silah olarak, bu n-kapitalist snfn inisiyati
fiyle gerekletirilmitir.
ngilterede cad davalarnn byk bir ksmnn, 16. yz
yla gelindiinde topraklarnn byk bir ksmnn itlenmi
olduu Essexte gereklemi olmas nemlidir. Toprak zel
letirmesinin ne yaand ne de gndeme geldii Britanya
Adalarnda cad avna rastlanmamtr. Bu balamda en ar
pc rnekler, rlanda ve skoya-West Highlandstir. Buralarda
da katliamdan eser yoktur, nk her iki blgede de kolektif
toprak kullanm ve akrabalk balar hkm srmektey
di ve bu da bir cad avm mmkn klan, komnal ayrmlar
ve devletle su ortakln engellemiti. Bu yzden -geimlik ekonominin Presbiteryen Reformasyonunun etkisiyle
yok olmaya yz tuttuu, Anglikanlatrlan ve zelletirilen
skoya-Lov^landste cad avna en az 4000 kurban (kadn n
fusunun yzde biri) verilirken- cadlarn yakld zamanlarda
Highlandste ve rlandada kadnlar gvendeydi.
Btn sonularyla beraber (topraklara el konulmas, top
lumsal mesafelerin derinlemesi, kolektif ilikilerin son bul
mas) krsal kapitalizmin yaygnlamasnn cad avnn arka
planndaki belirleyici bir unsur olduu, sulananlarn ounlu
unun yoksul kyl kadnlardan -iftiler, cretli iiler- bun
lar sulayanlarn ise toplumun zengin ve prestijli yelerinden
-genellikle bu kadnlarn iverenleri ya da toprak sahipleri,
yani yerel iktidar yapsnn paras olan ve genellikle merkezi
245
C aliban ve Cad
ngiliz cadsnn klasik tasviri: yal, eli aya tutm ayan, etrafn d a hayvan
lar ve dostlaryla birlikte bir cad; yine de m eydan okuyan bir duruu var.
The W onderful D iscoveries o ft h e W itchcrafts o f M argaret a n d Philip
Flow erstan (1619).
246
247
Caliban ve Cad
248
2 'iy
C aliban ve Cad
250
G rafik: 1 5 0 5 ile 1650 y lla n arasnda grlen cad davalarnn dinam iklerini
gsteren bu g ra fik , zellikle F ran sann N am ur ve L orraine blgelerin e ilikin
olm akla birlikte, dier Avrupa lkelerin de uygulanan zulm hakkn da da bir fik ir
verm ektedir. H er yerde, yiyecek fiyatlarn n a rt gsterdii 1550'ler ile 1 6 3 0 lar
aras dnem kilit bir nem e sah ip tir (H enry K a m en d en , 1972).
251
Caliban ve Cad
252
vasa bir cinsel orji hem de ykc bir siyasi toplant olarak gs
terilen Sabbat tasvirlerinde, cinsel gnahlarla birlikte snf m
cadelesi de nemli bir unsurdu. Cad ile eytan arasnda yaplan
anlamann tpk kleler ile direnen iilerin yapt anlamalar
gibi conjuratio olarak adlandrlmas (Dockes 1982: 222; Tigor
ve Levy 1977: 136) ve de cadlar katledenlerin gznde eyta
nn, insann uruna ruhunu satmaktan, yani her trl doal ve
toplumsal kanunu inemekten geri durmayaca ak, g ve
zenginlik gibi eylerin bir vaadini temsil etmesi nemlidir.
Sabbat morfolojisinin merkezi temalarndan biri olan
yamyamlk tehdidi, Henry Kamene gre, ayaklanmalarn mor
folojisini de anmsatr, nk asi iiler zaman zaman, kanla
rn satanlardan duyduklar nefreti onlar yemekle tehdit ede
rek gstermilerdir.^ Kamen, Roman ehirlerinde (Dauphine,
Fransa) 1580 knda ondalk vergilere kar ayaklanarak,
gne kalmaz Hristiyan eti satla kar diyen kyllerin
hikyesini anlatr. Sonra karnaval esnasnda, ay postu iin
deki asilerin lideri, Hristiyan etini temsil eden yiyecekleri
yemitir (Kamen 1972: 334; Le Roy Ladurie 1981: 189, 216).
Yine 1585 ylnda, Napolide ekmek fiyatlarna kar gerekle
tirilen bir ayaklanmada, asiler fiyat artlarndan sorumlu olan
yneticinin bedenini paralam, etlerini satla karmlar
dr (Kamen 1972: 335). Kamen, insan eti yemenin toplumsal
deerlerin tamamen alt st oluunu sembolize ettiine iaret
eder. Bu da, kitlesel olarak kutlanan ve saat ynnn tersine
dans etmek gibi cadla mahsus pratiklere atfedilen ritellerin pek ounun da dndrd zere, cadnn ahlaki sap
knln bir kiiliklemesi olarak grlmesiyle tutarldr (Clark
1980; Kamen 1972). Gerekten de cad, toplumsal dzenin
ykmna ilikin binylc isteklere bal, ortaa literatrnde
ska tekrarlanan bir tema olarak alt st olmu dnyann can
l bir sembolyd.
Cad Sabbatnn ykc, topyac boyutlar Luciano
Parinettonn Streghe e Poteresinde (1998) farkl bir adan
vurgulanr. Burada Parinetto, bu toplantya modern bir yorum
getirmenin gerekli olduuna iaret ederek, onun ahlaki kural
lar ineyen unsurlarn gelimekte olan kapitalist i disiplini
253
Caliban ve Cad
254
>' *.'
255
Caliban ve Cad
256
2''7
Caliban ve Cad
258
259
Caliban ve Cad
B ebek katli dram as, Gen H ans H olbein m ilk olarak F ran sada 1 5 3 8 ylnda
baslan , krk bir tasarm dan oluan serisi lmn Dans"ndan alnan bu
tasvirde olduka iyi yakalanm tr.
260
eytan a ocuk sunan kadnlar. A gnes Sam psonun davasn a ilikin bir
risalede y er alan bir ta h ta bask, 1591.
26 1
Caliban ve Cad
262
263
Caliban ve Cad
264
265
Caliban ve Cad
266
267
Caliban ve Cad
268
269
C aliban ve Cad
270
271
Caliban ve Cad
272
273
C aliban ve Cad
B ir cadyla bir
Engizisyon yesi
arasnda geen
tartm a. H ans
B urkm air (1514
ncesi).
Cadlkla sulanan
ve yarglanan
kadnlarn ou
yal ve yoksuldu.
Genellikle
geim lerini kam usal
yardm larla
salyorlard.
Cadln
gszlerin silah
olduu anlatlr
hep. Oysa bu
yal kadnlar
. ayn zam an da
kap italist ilikilerin
' yaygnlam asyla
birlikte kom nal
ilikilerin
yklm asna
direnm eye en
m eyilli kesim di.
Topluluun bilgisi
ve bellei onlarda
cisim lem iti. Cad
av yal kadn
imgesini a lt st etti:
G eleneksel olarak
bilge olarak baklan
bu yal kadn, artk
ksrln ve hayata
dm anln sim gesi
haline gelm iti.
274
275
C aliban ve Cad
276
1 5 8 9 ylnda
C helm sford
cadlarnn
idam.
K urbanlardan
biri olan
Jo a n Prentice
dostlaryla
birlikte.
277
Caliban ve Cad
278
A vrupada ktln yaygn olduu bu dnem de ancak bir fan tezi olabilecek
ziyafet, p ek ok S a bb at tasvirinin nem li bir tem asdr.
Ja n Z iarnkon un P ierre D eL a n crenin Tableau de l in constan ce (1612)
iin resim den bir ayrnt.
Her ikisi de para ve gayri meru bir g elde etmek iin kendile
rini satar. Ruhunu eytana satan cad, bedenini erkeklere satan
fahienin adeta bytlm bir imgesidir. stelik hem (yal)
cad hem de fahie, ksrln simgeleri, reme amac tama
yan cinselliin kiiliklemi biimleridir. Bu yzden, ortaa
larda fahie ve cad, topluluk iin sosyal bir hizmet veren olum
lu figrler olarak grlrken, cad avyla birlikte her ikisine de
en olumsuz anlamlar yklenmi; fiziksel adan ldrlerek,
toplumsal adan ise sulu ilan edilerek kabul edilebilir kadn
kimlikleri olmaktan karlmtr. Fahie, ancak cad olarak
binlerce kez kazklarda ldrldkten sonra hukuki bir zne
olarak lebilmitir. Ya da daha dorusu, ancak cadnn ldrl
mesi kouluyla fahienin hayatta kalmasna izin verilmitir,
hatta gizliden gizliye de olsa yararl bile olabilecei dnl
mtr. nk cad, toplumsal olarak ok daha tehlikeli bir z-
279
C aliban ve Cad
280
28 1
Caliban ve Cad
ya/iirJ
U^/^/uiC
tm / mma
16. yzylda, K arayip yerlilerinin eytan olarak tem sili. Tobias George Sm ollet
(derleyen), "A Compendium o fA u th en tic an d Entertaining Voyages D igested in a
Chronological Series...", 1 7 6 6 dan aln m tr
282
Anthony Barker, Lponyallardan Sibiryallara, Hotantolulardan EndonezyalIlara...bir ngiliz tarafndan eytann tesi
ri altnda olmakla yaftalanmam tek bir toplum yoktur diye
belirtir (1978: 91). Tpk Avrupada olduu gibi, burada da ey
tana tapnmann en nemli gstergesi anormal bir ehvet ve
cinsel gtr. eytan sklkla iki penise sahip olarak resmedilirken, misyonerlerin ve Yeni Dnya seyyahlarnn anlatm
larnda vahi cinsel pratikler, mzie ve dansa ar dknlk
hikyelerine bolca yer verilmitir.
Tarihi Brian Easleaye gre, siyahlarn cinsel glerinin
sistematik olarak abartlmas aslnda mlk sahibi beyaz ada
mn kendi cinselliinden duyduu kaygy yanstr; muhteme
len st snf beyaz erkekler doaya daha yakn olduklarn d
ndkleri klelerinin rekabetinden korkuyordu, nk ar
otokontrol ve ihtiyatl akl yrtmeleri yznden kendilerini
cinsel olarak yetersiz hissediyorlard (Easlea 1980: 249-50).
Ancak kadnlarn ve siyah erkeklerin, yani cadlarn ve ey
tanlarn an cinselletirilmeleri ayn zamanda Amerikann
koloniletirilmesi, kle ticareti ile cad av temelinde geli
mekte olan uluslararas iblmnde sahip olduklar konum
dan da kaynaklanyor olmaldr. nk siyahlk ve kadnln,
hayvanilik ve irrasyonelliin iaretleri olarak tanmlanmas,
Avrupada kadnlarn, kolonilerde ise kadnlarn ve erkeklerin
cretin altnda yatan toplumsal szlemeden dlanmalaryla
ve bunun sonucunda smrlmelerinin doallatrlmasyla
uyumluydu.
23
Caliban ve Cad
284
285
Caliban ve Cad
286
287
Caliban ve Cad
288
Avrupada Byk C ad A v
29
Caliban ve Cad
290
Avrupada Byk C ad Av
291
Caliban ve Cad
Sonnotlar
1'
292
Yukardaki resim :
Petroleuses," Les
Communeaux,
n .2 0 d e b ir
reprodksiyonu
bulunan, Bertall'a ait
renkli ta bask.
Sadaki resim:
Parisli K a d n la r2 9
N isan 1871 tarihli
The Graphic'te bir
reprodksiyonu
bulunan, ta h ta
gravr.
293
Caliban ve Cad
294
nilem e srecine ve artan doa tah rib atn a balar. Mies, cad avnn,
gelim ekte olan kap italist sn fn -kad nlarn, kolonilerin ve doann
sm rs zerine kurulu, cinsiyete dayal ve uluslararas yeni bir i
blm balam nda- kad nlarn retici gc ve hepsinden nem lisi
dourganlk gleri zerinde kontrol salam a abasnn bir paras
olduunu ne srer (M ies 1 9 8 6 : 6 9 -7 0 ; 7 8 -8 8 ).
Eski Roma mparatorluundan beri, hkim sn flar byye klelerin
ideolojisinin bir paras ve bir itaatsizlik arac olarak pheyle yakla
m lardr. Pierre Dockes, Catodan aln t yapan Ge Cumhuriyet dne
m inin Rom al tarm uzm an Columellanm De re rustica sn d a n aln t
layarak, Columellann astrologlarla, khinlerle ve byclerle ili dl
olm ann her daim kontrol altnda tutu lm as gerektiini, nk bu du
rum un kleler zerinde tehlikeli etkileri olduunu sylediini aktarr.
Columella, villicusun efend isinin em ri olm adan adak adam am asn
salk verir. n san lar sua itm ek iin onlarn batl inanlarnd an fay
dalanan hibir kh in i ya da bycy kabul etm em eliler...C ahil ru hla
r aslsz batl inanlarla zehirleyen haruspices (kurban olarak sunulan
hayvanlarn i organlarn inceleyerek gelecekten haber veren kei y.n.) ve khinlerden uzak durm allar (Dockes 198 2 : 213).
Dockes. Je a n Bodinin Les Six Livres de la R epu blique (1576) adl
eserinden u paragraf aln tlar: Araplarn gc ancak bu ekilde
k atlan m tr (klelere zgrlk vererek ya da verm eyi vaat ederek.)
M ehm etin yzbalarndan mer, kendisini izleyen klelere zgrlk
vaat e tm iti, bu vaat o kadar ok kleyi cezp etm i ki birka yl iinde
dounun efendileri h aline gelm ilerdi. zgrlk sylentileri ve klele
rin gerekletirdii fetihler, Avrupal klelerin kalplerini de tu tu tu r
mu, o zam anlar klelerin ihanetine kar k artlan buyruklarda da
grld gibi, nce 7 8 1 de Ispanyada, ardndan yine ayn krallkta
Charlem agne ve 1. Louisye kar silahlanm lard r... Bu kvlcm b ir
den Alm anyada alev alm , silahlanan kleler prenslerin ve ehirlerin
m aliknelerini sallam , h a tta Alman kral Louis btn kuvvetlerini
onlara kar kullanm ak iin toplam tr. Bu zam anla H ristiyanlar
serfiik sistem ini gevetm eye, belli bal corveeler (derebeyine zorun
lu hizm et verenler - y.n.) dnda kleleri azat etm eye zorlam tr...
(Dockestan alnt, 1982: 237).
K ilisen in by inan n a kar hogrsn belgeleyen en nemli
m etn in Canon Episcopi (onuncu yzyl) olduu dnlmektedir. M e
tin , kt ruhlara ve gee uularna in an an lar in an szlkla damga
larken bu gibi "yanlsam alarn ey tann ii olduunu ne sryordu.
(Russell 1 9 7 2 : 76-7). Ancak Erik M idelfort, gneybat Alm anyada cad
av zerine alm asnda, ortaalarda K ilisenin cadla pheyle ve
hogryle yaklam akta olduu grn tartr. M idelfort, Canon
E piskopid e n bu ekilde yararlanlm asn eletirir ve onun syledii
iddia edilen eyin tam tersin i sylediini iddia eder. Yani, Canon'un
yazar by inan n a saldryor diye K ilisenin by yapmay ho
grd sonucuna varm ak yan ltr. M idelforta gre, Canon un tu tu
295
Caliban ve Cad
muyla K ilise n in 18. yzyla kadar benim sedii tutum ayndr. Kilise
by yapm ann mmkn olduu inan cn lanetler, nk o cadlara ve
eytanlara ilahi gler atfetm en in M anieist b ir h eretiklik olduunu
dnm tr. Yine de by yapanlarn kt n iyetli olduklar ve ey
tan la ibirlii yaptklar iin hak e ttik le ri cezaya kavutuklarna in a
n lm tr (M idelfort 1 9 7 5 :1 6 -1 9 ).
M idelfort, 16. yzyl Almanyasnda bile ruhban sn fn n eytann
glerine inanm am ak gerektii konusunda srarc olduunu vurgular.
Ama M idelforta gre: (a) davalarn ou teolojik incelem elerle ilgilen
meyen, sekler otoriteler tarafn d an alm ve yrtlm t, (b) ruh
ban sn f iinde de kt niyet ve kt am el ayrm nn pratik olarak
pek bir e tk isi yoktu, nk nihayetinde rahiplerin ou da cadlarn
lmle cezaland rlm alarn tavsiye ediyorlard.
M onter (1976), 18. Sabbat, ortaa literatrnde ilkin 15. yzyln
ortalarnd a grlmeye b alan m tr. Rossell Hope Robbins yle der:
Erken dnem demonologu Jo h an n es Niedere (1435) kadar Sabbat
bilinm iyordu, ancak yazar belli olmayan Franszca risale Errores
G azariarum a (1459) sinagogu n ayrntl bir ta rifi yer alr. 1 4 5 8 yl
civarnda Nicholas Jaq u ier sabbat kelim esini k u llanm t; ancak veri
leri olduka stnkryd. Sabbat, ayn zam anda 1 4 6 0 ylnda Lyonda
bir cad ikencesi raporunda karm za k ar...16. yzyla gelindiinde
ise sabbat, cadln yerleik bir paras halini gelm iti (1959:415).
Aylarca srebilen cad davalar olduka pahalya m al oluyordu ve bir
sr insan iin de bir istihdam kayna haline gelm iti (Robbins 1959:
111). H izm etler iin yaplan dem eler ve dahil olan in sanlar -h k im ,
cerrah, ikenceci, yazc, gardiyanlar-, bunlarn yedikleri yiyecekler ve
itikleri araplarn yan sra idam larn ve cadlar hapiste tu tm ann
m aliyetleri, davalarn kaytlarnda arszca listeleniyordu. Aada, bir
sko kasabas olan Kirkcaldyde, 1 6 3 6 da grlen bir davann faturas
yer alm aktadr:
Pound
3
14
ilin
6
3
8
10
6
8
16
Peni
14
4
(Robbins 1 9 5 9 :1 1 4 )
296
10
11
12
13
14
297
Caliban ve Cad
15
16
17
18
19
20
298
ma halen daha bulunm am aktadr. Essex itlem eleri ile ayn dnem
gzlem lenen cad av arasnda ilk d ikkate deer ilikiyi kuran Alan
M acfarlane, sonrasnda bu nerisini geri ek m itir (M acfarlane 1978).
Ancak bu iki olgu arasnda iliki phe gtrm ez. 2. blmde grd
mz zere, toprak zelletirm esi -d oru dan ya da dolayl olarak- cad
avnn kitlesel rakam lara ulat dnemde kad nlarn m aruz b rak l
d yoksullam ada nem li bir etkenidir. Topraklar zelleir zelle
mez ve bir toprak piyasas geliir gelim ez, kad nlar hem hali vakti ye
rinde toprak alclar hem de kendi erkekleriyle olan ilikilerind e ifte
smrye m aruz kaldlar.
Ancak cad av geniledike, profesyonel cadlar ile cadlardan medet
um anlar ya da uzm anlam a am ac tam adan byyle uraanlar ara
sndaki ayrm iyiden iyiye belirsizlem itir.
M idelfort da Fiyat Devrim i ile cadlarn katledilm esi arasnda bir ba
lan t grr. 1 6 2 0 den sonra gneybat Alm anyada cad davalarnn
ykseliine ilikin olarak yle der: 1622-23 yllarnd a para sistem i
hepten bozuldu. Parann deeri o kadar ok dt ki fiyatlar inanlm az
ykselie geti. Zaten yiyecek fiyatlarn n artm as iin para politika
larna gerek yoktu. 1625 ylnda W urzbergden, W uttem berg ve Ren
vadisine kadar b aharlar souk geti, hasat ktyd. Sonraki yl btn
bir Ren vadisi boyunca alk ba gsterdi... Tek bana bu sebepler bile
fiyatlar pek ok iin in karlayam ayaca kadar ykseltm eye yetm i
ti (1 9 7 2 :1 2 3 -2 4 ).
Bu iddetli ayaklanm alar (sic) [cad avlar] ve 1 5 8 0 -1 6 0 0 yllarnda
ayn dalarda doruk nok tasna ulaan zgn halk isyanlar arasnda
bir dizi corafi, kronolojik ve bazen de ailevi akm a vardr (Le Roy
Ladurie 1987: 208).
Bu Sabbat ya da Sinagog, yani m istik cad top lan tlar saplantsnda,
cad katliam ile Yahudi katliam arasnda bir sreklilik olduunun
k an tn grebiliriz. H eretikler ve Arap bilgeliinin propagandaclar
olarak Yahudiler de byc, zehirleyici ve ey tan a tapanlar olarak g
rlyordu. Yahudilerin ocuklarn ldrme riteline sahip olduunu
iddia eden, snn et zerine an latlan hikyeler Yahudilerin eytani
varlklar olarak resm edilm elerine katkda bulunm utur. Yine Yahudi
ler (ortaa dini piyeslerinde ve skelerde) cehennem den gelen eytan
lar, insan rk n n dm anlar olarak gsteriliyor (Trachtenberg 1 9 4 4 ;
23). Yahudilerin katledilii ve cad avlan arasndaki iliki iin, ayrca
bkz. Carlo Ginzburg, Ecstasies (1991), 1. ve 2. blm.
Burada, 1 4 9 0 ylnda Alsaceda kiliseye ve kaleye kar bir ayaklanm a
rgtleyen Bundschuh kom plocularna -sem bol ktk olan. Alman
kyl birlii- a tfta bulunulm aktadr. Friedrick Engels, bun larn top
lan tlarn geceleri lonesom e Hunher D alarnda yapmay adet haline
getirdiklerini syler (Engels 1977: 66).
talyan tarihi Luciano Parinetto, yam yam lk tem asnn Yeni Dnyadan
ithal edilm i olabileceini ne srm tr. nk yam yam lk ve eyta
na tapnm a, igalcilerin ve onlarn ruhban su o rtaklarn n, "Yerliler
21
22
23
24
zerine kaleme aldklar raporlarda bir arada ele alnm tr. Bu lr/,1
desteklem ek iin Parinetto, Francesco M aria Guazzonun Compendium
M aleficarum (1608) adl eserine a tfta bulunur. Ona gre bu eser, Av
rupal dem onologlarn cadlar yamyam olarak tasvir edilerinde Yeni
Dnyadan gelen raporlarn etkisini ortaya koyar. Bununla birlikte,
Avrupada cadlar, A m erikalarn fethedilip koloniletirilm esinden ok
nce ocuk kurban etm ekle sulanm lardr.
14. ve 15. yzyllarda Engizisyon kad nlar, heretikleri ve Yahudileri cadlkla sulam tr. H exerei (cad lk) szc ilk olarak 14191 4 2 0 de Lucerne ve Interlakende grlen davalar esnasnda ku llanl
m tr (Russell 197 2 ; 203).
E ko-fem inistlerin erken ana m erkezli toplum larda kadn-doa ilik i
sine yeniden ilgi duymalaryla, M urrayn tezi de son yllarda yeniden
gndeme gelm itir. M ary Condren, cadlar kad nlarn reme gle
rine tapan, kadn m erkezli kadim bir dinin savunucular olarak okur.
The Serpent an d th e G oddess (1989) adl eserinde Condren, cad avnn,
H ristiyanln eski dinin rahibelerini nce glerini kt am alar iin
kullandklar iddiasyla, sonra da byle gleri olduunu hepten inkr
ederek yerinden etm esin in uzun srecinin bir paras olduunu savu
nur (Condren 1 9 8 9 : 8 0 -8 6 ). Condrenin bu balamda en ilgin iddiala
rndan biri, cadlarn katledilm esi ile H ristiyan rahiplerin kadnlarn
reme glerini kendilerine mal etm e abas arasndaki balantyla
ilgilidir. Condren, rahiplerin doumla ilgili m ucizeler gerekletirm e,
ksr k ad nlarn dourm asn salama, bebeklerin cin siyetini d eitir
me, doast k rtajlar gerekletirm e ve b ir o kadar nem lisi terkedil
m i ocuklar yetitirm e konularnda nasl da bilge kadnlarla tam
bir rekabet iinde olduklarn ortaya koyar (Condren 1 9 8 9 : 8 4 -8 5 ).
16. yzyln o rtalarn a gelindiinde Avrupa lkelerinin ounda n
fus ista tistik le ri tutulm aya baland. 1 5 6 0 ylnda talyan tarihi
Francesco Guicciardini, Antwrerpte ve genellikle Hollandada yetk ili
lerin acil b ir ihtiya olmad takdirde nfus kayd tu tm adklarn
renince epey arm tr (a.g.e.: 46).
Bununla birlikte, M onica Green ortaalarda tbbi alanda cinsiyete
dayal k at bir iblm olduu, yle ki erkeklerin kad nlarn b akm n
dan ve zellikle jinekoloji ve doum alanlarnd an uzak tutulduklar
fik rin e kar kar. Ayrca saylar az da olsa, kad nlarn tp cem iyeti
iinde yalnzca ebe olarak deil, ayn zamanda hekim , eczac ve berbercerrah olarak da yer aldndan bahseder. Green, otoritelerin zelikle
ebeleri hedef aldklarna dair yaygn gr ve cad avyla kadnlarn
14. ve 15. yzyllardan balayarak tp mesleinden dlanm aya balan
m alar arasnda bir iliki kurulabilecei fik rin i sorgular. M eslein icra
sna g etirilen kstlam alarn toplum sal gerilim lerden kaynaklandn
savunur (rnein, Ispanyada H ristiyanlarla M slm anlar arasndaki
atm a) ve kad nlarn bu meslei icra etm elerin in giderek daha ok k
stlan m olm as belgelenebilir olm asna ram en, bunun nedenlerinin
ayn ekilde belgelenm em i olduunu ne srer. Bu kstlam alarn a r
299
Caliban ve Cad
25
26
27
300
28
29
30
31
32
33
34
30!
Caliban ve Cad
35
36
302
fizik sel yak n lktan giderek kayg duymaya baladn ve bunun bir
disiplinsizlik kayna olarak grlmeye balan m asn da gz nnde
bulundurm alyz. Burjuvazinin ykseliiyle birlik te, ortaalarda g
rlen efendi h izm etkr yaknl kaybolm aya yz tutm utur. Burju
vazi, iveren ve ona tabi olanlar arasnda, rnein kyafet tarzlarn
benzeterek eklen daha eitliki ilikiler kurm usa da gerekte onlarla
aralarndaki fiziksel ve psikolojik ayrm d erin letirm itir. Bir burjuva
hanesinde efendi, a rtk h izm etk rlarnn yannda soyunamayacak, ne
de onlarla ayn odada uyuyacaktr.
C insel u n su rlarn ve s n f ay ak lan m asn akla g e tire n te m a la rn b ir
araya geldii geree uygun b ir Sabbat iin, bkz. Ju lia n Cornvvallun
k yl lerin 1 5 4 9 N orfolk ayak lan m as esn asn d a ku rd u k lar asi
kam p zerin e a n la tm . Kamp, bunu m u htem elen h a k ik i b ir S ab
bat san an sek in s n f iinde tam b ir skand al e tk isi y aratm tr.
C ornw all yle a n la tr: A silerin d av ran her ynden y an l tem sil
ediliyordu. K am pn lked eki her t rl a h la k sz n M ekkesi h alin e
geldii iddia ediliyord u...A si e te le rin erzak ve para yam alad ,
dom uzlar, km es h ay v a n la rn , gey ik leri ve ku u lar saym azsak,
3 0 0 0 kz ve 2 0 .0 0 0 koyunun, to n larca m srn aln p birka gn
iind e t k e tild i i syleniyordu. G en ellik le n leri k s tl ve ayn
olan adam lar, bu e t bolluunu p erv aszca is ra f etm eye g iri m iti.
Bu e t, bu kad ar k in in sebebi olan hay van lard an gelince daha da bir
le z z etli oluyordu (Cornw all 1 9 7 7 : 147).
H ayvanlar ok kym etli yn reten koyunlard. Bunlar Thomas
M ooreun topyasnda, da b e lirtti i gibi, ekilebilir topraklar ve ortak
alanlar itlenerek hayvan y etitirm ek iin ku llanlan m eralara dn
trldke, bu hayvanlar kelim enin tam anlam yla insan yiyorlard.
Thorndike 1 9 2 3 -5 8 v ; Holmes 1974: 8 5 -8 6 ; M onter 1 9 6 9 : 5 7 -5 8 . Kurt
Seligm ann b e lirtti i gibi, 14. yzyln ortalarnd an 16. yzyla kadar
simya, evrensel olarak kabul grrken kapitalizm in ykseliiyle b ir
lik te hkm darlarn simyaya bak as epey deim itir. Protestan
lkelerde sim ya alay konusu olmaya balam tr. Sim yac, m etalleri al
tn a dntrm e vaadinde bulunan, am a bunu baaram ayan b ir umut
pazarlaycs olarak ta r if ediliyordu (Seligm an 1 9 4 8 : 1 2 6 ve devam).
Sim yac, genellikle etrafnd a tu h af kaplar ve aletlerle, kar sokakta
kars ve ocuklar yoksul evinin kapsn alarken etrafnd a olup bi
tenlere kar kaytsz, alrken resm edilirdi. Ben Jo n so n un simyac
hicvi bu yeni bak asn tem sil eder.
A stroloji de 17.yzyla kadar uygulanm tr. I. Jam es D em onologysinde (1597) astrolojinin m evsim ler zerine alm alarla ve hava ta h
m inleriyle snrland rlm ak kouluyla yasal olduunu ilan etm itir.
A.L.Rowse, Sex an d Society in S h akesp eares A gete (1974) 16. yzyln
sonunda, bir ngiliz astrologunun y aantsn ayrntlaryla anlatr. Bu
kitap tan cad av doruuna karken, bir erkek bycnn, glkle ve
zam an zam an baz risk ler alarak da olsa, iine pekl devam edebildi
ini renm ekteyiz.
37
38
39
40
41
B ir kei stnde,
g kte bir a te
yam uruna neden
olarak uan
cad. FrancescaM aria Guazzo,
Compendium
M aleficaru m dan
(1610), ta h ta bask.
30.<
K o l o n l e t r m e v e
H i r s t y a n l a t i r m a
Y e n D n y a d a C a l b a n
ve
C a d il a r
305
Caliban ve Cad
Giri
Burada anlattmz beden ve cad av tarihi, Amerikal
Yerlilerin kolonilemeye direniini simgeleyen, Frtna adl ese
rin karakterleri Caliban ve Cadya gndermeyle zetlenebile
cek bir varsayma dayanyor.^ Bu varsaym, kapitalizme gei
srasnda Yeni Dnya nfuslarnn boyunduruk altna alnmas
ile AvrupalIlarn ve zellikle de kadnlarn boyunduruk altna
alnmas arasnda bir sreklilik olduudur. Her iki durumda da
topluluklarn topraklarndan tmden ve zorla atldn, mu
azzam bir yoksullamay, insanlarn otonomisini ve komnal
ilikilerini yok eden Hristiyanlatrma kampanyalarnn y
rtldn gryoruz. Ayrca Eski Dnyada gelitirilen bask
biimlerinin nce Yeni Dnyaya, ondan sonra tekrar Avrupaya
tand srekli bir apraz dllenmeyle kar karyayz.
Elbette iki durum arasndaki farkllklar gz ard etmemek
gerekir. 18. yzyla gelindiinde, Amerikalardan Avrupaya al
tn, gm ve dier kaynaklarn ak sonucunda, yeni proletar
yay farkl snf ilikileri ve disiplin sistemleri araclyla blen,
uluslararas bir iblm ekillenmi, bu da ii snf iinde
ou zaman birbiriyle elien tarihlerin balangc anlamna
gelmitir. Yine de Avrupallarn ve Amerikallarn maruz kald
muamelelerin benzerlikleri, kapitalizmin geliimini yneten
tek bir mantn olduunu ve bu srete yaplan vahetin yap
sal karakterini gstermeye yeterlidir. Bunun arpc bir rnei,
cad avnn Amerikan kolonilerine geniletilmesidir.
Kadnlarn ve erkeklerin cadlk sulamasyla katledilme
si, gemite tarihiler tarafndan daha ok Avrupayla snrl
bir olgu olarak deerlendirilmitir. Bu kurala istisna olutur
duu kabul edilen tek olay, Salem cad davalardr. Bu davalar
hl Yeni Dnyada cad av zerine yaplan almalarn odak
noktasn oluturur. Bununla birlikte, gnmzde eytana ta
pnma sulamasnn, Amerikal Yerli topluluklarn koloniletirilmesinde olduka kilit bir neme sahip olduu artk kabul
edilmektedir. Bu konuyla ilgili olarak, bu blmde yaptm
tartmann temelini oluturan iki metne zellikle deinmek
gerekiyor. lki, cad av ve nka toplumu ile kolonyal Peruda
toplumsal cinsiyet ilikilerinin yeniden tanmlanmas zeri
306
Yamyamlarn Douu
Kolomb Hint Adalarna yelken atnda, Avrupada cad
av henz kitlesel bir olgu haline gelmemiti. Yine de eytana
tapnma, elitler tarafndan sk sk siyasi dmanlara saldrmak
ya da halklar (Mslmanlar ya da Yahudiler) aalamak iin
307
Caliban ve Cad
309
Caliban ve Cad
UO
311
Caliban ve Cad
31 2
313
Cliban ve Cad
314
.lifi
Caliban ve Cad
31 6
nB-RO
O b ra jed e -uluslararas
p a z a r iin retim
yapan atlye- alm ak
zorunda braklan Andl
kadn. Felipe Guaman
Pom a de Ayala.
31 7
Caliban ve Cad
V'-HT' W j
318
31 9
Caliban ve Cad
320
321
C aliban ve Cad
nsanlara gnah karttryor, neyin sylenip neyin sylenmemesinin gvenli olacana dair tlerde bulunuyorlard. Fetih
ncesinde kadnlar, sadece kadn tanrlara adanm ayinlerde
grev alabilirken sonradan, daha nce yasaklanm olmasna
ramen, erkek-ata-/uacalara adanm kltlerde yardmclk
ya da ayin yneticilii de yapar olmulard (Stern 1982). Ka
dnlar ayrca eski dinlerini yaayabilmek iin yksek yaylala
ra (punalar) ekilerek koloni iktidarna kar savatlar, irene
Silverblatt bunu yle anlatr:
Yerli erkekler, m it a n m b ask sn d an ve h aralard an k am ak
iin to p lu lu k larn terk edip yen i yen i birlem eye balayan
h a d e n d a l a r d a y acon a (k sm i s e rf) olarak alm ay a giderken,
k ad n lar yerli to p lu lu k larn n redu ccion esin d e n olduka u zak
ta k i kolayca u lalam ayan p u n alara. k at. P u n a la r a geld ik ten
son ra kad nlar, grdkleri eziy etin g lerin i ve sem bo llerin i
reddederek spanyol yn eticilere, ru h b an s n fn a ve kendi toplu m larn n y n eticilerin e ita a t etm ey i b ra k tla r. Ayn zam an
da zerlerind eki basky a rtra n kolonyal ideolojiyi de iddetle
reddederek ekm ek ve arap ayin in e gitm ey i, K ato lik g n ah
k a rm a la ra k atlm ay ve K ato lik dogm ay ren m eyi red d et
tiler. D aha da n em lisi, k ad n lar K atoliklii red detm ekle k a l
m ayp kendi yerli d in lerin e ve ellerin d en geldiince d in le rin in
ngrd toplum sal ilik ilere geri dndler ( 1 9 8 7 :1 9 7 ) .
322
323
Caliban ve Cad
324
325
Caliban ve Cad
326
327
Caliban ve Cad
328
Cad Av ve Kreselleme
Amerikada cad av dalgalar halinde 17. yzyln son
larna kadar devam etti. Ta ki nfusun azal ve kolonyal
iktidar yapsnn politik ve ekonomik gvenliinin giderek
art, bu zulmn son bulmasn salayana dek... 16. ve 17.
yzyln muazzam putperestlik kart kampanyalarna sah
ne olan blgede, 18. yzyla gelindiinde Engizisyon, belli
ki kolonyal iktidara artik tehdit oluturmadklarndan emin
olduundan, halkn ahlaki ve dini inanlarn etkileme y
nndeki her trl giriime son verdi. Yaplan zulmn yeri
ne, putperestlii ve by pratiklerini la gente de razon*
tarafndan ciddiye alnmaya demeyecek, cahil bir halkn
zaaflar olarak gren paternalist bir bak as ortaya kt
(Behar 1987). O noktadan itibaren, eytana tapnmaya gs
terilen ilgi Brezilyann, Karayiplerin ve Kuzey Amerikann
gelimekte olan kle plantasyonlarna kayd. Buralarda Kral
Philip Savalaryla birlikte, ngiliz yerleimciler Amerikan
Yerlilerini katletmelerini onlar eytann mritleri olarak
* Akl sahibi, rasyonel in sanlar anlam na gelen, kolonyal ve modern spanyol
Am erikada kltrel olarak spanyol olanlar tanm lam ak iin kullanlan
spanyolca terim .
329
Caliban ve Cad
Bu balamda, Salem davalarnda fitili ateleyenin, ilk tutuklananlar arasnda yer alan Tituba adndaki Bat Hintli bir
klenin kehanetleri olmas ve ngilizce konuulan bir blgede
son idam edilen cadnn Bermudada katledilen, Sarah Bassett
adl siyah bir kle olmas nemlidir (Daly 1978: 179). Aslnda
18. yzyla gelindiinde cad, Afrikal bir obeah -plantasyoncularn korktuu ve isyan tevik ettii gerekesiyle eytaniletirdii bir ritel- ustasna dnmekteydi.
Cad av, kleliin ortadan kalkmasyla beraber burjuva
zinin repertuarndan kalkmad. Tersine, kapitalizmin koloniletirme ve Hristiyanlatrma yoluyla kresel geliimi, bu zul
mn koloniletirilmi toplumlarn bedenlerine yerlemesini
ve zaman iinde boyun edirilen topluluklarn kendi adlarna,
kendi halklarna kar ayn zulm uygulamasn salad.
rnein, 1840larda Bat Hindistanda bir cad yakma dal
gas ortaya kt. Bu dnemde, sati" ritellerinde yaklandan
ok daha fazla kadn yakld (Skaria 1997: 110). Bu cinayetler,
hem kolonyal otoritelerin ormanda yaayan toplumlara kar
giritii saldrnn (bu topluluklarda kadnlar, ovalarda yaa
yan kast toplumlarndaki kadnlarn sahip olduundan ok
* zellikle Kuzey A m erika Yerli kabilelerinde, reis.
** Baz H int topluluklarnda, dul kalm bir kadnn kocasnn cenazesinin
yakld odun ateinde kendini yakt dini tren. Bu uygulama
H indistanda 1 8 2 9 ylnda yasaklanm tr.
330
331
Caliban ve Cad
332
Sonnotlar
1
333
Caliban ve Cad
334
8
9
10
11
12
13
335
Caliban ve Cad
14
15
16
336
17
337
www.otonomyayinciHk.com
iietislm@otonomyaylnclHk.com