ERIJATSKO PRAVO

Islamsko pravo (erijat) predstavlja normativni aspekt islama, a islamska pravna nauka
(fikh) jednu od najznaajnijih disciplina u kulturnoj historiji muslimana. Pravo je sistem pravila
i drutvenih normi koji reguliraju odnose meu ljudima i organizacijama. Kari definie pravo
kao sredstvo za ostvarivanje odreenih vrijednosti. Termin erijat obino se prevodi kao
islamsko pravo ili islamski vjerozakon. erijat predstavlja praktino iskazivanje vjere i u sebi
objedinjuje propise religijskog, moralnog i drutveno-pravnog karaktera.
erijat i dalje obuhvata jus i fas, propise svjetovnog i religijskog prava. Kao podruje
prostiranja njegovih propisa navodi se reguliranje odnosa ovjeka i njegovog Stvoritelja kao i
reguliranje meuljudskih odnosa. Islamska vjersko-pravna nauka (fikh) definira se kao
poznavanje ukupnih ljudskih prava i obaveza (marifa ennefs ma leha ve ma alejha) veoma
slino rimskoj jurisprudenciji u smislu poznavanja ljudskih i Boanskih stvari (rerum
divinarum atque humanorum notitia). (F.Kari, Studije o erijatskom pravu, 12.)
Sami erijatski propisi imaju vie preventivni nego kazneni karakter. Pravnost i
protivpravnost nazivaju se u islamudozvole i zabrane (halal ve haram). Klasifikacija ljudskih
djela (ef al el mukellefin) izvedena je vie po vjersko-moralnom nego striktno pravnom
kriterijumu. Sva djela punoljetnih i razboritih osoba svrstavaju se, kako je poznato, u jednu od
slijedeih kategorija: zapovijed (vadib), odnosno fard, zabrana (haram), preporuka (nedb),
odvraanje (karahet) i dopustivost (ibahat). (F.Kari, 12.)
Osnovna postavka islamske nauke jeste da erijatski propisi odraavaju Boansku volju i
Pravdu, da su obaveze pravedne, jer potjeu od Boga i da se zabrane odnose na djela koja su
nepravedna. Razlikovanje pravde (adl) od nepravde (devr) vri se na temelju principa do kojih
su doli islamski uenjaci otkrivajui ciljeve islamskog vjerozakona(mekasid e-eria elislamijje). U standardnim djelima usul-i fikha navodi se da je glavni cilj erijata postizanje
dobrobiti i otklanjanje nereda (dalb el-mesalih we dar el-mafasid). Neki pravnici govore da se
radi o jedinstvenom cilju, koji ima dva aspekta, tako da su svi propisi erijata upravljeni optem
dobru (el-hajr el- amm). (F.Kari, 13.)

Ljudska dobrobit (masleha) povezana je sa zadovoljavanjem razliitih vrsta potreba.

erijatski pravnici dijele te potrebe u tri kategorije: neophodne stvari, potrebne stvari i poeljne
stvari. U prvu kategoriju spadaju stvari, odnosno vrijednosti koje su neophodne za odravanje
ljudskog drutva i poretka u njemu. To su vjera (din), ivot (nefs), razum (akl), ast (ard) i
imovina (mal). U kategoriju posebnih stvari spadaju stvari koje omoguavaju ljudski ivot bez
potekoa. Zapostavljanje tih potreba ne bi unitilo poredak u ljudskom drutvu, ali bi ivot
uinilo teim i tjeskobnim. A u kategoriju poeljnih stvari spadaju stvari koje pridonose
ustanovljenju lijepih obiaja meu ljudima i izgradnji visokog morala.
Metodologija prava je disciplina koja izuava metode prava i to metode saznanja prava
(naune i filozofske) i metode pravne tehnike (stvaranja i primjene prava). Od kraja 2. i
poetkom 3. vijeka islama (8-9. vijek po Isau) meu islamskim naukama postoji samostalna
disciplina usul-i fikh (temelji pravne nauke). U odnosu na predmet izuavanja ova disciplina
odgovara savremenoj metodologiji prava. Fikh - pravni sistem islama - izgraen je
intelektualnim naporima pravnika usmjerenim tumaenju i prevoenju u stvarnost naloga
islamskog Zakona (erijat). erijat ima izvor u Boijoj objavi izraenoj rijeima i smislom
(Kuran), ili samo smislom (Sunnet) i ini vjeni dio islamskog pravnog sistema.
Ljudski pokuaj tumaenja islamskog Zakona i nastojanja da se iz njegovih optih
propisa i naela izvedu pojedinani i detaljni propisi uopeno se naziva idtihad ili fikh pojedinih
pravnika. Sunnet je sve ono to je preneseno od Poslanika (s.a.v.s), odnosno rijei, praksa,
preutno odobravanje, moralno-etike osobenosti ili ivotopis i prije i u toku poslanike misije.
Kolektivni idtihad podrazumijeva meusobno savjetovanje kolektiva pravnika radi formuliranja
erijatsko-pravnih normi o vanim pitanjima.
Kolektivni idtihad je jedna od formi stvaranja islamskog pravnog sistema jo od
vremena poslanike misije Muhammeda, s.a.v.s. Historijat kolektivnog idtihada moemo
podijeliti na est perioda koji se, uglavnom, podudaraju sa periodima historije islamske pravne
nauke openito:
a) period Allahovog Poslanika, s.a.v.s.;
b) period ashaba, odn. period vladavine etverice pravednih halifa ;

c) period tabi'ina, odn. period ranih kola islamskog prava;

d) period klasinih kola prava;
e) period slijeenja (taklid) i
f) period revitalizacije kolektivnog idtihada. (Nedim Begovi, Kolektivni idtihad, 2.)
Iz perioda poslanike misije Muhammeda, s.a.v.s., postoje svjedoanstva o tome da je
Poslanik, slijedei kur'anski nalog o savjetovanju sa svojim sljedbenicima, primjenjivao
kolektivni idtihad.
Period ashaba, prve generacije muslimana, podrazumijeva nastavak prakse kolektivnog
idtihada, naroito za vrijeme vladavine prve dvojice halifa, Ebu Bekra i Omera. Analiziranjem
njihove prakse rjeavanja pitanja za koja nije bilo konkretnih rjeenja u Kur'anu i sunnetu,
uoavamo da su oni, zapravo, primjenjivali metod kolektivnog idtihada. Naime, nema sumnje u
to da ueni ashabi koje su oni okupljali radi savjetovanja nisu bili u punom sastavu u Medini,
budui da su mnogi od njih bili u razliitim krajevima hilafeta. Halife nisu insistirali na tome da
svi ueni ashabi dou na savjetovanje, niti su insistirali na tome da i oni daju svoje miljenje
kako bi se postigao konsenzus svih ashaba mudtehida.
Period tabi'ina, druge generacije muslimana, karakterizira pojava nekoliko kola
islamskog prava, od kojih su najznaajnije bile hidaska i iraka kola. Obrazovale su se na
tradicijama tumaenja erijata ashaba koji su djelovali u ovim krajevima i okupljale su pravnike
datog geografskog podruja. Razlikovale su se u metodolokom pristupu tumaenju erijata.
Slijedei period jeste onaj koji se u historiji islamskog prava oznaava kao period taklida,
odnosno slijeenja ustanovljenih pravnih kola. Uslijed pojave osoba koje su prakticirale
idtihad i izdavale fetve, a nisu ispunjavale potrebne uvjete za njega, nastojanja da se sauva
cjelina pravnog tumaenja u okviru mezheba i drugih razloga dio uleme je pozvao na zatvaranje
vrata idtihadu.
Potrebno je definisati i termin fetve u islamskom pravnom sistemu. Fetve sadravaju kako
pravne tako i religiozne norme i sa etikim kvalifikativima. U erijatskom pravu kreativna uloga
pravnika se mogla ostvariti samo na podruju gdje nema obaveznih tekstova, dok rimsko pravo
ne poznaje takvu situaciju. Promjena nastupila u erijatskom pravu prevladavanjem teze o
zatvaranju vrata idtihada koja se, kako smo vidjeli, odrazila na pravni karakter fetvi nema
paralele u rimskom pravu pa je transformacija ustanove responsa otila sasvim drugim putem.
Ustanova fetve se razvila kao izraz kautelarne prirode erijatskog prava koja se ogleda u

nastojanju da se preduprijedi svaki oblik ponaanja koji bi predstavljao povredu idealnog

poretka.
Termin fetva i odgovarajui oblici se u Kuranu veu za objanjenja o nejasnim ili
spornim pitanjima. Davanje takvih objanjenja inilo je jednu od funkcija Muhammeda
alejhisselam. U periodu izgradnje erijatskopravnog sistema fetve oznaavaju miljenja uenih i
pobonih muslimana date zainteresiranim osobama u cilju razjanjenja doktrine ili islamskog
ovladavanja injenicama tekueg ivota. Fetvama se tada oznaava rezultat razumijevanja
obaveznih tekstova i neovisnog rasuivanja (idtihad) koji je osnovni metod izgradnje islamskog
prava. Poto su na taj nain dobiveni sadraji manje ili vie vjerovatni, a ne i potpuno izvjesni,
fetve nemaju obavezni karakter.
U klasinim djelima usul-i fikha nema pregleda historije ove discipline. Savremeni pisci
koji govore o poecima metodologije islamskog prava obino se pozivaju na Ibn Halduna koji je
u Mukaddimi naveo da je imam afija bio prvi koji je napisao djelo o usul-i fikhu. U svojoj
Risali, kae Ibn Haldun, pisao je o naredbama i zabranama, tumaenju, abrogaciji, zakljucima,
zakljuivanju po analogiji a nakon njega su hanefijski imami proirili znanje o ovim pitanjima.
Osim Imami afije (umro 204. H.) kao pisci prvih djela iz usul-i fikha spominju se hanefijski
pravnici Ebu Jusuf (umro 183. god. po H.) i Hiam ibn Hakem (umro 189. god. po H.).

ERIJAT U OSMANSKOM PRAVNOM SISTEMU

U sudskoj praksi Osmanskog carstva stavovi postklasinih hanefijskih pravnika nali su

praktinu primjenu. Od poetka XVI vijeka u javnom ivotu osmanske drave postaju sve
uticajniji islamski tradicionalistiki krugovi. Halil Inaldik smatra da je jedan od razloga takvog
stanja bila potreba turskih vladajuih slojeva da se u veoj mjeri oslanjaju na ulemu i islamske
institucije nakon preuzimanja hilafeta 1517. Krajike tradicije ustupaju pred shvatanjima
klasine islamske drave. U prvi plan istupa insistiranje na erijatu protumaenom jednom za
svagda u etiri prihvaene kole ehl-i sunneta. U intelektualnom ivotu poinju da se potiskuju
racionalne nauke i filozofija, dijalektika teologija i misticizam. U samoj sferi erijatskopravnih
nauka ne tolerie se odstupanje od usvojenih pravnih tumaenja a nepripadanje jednoj od
priznatih kola (bi mezheblik) smatra se krivovjerstvom.
Prije proglaenja carskog dekreta od 1839. Godine postojala su dva razliita oblika
kodifikacije u Osmanskom carstvu - zbirke fetvi i zakona. U svakom sluaju kodifikacije su
nainili razliiti autori od vremena do vremena i bile su irene diljem Turske. Fetve su bile
klasifikovane po svome sadraju na osnovu erijata i umnoene u biljenice pod razliita
poglavlja i naslove. Zatim su sakupljene u etiri velika toma i uvane u Fetvahani, posebnoj
kancelariji koja je pomagala muftiji u pripremanju rjeenja sve do ukidanja slube ejhul- islama.
Prema osmanskim historiarima, sistem kodifikacije je zapoeo sa vladavinom Sulejmana
II (1520-1566 n. e.), poznatog kao Zakonodavac (Kanuni). Dalje mora biti posveena panja
etrnaestom ejhul- islamu Osmanskog carstva, poznatom pravniku Imadi Mehmed Ebu Suudefendiji. Na ovu visoku funkciju imenovan je 952. god. Po H. (1545. n.e.) i vrio ju je dvadeset
dvije godine tokom vladavine Sulejmana i jo est godina tokom vladavine Selima II. On je taj
koji je priredio najpoznatiju kanunnamu (zbirku zakona) Sulejmana i koji je prilagoavajui
osmanske kanune erijatu izdavao 1400 fetvi dnevno. ejhul-islam Ebu Suud-efendija
namjeravao je da obezbijedi dobar odnos drave i vjere i ustanovi sklad u javnim poslovima. U

namjeri da djeluje u saglasnosti sa idejama tumaa islamskog prava, dobio je saglasnost sultana
da ove kodifikuje pod naslovom Maruzati Ebu Suud efendi.
Mogue je sva pravila i propise koji se tiu pisanog i nepisanog prava primjenjivanog u
Osmanskoj carevini s obzirom na izvor svesti na etiri tipa:
1) erijat;
2) propisi i principi suprotni naelima erijata, koji su formulisani na podrujima koja erijat nije
pokrivao ili koja su namjerno ostavljena mjesnom obiaju;
1) zvanina tumaenja data prema potrebama ili zahtjevima drutvenih okolnosti u vremenu u
kome se pravo trebalo primijenjivati, bez obzira na namjeru zakonodavca;
2) principi preuzeti iz razliitih zakonika zapadnoevropskih zemalja.
Turci Osmanlije, vladajui element u Osmanskom carstvu, mogli su koristiti vlastita
miljenja i obiaje (urf) jedino na podruju o kome je erijat utio. Naprimjer, prvi krivini zakon
u Osmanskom carstvu uveden je jednostavno zato to u erijatu nije bilo odreenih kazni za neka
krivina djela. Pravo odreivanja ovih kazni dato je sultanu. Slino, putem pravnikog okolianja
erijatski propisi o poljoprivrednom zemljitu zamijenjeni su uvoenjem zemljinog zakona
(arazi kanunu), inspirisanog i usaglaenog s mjesnim obiajem. Ovi propisi i pravila
primjenjivani su redovito u sluajevima vezanim za poljoprivredno zemljite prije i nakon
Tanzimata (reformi), sve dok novi graanski zakonik, preuzet iz vicarskog prava, nije stupio na
snagu.
Kodifikacija u njenom savremenom znaenju zapoela je sa proglaenjem Hatti-erifa od
Gulhane koji je oznaio poetak Tanzimata u Osmanskom carstvu. Ovaj dekret o reformama,
objavljen od vlade, ukazuje da e novi poredak u zemlji zamijeniti stari. Faktori koji su igrali
ulogu u ovoj temeljitoj promjeni su: utjecaj prirodnog prava, potreba za uvoenjem novih
principa koji e rukovoditi drutvenim i ekonomskim odnosima, jaanje centralne vlasti i
usmjerenje prema dovoenju prava u saglasnost sa nacionalnim osjeanjima. Principi prirodnog
prava doprli su do Osmanskog carstva kao rezultat bliskih odnosa sa Zapadom. To je oigledno
iz unoenja principa francuske revolucije u Hatti-erif od Gulhane. Drutveni i ekonomski
odnosi u XVIII i XIX vijeku izraavani su, u oblicima drugaijim od ranije poznatih, pa je bilo
nuno prilagoavanje ovim novim uslovima.

Zagovornici modernizacije pristali su ak i na usvajanje, uz izmjene, stranih zakona u

nadi da e postii ovaj cilj. Oni su proglasili Hatti-erif od Gulhane vjerujui da je to jedini put
uspostavljanja moderne drave i uklanjanja tetnih posljedica koje su proisticale iz nereda i
krenja prava. Novi zakoni proglaeni kao posljedica obeanja datog u Hattierifu od Gulhane
mogu se podijeliti u dvije odvojene cjeline: lokalni propisi kodifikovani prema modernim
principima i propisi preuzeti iz stranih izvora.
Historija prava Osmanske carevine moe se tako podijeliti na dva perioda. Prvi tee od
obrazovanja Osmanskog carstva pa do Tanzimata (1839). Tekstovi zakona koji su stupili na
snagu u ovom periodu zabiljeeni su u Divani-Humayun (registar carske kancelarije).
Pokretanjem Takvimi-Vakaji (zvaninih novina koje su u cjelini objavljivale zakone i dekrete)
1247. god. po H. (1831. n.e.) ovi tekstovi su tu objavljeni. Ne postoji zvanino tampani izvor
prava prvog perioda, izuzev publikacije Takvimi-Vakaji. Zatim slijedi period od Tanzimata do
1324. god. po H. (1906. n.e.), kada je ponovno uspostavljen ustavni sistem vladavine. Mogue je
da zakone donesene nakon ovog momenta pa do kraja Prvog svjetskog rata oznaimo kao trei
period.