Professional Documents
Culture Documents
MITOLOGIA
SKANDYNAWSKA
W EPOCE W I K I N G W
Printed in Poland
ISBN 83-88508-55-5
Krakw 2003
SPIS TRECI
Wstp
1. POCZTEK I KONIEC WIATA W MITOLOGU NORDYCKIEJ
6 9
2. BOGOWIE
3. WOJNA ASW Z WANAMI
3.1. Gull veig
3.2. Wymiana zakadnikw
3.3. Pojednanie bogw. Kwasir, mid poezji i sztuka seidr
4. TYR
25
80
8 1
84
86
92
5. ODYN
96
6. THOR
129
7. WANOWIE
7.1. Njord i Nerthus
7.2Frej
7.3. Dioskurowie czy pary?
8. BALDR I LOKI
8.1. Baldr
8.2. Loki
9. INNI BOGOWIE: HEIMDALL, HOEN1R, ULLR I BRAGI
9.1. Heimdall
9.2. Hoenir
9.3. UUr
9.4. Bragi
10. BOGINIE
10.1. Disy
10.2. Fylgie
10.3. Nomy
10.4. Walkirie
10.5.Asynie
159
160
171
190
194
196
214
221
221
227
229
230
233
233
237
238
239
249
10.6. Matrony
10.7.Gefjon
10.8. Hlodyna
10.9. Idunn
10.10. Frigg
10.11. Freja
10.12. Sif
10.13. Thorgedr Holgabrudr
11. INNA MITOLOGIA: OLBRZYMI, ELFY I KARY
11.1. Olbrzymi
11.1.1. Aegir
11.1.2. Mimir
11.1.3. Skadi
11.1.4. Gerdr
11.1.5. Olbrzymki
11.2. Elfy
11.2.1. Landvaettir
11.3. Kary
252
254
258
260
263
267
278
280
284
285
296
298
302
304
304
306
313
314
Zakoczenie
327
Bibliografia
329
Spis skrtw
351
Wykaz ilustracji
353
355
WSTP
Rye. 1. Zota blaszka z Lundeberga
J. Grimm 1875-1878, 1 wydanie 1835. Tytu dobrany zosta wyjtkowo nietrafnie, jako e
wikszo rde, na ktrych jest oparte dzieo Grimma, stanowi teksty staroskandynawskie.
2 J. de Vries 1956/57; F. Strm 1961; E.O.G. Turville-Petre, 1964; .V. Strm 1975.
8
nownie. Dzi wic mona ju spojrze na mitologi skandynawsk z zupenie
innych perspektyw .
Tymczasem w Polsce mitologia pogaskich Skandynaww pozostaje dzie
dzin w zasadzie nieznan. Pomimo dobrego pocztku bada nordystycznych
w postaci wczesnych tumacze Eddy poetyckiej i Eddy Snorriego Sturlusona,
dokonanych przez Joachima Lelewela (1807, 1828), wiat wierze pnocnych
ssiadw Sowian nie zainteresowa szczeglnie naszych uczonych nawet
w czasach, gdy prbowano dopatrzy si skandynawskich korzeni pastwa pol
skiego i rzdzcej nim szlachty. Potem byo ju tylko coraz gorzej. Dla pozosta
jcej pod zaborami Polski bismarckowskie Niemcy stay si jednym z dwch
najbardziej znienawidzonych wrogw, a w tym akurat czasie mitologia pragermaska" (nota bene rekonstruowana przez nauk niemieck gwnie na podsta
wie rde staroislandzkich), w imponujcy sposb oywiona przez wspaniae
opery Richarda Wagnera, staa si jednym z filarw oglnoniemieckiej tosamo
ci. Budzio to zrozumiay dystans i niech do podejmowania bada w tej dzie
dzinie.
3
9
wojnie wiatowej zgrabnie zaadaptowany do potrzeb komunistycznego systemu,
nigdy nie potrzebowa rzetelnych bada nad kultur dawnych Germanw. Dla
imperialnych potrzeb ZSRR, odwoujcego si coraz wyraniej do pansowiaskiego, wielkoruskiego szowinizmu, wygodniej byo zachowa obraz Germa
nw i Skandynaww jako odwiecznych wrogw Sowiaszczyzny. Nie przy
padkiem wic ze szczegln moc atakowano koncepcj skandynawskich po
cztkw Rusi. Najdoskonalsze z pastw sowiaskich mogo mie przecie je
dynie rodzime korzenie. Nie przypadkiem te urzdowo wspierano koncepcj
lokowania prakolebki Sowian na terenach Polski w jej jataskich granicach.
Badania religii i kultury pogaskich Skandynaww byy wic prowadzone
na marginesie gwnych nurtw naszej historiografii, a ich tradycja nie jest
w Polsce szczeglnie mocna. Wspomnie tu trzeba pierwsze polskie przekady
sag pira Artura Grskiego, dokonane z nienajlepszych i tendencyjnych nie
mieckich tumacze wydawanych w serii Thule - tym samym nie lepsze od
nich. Kilka najwaniejszych sag o Islandczykach (islendingasgur), zwanych
sagami rodowymi, przetumaczya pracujca w Sztokholmie Apolonia Zauska-Strmberg (Saga o Gunnlaugu wowym jzyku, Saga o Egilu, Saga o Njalu,
Saga rodu z Laxdalu). Niestety, polscy wydawcy okaleczyli niektre z nich,
usuwajc stanowice integraln cz tekstw sag strofy skaldyczne i genealo
gie bohaterw (A. Zauska-Stromberg 1976, 10-11). Negatywna ocena tuma
cze A. Zauskiej-Stromberg i pozytywna przekadw A. Grskiego dokonana
przez Roberta Stillera w Posowiu do polskiego wydania pracy Michaia Steblina Kamieskiego (1982a, 229) wiadczy o niekompetencji polskich uczonych
w dziedzinie studiw nordystycznych (co nie znaczy, e tumaczenia sztokholm
skiej badaczki byy wolne od bdw). A. Zauska-Stromberg przetumaczya
te Sag o Fdthjofie miaym, jedn z najciekawszych, przepenionych fanta
zj awanturniczych sag z dawnych lat" (fornaldarsgur). Przede wszystkim
jednak dokonaa ona pionierskiego w polskiej literaturze, wspczesnego prze
kadu Eddy poetyckiej, w pewnych fragmentach kongenialnego, w wikszoci
piknego literacko i poprawnego naukowo, cho w niektrych miejscach
w oczywisty sposb bdnego. Jej komentarze mitologiczne doczone do tekstu
Eddy odpowiadaj stanowi wiedzy z pierwszej poowy XX wieku. W Uppsali
A. Zauska-Stromberg (1976) wydaa take po polsku gramatyk jzyka staroislandzkiego, jako podrcznik staromodn, przynoszc jednak fragmenty tu
macze niektrych tekstw poetyckich. Fragment Hervarar sagi, innej wanej
sagi z gatunku fornaldarsgur,
przeoy Gerard Labuda (1961, 202-230)
w swym zbiorze tumacze rde skandynawskich i anglosaskich do najstar
szych dziejw Polski. Tytu tumaczenia sugeruje, i jest to tumaczenie caoci
10
Niedawne polskie wydanie dobrej pracy E. Roesdahl Vikingernes Verden (1987) ze wzgldu
na niefachowe tumaczenie jest niestety edytorsk pomyk i lepiej korzysta z tumaczenia angiel
skiego (E. Roesdahl 1991).
11
w dziejach Europy. Moja praca siga jednak take do korzeni ich wierze. Odwo
uj si w niej bowiem i do religii Germanw w staroytnoci, i do ladw poga
stwa ludw germaskich na kontynencie oraz Wyspach Brytyjskich w okresie od
czasw wdrwek ludw po koniec wczesnego redniowiecza.
Opisuj w niej najpierw, jak wyobraano sobie pocztek, ksztat i koniec
wiata. Wierzono, e kosmos powsta z chaosu, w ktrym zrodzili si praolbrzym Ymir i pierwszy z bogw, Buri, ktrego potomkowie zabili Ymira i stwo
rzyli z jego ciaa kosmos. Mwi dalej o nadaniu wiatu ksztatu przez bogw
oraz stworzeniu przez nich ludzi i Karw. Podkrelam ogromn rol, jak przy
pisywano przeznaczeniu wiata, bogw, ludzi i innych istot, opisujc pojawienie
si Norn i ich rol jako kobiecych mocy rzdzcych losem. Efektem istnienia
przeznaczenia byo wedug mitologii skandynawskiej psucie si wiata, postpu
jce od pierwszej w wiecie" wojny Asw z Wanami a po mier Baldra. Bieg
dziejw zakoczy ragnarok, ostateczne przeznaczenie tego wiata i jego bogw
(przynajmniej Asw), nie bdce jednak ostatecznym kocem, istniaa bowiem
w wierzeniach Skandynaww wizja jego odrodzenia. Jej obecno wskazuje na
cykliczne pojmowanie biegu dziejw.
Nastpnie przedstawiam bogw jako zbiorowo, podkrelajc rozmaito
okrelajcych ich nazw i podzia panteonu na dwa rody, Asw i Wanw. Podzia
ten najlepiej ilustruje mit o ich wojnie i pojednaniu tworzcym nowy, doskonal
szy porzdek wiata, w ktrym panteon Asw zosta uzupeniony o trzy postacie
ze wiata Wanw, wnoszce waciwe dla niego moce. Dalej opisuj poszczegl
nych bogw: Tyra, Odyna z jego rodzin i Thora jako najwaniejszych z Asw,
a take Wanw: Njorda (jego bezimienn w rdach on utosamiam ze znan
z przekazu Tacyta bogini Nerthus) i Freja. Potem przedstawiam Baldra i mit je
go mierci oraz Lokiego, ktry by za ni odpowiedzialny. Nastpnie omawiam
postacie bardziej enigmatyczne, wane lecz sabo owietlone przez rda:
Heimdalla, Hoenira, Ulla i Bragiego.
Osobno traktuj boginie, rozpoczynajc od przypomnienia zromanizowanego kultu celtycko-germaskich bogi zwanych Matronami, znanych z rzym
skich inskrypcji, pochodzcych gwnie z Nadrenii (S. Gutenbrunner 1936). Ju
pord nich odnale mona postacie pojawiajce si pniej w panteonie skan
dynawskim w epoce Wikingw. Nastpnie opisuj Disy, Fylgie, Norny i Walkirie, przedstawiajc je jako zbiorowo nadnaturalnych skandynawskich istot
eskich o podobnych w sumie cechach i funkcjach. Po ich omwieniu wspo
minam nawizujce do antycznych Matron boginie Gefjon i Hlodyn. Dalej
omawiam najwaniejsze postacie eskiego panteonu: Idunn i mit jej dajcych
wieczn modo jabek oraz Asyni Frigg i Wank Frej, ktre pierwotnie mo-
12
gy stanowi jedn posta. Na kocu przedstawiam Sif i pn ju posta Thorgerdr Holgabrudr. Boginie omawiam oddzielnie ze wzgldu na ich wyranie od
rbn funkcj w mitologii, niezalen od mskiego panteonu Asw; posiaday
te one wasne, osobne miejsce w kulcie. Boginie miay z jednej strony natur
dawczy ycia, opiekunek narodzin i istot pomocnych ludziom na tym wiecie,
z drugiej za byy istotami sprowadzajcymi mier i wadajcymi w za
wiatach.
Wan cech skandynawskiej mitologii jest rola, jak odgryway w niej isto
ty nadnaturalne inne ni bogowie: Olbrzymi, Elfy i Kary. Bstwa te niesusznie
zepchnite zostay w podstawowych syntezach wierze germaskich na dalszy
plan, podczas gdy ich znaczenie w mitologii byo ogromne, czasem otaczano je
nawet kultem. Penic rol przeciwnikw i partnerw bogw istoty te byy rw
nie potne jak Asowie, ale przypisywano im inne cechy. Istot rnic pomidzy
Olbrzymami, Elfami i Karami z jednej, a bogami i ludmi z drugiej strony wi
dz w tym, e bogowie (przede wszystkim Asowie) przedstawiani byli jako isto
ty fizycznie i psychicznie antropomorficzne, cile wizane z kultur i wiatem
czowieka, jego wartociami i pojciami, podczas gdy Olbrzymom, Elfom
i Karom zostay przypisane cechy obce naturze ludzkiej - zawiatowe i demo
niczne, bliskie wiata natury i mierci. Szczeglne, porednie miejsce zajmuj
w tej strukturze Wanowie, utosamiani czasem z Elfami.
Trzeba jeszcze powiedzie o granicach chronologicznych i terytorialnych
podjtych tu bada. Ramy czasowe okrela epoka Wikingw. By to czas upie
czych, handlowych i osiedleczych wypraw mieszkacw Skandynawii, okre
lajcych si poza swoimi rodzimymi siedzibami nazw Wikingw, w Europie
Zachodniej nazywanych mianem Normanw, a we Wschodniej - Rusw i Waregw. Docierali oni do krajw caej Europy, czasem nawet poza jej granice do
Bizancjum, na Bliski Wschd, do Azji rodkowej, pnocnych brzegw Afryki,
a nawet na pnoc Ameryki. Wyprawy Wikingw w znaczcy sposb wpyny
na dzieje caego wczesnego wiata postantycznego: od Irlandii po Bizancjum
i Ru, i od Sycylii po Grenlandi i brzegi Morza Biaego. Epok Wikingw
otwiera umownie rok 793, gdy skandynawscy piraci zdobyli i spldrowali kla
sztor w Lindisfarne (L. Leciejewicz 1979, 81). Wanym epizodem w ruchu Wi
kingw byo zasiedlenie przez nich Islandii, ktr wedug tradycyjnej chronolo
gii sag rozpoczto kolonizowa okoo 870 roku. Potem, ju w penym rednio
wieczu, Islandia staa si ze wzgldu na sw literatur pisan w rodzimym jzy
ku fenomenem na skal europejsk, porwnywalnym jedynie z cywilizacj red
niowiecznej Irlandii.
13
W epoce Wikingw w Skandynawii dokonay si dwie wane przemiany. Na
miejscu dotychczasowych, pogaskich krlestw plemiennych powstay nowe,
redniowieczne ju pastwa, w ktrych krl ze swoj druyn mia wadzy wi
cej, a jego poddani mniej. Po tej zmianie przysza nastpna. Wadcy tego typu
pastw jako swoj religi szybko, na og chtnie i nie bez wanych powodw,
przyjmowali chrzecijastwo. Bya to bowiem religia, ktra pozwalaa oderwa
si od ograniczajcych wadc dawnych obyczajw, a zarazem uatwiaa konta
kty z chrzecijask ju w wikszoci Europ. W 965 roku doszo do chrztu
krla Danii Haralda Gormssona, w 995 roku ochrzci si norweski krl Olaf
Tryggvason, a w roku 1000 (lub 999) islandzki Althing (nie bez naciskw
z Norwegii) postanowi, e chrzecijastwo bdzie jedyn religi wyspiarskiej
wsplnoty. Trudniej uchwytny jest moment chrztu Szwecji, ale i tam chrzeci
jastwo czyni w XI wieku decydujce postpy. Wikszo kamieni runicznych
postawionych w tym stuleciu w Upplandzie nosi ju znak krzya. Czytelnym
punktem koczcym symbolicznie pogask epok Wikingw i rozpoczynaj
cym skandynawskie redniowiecze jest rok bitwy pod Hastings (1066).
Przenikanie chrzecijastwa do Skandynawii, a raczej do umysw mieszka
jcych tam, ale czsto podrujcych poza jej granice Skandynaww zaczo si
oczywicie duo wczeniej ni podane tu przeomowe daty oficjalnych chrztw
wadcw i ludw, a przeytki pogastwa istniay dugo w gb redniowiecza,
trwajc w postaci reliktw wielu ciekawych obyczajw a do czasw nowoyt
nych (por. O. Hfler 1934). Omawiany tu okres Wikingw ma wic dla history
ka religii oczywiste cechy czasw, kiedy obce, gwnie chrzecijaskie wpywy
wywary ogromny wpyw na tre i form wierze, a nawet na jzyk, jakim je
wyraano. Ostrej linii podziau pomidzy nie majcymi wzajemnie o sobie poj
cia ochrzczonymi ludmi cywilizowanymi" i pogaskimi barbarzycami"
wbrew pozorom nie byo.
Niniejsza praca ma jednak i szersze ramy czasowe. Wyznaczaj je uyteczne
dla rekonstrukcji wierze rda. Z epoki Wikingw nie zachowao si ich zbyt
wiele. Dlatego uywam przekazw tyczcych wierze germaskich w staroyt
noci i nielicznych rde do wierze germaskich na kontynencie w okresie na
zywanym dla tego terytorium wczesnym redniowieczem, z drugiej za strony
rde aciskich i nordyckich spisanych, a w znacznej czci po prostu napisa
nych w XII-XV wieku. Wspczesne badanym tu czasom s, poza nielicznymi
rdami aciskimi, bizantyskimi i arabskimi, jedynie inskrypcje runiczne,
wczesne strofy skaldw, niektre pieni Eddy poetyckiej i skamieliny prawne
w rodzaju strzpw islandzkiego Ulfljotslg. Trzeba tu podkreli, e wrd
rde pisanych do mitologii i religii germaskiej co najmniej dziewidziesit
14
15
i w rodzimych jzykach. Wrd aciskich najwaniejsze dane przynosz Vita
Anskari Rimberta, ktry opisa misyjn wypraw w. Ansgara do Szwecji, Gsta
Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum Adama z Bremy z kilkoma znakomitymi
wzmiankami o pogaskich obrzdach i miejscach witych z opisem wityni
w Uppsali na czele i wreszcie monumentalne Dzieje Duczykw (Gsta Danorum) Saksona Gramatyka. rde tych jest oczywicie wicej, dla przykadu
u Thietmara znajdujemy wzmiank o kulcie pogaskim w duskiej Lejre, w Dzie
jach Ksit Normandzkich Dudona z St. Quentin znakomity opis skadania przez
Wikingw ofiary ludzkiej, a w Historia Norwegie najstarszy znany nam opis transu
laposkiego szamana, istotny take dla bada nad magi staroskandynawsk.
Wrd rde nordyckich najstarsze s inskrypcje runiczne, trudne jednak
do interpretacji i bardzo czsto niejednoznaczne. Zebrane zostay w odrbnych
korpusach zawierajcych runiczne napisy z Danii (Danmarks
Runeindskrifter),
ze Szwecji (Sveriges Runisnkrifter), Norwegii (Norges Innskrifter med de aeldre Runer, Norges Innskrifter med de yngre Runer), a take z Wysp Brytyj
skich i Islandii. Dobry wstp do runologii, w tym take do moliwoci uycia
niektrych napisw runicznych jako rde do dziejw religii, daj prace Erica
Moltke (1985) i Klausa Diiwela (1983 i artykuy). Take odwoujce si do
imion kilku bogw nazwy niektrych run i wyjaniajce ich znaczenie frag
menty tzw. poematw runicznych (A. Bauer 2003) stanowi wany przyczynek
do dziejw religii Skandynawii.
Od IX wieku pojawiaj si strofy skaldw, piszcych w rodzimym jzyku
poetw, prawie wycznie Islandczykw, tworzcych wedug wyjtkowo sfor
malizowanych regu komponowania wiersza, opartego na kunsztownych aliteracjach. Sztuka skaldowania kwita a do XIII wieku, a jej najwaniejszymi dzie
ami byy utwory sawice wadcw w wyszukanych, podporzdkowanych
sztywnym reguom poematach: drapach i fiokach (szlachetniejsz drap rnia
od fioku obecno refrenu, zwanego stef)- Obok nich tworzono hymny na cze
bogw, poematy miosne (ktrych komponowanie byo na Islandii zakazane
przez prawo) i lune kuplety, zwane lausavisur. Sens strof skaldw jest czsto
trudny do zrozumienia bez pomocy tekstw proz interpretujcych ich znacze
nie. Na og s to objanienia Snorriego Sturlusona w jego Eddzie lub w zwi
zanych ze strofami wyjanieniach ich sensu w sagach (zwanych po niemiecku
Begleitungsprose). Niekiedy, cho rzadko, s to ju objanienia wyranie bd
ne, a autentyczno strof wkadanych przez sagi w usta jej bohaterw bywa nie
kiedy kwestionowana.
Strofy skaldw na og przynosz wiadectwo autentycznoci i archaiczno
ci wtkw, przekazanych proz. Skaldowie przedstawiali bowiem obrazy wy-
16
branych, symbolicznie wanych momentw z mitw, odnoszc je do realnego
ycia bohaterw ich utworw. Takie migawkowe, aluzyjne ujcia nie wystarcza
j do budowania na ich podstawie mitologicznej narracji. Odwouj si one jed
nak do opowieci dobrze znanych dla audytorium poetw, dla nas te niekiedy
znanych dziki pniejszym tekstom proz, jeli si takie zachoway, czasem ju
jednak cakowicie zatraconych. Takie migawki, podobnie jak przedstawienia
ikonograficzne, przedstawiajc wybran scen z szerszej opowieci, s wiadec
twem jej istnienia jako fabularnych caoci w czasach o kilka wiekw poprze
dzajcych ich zapisy proz.
Interpretacja strof skaldw nie jest atwa. Trudno sprawia przede wszyst
kim interpretacja kenningw, rozbudowanych, pitrowych metafor, w ktrych
wedug konwencji sztuki skaldowania miejsce waciwej nazwy rzeczy zajmuje
poetycka przenonia, odwoujca si czsto do mitologii. Wyraz podstawowy
(stofnord) dookrelany jest przez wyraz okrelajcy (kenniord). I tak morze na
zwane by mogo drog wielorybw", a Loki ojcem wilka". Wyraz podstawo
wy zmienia przy tym czciowo swe znaczenie. Tyr zwycistwa" to ju nie
Tyr, ale Odyn (Skaldskap. 1), a sowo Tyr przybiera tu znaczenie bg". Jest to
kenning prosty. Na og rzecz jest bardziej skomplikowana i wyraz okrelajcy
bardzo czsto zastpowany by kolejn metafor. Lokiego nazywano brzemie
niem ramion Sigyn", gdy Sigyn to jego ona, a brzemi ramion" to poetyckie
okrelenie ma lub ukochanego, bdce tu kolejn metafor zastpujc wyraz
okrelajcy. Taki trzyczciowy kenning Snorri okrela jako tvikennt. Ale ken
ning mg by komplikowany jeszcze bardziej, cho zalecano, by nie skada si
z wicej ni szeciu czci. Taki kenning zoony okrelano jako rekit (H. Palsson, R. Simek 1987, 206-207). W kenningach pojawiaj si odwoania do bo
gw (np. Freja moe by synonimem sowa kobieta, Tyr wojownika) i innych
postaci mitologicznych oraz zwizanych z nimi mitw, ktre tworz istotny dla
interpretacji kenningu kontekst, zawierajcy wane dla jego zrozumienia odnie
sienia. Trudnoci dodaje bardzo skomplikowany, poprzestawiany szyk zda,
wymuszony przez wyjtkowo trudne i rygorystyczne reguy opartej na aliteracjach wersyfikacji . Mniej problemw sprawiaj heiti czyli synonimy, poetyckie
imiona i nazwy, najczciej dodatkowe imiona bogw - w przypadku Odyna
jest ich sto kilkadziesit (H. Falk 1924). Czasami s to te poetyckie synonimy
zwyczajnych nazw zjawisk i rzeczy, z luboci uywane przez skaldw i spisy
wane przez poetw w tzw. poezji dydaktycznej (w angielskiej tradycji nordysty6
6 R.Meissner 1921: G. Turville-Petre 1976; R.K. Nitschke 1983, 17-21; R. Frank 1985,
157-196; R. Boyer 1990.
17
cznej okrelanej jako wisdom poetry) w rodzaju eddaicznego Alvismal. Zawarte
w poezji skaldw odniesienia do bogw i postaci mitologicznych zebra Marius
Kristensen (1930-1931). Standardowym wydaniem poezji skaldw pozostaje
dzieo Finnura Jonssna Den norsk-islandske Skjaldedigtning (1912-1915).
Ostatnio pojawiaj si jednak nowe, szczegowe wydania poszczeglnych po
ematw, opatrzone angielskimi tumaczeniami i zawierajce dogbn interpre
tacj kenningw, jak na przykad nowa edycja Haustlong Thjodolfa in Hvini,
przygotowana przez Roberta Northa (1997).
Wikszo naszych wiadomoci o pogaskiej mitologii Skandynawii pocho
dzi jednak dopiero z XIII wieku (J. Lindow 1985, 54). Zawdziczamy je Eddzie
poetyckiej i Eddzie Snorriego Sturlusona. Edda poetycka (zwana te Edd star
sz lub nieprawidowo Edd Saemunda) jest to zebrany na Islandii w XIII wieku
zbir staroskandynawskich epickich pieni o bogach i bohaterach, napisanych
wedug regu luniejszych ni w pieniach skaldw. W odrnieniu od twrczo
ci skaldw jest to poezja anonimowa. Ju Tacyt (Germania 2) zauway istnie
nie i wielk rol, jak odgryway u Germanw dawne, epickie pieni mwice
o mitologii i dziejach tego ludu. Najstarsze strofy Eddy powstay jednak dopiero
w pocztkach. epoki Wikingw, cho motywy i imiona bohaterw zawarte
w niektrych z nich sigaj swymi korzeniami do czasw wdrwek ludw. In
ne pieni Eddy datowane s na koniec pierwszego tysiclecia (jak Voluspa), inne
jeszcze zostay napisane dopiero w pocztkach XIII wieku. Wiksz cz po
ezji ze zbioru Eddy zna Snorri Sturluson (niektre strofy cytuje w odmiennych
nieco wariantach), lecz ksig zredagowano zapewne ju po jego mierci.
Z okoo 1270 roku pochodzi najstarszy i najlepszy jej manuskrypt, Codex Re
gius, odkryty w 1643 roku przez Brynjolfura Sveinssona, biskupa Skalholt. Jest
on odpisem jakiego wczeniejszego manuskryptu. W Codex Regius brak 8 kart,
tre wypeniajcych je pieni zachowuje proz Saga o Wolsungach. Kilka
pieni nieujtych w Codex Regius zachowao si w pniejszych rkopisach .
7
J. Harris 1985, 68-156; tam podstawowa literatura. Rozpoczynajca zbir Voluspa, czyli
proroctwo wieszczki", przynosi w miar spjne przedstawienie losw tego wiata od jego po
wstania z chaosu po koniec w ragnarok i powstanie nowego wiata, opisuje te rzdzce przezna
czeniem istoty (Norny). Hvaml - Pie Najwyszego" czyli Odyna, jest kompilacj kilku frag
mentw poetyckich o charakterze gnomicznym (strofy 1-136) i dwch fragmentw mitologicznej
natury; pierwszy, tzw. runatals thattr (str. 138-145) mwi o samoofierze Odyna, poznaniu przeze
run i zdobyciu wiedzy magicznej i rytualnej, drugi wylicza posiadane przez Odyna magiczne pieni
(str. 146-165). Dalsze pieni to: Vaflrudnismal (Pie o Wafthrudnirze", by to Olbrzym, ktry
w pojedynku na wiedz z Odynem straci ycie), Grimnismal (Pie o Grimnirze", pod imieniem
Grimnira ukrywa si w niej Odyn, ktry w dramatycznych okolicznociach wylicza siedziby bogw,
mityczne zwierzta, rzeki, opisuje jesion Yggdrasill, stworzenie wiata z ciaa Ymira i wylicza
18
Nazwa Edda zostaa przeniesiona na Edd poetyck z Eddy Snorriego Sturlusona, gdy sdzono, i odkryty przez Brynjolfura tekst, wykazujcy due podo
biestwo do dziea Snorriego musi by jego poprzednikiem (std nazwa Edda
starsza), a za jej autora uznano Saemunda inn frodi (std Edda
Saemunda).
swoje imiona), Skirnismal (Pie o Skirnirze", Skimir byl to stuga i alter ego boga Freja, pie opi
suje jego wypraw w celu zdobycia dla Freja wzgldw Olbrzymki Gerdr, std tytu wystpuje take
w wersji For Scimirs, Wyprawa Skirnira"), Harbardsljod (Pie o Harbardzie", jest to dialog po
midzy Thorem i Odynem, ukrytym pod imieniem Harbarda), Hymiskvida (Pie o Hymirze", by
to Olbrzym, ktry posiada ogromny kocio do warzenia piwa, ktry odebrali mu bogowie, pie
zawiera te wzmiank o zowieniu Midgardsorma), Lokasenna (Ktnia z Lokim", ktry zarzuca
bogom i boginiom wszelkie wszetecznoci), Thrymskvida (Pie o Thrymie", Olbrzymie, ktry
skrad Thorowi jego mot), Alvismal (Pie o Alvisie", Alvis, czyli Wszystkowiedzcy", by to
Karze, ktry zgin w pojedynku na wiedz stoczonym z bogiem Thorem), Baldrs Draumar (Sny
Baldra", inaczej Vegtamskvida, Pie o Wegtamie", w ktrej Odyn, pod imieniem Wegtama wy
prawia si w zawiaty, by od zmarej wieszczki dowiedzie si o przeznaczenie syna, ktrego mcz
zowrbne sny), Rigsthula (Pie o Rigu", czyli o Heimdallu, ktry pod tym imieniem spodzi
protoplastw wszystkich warstw spoecznych, ustanawiajc ich hierarchi i tad spoeczny), Hyndluljod (Pie o Hyndli", w ktrej Freja zmusza Olbrzymk Hyndl do wygoszenia genealogii jej ko
chanka Ottara heimski, do pieni doczona jest wtrnie Voluspa en skamma, Proroctwo wieszczki
krtkie"), Svipdagsmal (Pie o Svipdagu", zawierajc Grogaldr, Czary Gro" i Fjolsvinnmal,
Pie o Fjolsvinnie") i Grottasong (Pie o mynie Grottim"). Po pieniach powiconych bogom
nastpuj kolejne, ktrych bohaterami s herosi: Volundarkvida (Pie o Wolundzie", ktry wedug
pieni by jednak ksiciem Elfw" a nie czowiekiem); Helgakvida Hjordvardssonar (Pie o Helgim synu Hjorwarda"), Helgakvida Hundingsbanna in fyrri (Pie o Helgim zabjcy Hundinga
pierwsza"), Helgakvida Hundingsbanna onnor (Pie o Helgim zabjcy Hundinga druga"), Gripis
spa (Proroctwo Gripira"), Reginsmal (Pie o Reginie"), Fafnismal (Pie o Fafnirze"), Sigrdrifumal (Pie o Sygrdrifie"), Brot af Sygurdarkvidu (Fragment Pieni o Sygurdzie"), Gudrunarkvida in fyrsta (Pie o Gudrun Pierwsza"), Sigurdarkvida en skamma (Pie o Sygurdzie krtka"),
Helreid Brynhildar (Podr Brunhildy do Helu"), Drap Niflunga (Zamordowanie Niflungw"),
Gudrunarkvida onnor (Pie o Gudrun druga", zwana te en forna, dawna"), Gudrunarkvida in
thridja (Pie o Gudrun trzecia"), Odrunar Gratr (Pacz Oddruny"), Atlakvida (Pie o Atlim"),
Atlamal en groenlenzko (Grenlandzka Pie o Atlim), Gudrunar hvot (Poegnanie Gudrun"),
Hamdismal (Pie o Hamdirze"). Standardowe wydanie tekstu oryginalnego na podstawie najle
pszego manuskryptu opracowa Gustav Neckel, jego ostatnie wydanie przygotowa do druku Hans
Kuhn (Die Lieder des Codex Regius nebst verwandten Denkmalern, wyd. G. Neckel, H. Kuhn, Hei
delberg 1962). Pierwsze tumaczenie polskie Joachima Lelewela, dzi ju archaiczne (J. Lelewel,
Edda czyli ksiga religii dawnych Skandynawii mieszkacw, Wilno 1807) zastpi wspczesny
przekad Apolonii Zauskiej-Stromberg (Edda poetycka, Wrocaw 1986, Biblioteka Narodowa nr
214), dla celw naukowych jest ono jednak niekiedy niewystarczajce.
8
Zebrano je w edycji zatytuowanej wanie Eddica Minora. Dichtungen eddischer Art aus den
Fornaldarsgur und anderen Prosawerken, wyd. A. Hausler, W. Ranisch, Dortmund 1903.
19
Najpeniejszy wykad mitologii skandynawskiej zawiera Edda Snorriego
Sturlusona, inaczej zwana Edd prozaiczn, (nieprawidowo za Edd modsz).
Napisana zostaa przez Snorriego Sturlusona (1179-1241), islandzkiego uczone
go, pisarza, autora Heimskringli i - zapewne - Sagi o Egilu. By on take wybit
nym islandzkim mem stanu, dwukrotnie (1215-1218, 1222-1231) piastowa
najwyszy na Islandii urzd gosiciela prawa (lgsgumadr). Gboko zaanga
owa si w rozdzierajce ten kraj w XIII stuleciu konflikty, prbujc ratowa
jego niepodlego, co przypaci yciem (R. Simek, H. Palsson 1987, 325-327).
Snorri opracowa swe dzieo jako podrcznik poetyki dla ludzi pragncych upra
wia sztuk skaldw. Niezbdna im bya do tego dobra znajomo rodzimej mi
tologii. Snorri da jej systematyczny wykad w stanowicym pierwsz cz je
go Eddy dialogu Gylfaginning, ktrego nazwa oznacza Omamienie Gylfiego".
Gylfi jest u Snorriego krlem Szwedw, ktry w przebraniu i pod przybranym
imieniem Gangleriego uda si do Asgardu, gdzie bogowie Har (Wysoki" przydomek Odyna), Jafnhar (Rwniewysoki") i Thridi (Trzeci") odpowiadali
na jego pytania tyczce wiata i bogw. Na koniec okazao si jednak, e Gylfi
da si oszuka sprytnym czarodziejom, a jego rozmowa z nimi odbywaa si
w szczerym polu. W nastpujcym po Gylfaginning traktacie Skaldskaparmal
(Jzyk sztuki skaldowania") Snorri przedstawia szczegowe przykady uycia
mitw w poezji dawnych skaldw, opowiadajc przy tej okazji take sporo nie
znanych skdind wtkw. W Hattatal (Wyliczenie rodzajw metrum") nato
miast prezentuje wszystkie istniejce w poezji skaldycznej rodzaje metrum i bu
dowy strof.
Dzieo Snorriego nosi wyrane pitno jego czasw i jego osobowoci. Jest
autorskim dzieem mitograficznym, w ktrym otrzymujemy wierzenia skandy
nawskie zebrane, usystematyzowane i objanione wedug jego wasnej wizji,
uzgodnione ze sob, a take w duym stopniu rwnie z pogldami waciwymi
dla trzynastowiecznego chrzecijaskiego intelektualisty, jakim by Snorri. Jest
to jednak wizja pira rzetelnego badacza i mionika dawnej religii Skandyna
wii, ktr zna jak nikt ju po nim, wykorzystywa przy tym take utracone ju
dla nas teksty i wtki, o ktrych wiemy czsto jedynie dziki niemu. Podkreli
tu trzeba z ca moc, e Edda Snorriego, stworzony przez chrzecijanina rzetel
ny i napisany z zamiowaniem opis pogaskiej mitologii, jest dzieem wyjtko
wym w caej redniowiecznej kulturze Europy. Bez Snorriego niewiele zrozu
mielibymy z wierze skandynawskich. Dlatego prby podwaenia przydatno
ci Eddy Snorriego dla bada nad religi Skandynaww i Germanw (W. Baetke 1950) s nieuzasadnione i pamitajc o szczeglnych cechach jego dziea na-
20
9
21
Najlepszym wydaniem oryginau bya do niedawna edycja Finnura Jonssona
(1931), z ktrej korzystaem w tej pracy. Dzi zaczyna je zastpowa wydanie
A. Faulkesa (1982-1999), ktry przetumaczy take Edd Snorriego na angiel
ski. Liczne tumaczenia dziea Snoriego na rne jzyki omijaj najczciej nie
przetumaczalne w zasadzie fragmenty poezji, obficie przywoywane przez Snor
riego w Skaldskaparmal i jego wasne strofy z Hattatal .
10
22
Przejdmy do tak zwanych sag rodowych, cilej sag o Islandczykach
(islendingasgur), mwicych w zbeletryzowanej formie o dziejach pierwszych
osadnikw islandzkich i ich potomkw od czasw osiedlenia po epok chrystia
nizacji. Wzmianek tyczcych pogastwa jest w nich jednak stosunkowo niewiele.
Wicej materiaw do wierze zawiera zaledwie kilka z nich. Dla przykadu mo
numentalna Saga o Njalu przynosi opis wydarze prowadzcych do podjcia
przez Althing decyzji o przyjciu chrztu - nie jest to w tym przypadku ani rdo
jedyne, ani najlepsze. Saga o Njalu jest jednak jedynym tekstem, w ktrym za
chowa si wany dla wiary w przeznaczenie Darradarsljod. Eyrbyggja saga, Viga-Glums saga i Hrafnkels saga Freysgoda przynosz stosunkowo liczne
wzmianki wane dla dziejw kultu. Wtki religijne rozproszone s take po in
nych klasycznych sagach islandzkich. Sagi te w oryginale wydawane s w monu
mentalnej serii Islenzk Frnrit (jeszcze nie zakoczonej), od niedawna istnieje
natomiast ich kompletne wydanie w tumaczeniu na jzyk angielski .
12
23
o Najwitszej Marii Pannie, a Dzieje Apostolskie przeoono (w do dowolny
zreszt sposb) jako Postola sgur. Nic wic dziwnego, e i do rodzimych rze
komo opowieci trafio wiele wtkw zapoyczonych, czsto przeksztaconych
nie do poznania i mistrzowsko osadzonych w skandynawskim milieu.
Istotn rol w pocztkach islandzkiego pimiennictwa odegra Koci. Po
gaska literatura, cho bardzo bogata, miaa form ustn. Koci zacz two
rzy na Islandii swoje pimiennictwo, i to nie tylko aciskie, ale i rodzime.
Chrzest wyspy i chrystianizacj opisay najwczeniejsze ze spisanych sag: Kristni saga i Hungrvaka, potem zaczto pisa ywoty islandzkich biskupw, Bisku
pa sgur. Std by ju tylko krok do pimiennictwa wieckiego. Ari inn frodi na
pisa w poowie XII wieku Islandinagbk, niewielk ksieczk opisujc po
cztki osadnictwa, prawodawstwa i organizacji spoecznej Islandii. On te za
pewne zapocztkowa tworzenie najbardziej charakterystycznego dla Islandii
dziea, Landnamabk, Ksigi zajcia ziemi". W rnych jej redakcjach opisano
pocztki osadnictwa na wyspie, podajc miejsca, skd przybyli pierwsi osadni
cy, gdzie si osiedlili i kim s ich potomkowie, niekiedy okolicznoci osiedlenia
opisane s w formie szerszych nieco relacji (rozwijanych nastpnie w tradycji
sag o Islandczykach). W niektrych z nich pojawiaj si dane do dziejw religii.
W Landnamabk doszed do gosu charakterystyczny dla kultury islandzkiej
szacunek dla wizw rodowych, stanowicych a do koca wolnej Wsplnoty
Islandzkiej fundament stosunkw spoecznych na wyspie.
Sagi powstaway od XII po XV wiek, w pnej epoce pisano ksigi zbieraj
ce, kompilujce i amplifikujce wczeniejsze opowieci (jak np. Hauksbk czy
Flateyjarbk). Istotne dla dziejw religii pojedyncze wzmianki rozsiane s po
wielu rdach, ale nieomal wszystkie znane nam wiksze teksty s ju tylko li
terackimi lub uczonymi opracowaniami i zapisami pogaskich wierze. Niekt
re z nich zawieraj jednak zaczerpnite z nich autentyczne formuy rytualne.
Szczeglnym, bardzo wanym rdem poznania skandynawskiego poga
stwa jest onomastyka. W nazwach miejscowych i w imionach wasnych prze
trwao bowiem wiele ladw dawnych wierze. Kulturowy krajobraz Skandyna
wii peen jest nazw, w ktrych zachoway si imiona dawnych bogw, take ta
kich, ktrzy - jak Ullr - w rdach pisanych pojawiaj si ju tylko sporadycz
nie i sprawiaj wraenie postaci traccych na znaczeniu.
Bardzo wanym rdem jest wreszcie ikonografia. Karl Hauck (1978,
361401) zdoa odnale na zotych brakteatach z okresu wdrwek ludw mo
tywy z mitw, ktrych tre zapisano dopiero wiele wiekw pniej. Wicej
trudnoci interpretacyjnych sprawiaj malekie zote blaszki, zwane gullgubber
(M. Watt 1999, 133-142), znajdowane w najwaniejszych miejscach kultowych
z VIII wieku, takich jak Sorte Muld czy Gudme. Wrd przedstawianych na
24
nich motyww pojawia si czsto wyobraenie pary ludzi pci przeciwnej po
czonych w ucisku, co prbuje si czy z kultem Freja. Nie do koca jasne s
te sceny przedstawione na pochodzcych z tego samego mniej wicej czasu
gotlandzkich kamieniach obrazkowych (bildstenar), ktrych interpretacja rw
nie nie jest najczciej jednoznaczna (S. Lindqvist 1941-1942; E. Nylen,
J.P. Lamm 1991). Wrd przedstawionych na nich motyww dostrzec jednak
mona przedstawienie Sleipnira, omionogiego konia Odyna, postacie Walkirii
witajcych z miodem w rogu przybywajcych do Walhalli wojownikw, a na
wet scen skadania na otarzu ofiary z czowieka. Motywy z mitologii skandy
nawskiej znalazy swe przedstawienia nawet na dekoracjach chrzecijaskich
krzyy ze skolonizowanej przez Skandynaww wyspy Man, pooonej pomi
dzy Wielk Brytani i Irlandi. W pniejszych ju czasach, na dwunastowiecznym drewnianym portalu z norweskiego kocioa klepkowego z Hylestad odnaj
dujemy sceny z mitu o Sygurdzie (L.P. Supecki 2002, 192).
Badania archeologiczne, niekiedy bardzo wane dla poznania zagadnie kul
tu, dla poznania skandynawskiej mitologii nie maj istotnego znaczenia.
wiat mitycznych istot pogaskiej Skandynawii wydaje si by o wiele bo
gatszy ni gdzie indziej. Oprcz bogw dzielcych si na dwa plemiona zalud
niay go rne rodzaje Olbrzymw, Elfy, Kary, duchy lokalne (landvaettir), roz
maite nadnaturalne istoty eskie, demony, potwory, mityczne zwierzta, pboscy herosi czyli ludzie o szczeglnych walorach, zwizani pokrewiestwem
z bogami, a wreszcie zwyczajni ludzie: tak ywi, jak i zmarli. Trudno rozstrzy
ga, czy to bogactwo jest cech szczegln mitologii skandynawskiej, czy te
raczej zawdziczamy je wzgldnej obfitoci rde, dziki ktrym lepiej pozna
jemy istoty, ktre w innych mitologiach rwnie istniay i odgryway wan ro
l, lecz dysponujemy o nich skpymi lub adnymi wiadomociami. Ale i w ba
daniach religii nordyckiej wag rnorodnoci panujcej wrd istot nadnatural
nych doceniono dopiero niedawno. Wczeniej zauwaano wprawdzie istnienie
Bogi, Olbrzymw, Elfw i Karw, ale przyznawano im drugorzdn rol, sku
piajc uwag na bogach w zgodzie z dziewitnastowieczn wizj klasycznych,
patriarchalnych panteonw. Tymczasem w religii i mitologii Skandynawii m
skie" sprawy wadzy, adu i wojny byy tylko czci duo szerszego systemu
wierze, w ktrym rwnie wane, jeli nie waniejsze miejsce zajmoway ko
biece" kwestie narodzin, ycia i mierci, podnoci i urodzaju, a take magii,
wrb i przeznaczenia. I o tych problemach traktuje moja ksika.
Nie zdoabym jej napisa bez wieloletnich bada nad kultur dawnej Skandy
nawii prowadzonych w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN we wsppracy z Wa
dysawem Duczk z Institut fr Arkeologi Uniwersytetu w Uppsali i Peterem
Springborgiem z Det Arnamagnaeanske Sammling Uniwersytetu w Kopenhadze.
1. POCZTEK I K O N I E C
WIATA W M I T O L O G I I
NORDYCKIEJ
Ryc. 3. Scena skadania ofiary z czowieka
Podstawy takiej interpretacji drugiej strofy Voluspa, opartej gwnie na analizach Jensa Petera
Schjdta i Gro Steinsland, podaj poniej.
2
L.P. Supecki 1995, 158-167; L. Lnnroth 1981; por. te W.H. Vogt 1936, 325-335.
W Wessobruner Gebet brzmi ona: ,4ateroni uuasnoh ufhimit'. Por. L. Lnnroth 1981,310-311.
26
5
C wic wwczas byo? Wedug Voluspa (3) przed powstaniem wiata ist
nie miaa jedynie otcha - Ginnungagap . Wyobraano j sobie jako wype
nion magicznymi mocami czelu . Z opisu Skandynawii u Adama z Bremy
wynika, e Ginnungagap umieszczano daleko na pnocy, gdzie na kracach
Oceanu Lodowatego, i obawiano si, e pochania ona wszystko, co si do niej
zbliy. Harald hardrde mia podczas swej wyprawy na Pnoc jedynie dziki
wielkiemu wysikowi wiolarzy unikn wcignicia w jej odmty . Tak jednak
wyglda miaa otcha Ginnungagap w wiecie ju istniejcym. Pierwotnie
miaa by nieomal wszystkim.
7
10
5 W Heliand (2886) brzmi: ,prda endi uphimir. W staroangielskiej formule: eordan ic bidde
andupheofon. Patrz: W. Meid 1992, 496.
6 .V. Strm 1975, 245.
7 Inne rda do kwestii Ginnungagap patrz w: R. Simek 1995, 132-133; .V. Strm (1975,
245) znalaz bliskie analogie do Ginnungagap we wspomnianej tu ju strofie z Rygwedy (X. 129, 1).
Trzecia strofa Voluspa zdaje si wskazywa na powstanie wiata z niczego. Rwnie Snorri prbo
wa by moe zbudowa wizj stworzenia wiata ex nihilo, dopasowujc nordyckie wierzenia do
chrzecijaskiego pogldu na kosmogoni, pogldu skdind obcego mitologii nordyckiej i innym
mitologiom pogaskim; patrz M. Clunies Ross 1994, 155, 159.
8
9 Wizja Adama z Bremy (IV, 39) jest wprawdzie w tym miejscu podszyta klasyczn erudycj
(ewidentne nawizanie do Eneidy VIII, 245), ale umieszczona w scholionie glossa: Dicitur iste locus
in eorum ydyomate Ghimmendegop nie pozostawia wtpliwoci, e u rde opisu leay rodzime
wierzenia skandynawskie; por. G. Storm 1890, 340-350.
1 0
Snorri prbowa chrzecijask ide stworzenia przez Boga wiata z niczego wprowadzi do
nordyckiej kosmogonii; dobrym tego dowodem jest jego wersja trzeciej strofy z Voluspa, gdzie za
miast ar var alda that er Ymir byggdi" czytamy ,&r var alda that er ekki var" (w dawnym pracza
sie, kiedy nic nie byo; Gylfaginning 4); por. A. Holtsmark 1964, 28.
U R. Simek 1995, 205. Nazwa wyranie nawizuje do gorcych rde wulkanicznych na Islan
dii, A. Holtsmark 1964. 29.
27
peen aru, blasku ognia i pomieni; wada tam Surtr (czarny") czuwajc na je
12
duje zagad wiata, podpalajc go swym ognistym mieczem . Nic nie wskazu
je natomiast na to, by przed pocztkiem wiata istnieli bogowie.
Wedug Snorriego z lecego w Niflheimie rda Hvergelmir wypyway li
czne r z e k i
14
15
Nazwy rzek Snorri znalaz w ich wyliczeniu w Grimnismal. wybierajc takie, ktre pasoway
do jego obrazu Niflheimu, patrz A. Holtsmark 1964, 29.
1 5
Etymologia wy wodzona jest od el. burza, niepogoda" i vagr, morze", oznacza ma burzli
we morze" (J. de Vries 1962, 99-100; R. Simek 1995, 87) i odnosi si raczej do praoceanu okalaj
cego wiat ni do rzek. Prawdopodobna wydaje si tu moliwo wywiedzenia pierwszego czonu
nazwy od elli (staro), co pozwalaoby uzna Elivag za wod staroci" - nazw rzeki oddzielajcej
wiaty ywych i zmarych; przywoa tu mona imi Elli, babki Geirroda, z ktr w zawiatach Thor
przegrywa zawody w zapasach; patrz niej, s. 153.
1 6
Etymologia od aurr, mokrego, jasnego piasku lub gliny o wyranych konotacjach sakralnych,
tak J. de Vries 1962, 20; por. R. Simek 1995, 32. Ju Snorri (Gylf. 6) utosamia, cakiem susznie,
Ymira z Aurgelmirem.
17
Niflheim, skd wypywaj Elivagi, jest identyczny z Hel. R. Boyer 1981, 189. Zarwno
Niflheim jak i Ginnungagap s zarazem dobrymi odpowiednikami chrzecijaskiego pieka, por.
A. Holtsmark 1964, 28-29. Elivag jest za albo nazw zawiatowej rzeki (jednej), albo wspln na
zw wielu rzek, wypywajcych z zawiatw, albo te Oceanu, patrz wyej, przyp. 15.
28
nies Ross 1994, 152-158), podejrzewajcych jego chrzecijaskie pochodzenie.
Regis Boyer (1981, s. 190) sugeruje, e pierwotna wersja tego mitu kryje si za
przekazem Tacyta (Annates XIII, 57) o wojnie pomidzy Hermundurami i Chattami. Walczyli oni o posiadanie brzegu rzeki, bdcego miejscem, ktre miao
by najblisze niebu, gdzie bogowie najchtniej wysuchiwali prb ludzi (propinquare caelo precesue mortalium a deis nusquam proprius audiri). Co wa
niejsze, tam wanie, za przyczyn przeciwnych sobie elementw, ognia i wody
(ex contrariis inter se elementis, igne atue aquis), wytrca si miaa sl.
Ymira wykarmia prakrowa Audumla, ktra podobnie jak Ymir uksztatowa
si miaa z kropli topniejcego lodu . Jej imi oznacza (J. de Vries 1962, 18), e
bya bogata (audr), moe nie tylko w mleko, i e nie miaa rogw (humla). Z jej
wymion pyny cztery rzeki mleka. Motyw mitycznej prakrowy mitologia nor
dycka dzieli z mitologi irask i hindusk (.V. Strm 1975, 245). Podobna do
Audumli bya te grecka koza Amalteja, ktra wykarmia nowo narodzonego
Zeusa, a jej zamany podczas zabawy z maym bogiem rg jest niczym innym
jak rogiem obfitoci (P. Grimal 1987, 25-26). Posta krowy - ywicielki bogw
i dawczyni dostatku mona czy z osob bogini ziemi, czsto pojawiajcej si
w krowiej, choby czciowo tylko, postaci jak wolooka" Hera u homeryckich
Grekw. Bogini ziemi bywaa te obdarzana takimi atrybutami, jak krowi za
przg germaskiej bogini Nerthus (R. Simek 1995, 30). I z ziemi wanie we
dug staroytnych Germanw mia zosta zrodzony praprzodek bogw Tuisto.
Inn postaci Audumli jest w mitologii nordyckiej koza Heidrunn, ktra miaa
swe miejsce w Walhalli (Grm. 25; Gylf. 38). ywi si ona limi Laeradu i tym
si rni od Audumli, e z jej wymion nie pynie mleko, a pitny mid, ktrym
racz si przebywajcy w siedzibie Odyna einherjar (walczcy w pojedynk").
A z wtkiem kozy - dawczyni dobrobytu czy si to, co z istotami darzcymi
dostatkiem czone jest zawsze: w Hyndluljod (4647) olbrzymka Hyndla zarzuca
Freji, i ta wasa si het po nocach (...) jak koza Heidrunn, co za kozami biega".
Ymir by przodkiem Olbrzymw-Hrimthursw, najstarszego plemienia na
wiecie (J. de Vries 1956, 243). Gdy spa i si spoci, pod pach jego lewej rki
zrodzili si mczyzna i kobieta, a jego jedna noga z drug spodziy mu bez
stosunku z Olbrzymka" szeciogowego syna . Od Olbrzymw pochodzili te
po kdzieli pierwsi bogowie, Odyn, Wili i We, synowie Olbrzymki Bestii i Bura.
18
19
18
29
Bestia natomiast bya crk Olbrzyma Bolthorna (dottir Bolthorn iotuns". Gylf.
6). Odyn przez skaldw nazywany by wic synem Bestii . Warto tu zauway,
e aliteracje w imionach Buriego, Bura, Bestii i Bolthorna (R. Boyer 1981, 138)
wskazuj na dawn metryk i wzajemny zwizek tych postaci. Podobnie zreszt
powizane s ze sob imiona Odyna i jego braci, Wilego i We, z t rnic, e
miano Odyna, pierwotnie Wotana, przyjo ju w Skandynawii nowsz posta,
podczas gdy imiona jego braci, nie grajcych w mitologii nordyckiej szczegl
nie wanej roli, pozostay w dawnej, spetryfikowanej formie.
Pochodzenie bogw od strony mskiej nie miao natomiast nic wsplnego
z Olbrzymami. W tej linii elementem czcym pocztki bogw z pocztkami
Olbrzymw jest jedynie krowa Audumla. Ta bowiem, gdy karmia Ymira i mu
siaa czym si ywi, lic sone, zmroone i pokryte szronem kamienie, miaa
w cigu trzech dni wydoby z pralodu praprzodka bogw zwanego Buri - jego
imi oznacza ojca". Pierwszego dnia ukazay si wosy, drugiego dnia gowa,
trzeciego za cay, gotowy i najwyraniej czekajcy tylko na pojawienie si na
wiecie Buri (Gylf. 6). Burr, czyli syn", by synem Buriego i wspomnianym tu
ju ojcem Odyna. O matce Buriego nie wiemy nic. Moe bya ni jaka 01brzymka, ale jest to jedynie przypuszczenie nie znajdujce oparcia w rdach.
Bogowie Odyn, Wili i We zabili Ymira, cho by on ich wasnym przodkiem
w linii macierzystej. Ymir sta si wic pierwsz istot, ktra umara, a jego
mier mona uzna za praofiar. W krwi Ymira utopili si wszyscy pierwsi Ol
brzymi z wyjtkiem Bergelmira i jego ony. Ci uniknli utopienia w potopie
wsiadajc na ludr - najprawdopodobniej wydrony pie - i od nich dopiero
pochodz nastpni, wspczeni" Hrimthursowie '. Wedug Vafthrudnismal
(29) Bergelmir by synem Thrudgelmira i wnukiem Aurgelmira, tosamego
z Ymirem. Oznacza to, e pokolenie Bergelmira byo trzecim pokoleniem Ol
brzymw, paralelnym do pokolenia Odyna - trzeciego pokolenia bogw. W tej
wic dopiero generacji rozchodz si ostatecznie drogi obu plemion, i za ich
czasw powstaje wiat w swojej obecnej formie.
Bogowie bowiem wrzucili ciao Ymira do Ginnungagap i stworzyli z niego
wiat. W Vafthrudnismal (21) czytamy:
20
2 0
sun Bestlu". Tak ju Einarr skalaglamm, Velekkla 4:1. Lindquist 1929, 44.
1 Vfm. 35, Gylf. 7. E.O.G. Turville-Petre (1964, 276) wskazuje na wiele niewyjanionych pro
blemw zwizanych z tym mitem, ktry wbrew pozorom nie jest kopi biblijnej opowieci o poto
pie. Znaczenie stwa ludr, przedmiotu, na ktrym olbrzym i jego ona znaleli ocalenie, cho nie do
koca jasne, odczytuje si na og jako trumna lub mary. Interpretuj je za J. de Vriesem (1962, 367)
jako prymitywn td. Warto tu zauway, e pierwotne trumny miay czsto posta wydronych
pni drzewa i byy podobne do todzi dubanek".
30
Z ciaa Ymira ziemia zostaa stworzona,
a z koci gry.
Niebiosa z czaszki zimnego jak szron jotuna,
a z krwi morze.
Wtek stworzenia wiata z ciaa pierwszej istoty jest dobrze znany w mitolo
giach wedyjskiej i iraskiej, gdzie praolbrzym nazywa si Yama (podobnie jak
Ymir) lub wystpuje jako praczowiek Purusza .
23
Wyznaczenie czterech punktw kardynalnych nie oznacza, jak chce A. Holtsmark (1964,
s. 32-33), i sklepienie niebios miao ksztat czworoktny, a jedynie orientuje jego przestrze.
3 .V. Strm 1975, 244; por. G. Widengren 1965, 5258; J. Gonda 1960, 183187. Ten sam
motyw Aleksander Gieysztor (1982, 8687) odnalaz w ruskim Stichu o goubinoj knigie, wedug
ktrego wiat mia powsta z ciaa chrzecijaskiego Boga, a ludzie z ciaa praojca Adama, lecz r
ne stany z rnych jego czci.
2
31
nego z nich mona utoamia z Yngvi-Frejem, drugiego z Irminem, w rednio
wieczu czczonym u Sasw , trzeci - jego imi brzmie musiao *Ist - nie pozo
stawi po sobie dalszych ladw w rdach.
Trj pokoleniowy schemat genealogii bogw jest wic w zasadzie wsplny
dla staroytnych Germanw i wczesnoredniowiecznych Skandynaww. U tych
ostatnich w bardzo czytelnej formie pojawia si na Gotlandii w micie poczt
kw zamieszkujcej wysp wsplnoty, zachowanym w Gota sadze (1), gdzie
praprzodkiem ludu jest Thjlvar (tosamy z norroskim Thjalfim ), jego synem
jest Havde, a wnukami Gute, Graip i Gunnfjaun. Najwaniejsza rnica pomi
dzy mitem pocztkw bogw w mitologii nordyckiej i tym samym mitem u sta
roytnych Germanw w przekazie Tacyta nie ley w tym, e Tuisto zrodzony
by z ziemi, Buri ze zmroonych kamieni, a Ymir z lodu. Tak czy inaczej po
wstali oni z pierwotnej materii tego wiata (etymologia imienia tosamego
z Ymirem Aurgelmira oznacza zreszt istot zrodzon z mokrego piasku lub gli
ny). Bardziej istotny jest fakt, e posta praprzodka mitologia nordycka podzie
lia na dwie osoby i obok Ymira, dokadnie odpowiadajcego Tuistonowi i in
nym Praolbrzymom, wprowadza innego jeszcze praprzodka, wylizanego z lodu
praojca bogw Buriego - najwyraniej po to, by przynajmniej w linii mskiej
genealogia bogw nie miaa nic wsplnego z Olbrzymami. Ten wtek rozdziele
nia konkurencyjnych linii bogw i Olbrzymw czytelny jest w pytaniu Odyna
w Vafthrudnismal (28): Czy starsi s Asowie, czy potomkowie Ymira, stworze
ni w prawieku?". Przyczyn tak wyranego wyodrbniania linii genealogicznej
Asw od linii Olbrzymw stao si przekonanie, i Olbrzymi byli istotami ni
szymi, symbolicznie eskimi", a Asowie - wyszymi i dominujcymi, sym
bolicznie mskimi" . Jak pokazuje Hymiskvida (9), Asw uwaano pomimo to
za potomkw Olbrzymw" (attnidr iotna).
24
25
26
32
e Snorri {Gylf. 5) podaje o Ymirze, e pod jego ramieniem zrodzili si mczy
zna i kobieta, a jego nogi same zrodziy mu syna. Imi Ymira, germaskie *Jumijaz, zawiera ten sam rdze *jem co imi Yama i oznacza istot podwjn,
w dalszym swym rozwoju take bliniacz (jak indyjska para praprzodkw, ro
dzestwo Yama i jego siostra Yami); przywoa tu mona irlandzkie sowo emon
(W. Meid 1992, 497) i aciskie gemini.
Niezgodne z normalnym porzdkiem rzeczy zrodzenie pierwszych istot
przez ich praprzodka, ktry mimo to nie staje si kobiet, zostao ostatnio trafnie
okrelone jako mit mskiej partenogenezy" (M. Clunies Ross 1994, 152). Nie
zwaajc na argumenty zwolenniczek tej tezy, nie da si jednak z osoby pra
przodka usun elementw androgynii, tkwicych gboko w etymologiach
imion postaci odgrywajcych w rnych wersjach tego mitu gwn rol.
Voluspa (3) pocztkowo opisuje stan przed powstaniem wiata jako niebyt
(otcha Ginnungagap), z ktrego bogowie wydobywaj ziemi . Nota bene jest
to wtek, w ktrym bogowie pojawiaj si na scenie dziejw nie wiadomo skd.
Voluspa opisuje wic stworzenie wiata inaczej ni Snorri i jego gwne w tym
miejscu rda, Vafthrudnismal i Grimnismal. Pierwotny niebyt lub chaos trwa:
27
29
33
30
32
3 0
3 2
Nazwa Idavllr (gdzie vllr = bonie) pochodzi od id, raczej nie w znaczeniu pracy", co na
daje nazwie sens miejsca, gdzie tworzy si wane dziea (jak chce M. Clunies Ross 1994, 161), ale
raczej, j a k sdz, w znaczeniu miejsca lnicego" (eisa), do takiej interpretacji dy J. de Vries
1962, 283. Moe wic bonia janiay wie zieleni?
3 3
34
nia?) i Ksiyca, ktra miaa zastpowa staroytnym Germanom kult bogw
wiadczy o dawnoci motywu personifikacji cia niebieskich i zwizanych z ni
mi zjawisk . Warto te zauway (R. Boyer 1981,100), e wrd nazw znakw
runicznych pojawiaj si Sol - Soce (runa s) i Dagr - dzie (runa d).
Wedug Voluspa (6) bogowie umiecili Ksiyc na niebie po to, by mona
byo liczy czas; podobnie Vafthrudnismal podkrela, e nw i chudncy ksi
yc stworzyli po to, by mona byo liczy lata - wskazuje to wyranie na stoso
wanie kalendarza ksiycowego. Wedug tego Vafthrudnismal (23) Ksiyc
(Mani) by synem niejakiego Mundlifariego. Siostr Maniego i crk Mundlifariego bya za Sol (Soce) . Snorri (Gylf. 11) twierdzi, i oboje yli pierwotnie
na ziemi, a byli tak pikni, e ojciec nazwa ich tymi wanie imionami, a Sol
mia wyda za m za niejakiego Glena . Porwnanie dzieci z ciaami niebie
skimi miao tak zezoci bogw, e umiecili oboje na niebiosach, nakazujc
Sol, by kierowaa komi cigncymi wz ze socem, ktre bogowie stworzyli
z pomieni Muspelheimu, by owietlao ziemi. Odtd oboje poruszaj si po
sklepieniu niebieskim na wozach cignitych przez konie.
34
35
36
35
Opowie Snorriego wyranie nawizuje tu do ludowej legendy o ludziach na
Ksiycu . W jakim stopniu taki obraz Ksiyca jako boga jest dawny i auten
tyczny, trudno powiedzie, kilka skaldycznych kenningw wskazuje wyranie,
i Maniego, a zapewne i jego pomocnikw, uwaano za Olbrzymw .
37
38
37 R. Simek, 1995, 256. Dlaczego A. Holtsmark (1964, s. 33) w postaciach Bili i Hiukiego zo
baczya personifikacji nowiu i peni, nie potrafi zrozumie.
38 M. Kristensen 1930-1931, 70. Mona tu jeszcze doda, e imiona ojcw Daga i Natty,
Dellinga i Narfiego przypominaj typowe imiona Karw, a Alfrodul, jedno z heiti Sol (Soca)
wskazywa moe na jej zwizki z Elfami.
39 J.de Vries 1957,137-138; G. Dumzil 2000, 276-281.
40 W tym za wiecie wedug Snorriego (Gylf. 17) szczegln rol peni ma Valaskjalf (skd
ind, sdzc po nazwie, siedziba Waliego) zbudowany przez Odyna, ktry tam wanie ma swj
Hlidskjalf, wedug Grimnismal (6) ktry z Asw (nazwa mwi, e by to Wali!) zbudowa go w po
cztkach wiata.
36
Gladsheim, ktry mia by hofem bogw i Vingolf, okrelony przeze jako hrg
bogi (A. Holtsmark 1964,43).
Wtedy te Asowie tworzyli bogactwa (aud smidodo) i dali pocztek najwa
niejszym kunsztom, a przynajmniej sztuce kowalskiej, tworzc odpowiednie dla
niej narzdzia (Vsp. 7; Gylf. 14).
Voluspa (9-18) wie powstanie Karlw i ludzi z czasem tworzenia porzd
ku wiata. Do dwch rodzajw istot pierwotnych, Olbrzymw i Asw, powsta
ych przed zbudowaniem wiata z ciaa Ymira bez widocznego udziau jakiego
ich stwrcy doczaj teraz dwa nowe rodzaje istot. Kary i ludzie podobni s do
siebie przez sposb powoania ich do ycia. I jedni, i drudzy powstaj z ukszta
towanej ju materii wiata i swe powstanie zawdziczaj osobom swoich stwr
cw. Gwn rnic stanowi fakt, e w mitologii nordyckiej (nie inaczej jak
w Biblii) rodzaj ludzki od pocztku stworzony jest w dwojakiej postaci mczy
zny i kobiety, z wszystkimi tego konsekwencjami. Tymczasem wrd Karw
istnieje jedynie pe mska .
41
Jako pierwsze powstay Kary. Voluspa (9) nie mwi wprost, e stworzyli ich
bogowie (regiri), ale to wanie sugeruj sowa:
Na stolcach losu wszyscy rzdzcy
Zasiedli witych czarw bogowie,
Radzc kto winien wadc Karw stworzy
z Brimira krwi i z Blaina koci.
42
Odpowiedzi na kogo pado nie poznajemy, ale kolejna strofa opisuje efekty
decyzji bogw:
Wtedy Mdsognir stworzony zosta!
gwny wrd Karw, a drugi Durin;
ci na ksztat ludzki zrobili z ziemi
ju rzesz Karw, jak rzecze Durin.
Dyrgia, forma eska od dvergr (karze) pojawia si dopiero w pnej Thjalar Jns sadze.
patrz G. Steinsland 1983, 85.
4 2
Jako wadc karw" tumacz sowa dverga drttin, powszechnie tumaczone jako rzesz
karw". Genetivus dverga nie jest tu przedmiotem sporu, sdz jednak, e drltinn to nie accusati
ve pluralis od drtt (rzesza, tum) jak przyjto w wikszoci tumacze i analiz, ale accusativus sin
gularis od drttinn, wadca", co lepiej pasuje do sensu strof 9-10 Voluspa, gdzie bogowie tworz
jedynie naczelnika Karw Mdsognira i jego pomocnika Durina, a ci dopiero zajmuj si stworze
niem tumu Karw.
37
kci si z wtkiem ich powstania z ziemi. Snorri twierdzi wrcz, i Kary za
spraw bogw wylgy si jak robaki w ciele zabitego Ymira i tam yy, tyle e
z woli bogw obdarzone zostay ludzkim rozumem i postaci, i bytuj do dzi'
w tym ksztacie w ziemi i w skaach. Snorri redagujc swoj relacj o powstaniu
Karw na podstawie Voluspa zmieni zawarty w niej motyw powstania Karw
z ziemi" na ich powstanie w ziemi". W ten sposb nawet pocztki ycia ludu
Karw sprowadzone zostay pod ziemi. Motyw sposobu stworzenia Karw
(abstrahujc od analogii do stworzenia Adama przez Boga Ojca) znajduje para
lel w opowieci o ulepieniu przed pojedynkiem Thora z Hrungnirem gliniane
go Olbrzyma Mokkurkalfiego.
Kary wystpuj w mitologii nordyckiej jako istoty mdre i uzdolnione
w rzemiosach, a szczeglnie w kowalstwie i zotnictwie. Wszystkie mityczne
atrybuty bogw s ich dzieem. Przejmuj wic od bogw ich kompetencje w tej
dziedzinie. Jako istoty obdarzone ludzk postaci i intelektem s Kary istotami
bliskimi bogom i ludziom (M. Clunies Ross 1994, 164), zarazem jednak pod
ziemny tryb ycia i zamiowanie do pracy wskazuje na ich podobiestwo do Ol
brzymw. Nie mona si wrcz oprze wraeniu, e Asowie, wynalazcy kowalstwa,
stwarzajc Kary powouj do ycia istoty, ktre maj ich uwolni od pracy.
Po opisie stworzenia Karw przez Mdsognira i Durina Voluspa (11-16)
w tak zwanym dvergatal (wyliczeniu Karw) wymienia ich imiona. Potem
pie nawizuje do sceny przedstawiajcej obrady bogw. Wieszczka opowiada
(Vsp. 17-18):
Wtedy trzej z owej przybyli rzeszy
mocni i miociwi Asowie, do domu;
znaleli na ldzie, w niemocy lecych.
Aska i Embl, wolnych od losu.
Ducha nie mieli, rozumu nie posiadali,
ciepa ni gosu, ni podobiestwa do bogw.
Ducha da Odyn, rozum dal Hoenir,
ciepo da Lodurr i podobiestwo do bogw.
Stworzenie ludzi byo wic po czci dzieem bogw, cilej trzech Asw Odyna, Hoenira i Lodura. Wedug Snorriego Sturlusona (Gylf. 9) stwrcami byli
jednak synowie Bura", czyli Odyn i jego bracia Wili i We. Pisze on tak: Gdy
synowie Bura szli wzdu morskiej play, znaleli dwa pnie; wzili je i uczynili
z nich ludzi; pierwszy da im dech i ycie, drugi rozum i ruch, trzeci wygld,
mow, such i wzrok; dali im ubir i imiona, mczyzna nazywa si odtd Ask,
a kobieta Embla, i od nich pochodzi rd ludzki", ktry zamieszkuje w Midgardzie. Zauwamy, e Snorri nie powtarza tu wiernie wersji z Voluspa. Nie tylko
38
nie zgadzaj si, poza Odynem, osoby stwrcw (Snorri mia jednak jakie wt
pliwoci co do swej wersji, wyranie unikajc nazywania Wiliego i We po imie
niu, std pojawiaj si oni jako drugi" i trzeci" z bogw). Snorri opisuje te
innymi sowami wikszo boskich darw, i co waniejsze, wprowadza wtek
obdarzenia ludzi szatami i imionami. Voluspa o szatach milczy, a swoje imiona
w tej wersji mitu Ask i Embla po prostu maj.
Kto ich jednak stworzy, czy te raczej oywi? Wedug Voluspa (18) Odyn,
Hoenir i Lodurr, wedug Snorriego Odyn, Wili i We. Kusi wic, aby Hoenira
utosami z jednym z braci Odyna, a Lodura z drugim. Poza mitem stworzenia
Aska i Embli Lodurr wspomniany zosta jedynie w kenningu Odyna Lodurs vinr
(przyjaciel Lodura") u Eyvinda skaldaspillir (Haleygiatal 10). Prbuje si go
identyfikowa z Lokim, poniewa Odyn wystpuje czsto w triadzie z Hoenirem i Lokim, ktrego imi brzmi podobnie jak miano Lodura. Frapujce jest te
podobiestwo imienia Lodura do runicznego logathore powiadczonego na fibu
li z Nordendorf koo Augsburga (7. wiek), logathore wystpuje tam wraz z Wotanem (Woden) i Donarem (zapisanym jako wigithonar, albo od vigja, wtedy
uwicajcy Donar", albo od vega, wtedy Donar walki").
Pewne w obu przekazach mwicych o powstaniu ludzi jest tylko jedno bez darw, jakimi bogowie ich obdarzyli, nie mogli rozpocz ycia. Byli w za
sadzie surowcem, z ktrego bogowie ich stworzyli, tak jak wczeniej z ciaa
Ymira stworzyli wiat (G. Steinsland 1983, 88). Podobiestwo Aska i Embli do
materii chaosu przed stworzeniem wiata podkrela opis tego, czego pierwsi lu
dzie nie mieli, przypominajcy swoj budow wyliczank, czego nie byo zanim
powsta wiat (Vsp. 3). Ask i Embla mieli jednak od pocztku pewien ksztat.
Byli z grubsza uformowanymi z drzewa figurami ludzi, jeszcze nie ludmi, jak
by mona sdzi czytajc pobienie Voluspa, ale te nie zwykymi pniami, jak
chce Snorri. Na tak moliwo wskazuje 49. strofa Hvaml, gdzie Odyn
stwierdza:
Szaty moje oddaem na boniu
dwm ludziom z drewna;
a im si wydao, e s wojami,
gdy ubir dostali;
wstyd jest byd goym mem.
39
sji tego epizodu wystpoway dwie osoby pci przeciwnej (G. Steinsland 1983,
99-103).
Drugim ciekawym elementem opowieci jest miejsce wydarze. W Voluspa
bogowie znajduj Aska i Embl a landi" czyli na ldzie; podkrelenie tego fa
ktu wskazuje na blisko przeciwiestwa ldu - morza. Snorri wyranie podkre
la, e pnie leay na morskiej play. Badacze podejrzewaj, i Snorri jako Islandczyk wyobraa je sobie jako wyrzucone na brzeg drewno dryftowe; o solid
ny pie rodzimego pochodzenia na Islandii trudno. Miejsce znalezienia pier
wszych ludzi, mona sdzi (G. Steinsland 1983, 89), jest po prostu nowym l
dem, wiatem stworzonym wanie przez bogw, pokrytym dziewicz, zielon
k, ktrej echem mog by bonia, na ktrych w Hvaml (49) pojawiaj si
dwaj ludzie z drewna.
Jakimi darami bogowie obdarzyli pierwszych ludzi, nie jest do koca jasne.
Duch (nd) nie sprawia szczeglnych problemw, sowo to oznacza zdolno
oddychania i zwizane z nim ycie, stan, gdy dusza przebywa w ciele. I tak ro
zumowa Snorri. Rozum (odr) oznacza zdolno mylenia, ale take zdolno
do wpadania w trans szamaski i poetycki, oraz w bojowy amok, i od tego jego
znaczenia pochodzi imi Odyna. Tymczasem, o dziwo, to nie Odyn daje odr
ludziom, ale Hoenir. Najwicej problemw przysparzaj dary trzeciego z bo
gw. Trudnoci ze zrozumieniem, co znaczy w Voluspie sowo la, ktre tuma
cz (za J. de Vriesem 1962, 343) jako ciepo ycia, mia ju najwyraniej sam
Snorri, ktry zamiast o la mwi o wzroku, suchu i mowie (w wielu tumacze
niach la oddaje si zreszt jako krew). Kolejny z darw Lodura, liti goda, tuma
czono dotd jako dobre kolory" czyli rumiece, wskazujce na pulsujce
w ciele ycie (E. Polome 1969, 265-290). Ostatnio jednak zauwaono, i fraza
ta oznacza raczej podobiestwo pierwszych ludzi do bogw (godar), ich boski
wygld (lita). I jest to tumaczenie przekonujce (G. Steinsland 1983, 99). Na
czyje bowiem podobiestwo mieli stworzy ludzi bogowie, jak nie na swoje
wasne? Podobnie rozumowa i autor Genezis.
Bogowie nie byli jednak w stanie okreli losw pierwszych ludzi, ktrzy
tak dugo pozostawali pozbawieni przeznaczenia" (orloglaus) i przez to nie
zdolni do ycia, a day im go Nomy (Vsp. 20). Przybyy od rda Urd i nie tyl
ko ustanowiy przeznaczenie caego wiata, ale take zakrelay ywotu lata
urodzonym, gosiy ich los". Dopiero wtedy pierwsi ludzie mogli skorzysta
z ycia. Pokazuje to, e siy bogw byy ograniczone i istniay moce wysze od
nich (L.P. Supecki 1998, 169-179). Bogowie nie byli wic jedynymi twrcami
ludzi. Nie oni zreszt sprawili, e na morskiej play pojawiy si dwa pnie,
40
ktre zmienili w ludzi, i to nie oni uksztatowali je z grubsza na ksztat ludzi
z drewna" .
Imi Aska (jesion) jest przejrzyste, a jego posta znajduje doskona analogi
w opowieci Hezjoda z Pracy i dni" (I, 143-145) o stworzeniu przez Zeusa lu
dzi z jesionw. Warto tu zwrci uwag, e Ask jako jesion jest istot tego sa
mego rodzaju co drzewo wiata - jesion Yggdrasill. Embla jako kobieta stwarza
wicej problemw. Jej imi mona rozumie jako wiz (od almr, wiz), ale fra
puje te podobiestwo do greckiego ampelos (winorol, co w przypadku pno
cy rozumie by mona jako pncze, moe oplatajcy Aska bluszcz) . Wiz jest
jednak moliwoci lepsz. Mit mwi wyranie o dwch pniach, a w kenningach skaldw czsto pojawiaj si porwnania ludzi (fakt, e tylko mczyzn)
do pni drzew.
43
44
4 3
Kto dwa pnie wyrzebi, nie wiemy. Gro Steinsland (1983) postawia tez, i pierwotn po
sta ludzi stworzyy Kary, rzebic z grubsza w drzewie postacie Aska i Embli. Potem z rzeszy
Karw wystpili Odyn, Hoenir i Lodurr i dali ludziom ycie. Przy takiej interpretacji ludzie s
wsplnym dzieem Karw i Asw (a naleaoby jeszcze wspomnie Nomy, dajce Askowi i Embli
ich przeznaczenie). Takie rozumienie strofy 10. Voluspa (gdzie stworzone przez Mdsognira i Dun
na manlikon maj by wyrzebionymi z drzewa Askiem i Embl) wydaje si jednak nacigane;
sceptycznie o tym byskotliwym skdind pomyle take M. Clunies Ross 1994, 160.
J. de Vries 1962, 15, 101-102; G. Steinsland 1983, 91. Ostatnio pojawi si pomys interpre
tacji mitu o Asku i Embli w kategoriach obrzdu niecenia ognia, gdzie Ask byby widrem ognio
wym, a Embla desk (Gunnlog Josefson 2002) - ja jednak wol pozosta przy tradycyjnej interpreta
cji.
4 4
4 5
41
zanie, e Konr nie jest dzieckiem Riga, pie podkrela, i wadza krlewska
jest wtrna i powinna by podporzdkowana monym, Rigsthula nie mwi wic
o stworzeniu czowieka, ale dziaania Riga daj yjcej dotd w chaosie groma
dzie spoeczny ad i porzdek, co wicej, cz rodzaj ludzki nieprawym pokre
wiestwem z bogami. Ale zwizek Heimdalla z powstaniem ludzi moe mie
gbsz natur. Gro Steinsland (1983, 105) zwrcia uwag na proz wstpn do
Rigsthuli, opisujc miejsce rozrodczej dziaalnoci Riga. Powiada si tam, i
jeden z Asw, ktry nazywa si Heimdall, podrujc, szed pla jakiego
morza (sjovarstrondo noccori), a zaszed do pewnego gospodarstwa nazywajc
siebie Rigiem...". Wspomniana w Rigsthuli plaa lub brzeg (raczej morza, sj,
ni jeziora, jak w polskim tumaczeniu Eddy) jest zapewne miejscem tosamym
z pla, na ktrej Asowie znaleli Aska i Embl! Heimdall jako posta zwizana
ze stworzeniem czowieka pojawia si take w Voluspa (1), ktra zaczyna si
przecie od wezwania:
Suchajcie wszystkie istoty wite,
Wiksi i mniejsi synowie Heimdalla!
Paralelno postaci Odyna i Heimdalla, grajcych w Voluspa pospou gwn rol, zauwao
na przez G. Steinsland (1979, 133-135; por. R. Boyer 1981, 220-222) zasuguje na gbsze wyja
nienie! Warta zbadania jest teza, czy nie mogli by oni wsptwrcami ziemi i czowieka, a zy
Odyn (= Loki) i dobry Heimdall graliby w micie podobne role, jak Szatan i Bg w ludowych mitach
kosmogonicznych Sowian (w tym kierunku poda Kurt Schier, interpretujc mit walki Lokiego
z Heimdal lem), patrz wyej, s. 32 i niej, s. 223-225.
42
zotego wieku wiata bogw koczy si wic wraz z wejciem na scen istot,
ktre odbieraj wiatu jego rajsk beztrosk, a Asom szczcie i istotn cz
ich wadzy. Zauwamy tu, e cech epoki pierwotnej szczliwoci jest to, e
wiat pierwszych Asw by czysto mski. A do pojawienia si trzech tajemni
czych kobiet przedstawicielki tej pci s w ogle nieobecne wrd bogw.
Bestia, pochodzca z Olbrzymw matka Odyna i jego braci, bya zapewne
pierwsz kobiet w ich wiecie, o matce Bura nic nie wiemy. A moe tylko nie
odgrywaj adnej roli, jak wrd Olbrzymw, w ktrych wiecie wprawdzie ist
niej, ale a do Bestii nie znamy nawet ich imion. Wrd Karw kobiet po pro
stu nie ma. W przypadku ludzi rzecz ma si ju jednak inaczej.
Nieoczekiwane pojawienie si trzech Olbrzymek koczy czas szczliwoci,
tak jak potem pojawienie si Gullveig zakoczy czas pokoju. Kim s wic te istoty
i co takiego uczyniy one bogom? Voluspa (8), a za ni Snorri, opisuje je jako przy
bye z Jotunheimu trzy Thursw dziewice". Zabray one bogom zote tafli (golnar
toflur"), tablice do losowej gry planszowej o magicznej mocy, podobnej lub identy
cznej z pniejsz gr w hnefi. By to instrument pozwalajcy rzdzi przezna
czeniem . Nowe pokolenie bogw odnajdzie je wprawdzie, ale stanie si to do
piero po ragnarok na pocztku nowej ery, w nowym ju wiecie (Vsp. 61).
47
48
43
z Norn, Werdandi, oznaczajce to, co si wanie staje". A poniewa w jzy
kach germaskich brak odrbnych form czasu przyszego i do jego tworzenia
uywa si przeksztaconych form czasu teraniejszego, Paul Bauschatz (1982,
139-141) wycign wniosek, e czas u Germanw dzieli si na dwie czci,
przeszo i reszt, czc w jedn cao teraniejszo i przyszo. W tym
wanie mona widzie jedn z gwnych rnic pomidzy germaskim, cykli
cznym i binarnym sposobem pojmowania czasu i przeznaczenia, a jego wizj
chrzecijask, linearn i dzielc czas na przeszo, teraniejszo i przy
szo . Przeznaczenie okrela w wierzeniach germaskich konieczno, to co
si sta musi . Imi trzeciej z Norn, Skuld (por. islandzkie skulu, niemieckie
sollen, angielskie shall) zawiera w sobie wanie pojcie koniecznoci. Nic wic
dziwnego, e Skuld pojawia si niekiedy jako Walkiria .
Przeznaczenie byo wadz wysz od woli mskich bstw, a los (utosamia
ny z mocami eskimi) by si nadrzdn nie tylko wobec ludzi, ale take bo
gw i innych istot - z wyjtkiem moe Wanw i Elfw. Pogascy Skandynawo
wie wierzyli, e to Nomy, a nie bogowie, kieruj w tej epoce ich losem. Jako
personifikacje przeznaczenia Nomy musz by wic z natury swojej odwieczne,
a przynajmniej starsze od reszty istot i zamieszkanego przez nie wiata, zdolne
trwa dalej, gdy tego wiata ju nie bdzie.
Taka wanie jest tytuowa, anonimowa wieszczka (volva) goszca proroc
two w Voluspa. Pamita ona Olbrzymw (iotnar), zrodzonych przed pocztkiem
wiata (ar um borna), ktrzy mieli j wychowa . Oznacza to moe, e wiesz
czka tak jak Praolbrzym nie urodzia si, ale wyonia z chaosu - dlatego nie
wychowaa jej matka, a Olbrzymi (nie Olbrzymki! ). Wieszczka pamita po
cztek wiata, a moe nawet jeszcze wczeniejsze czasy. Zwrmy uwag na
sowa, jakimi przedstawia si na pocztku pieni (Vsp. 1-2). Poprosiwszy o po50
51
52
53
54
5 0
Ale nie czas, kiedy to nastpi! Wrby zawierajce okrelenie czasu, jak proroctwa mwice,
e jaki bohater y" bdzie 300 lat, pojawiaj si w pnych rdach, jak przykadowo w Norna
Gesli thattr(\V), gdzie motyw ten jest eleganckim rozwiniciem staroytnej opowieci o Meleagrze
(por. R.W. Brednich 1964, 17-31).
5 2
Za piastunki wieszczki mona by uzna w' ividjur z Vsp. 2, gdyby odczytanie tej frazy jako
dziewi zoliwych Olbrzymek" nie byo lekcj gorsz od innych, patrz niej, przyp. 56.
44
such (hljod) wrd audytorium, ktrym jest caa ludzko (wiksi i mniejsi sy
nowie Heimdalla), mwi:
Chcesz, abym ja, Ojcze Polegych, opowiedziaa
o dawnych dziejach, wczeniejszych ni pami.
Olbrzymw pamitam, przed wiatem zrodzonych
co ongi byli piastunami mymi ;
dziewi wiatw pamitam i dziewi korzeni ^,
gboko w ziemi wspaniae drzewo przeznaczenia.
55
58
Tha er fordom mic foedda hofdo. Foedda oznacza wg sownika Geira Zoegi albo ywienie,
utrzymywanie kogo, co moe wskazywa na funkcj Olbrzymw jako piastunw wieszczki (dlate
go zaakceptowaem w tym miejscu tumaczenie A. Zauskiej-Stromberg) ale moe te oznacza...
zrodzili lub spodzili!
5 6
Co oznacza ni ividiur (co przetumaczylimy jako dziewi korzeni) nie jest wcale jasne i od
wouje si do jednej z wielu moliwych etymologii. Wrd innych wymieni naley ze Olbrzymki", oraz las lub drzewo; patrz J. de Vries 1962, 288; G. Steinsland 1979, 120-121; J.P. Schjdt
1992, 158159.
57 Tak G. Steinsland 1979, 122. Taka interpretacja nasuwa jednak pytanie, gdzie zakadajc
cykliczny bieg dziejw wiata - w chwilach, kiedy wiat pogra si w chaosie niebytu, przebywaj
istoty, ktre ten czas maj przetrwa (jak Lif i Lifthrasir). Moe wic Yggdrasill istnieje przed po
wstaniem i po kocu wiata, tyle e wraz z ca ziemi pogrony w zalanej wod otchani?
58 Jak na og si interpretuje, wskazujc na analogi w Vafthrudnismal 43; patrz niej, s. 50.
45
przeznaczenia") skd kieruj dzieem stworzenia, i na zielonej ce graj w tafli.
Ale gdy wiat istnieje ju w swych gwnych zarysach, trac swoj gr. Ursula
Dronke (1979) zwrcia uwag, e wszystkie (lub prawie wszystkie) epizody
ukazujce staczanie si biegu spraw wiata w kierunku jego zagady zwizane s
w jaki sposb z ide gry. Zoty wiek i panowanie bogw nad przeznaczeniem
kocz si, gdy trzy Olbrzymki zabieraj tafli. Wtedy rozpoczyna si nieuchron
ny bieg dziejw. Najpierw wybucha wojna pomidzy Asami i Wanami. Po jej
zakoczeniu do bogw zgasza si budowniczy, ktry podejmuje si zbudowa
wal Asgardu w cigu trzech zim, chce jednak w zamian otrzyma Frej, Soce
i Ksiyc . Ostatecznie mistrz (smidr) podj si wybudowa wa w cigu jed
nej zimy, ale bogowie pozwolili mu korzysta z pomocy jego ogiera, Svadilfariego. Umowa miaa wic charakter zakadu (jak zdysz, to dostaniesz zapat,
ale my stawiamy na to, e nie zdysz, a to co zbudujesz i tak bdzie nasze).
Asowie nie przegrali go tylko dlatego, e Loki w ostatniej chwili zmieni si
w klacz i pozbawi budowniczego pomocy Svadilfariego, uwodzc ogiera. Bu
downiczy widzc, e nie zdy, wpad w sza - wtedy bogowie rozpoznali
w nim grskiego Olbrzyma i Thor natychmiast go zabi . Dziki podstpowi
bogowie nie musieli wic wypeni warunkw zakadu i Freja pozostaa w Asgardzie, a Soce i Ksiyc na niebie (Gylf. 42). Koszt podstpu by jednak
ogromny . Voluspa (26) podkrela zamanie przysig i umw, co oznaczao, e
Asowie musieli za to sono zapaci. Wedug jednej z interpretacji (R. Boyer
1982, 200) amic dane sowo stracili moralne prawo do rzdzenia wiatem.
Moliwe, e cen za krzywoprzysistwo bya mier Baldra (U. Dronke 1979,
57-86). Opowie o budowniczym Asgardu znajduje ciekaw paralel w innej,
pniejszej ju pieni, niedostatecznie chyba wykorzystanej w badaniach.
W Fjolsvinnsmal (11-12) Svipdag pyta Olbrzyma Fjolsvinna, jak nazywa si
59
60
61
46
ogrodzenie (gardr) wok dworu Menglady. Okazuje si, e nazywa si ono Gastopnir, a zbudowa je sam Fjolsvinn z ciaa Leirbrima, i uczyni to tak dobrze,
e bdzie stao do koca wiata.
Epizod z budowniczym Asgardu nie ma jednak charakteru moralnej nauki
w chrzecijaskim stylu, pokazuje raczej, e od bogw odwraca si szczcie,
na co wskazuje i utrata tafli, i przegrany zakad. A to oznacza, e zblia si czas
ich klski i mierci. Do zdarze przyspieszajcych t chwil naley zaliczy
rwnie wojn pomidzy Asami i Wanami, pierwsz w wiecie", ale te nie
ostatni (U. Dronke 1998). Koczce wojn pojednanie mona uzna za akt
tworzcy wsplnot bogw jako grupy obejmujcej swymi kompetencjami
wszystkie sprawy tego wiata (z wyjtkiem przeznaczenia) i zaliczy do zdarze
pierwszych, tworzcych jego porzdek. Ale wojn Asw z Wanami naley te
interpretowa jako prefiguracj wojny na tym wiecie ostatniej, czyli bitwy bo
gw z ich wrogami podczas ragnarok. Kulminacj cigu wakich zdarze pro
wadzcych do koca wiata stanowi mier Baldra, z jednej strony zabierajca
spord ywych najlepszego z bogw, z drugiej jednak majca charakter zbawicielskiej ofiary. Dziki niej wiat po zagadzie odrodzi si, i to w lepszej postaci.
Obecny wiat nie jest wic ani pierwszy, ani ostatni, ani te najlepszy.
Przestrzenn struktur wiata wyznaczaj w mitologii skandynawskiej dwie
osie: horyzontalna i wertykalna (J.P. Schjdt 1990). W ukadzie horyzontalnym
rodek wiata zajmuje Midgard, wiat zamieszkany przez ludzi i Asw. W jego
centrum pierwotnie znajdowa si grd Asw - Asgard. W jakim stopniu jest on
zreszt tosamy z Midgardem, rnice midzy nimi s bowiem nieostre i niejas
ne, ale te waniejsze jest, e oba te wiaty uznawano za nasze", oddzielone od
innych, zewntrznych. Bogowie, jak pamitamy, z brwi Ymira stworzyli ogro
dzenie dla Midgardu, a w jego rodku, moe na boniu Idavllr, rkami Olbrzy
ma wznieli wa swego grodu, Asgardu. Przez ogrodzenie Midgardu (Grm. 41)
i wzniesienie wau Asgardu bogowie oddzielili je od zewntrznego wiata Ol
brzymw i Demonw, Utgardu (dosownie: wiata poza") . Dla Snorriego
Midgard (siedziba w rodku") jest w oczywisty sposb tosama z naszym"
wiatem ludzi i Asw. Nazwa Midgardu jest dawna i oglnogermaska. Wspo
mnijmy tu gockie midjungard, dopowiadajce aciskiemu orbis terrae i grec
kiemu oikumene, pojawia si te jego ogrodzenie, midgardiwaddjus (Biblia Ga
cka, 1960, t. 2, 94). W anglosaskim middengeard oznacza kosmos (R. Simek
62
62 Ogrodzenie stanowice wyran granic wydziela wic nie tylko grd bogw, ale cay wiat
ludzi i bogw (Vsp. 4 i 56). Undir midgardi - wewntrz midgardu" (okrelenie uyte ju w Hrbl
23 oraz Edl. 11 i 16) mieszka mieli bowiem wedug Snorriego (Gylf. 8) pierwsi ludzie, Ask
i Embla.
47
63
Dalej Snorri opisuje wzniesienie kuni, w ktrej bogowie robili swoje narz
dzia i klejnoty.
Do Asgardu prowadzi most Bifrost (Grm. 44; Gylf. 41). Zobaczy go mona
w postaci tczy. Wedug Snorriego (Gylf. 13) zbudowali go Asowie i czy on
ziemi z niebiosami. Przez Bifrost, zwany inaczej Asabru - most Asw", jad
co dzie na koniach Asowie, by przy rdle Urd odbywa swe obrady (Gylf.
15). Grimnismal (29) wyliczajc rzeki podkrela, e przez most nie mg jedzi
Thor:
Kormt i Ormt, i Kerlaugi dwie,
Thor musi przebrodzi codziennie,
gdy idzie sdzi
przy jesionie Yggdrasill,
bo zajby si ogniem most Asw,
wite by wody zawrzay.
63 Nazwy midgard uywaj: Thorleikr fagri we fioku powiconym Svenowi Ulfssonowi (7)
i Arnorr Thordason jarlaskald we fragmencie drapy na cze Haralda hardrde: Sig. Bl 325 i 365.
M Patrz niej, rozdzia 6, s. 139-140.
48
gardzie swoj siedzib Heimdall, ktry jest stranikiem grodu bogw i pilnuje,
by przez most nie przeszli Olbrzymi {Gylf. 27). Podczas ragnarok, gdy bogowie
broni si bd przed nacierajcymi wrogami, most si zaamie {Gylf- 51) a ja
dcy konno Muspelssonar z Surtem na czele wpadn do wody {Fm. 15). Wida
wic wyranie, e spod wizji Snorriego, przedstawiajcej Asgard wysoko w nie
biosach, wyania si inny obraz - grodu bogw stojcego twardo na ziemi, ale
otoczonego wod. Nazwa Bifrost oznacza jednak chwiejc si drog przez
niebiosa" . Doda tu jeszcze trzeba, e w wiatach bogw, ludzi a nawet w za
wiatach pyn waciwe dla nich rzeki, wyliczone w Grimnismal (27-29). Nie
ktre z nich peni funkcj granic.
65
49
ma rzeka, najbardziej typow jej nazw jest Gjll (lament"), pod ktr pojawia
si w Grimnismal (28). Nie jest to jej jedyna nazwa, a zawiatowych rzek wyob
raano sobie wicej. Ju w Grimnismal pojawia si ich duga lista, ktr Gjll
i Leiptr jedynie kocz, jako te, ktre pyn obok wiat ludzi, lecz wpadaj do
Helu". U Snorriego (Gylf. 4-5) zawiatowe rzeki pojawiaj si pod wspln na
zw Elivagow. W Voluspa (36) opisana jest natomiast:
Rzeka na wschd pynca przez doliny jadu,
Mieczy i noy, Slidr si nazywa.
Reginsmal (4) wspomina rzek Vadgelmir, przez ktrej prd brodz kamcy
i oszczercy. Na Gjll jako najwaniejsz z tych rzek wskazywa moe nazwa
Gjallarbru, prowadzcego w zawiaty mostu nad t rzek, pokrytego wieccym
zotem (lysigull). Tamtdy zdaniem Snorriego (Gylf. 49) podrowa mia do
Helu Hermod. Dziewi nocy jecha przez ciemne i gbokie doliny, a dotar
do rzeki Gjll i Gjallarbru. Pilnujca mostu dziewica Mdgudr rozpoznaa
w nim czowieka ywego i spytaa co robi na Helvegr (drodze do Helu"). Gdy
dowiedziaa si o celu wyprawy, przepucia go jednak i powiedziaa, i Baldr,
ktrego Hermod mia sprowadzi z powrotem na ziemi, przekroczy ju Gjal
larbru i znalaz si na Helvegr, ktry prowadzi w d, na pnoc (nidr oc nordr).
Eddaiczna pie opisujca wypraw Hermoda zagina, trudno wic rozstrzy
ga, czy Snorri opiera si tu na dobrych rdach. Ale take podczas dwch po
dry Thora w zawiaty - tak bowiem interpretowa naley jego wyprawy do
Geirroda i do Utgardalokiego (R. Boyer 1994, 81-90) - pojawia si motyw
przekraczania rzeki i bronicych przeprawy dziewczt . W roli stranika za
wiatw oprcz dziewicy Mdgudr pojawia si take para psw piekielnych,
Gifr i Geri (Fjm. 19-24), a przede wszystkim pies Garm. Imiona Garma i Geriego spokrewnione s z mianem greckiego Cerbera, i oznaczaj godnego poerc" trupw (Lincoln (1979). Geri i wymieniony zamiast Gifra Freki pojawiaj
si te jako wilki Odyna (Grm. 19).
66
6 6
Patrz niej, s. 149-153. Brak go jednak przy opisie wyprawy Odyna do Helu w Baldrs draumar.
Luksusowy wz jest charakterystycznym elementem pochwkw kobiet o najwyszym statu
sie spoecznym, przykadem niech bdzie wz z pochwku odziowego w kopcu z Oseberg.
6 7
50
da we wadanie Hel, crce Fenrira. Inn nazw Hel jest Nifhel (ciemny Hel").
W Vafthrudnismal (43) tytuowy Olbrzym chwali si Odynowi, i przeszed
dziewi wiatw, a do Nifhelu na d, tam, dokd umieraj ludzie z Helu". Na
og jednak Hel uwaany by za miejsce, dokd gwnie trafiali ludzie umarli
mierci naturaln (Snorri umieci tam zoliwie kupcw). Utopieni trafiali do
siedziby Ran. Polegli w bitwach przyjmowani byli w poowie do Walhalli Ody
na, w poowie do Folkvangu Freji, cho jeli wierzy Harbardsljod (24) szere
gowi wojownicy dostawali si w moc Thora. Kolejn nazw zawiatw jest Nasstrnd. Byo to ponure wybrzee zmarych" opisane ju w Voluspa (38).
W opowieci Snorriego (Gylf. 52) stao si ono potem odpowiednikiem chrze
cijaskiego pieka. W Sturlunga sadze (190) pojawia si jeszcze Nasheim (sa
dyba zmarych"), pooone na wschodzie zawiaty, z ktrych w sennej wizji
pewnej dziewczyny na szarym koniu przybya do wiata ywych eddaiczna he
roina Gudrun Gjukadottir (L.P. Supecki 1998, 42).
Swoje wiaty zmarych mieli te Kary i Olbrzymi (Vsp. 37). Zmare Kary
okrelone jako rd Sindriego" trafiay do stojcej na pnocy na Nidavellir sa
li ze zota", a zmarli Olbrzymi do piwnej hali jotuna, ktry nazywa si Brimir"
stojcej na Okolnir.
wiat okala praocean, w ktrym zalega otaczajcy go w wiata, wrg bo
gw co opasuje w krg ziemie wszystkie". Inaczej nazwany jest Jormungandr
(wielki w", dosownie kij, laska). Midgardsorm (w Midgardu") uznawany
by za syna wilka Fernrira i brata Hel.
Zawiaty (a przynajmniej Hel widziany w aspekcie horyzontalnym) umiesz
czano gdzie za rzek lub wod. Snorri (Gylf. 17) na skraju niebios" umieszcza
Gimle, uznajc je za najlepsz cz zawiatw. Zaryzykowa wic mona
stwierdzenie, e zawiaty pooone byy poza otaczajcym wiat Oceanem, albo
na wschd od niego, albo na pnoc (jeli utosami Hel z Niflheimem). Na po
udnie od wody mona wic umieci ognisty Muspelheim, skd Surtr przynie
sie bogom zagad. Gdzie na skraju niebios" (a himins enda), czyli tam, gdzie
zbudowana z czaszki Ymira sfera niebieska styka si z ziemi, przebywa ma
Hrelsvegr, olbrzym w postaci ora (iotunn i arnar ham), ktry uderzeniami
swych skrzyde sprawia, e na caym wiecie wiej wiatry (Vfm. 37). W podob
nie opisanym miejscu znajdowa si ma siedziba Olbrzyma Hymira, pooona
na wschd za Elivagiem (...), na skraju niebios". Jeli tak, to Elivagr jest nor
dyck nazw Oceanu . Skraj niebios lea ju poza jego wodami.
68
6 8
Nazwa rzeki oznacza ma wedug Halvorsena wzburzone morze" moe tu wic odnosi si
do Oceanu (R. Simek 1995, s. 87), co jednak nie zgadza si z wizj Elivagu jako rzeki (lub rzek)
mocno podkrelan w Grni. 27-28 i w Gylf. 5.
51
Wertykaln o kosmosu stanowi jesion Yggdrasill, u ktrego stp pooone
jest Urdarbrunn, rdo Urd", bdce rdem przeznaczenia (P. Bauschatz
1982). Przy rdle Urd miay sw siedzib (sal) Norny, ktre tam wanie co
dzie okrelaj przeznaczenie wiata i los poszczeglnych ludzi (Vsp. 20). Snor
ri (Gylf. 15) opisa to tak: Pod jesionem obok rda stoi pikna sala, z ktrej
przychodz trzy dziewice, ktre zw si Urdr, Werdandi i Skuld. Te dziewice
okrelaj ludziom ich przeznaczenie". Tam te znajdowao si miejsce obrad bo
gw (Gylf. 15), gdzie zbieraj si oni, tak jak i Nomy, kadego dnia . Punkt,
gdzie drzewo wyrastao z ziemi by wic rodkiem wiata dla bogw i ludzi,
ktrych los tam si wanie rozstrzyga. Wedug Snorriego (Gylf. 15) najwa
niejsze i najwitsze miejsce bogw jest przy jesionie Yggdrasill, tam bogowie
powinni wydawa swe wyroki kadego dnia". Tam te, u rda Urd, Hvaml
(111) umieszcza thular stol (stolec gosiciela prawa" lub kapana), z ktrego
przemawia Odyn. Opis Uppsali u Adama z Bremy (IV 26 schol.138) wyranie
nawizuje do mitycznego obrazu drzewa i rda - zarwno wiecznie zielone
drzewo jak i rdo, w ktrym skadajc ofiary zapytywano wyroczni, odgrywa
miay wan rol w tamtejszym sanktuarium.
69
Zagadnienie to badaem kiedy szerzej (L.P. Supecki 1998, 167-179), na tej pracy oparty
jest czciowo niniejszy fragment tej ksiki.
7 1
Ma ona wyran natur kenningu, powstaa wic zapewne dopiero w epoce Wikingw, cho
sama idea drzewa (jesionu) wiata musi by pradawna; podstawowym dzieem do kwestii drzewa
wiata pozostaje: H. Holmberg 1922, passim.
52
nawizuje do jego samoofiary. By moe nie tylko daa ona Odynowi wadz
nad magi run, ale te uwicia samo drzewo . Wydaje si, e nazwa drzewa
wiata bya na tyle wita, e otaczao j niekiedy tabu (G. Steinsland 1979,
127). W Hvaml (138-139) okrelane jest jako wite drzewo, o ktrym nikt
nie wie, z jakich wyrasta korzeni" , w nieomal takich samych sowach opisany
zosta w Fjolsvinsmal (20) Mimameidr.
Mimameidr, czyli drzewo Mimiego" pojawia si w Fjolsvinnsmal. Mimi to
oboczna forma imienia Mimira, ktrego rdo znajdowa ma si pod korze
niem Yggdrasilla sigajcym do wiata Hrimthursw. Mimameidr jako drzewo
wiata jest wic tosamy z Yggdrasillem. Fjolsvinnsmal (19-20) nie pozostawia
co do tego cienia wtpliwoci. Na pytanie:
72
73
dowiadujemy si, e:
^
Mimameidr si zowie,
ale nikt nie wie
Z jakich korzeni wyrasta.
Odpowied na to pytanie zna jeszcze Snorri {Gylf. 15), ktry opisa trzy ko
rzenie Yggdrasilla. Jeden z nich siga Asgardu, ktry Snorri widzi w tym miej
scu swej opowieci w niebiosach. To pod nim ley Urdarbrunn. Drugi korze
dociera do wiata Hrimthursw, pooonego zdaniem Snorriego na miejscu ot
chani Ginnungagap. Pod nim pooone jest rdo Mimisbrunn skrywajce
mdro i rozum", ktrym wada peen wiedzy Mimir. Trzeci korze lee ma
ponad Niflheimem, wiatem pooonym na pnocy lub w podziemiu, gdzie
znajduje si rdo Hvergelmir. Siedzcy w nim w Nidhogg, ywicy si tru
pami, podgryza ten korze od dou .
74
Patrz niej, s. 117. Z Yggdrasillem prbowano, niezbyt przekonujco, czy te boga Heim
dala, widzc w nim personifikacj supa wiata". Jako drzewo wiata Yggdrasill w jaki sposb
oczywicie jest jego mityczn osi, ale prby interpretacji w kategoriach szamaskiego drzewa wia
ta id zbyt daleko i nale raczej do powracajcej od czasu do czasu mody na szamanizm w bada
niach religii nordyckiej.
7 3
Rwnie w Voluspa (27) Yggdrasill okrelono jako wite drzewo", ale jego waciwa na
zwa nie zostaa w strofie wymieniona.
7 4
53
Trzy korzenie sigaj w trzy strony
pod jesionem Yggdrasill;
Hel mieszka pod jednym, pod drugim Hrimthursy,
pod trzecim ludzkie plemi.
7 6
O ktrej w tych strofach mwi narrator, tumaczenie strof w mowie bezporedniej w polskim
tumaczeniu A. Zauskiej-Stromberg jest powan nadinterpretacj, zmiana podmiotu mwicego
gra bowiem w Voluspa za kadym razem istotn rol.
7 7
Hljod, co tumacz tu jako such, chodzi jednak zapewne o jego konkretn posta, czyli ucho,
jak tumaczy hljod A.G. van Hammel, 1925; Analiza tego problemu niej, s. 116, 226, 299.
54
W rdle Mimira znalaza si te zapewne jego wasna gowa . Powiedzie tu
trzeba tylko, e sowa o rzekach pyncych ze schowanego w rdle Mimira
zastawu Valfdra" czyli z (paczcego?) oka Odyna, naley porwna do rzek
wypywajcych ze rda Hvergelmir. Rnica pomidzy oboma rdami jest
wszake taka, e wody wypywajce z piekielnego Hvergelmiru wody miay
by pene jadu, podczas gdy w napenionym mdroci i zawierajcym oko
Odyna i ucho Heimdalla rdle Mimira znajdowa ma si pitny mid. Moe
wic przynajmniej w Urdarbrunn, najwaniejszym ze rde, znajdowaa si
czysta woda. Taka symbolika rde odpowiadaaby symbolice wiatw, gdzie
s pooone: piekielny Hvergelmir zawiera jad, ludzki i boski Urdarbrunn wod,
a w Mimisbrunn nalecym do Olbrzymw znajduje si mid - a trzeba tu pa
mita, e Olbrzymi s istotami najmocniej zwizanymi ze zotym wiekiem nie
winnoci, bogactwem, wiatem przyrody i naturaln mdroci.
79
55
Jele od gry ksa, pie prchnieje.
Nidhogg podgryza od dou.
83
8 2
R. Simek 1995, 444. Snorri zbudowanie Valaskjalfu przypisuje Odynowi i przyznaje mu spe
cjalne miejsce wrd siedzib bogw, patrz wyej, s. 36.
8 3
56
jest oczywicie Walhalla, opisana obszerniej jako najwspanialsza z hal bogw,
miejsce, do ktrego spiesz polegli w bitwach wojownicy. Dalej wspomniany
jest Thrymsheim, ktry po swym ojcu, Olbrzymie Thjazim, odziedziczya Skadi.
Breidablik zbudowany przez Baldra ma by miejscem nigdy nie skalanym nie
prawoci. Mocne podkrelenie tego faktu nie wiadczy dobrze o gospodarzach
innych boskich siedzib. W Himminbjorgu mieszka Heimdall i stamtd pilnuje
wity {valda veom), stojc na stray bogw {vordr goda). Popija przy tym we
soo mid. Folkvang bogini Freji jest za kobiecym odpowiednikiem Walhalli
Odyna, tam bowiem trafia druga poowa polegych. Z epizodu w Sadze o Egilu
(78) wynika, e wanie do Folkwangu, a nie do Walhalli, chcia pj zbolay
po mierci synw Egil, i e tam wanie trafia miay szlachetne kobiety
(G. Dumzil 1959, 8). Grimnismal koczy wyliczenie siedzib bogw wzmiank,
e w Glitnirze mieszka Forseti, w Noatun Njord, a w Vidi - Widar. Niektre na
zwy siedzib bogw powtarza w Ynglinga sadze (5) Snorri, sprowadzajc je jed
nak, podobnie jak ich boskich wacicieli, na ziemi. Frej w jego euhemeryzujcej wizji mieszka w Uppsali, Odyn w Starej Sigtunie. Natomiast Njord, Heim
dall, Thor i Baldr mieszkaj wedug niego w swych szwedzkich wociach, no
szcych jednak te same mityczne nazwy, ktre daje im Grimnismal. Pniejsze,
siedemnastowieczne ju rdo, umieszcza Breidablik Baldra w pobliu du
skiej Lejry .
84
57
85
Wanaheim? . Jego nazwa oznacza wiat Wanw" i jako taki umieci go naley
poza naszymi" wiatami Asgardu i Midgardu. W Wanaheimie widzie te nale
y mieszkanie Hoenira, ktry znalaz si wrd Wanw jako zakadnik, co tu
maczy brak jego domu w wyliczeniu siedzib Asw. Pytanie tylko, czy Wana
heim (i ewentualnie Alfheim) wyobraano sobie w Utgardzie, pod nimi, w pod
ziemiu zawiatw, czy te moe w niebiosach (J.P. Schjdt 1991, 306307) czyli
tam, gdzie Snorri (Gylf. 3, 52) pod wpywem chrzecijastwa umieci Gimle,
wiat tosamy dla niego z niebem, gdzie mieszka maj wietliste Elfy, pooo
ny za wod Oceanu, tam, gdzie krg ziemi styka si ze skrajem niebios (himins
enda).
Bogowie, a cilej Asowie, cho zwani byli mianem reginn (radzcych" lub
rzdzcych" ), od chwili pojawienia si Nom, gdy odwrcio si od nich
szczcie, rzdzili ju tylko biecymi sprawami tego wiata. Nie wadali nato
miast jego losem. Co wicej, ich wasnym przeznaczeniem jest mier w ragna
rok. A zatem Asowie pozbawieni byli dwch wanych atrybutw boskoci:
wszechmocy i niemiertelnoci. Rni si pod tym wzgldem od bogw religii
objawionych, ydowskiego Jahwe, chrzecijaskiego Boga Ojca i Allaha mu
zumanw; podobni s za to do bstw innych religii pogaskich. Ich miertel
no rni ich te jednak od Wanw i - zapewne - Elfw.
Ragnarok to ostateczne przeznaczenie (rok) bogw (ragnar), oznaczajce
mier wikszoci z nich i zagad obecnego wiata . Nadejdzie nieuchronnie.
O tym, e musi przyj, mwi kilkakrotnie ju pierwsze poematy skaldw.
W anonimowym Eriksmal (7) z 954 roku otrzymujemy nastpujce wyjanie
nie, dlaczego Eryk blodx musia zgin w bitwie, cho by dzielny i gorliwy
w kulcie pogaskim. Ot Odyn potrzebuje jego pomocy, a jak powiada skald
nikt nie wie kiedy Wilk napadnie na siedziby bogw". Podobne wyjanienie,
dlaczego zgin Hakon Dobry, znajdujemy w Hakonarmal (str. 16 i 20) Eyvinda
skaldaspillir.
Nadejcie ragnarok zapowiada bd zowrogie znaki. Voluspa (41) po opi
sie narodzin ywicego si trupami wilka - poercy ksiyca stwierdza, e ten:
86
87
8 5
Twierdzenie, e Wanaheim jest jedynie pn konstrukcj Snorriego (R. Simek 1995, 447)
jest wic nieuzasadnione, Vafthrudnismal uznawany jest zgodnie za jedn z najstarszych pieni
mitologicznych Eddy.
8 6
8 7
58
Czerwieni domy bogw ofiarn krwi czerwon,
Soce czernieje, a pogoda spnionego lata
Pena jest klsk. Wiecie ju do, czy nie?
Snorri cytuje dalej strof 45. z Voluspa opisujc bratobjstwa, wojny i spo
eczne rozprzenie, ktre poprzedza ma ragnarok. Mona si w tej wizji dopa
trywa wpyww chrzecijastwa , ale warto zauway, e taki obraz moralne
go upadku i chaosu ostatnich dni wiata jest odwrconym odbiciem pierwotne
go, zbawiennego chaosu zotego wieku pocztkw wiata.
Voluspa przedstawia nastpnie przygotowania obu stron do walki. Jedna
z najtrudniejszych do interpretacji strof pieni (Vsp. 42) brzmi:
88
88 Tak E.O.G. Turville Petre 1964, 282; por. L.P. Supecki 2001, 47.
89 J. de Vries 1962, 95 odczytuje imi Eggthera jako ten, co ma sug uzbrojonego w ostrze"
co wydaje si nazbyt skomplikowane. Imi jest ewidentnie archaiczne, nosi je w Beowulfie Ecgtheow, ojciec tytuowego bohatera eposu.
59
Rado Eggthera udziela si wszystkim Olbrzymom:
Tacz synowie Mimira. Heimdall za,
Poznajc przeznaczenie, zad gono
w stary Gjallhorn, rg wznoszc wysoko (Vsp. 46).
Wstanie wtedy Heimdall i zadmie porywczo w Gjallhorn i obudzi wszystkich bogw, i zbior si ra
zem na wiec. Wtedy Odyn pojedzie do Mimisbrunn zasign rady u Mimira co do siebie i swego
ludu.
Oprcz rogu Heimdalla pocztek ragnarok obwieci pianie koguta. W Asgardzie jest nim Gullinkambi (o zotym grzebieniu"):
Pieje Asom Gullinkambi,
Budzi mw u Heriafdra;
Inny za pieje w gbi ziemi.
Jak sadza rudy, w salach Helu (Vsp. 43).
Freki (aroczny") oznacza w tej strofie wilka Fenrira (por. Gylf. 51), a mo
tyw pkajcych wizw oznacza, e take pies Garm i Loki wydostan si na
wolno. Sowa o uwolnieniu Olbrzyma (iotunn losnar) w kolejnej strofie pieni
(Vsp. 47) mona odnie wanie do Lokiego.
* Patrz niej, s. 299.
60
Yggdrasill stoi, ale prastare
Drzewo drc jczy. Olbrzym jest wolny;
Wszyscy na drodze mierci, przeraeni,
Czekaj, a Surtr krewnych pochonie (Vsp. 47).
Dlatego, wyjania Snorri, jeli kto umrze z dugimi paznokciami, nie naley
mu ich obcina, by nie przyspiesza powstania statku, ktrego przybycie i lu
dzie i bogowie chcieliby jak najduej odwlec. Naglfar by wic przede wszy
stkim statkiem zmarych . Hrymr nazywa si Olbrzym, ktry steruje Naglfarim". Snorri rozmija si tu wic z opisem w Voluspa, gdzie za sterem statku wi
dzimy Lokiego. Wilk Fenrir idzie z rozwart paszcz, od dou ksa ziemi,
a od gry niebiosa (...), ognie pon w jego oczach i nosie". Do pogronego
w bojowym szale Fenrira docza Midgardsorm. W tym zamieszaniu pkaj nie
biosa (klofnar himinn), o czym wspomina i Voluspa (52). Snorri w swoim zami
owaniu do porzdkowania mitw dokonuje teraz kolejnej poprawki i synw
Muspellu, wizanych zawsze z Surtem i poudniem, nie wiedzie czemu wmie91
9 1
61
szanych przez Voluspa do rzeszy cigncych ze wschodu Olbrzymw, umiesz
cza na waciwszym miejscu.
Jad synowie Muspellu, Surtr jedzie pierwszy, przed nim i za nim ognie pon, a jego miecz wieci
janiej ni soce. Ale, gdy wjechali na most Bifrost ten si zaama, jak wyej powiedziano. Muspellczycy ruszyli naprzd na bonie, ktre nazywa si Vigridr, tam przybyli wilk Fenrir i Midgardsorm, przybyli te Loki i Hrymr, a z nim wszyscy Hrimthursowie, podczas gdy Lokiemu towarzy
szyli wszyscy z Helu.
62
Vafthrudnismal (53) dodaje do wizji walki Widara z Fenrirem ten jeszcze szcze
g, e syn Odyna pomciwszy ojca, Wilkowi przeklt rozszczepi paszcz".
Motyw ten potwierdza zapisana jedynie w Hauksbk dodatkowa strofa Voluspa
(55H). U Snorriego jak zwykle wszystko jest jasne. Gdy Odyn zasign ju ra
dy Mimira, Yggdrasill zadra, a wszystkie istoty na ziemi i niebie ogarn
strach:
Asowie i wszyscy einherjar uzbroili si do boju i ruszyli na bonie. Pierwszy jecha Odyn w zotym
hemie i piknej kolczudze, ze sw wczni, ktra nazywa siGungnir, idc na spotkanie Fenrirowi.
Thor szed u jego boku, ale nie by mu w stanie pomc, gdy sam byt w cikiej potrzebie walczc
z Midgardsormem. Frej walczy! przeciw Surtowi i byt to straszny bj dopki Frej nie padt, wtedy
zosta zabity, gdy zabrako mu jego dobrego miecza, ktry odda Skirnirowi. Take pies Garm si
uwolni, ktry byt uwizany przy Gnipahelir, a byt on strasznym potworem. Ten walczy! z Tyrem
i jeden zabi drugiego. Thor zabi Midgardsorma ale zdoat potem przej tylko dziewi krokw za
nim padl martwy na ziemi, dlatego, e w zion na niego [swym zatrutym jadem oddechem].
Wilk pochon Odyna, a gdy tak zgin natychmiast pojawi si Widar i postawi sw stop na dolnej
szczce Wilka.
Na tej stopie, podaje Snorri, Widar nosi but, ktry powsta w pocztkach
wiata, a zrobiony jest ze skrawkw skry, ktre ludzie obcinaj przy pitach,
dlatego takie cinki kady, kto chce pomc Asom, powinien dla nich wyrzuca.
Widar rk chwyci grn szczk Wilka i rozdar mu paszcz, i tak zosta Wilk
zabity . Loki walczy z Heimdallem i zabili si obaj nawzajem. A potem Surtr
podoy ogie na caej ziemi i spali wszystkie wiaty". Batalia sprowadza si
wic do pojedynkw gwnych antagonistw konfliktu: Odyna z Fenrirem, Tho
ra z Midgardsormem i Freja z Surtem. Walka Tyra z Garmem sprawia wraenie
dubletu pojedynku Odyna z Wilkiem. Nie bez znaczenia jest mier Lokiego
w pojedynku z Heimdallem i mier Fenrira pokonanego przez Widara. Ze
wspomnianych przez Snorriego gwnych aktorw bitwy przy yciu zostaj je
dynie Widar po stronie bogw i Surtr po stronie ich wrogw. Zwycistwo naley
jednak do nich.
93
Snorri, nie do koca w zgodzie z logik, koniec wiata opisa przed mierci
bogw. Najpierw zginy ciaa niebieskie: Wilk pokn Soce, co ludzie uzna93 O Widarze patrz: G. Dmzil 2000. 242-243.
63
li za straszne nieszczcie, a drugi Wilk Ksiyc, co rwnie byo wielk szko
d, a gwiazdy spaday z niebios". Nastay wic ciemnoci, a wilki, ktre poary
Soce i Ksiyc, to prawdopodobnie Skll i Hati . A oto co zdarzyo si dalej.
Caa ziemia i gry zaczy si trz, a drzewa wyrway si z ziemi", za gry
i skay popkay. Ponadto, jak pamitamy, ziemia ma zosta zatopiona falami
oceanu wzburzonego przez wa wiata Midgardsorma, a sklepienie niebieskie
zaamie si i runie. Towarzyszy temu bdzie drenie jesionu Yggdrasill i zawa
lenie si mostu Bifrost.
94
94 Snorri Sturluson (Gylf. 51) wspomina tu wilki bez ich imion, co daje powd do spekulacji, i
miat on na myli Fenrisulfa (Fenrira) i psa Garma. Ale oba te potwory peni w ragnarok inn rol:
Fenrir walczy ma z Odynem, a Garm z Tyrem. Zarazem dwa inne wilki, Hatiego Hrodvitnirson
(zwanego Managarm, czyli poerca Ksiyca") i Sklla uwaano za monstra nieustannie usiujce
pore te ciaa niebieskie (Vsp. 40-41; Grm. 39; Gylf. 12), mona wic utosami je z wilkami, ktre
por soce i ksiyc przy kocu wiata - oba uznawano zreszt za dzieci Fenrira (L.P. Supecki
1994, s. 71-73). Pamita tu trzeba jednak, e Vafthrudnismal (46-47) poarcie soca przypisuje
Fenrirowi!
95 S 154: Sdermanlands Runinskrifter 1. 1924-1926, 116-118 (Sveriges Runinskrifter3).
96 H. Schneider 1936, 1-32; R. Simek 1995, 282-283.
64
Mimo obecnoci Freja w szeregach Asw, nie wiadomo, co w chwili
ragnarok stanie si z Wanami. W wyliczeniu walczcych brak bowiem Njorda.
W Vafthrudnismal (39) czytamy, e u przeznaczenia wiekw (i aldar rok, czyli
w ragnarok) wrci on z powrotem do domu, do wiedzy penych Wanw" {hann
mun aptr koma heim, med visom Vonum). Co wicej, jedynym Asem ze starszej
generacji bogw, ktry ma przey ragnarok jest Hoenir, a ten, jak wiadomo,
trafi do Wanw jako zakadnik, gdzie jak si wydaje przeczeka koniec wiata.
Oznacza to, e ragnarok Wanw nie dotyczy. Nie wiemy natomiast, co si b
dzie wtedy dziao z Elfami . Kary natomiast zapewne zgin, gdy lkaj si
97
Wedug Snorriego {Gylf. 3 i 52) po ragnarok dobrzy zmarli, tak bogowie jak
1 ludzie, trafi powinni do Gimle (alternatywnie nazwanego przeze Vingolf),
gdzie w piknych salach Brimir i Okolnir nie bdzie im brakowao szczcia
i napitkw. W Gimle zdaniem Snorriego {Gylf. 17) pocztkowo mieszkali Ljosalfar (czyli wietliste Elfy). Gimle wspomina ju Voluspa (64), ale moe ona
w poetyckiej wizji odrodzonego po ragnarok wiata peni w tej pieni inn funk
cj, ni sdzi Snorri (A. Holtsmark 1964, 36-37). Podobnie Brimir i Okolnir to
raczej sala do picia piwa olbrzyma Brimira, stojc na Okolnir", ktra wedug
Voluspa (37) jest miejscem przeznaczonym dla zmarych Olbrzymw" . Zych
ludzi Snorri odsya po ragnarok do Nasstrnd (wybrzea zmarych"). I tu
98
97 W strofie 48 Vsp. pada wprawdzie retoryczne pytanie: ,Jak jest z Asami, jak jest z Elfami?"
ale w kwestii Elfw nie znajdujemy na nie w rdach odpowiedzi - chyba, e utosamimy ich
z Wanami.
9 8
Take wymieniona dalej przez Snorriego sala Sindri jest jedynie echem zawiatw, w kt
rych Voluspa (37) umieszczaa Kary (patrz wyej, s. 50). Oznacza to. e Snorri wyranie nie zrozu
mia tu swojego rda, albo je - delikatnie mwic - nadinterpretowat. Nazwa Okolnir (nie-zimne
miejsce") moe by tu uznana za kenning opisujcy oglnie hal uczt (R. Simek 1995, 59, 319).
65
rwnie odwouje si do Voluspa (38), opisujcej ponur hal na Nasstrnd,
gdzie nigdy nie dociera soce, wrota otwieraj si na pnoc, a z dachu, ktry
pokrywaj splecione ciaa wy, kapie jad. Niestety, s to przedstawienia
wyranie nawizujce do poj chrzecijaskich i to nie tylko u Snorriego, ale
ju nawet w Voluspa". To samo mona powiedzie o zawartym w tej pieni
(Vsp. 66) przekonaniu, i poerajcy trupy w Nidhogg zajmie si zymi zmar
ymi (U. Dronke 1992, 15).
Chrzecijaskiego, a moe raczej apokryficznie chrzecijaskiego pocho
dzenia jest wszake w nordyckich wierzeniach pogaskich przede wszystkim
nadzieja, e nowy wiat, ktry powstanie po ragnarok, bdzie lepszy ni obecny.
Strofa 65 Voluspa
mwica o przyszym nadejciu potnego", ktry rzdzi
wszystkim" interpretowana jest, chyba susznie, jako odniesienie do chrzeci
jastwa (G. Steinsland 1991a). Obraz potnego boga, jaki widzimy w tej stro
fie, dobrze pasuje do postaci Chrystusa Pantokratora przybywajcego na Sd
Ostateczny , W Voluspa in skamma (Hdl. 44) w podobnych sowach wspomi
na si, e nadejdzie inny, jeszcze potniejszy, ktrego boj si nawet nazwa",
wyranie ju odnoszce si do Chrystusa.
100
101
66
one jednak przed ragnarok. Podobn prb wyeliminowania potwora bya te
zapewne rybacka wyprawa Thora, ktry wraz z Olbrzymem Hymirem wypyn
w odzi na Ocean i zapa na wdk Midgardsorma, lecz ten mu uciek, gdy Hymir przeci link (Hym. 23-26; Gylf. 47). Jako zagroenie dla wiata przedsta
wiani s wszake najczciej Olbrzymi, ktrych potomstwo zawadnoby ca
ym wiatem, a ludzie wyginliby, gdyby nie zabija ich nieustannie Thor (Hrbl.
23). W mitologii nordyckiej brak wtku Gigantomachii przynoszcej Olbrzy
mom cakowit zagad, bogowie tocz z nimi wszake nieustanne potyczki,
przyjmujce gwnie form pojedynkw Thora z poszczeglnymi Olbrzymami.
Asowie przedstawiani s wic jako istoty starajce si zapewni trwanie wiata
bogw i ludzi, bronice go od zewntrznych wobec niego istot: Olbrzymw, po
tworw i demonw, zwizanych z siami natury, chaosu i mierci, ktre w tym
kontekcie wartociuje si jako siy za. Zwyci one dopiero u schyku tej ery.
Nie bdzie to jednak zwycistwo ostateczne.
W Voluspa in skamma (Hell. 44) powiada si, e niewielu jest takich, co pa
trz dalej, ni kiedy Odyn spotka si z Wilkiem". Wiadomo jednak, e ragnarok
nie stanie si ostatecznym kocem wiata (.V. Strm 1975, 246-248). Bdzie
to tylko koniec tej ery i tych bogw, najprawdopodobniej zreszt jedynie Asw
i istot z nimi zwizanych, ludzi i Karlw. Potem wiat powstanie znowu, oczy
szczony ze za przez morze. Yggdrasill, cho zadry, najprawdopodobniej prze
trwa. Obecne Soce, zanim pore je Wilk, zrodzi nowe, ktre w nowym wiecie
zajmie jego miejsce (Vfm. 46-47).
Skd przyjdzie Soce [Sol] na puste niebo
Gdy obecne Fenrir potknie?
Crk jedyn zrodzi Alfrdull (pikno Elfw" = Sol),
Zanim j Fenrir potknie;
Ta bdzie jedzi, gdy bogowie umr
Pikna drogami matki.
Ragnarok przeyj synowie Odyna Widar i Wali, synowie Thora Modi i Magni, a ze starszego pokolenia bogw ocaleje siedzcy w Wanaheimie Hoenir.
Jacy bd bogowie rzdzi wasnoci Asw
Gdy ogie Surta ju zganie?
Pyta Odyn Olbrzyma Vafthrudnira (Vfm. 50). Odpowied brzmi (Vfm. 51):
67
Widar i Wali wznios bogom witynie (byggja ve goda)
Gdy zganie ju ogie Surta;
A Modi i Magni bd mieli Mjollnir,
Gdy skoczy si bj ostatni.
Przetrwanie bogw modszej generacji opisuje za Vafthrudnismal Snorri Sturluson (Gylf 53). Oba rda zgodnie pomijaj Hoenira nalecego do starszego
pokolenia. Jego pojawienie si w nowym wiecie wspomniane jest jednak w Vo
luspa (63). Ci z bogw, ktrzy przeyj, spotkaj si na Idavllr (Vsp. 60). A po
niewa zo zostanie naprawione", docz do nich powracajcy wsplnie z Helu
Baldr i Hdr (Vsp. 62). Voluspa dodaje, e synowie dwch braci (czyli wanie
Hda i Baldra) zamieszkaj w nowym wiecie na niebiosach , jak mona przy
puci - w nowym Asgardzie (z imienia znamy tylko syna Baldra, Forsetiego,
moe wic rwnie on przeyje ragnarok). W odrodzonym wiecie bdzie te no
wa Walhalla, gdy tak chyba najlepiej daje si zinterpretowa opis sali, pikniej
szej od Soca, o dachu pokrytym zotem, stojcej na Gimle" gdzie w szczciu
mieszka bd moni ludzie, a do koca dni" (J.P. Schjdt 1992,164165). Za
gad przeyje take para ludzi, Lif i Lifthrasir, ktrzy ukryci w drzewie Hodmimir" (/ holti Hodmimmis Vfm. 4 1 ; por. Gylf. 53) przetrwaj ragnarok i dadz
pocztek nowemu pokoleniu ludzi. Hodmimir jest tu albo okreleniem drzewa
Yggdrasill, albo nazw jego konaru, a Lif i Lifthrasir s odpowiednikami Aska
i Embli z mitu powstania tego wiata (R. Simek 1995, 239).
102
Bogowie odnajd w trawie zote tafli, utracone przez pokolenie ich ojcw na
pocztku tej ery wiata (Vsp. 61) co moe sugerowa, e bd w nim sprawowa
wadz nad przeznaczeniem. Hoenir za wybierze sobie hlautvidr (Vsp. 63), czyli
rdk losu", instrument umoliwiajcy sprawowanie wadzy nad przeznacze
niem . ycie w nowym wiecie bdzie przypominao czasy zotego wieku. Po
la nie obsiane same bd rodziy" (Vsp. 62). Przynajmniej z pocztku. Przetrwaj
te bowiem wrogowie bogw. adne ze rde nie wspomina o mierci Surta.
A wizja odrodzenia si wiata koczy si w Voluspa (66) tragicznym memento:
103
68
Kilkakrotnie (Vsp. 39, Grm. 32 i 35; Gylf. 15) wspomniany w opisie dziejw
poprzedniego wiata zowrogi w Nidhogg powrci wic ze swej mrocznej
krainy (J.P. Schjdt 1981, 91-92).
Wizja odrodzonego wiata odwouje si wielokrotnie do obrazu pocztkw
poprzedniego. Nowy wiat, tak jak poprzedni, wyania si z wody, na jego niebie
waciwymi sobie drogami zaczyna kry Soce, bogowie zbieraj si na bo
niach i odnajduj swoje tafli, wznosz witynie (tym razem dowiadujemy si
konkretniej, kto je zbuduje), a pierwsza para ludzi (ponownie w jaki sposb
zwizana z drzewem) wiat ten zapeni wkrtce swym potomstwem. A wrd
bogw, tak jak w pocztkach poprzedniego wiata, widzimy tylko istoty pci
mskiej. Modzi Asowie mog jednak pj w lady ojcw i poszuka on tam,
skd kobiety bogw pochodziy w poprzedniej epoce, czyli w wiatach Olbrzy
mw i Wanw, a moe take i Dis, ktrych zagada wiata nie dotknie.
Mit ragnarok zawiera wic w sobie typowe dla wielu mitologii cykliczne
pojmowania biegu dziejw wiata, od pocztku danej ery przez waciw dla
niej i nieuniknion drog rozwoju po nieuchronny koniec, i tak ponownie od ra
dosnego pocztku do tragicznego koca .
104
1 0 4
2. B O G O W I E
Rye. 5. Futhark
70
71
72
Na tym tle jzyk sakralny innych religii wyglda do ubogo, np. u pogaskich Sowian naj
wysze istoty okrela si jednym tylko mianem bogw (moe potabski vit byby tu jakim synoni
mem?).
5
Tak J. de Vries 1962, 436-437. Powstaje tu pytanie, czy nie daoby si tej nazwy zestawi
raczej z aciskim rex, reges i innymi indoeuropejskimi odpowiednikami tego sowa.
73
74
czas chrystianizacji sowem tym, uytym w liczbie pojedynczej okrelono Boga
chrzecijan (nowoislandzki Gud), a jego miano przyjo rodzaj mski, natomiast
god zachowao znaczenie pogaskiego boga, boka" i rodzaj nijaki .
Sowo tivar (w liczbie pojedynczej tyr) jest staroskandynawskim odpowied
nikiem indoeuropejskiego terminu dieus oznaczajcego niebo, od ktrego po
chodz imiona bstw wadajcych na niebiosach, takich jak Zeus i Jupiter.
W Skandynawii ich odpowiednikiem by Tyr . W formie *teiwaz pojawia si
by moe ju w inskrypcji na hemie z Negau (ca 200 rok) brzmicej harixastateiwa, co prbuje si odczyta: bogu Harigastowi" . Poza kenningami, w kt
rych sowo tyr odwouje si najczciej do postaci boga Tyra, terminem tivar
w najdawniejszych rdach skaldycznych (Thjdolf r Hvinni, Haustlong 1)
okrela si jedynie triad bogw: Odyna, Hoenira i Lokiego pojawiajc si
w micie o Thjazim (E. Marold 1992, 711-712).
Kolejne, bardzo ju rzadkie collectiva okrelajce bogw to: vear, sowo
zwizane etymologicznie z ve, nazw miejsca witego (J. de Vries 1962, 648-649),
wystpujce tylko jeden raz w Eddzie poetyckiej (Hym. 39), oraz diar - poetyckie
miano bogw uyte przez skalda Kormaka (Skj. IB, 69), najprawdopodobniej za
poyczone przeze ze sownictwa celtyckiego, jako e matka poety bya Irlandk.
Snorri (Ynglinga saga 2 i 6) okrelajc tak dwunastu kapanw powoanych przez
Odyna do sprawowania obowizkw kultowych w ziemskim Asgardzie posuy
si zapewne wyrazem, ktry zna z poezji Kormaka.
Najwaniejsze z oglnych nazw okrelajcych bogw jako zbiorowo ze
bra w jednej strofie skald Egil Skalla-Grimsson. Rzucajc przeklestwo na
swoich wrogw, krla Eryka blodxa i jego on Gunnhild, wyry na palu zem
sty sowa:
9
10
11
Niech (ak odpac krlowi bogowie (god) Niech go wypdz z kraju wicy (bond).
Niech si rozgniewa Odyn i radzcy (rgn)
Za grabie mojego dobra .
1
9 Tak J. de Vries 1962, 181: tene 1957, 3-4. najprawdopodobniejsza etymologia czy stwo
god z pojciem istot wzywanych (por. staroirlandzkie guth, gtos). Pojawiajce si w Voluspa
(23-24) przedstawienie obrad Asw nazwanych sowem regin, dyskutujcych nad tym, czy wszyscy
bogowie (nazwani w tym miejscu god) powinni mie udziau w ofiarach, pozwala postawi tez, e
sowo regin odnosio si jedynie do Asw, a god okrelao wszystkich bogw, tak Asw jak i Wa
nw (J. de Vries 1957, 209).
10 J. de Vries 1962, 603; patrz te niej, s. 92-93.
'l J. de Vries 1957, 5. K. DUwel (1983, 95, 144) jest tu bardziej sceptyczny.
12 Egil Skalla-Grimsson, Lv 19: Skj. IB, 46-47; por. M. Olsen 1944, 180-200; R. Boyer 1981,
219.
75
14
76
77
Asowie, pierwotnie Ansowie, nosz nazw powiadczon ju na inskrypcji
rzymskiej z Tongern w Belgii, gdzie pojawia si imi bogini Vihansa (CIL XIII,
3592; S. Guttenbrunner 1936, 236). Dowodem ich kultu jeszcze w staroytnoci
jest runiczny napis ansau vija (powicam Ansom") na pochodzcej z III wie
ku zapince znalezionej w Vimose na duskiej wyspie Fionii . U Jordanesa
(O pochodzeniu i czynach Gotw, 78-79) Ansowie wzmiankowani s jako p
bogowie" odbierajcy cze u Gotw. Pierwszym z nich mia by Gapt, ktrego
imi odnajdujemy pniej w Skandynawii wrd przydomkw (heiti) Odyna.
Co ciekawe, pewne rysy ograniczajce bosko pozostay w obrazie Asw na
zawsze, a ich miertelno dobrze usprawiedliwia nazywanie ich mianem istot
jedynie na wp boskich.
Rdze ans, ass pojawia si wczenie i czsto w germaskich imionach (np.
gocki krl Ansila, longobardzkie imi Ansegranus, Ansgar, Anzelm e t c ) ,
w Skandynawii zostawi swoje lady take w toponomastyce. Etymologia tego
sowa wywodzona bya kiedy od ans, st.islandz. ass - belka", raczej w znacze
niu pali z wyrzebionymi wyobraeniami bogw (idoli) ni supw podtrzymu
jcych wiat . Lepsza jest jednak propozycja Jana de Vriesa (1957, 9-10). Ze
stawi on miano Asw z aciskim anima (dusza), gockim usanan (oddycha)
i z nazw indyjskich oraz iraskich bstw, okrelanych jako asura- lub ahura(np. Ahura-Mazda), ktrych imi oznacza ma istoty obdarzone nadnaturaln
moc yciow. W euhemeryzujcych przekazach Snorriego (w Prologu do jego
Eddy, we Wstpie do Ynglinga sagi) Asowie opisani zostali jako ziemskie ple
mi ludzi, ktrzy przybyli do Skandynawii z Azji. Snorri opar si tu na bdnej,
ludowej" etymologii, wywodzc sowo Asowie" od Azja. Pozwolio mu to
umieci ich kolebk w Troi, przez co Skandynawowie zostali w typowy dla a
ciskiego redniowiecza sposb powizani z uczonym mitem trojaskich po
cztkw wszystkich nieomal ludw Europy.
Wanowie, drugie z nordyckich plemion bogw, to - jak ju wspomniano bstwa podnoci, dobrobytu i magii. Ich nazwa nie zostaa powiadczona tak
wczenie jak Asw, pojawia si jednak, cho sporadycznie, ju we wczesnej
skaldyce. W dziesitowiecznym Eriksmal (2) uyto jej jako zaszczytnego okre
lenia wojownikw. Wzmianka ta pozostaje niezauwaona przez badaczy. Po
tem, ju w XI wieku (M. Kristensen 1930-1931, 71), sowa vanr uywa w od
niesieniu do Njorda Thrdr Saereksson (Skj. IB, 304), a okrelenia vanabrudr
jako przydomka Freji - Einarr Skulason (Skj. IB, 450). Znaczenie ich nazwy
15
16
78
jest jasne. Sowo Wanowie (Vanir) wywie mona z indoeuropejskiego rdzenia
ven- (by przyjaznym, kocha, itp), z ktrego pochodz i staroislandzkie sowo
vin/- (przyjaciel), i imi aciskiej bogini mioci, Wenus (W. Meid 1992, 499).
Wyrany jest ich charakter chtoniczny, ziemski", typowy take w swoisty spo
sb dla Elfw. Zastanawiajce zwizki Wanw z Elfami wskazuj, e s to naj
prawdopodobniej dwie rne nazwy tych samych istot, a przynajmniej, e s to
bstwa pod wieloma wzgldami podobne do siebie (J.P. Schjdt 1991, 306). Nalecy do Wanw Frej jest panem Alfheimu, czyli siedziby Elfw". W proza
icznym wstpie do Lokasenny czytamy, e na uczcie w hali Aegira zgromadzili
si tumnie Asowie i Elfy, pie za pokazuje siedzcych tam razem Asw i Wa
nw, nie za Elfy. W staroangielskim zaklciu wraz z Asami wspomina si Elfy,
a nie Wanw (J. de Vries 1957, 8). Z relacji o wojnie pomidzy Asami i Wanami
wynika, i Wanowie mieszkali poza Asgardem, czyli poza naszym" wiatem.
A jak ju wspominalimy, bdcy siedzib Wanw Wanaheim (Vm 39) umieci
mona gdzie za Oceanem. W te wanie zewntrzne strony nie podlegajce mo
cy mierci powrci ma u kresu dziejw tego wiata Njord i tam zapewne uda
si przetrwa koniec wiata Hoenirowi.
Do Wanw nasze rda zaliczaj Njorda, jego siostr, wymienian
w rdach bez imienia , oraz ich dzieci Frej i Freja. S to wycznie bogowie,
ktrzy zdaniem Snorriego znale si mieli wrd Asw w charakterze zakadni
k w . Mona do nich doda Gullveig, zapewne identyczn z Frej, oraz Inga,
tosamego z Frejem. O innych Wanach, ktrzy pozostali w Vanaheimie i przyj
li tam zakadnikw oddanych w ich rce przez Asw, nie dowiadujemy si wa
ciwie nic . Inaczej ni u Asw , wrd Wanw do czasu ich pojednania i rze
komego poczenia z Asami dozwolone by miay maestwa pomidzy bliski
mi krewnymi, w tym take pomidzy rodzestwem. Wspomina o tym obyczaju
Snorri (Ynglinga saga 4), stwierdzajc, e Njord mieszkajc jeszcze w Wanaheimie mia za on wasn siostr, z ktr spodzi Freja i Frej. Motyw incestu
17
18
19
20
17 Brzmiao ono zapewne Njard, co odpowiada staroytnej Nerthus, patrz niej, s. 161, 165-166.
1 8
Poniewa, jak sdz, mitografia skupiaa swoj uwag na Asach i tych tylko spord Wanw,
ktrzy znaleli si w ich gronie, nie jest do koca prawdziwe twierdzenie Georgesa Dumzila (1959,
5) mwicego, e po pojednaniu doszo do poczenia si obu plemion, po czym nieomal zapo
mniano o Wanach". Jest to pna wizja, wczeniej oba plemiona pojawiaj si na rwnych prawach,
tyle, e Wanowie wystpowa mog wwczas jako Elfy, patrz niej, s. 160.
1 9
79
pojawia si te w eddaicznej Lokasennie (32), gdzie Loki zarzuca Fre
ji, e bogowie zastali j w ou
z wasnym bratem; moe wic pier
wotnie i ich uwaano za mae
stwo? Aluzji do tego rodzaju stosun
kw Jan de Vries (1957, 211) doszu
ka si nawet w Voluspa (22). Wano
wie, ktrzy znaleli si wrd Asw
musieli zrezygnowa ze swoich oby
czajw i Njord wzi za on Skadi,
a Frej Gerd. Nie wiemy jednak, czy
tak samo stao si wrd Wanw,
ktrzy pozostali w Wanaheimie .
21
Ryc. 6. Walhalla
3. W O J N A A S W
Z WANAMI
3 G. Dumzil 1959, 3-38; E.O.G. Turville-Petre 1964, 160-162; N.A. Nielsen 1976, 310-315;
U. Dronke 1988, 233-238; R. Simek, 1995,474-475; L. Motz 1996, 105.
81
3.
l.Gullveig
Scenariusz wojny, jaki rekonstruuje Jan de Vries (1957, 212) jest nieco odmienny, a niejasna
natura rde jest taka, e take inne propozycje, ju zaproponowane i dopiero czekajce na posta
wienie, s tu moliwe.
5 Geirom studdo, sluddo mona tumaczy, jak chce Lotte Motz (1993, 80, 87) jako wsparli",
ale tradycyjne odczytanie jako przebili" ma dobre uzasadnienie jzykowe i lepiej pasuje do mitu.
82
6
6 virri hon ganda, tumacz tu ganda jako duchy za U. Dronke (1988, 225, przyp. 6), ktra zwr
cia uwag na rozstrzygajc o takim tumaczeniu gloss w Historia Norwegie (Monumenta Historica Norvegiae, wyd. G. Storm, Kristiania 1880, 85). Moje dawne tumaczenie (1998, 79) tej strofy
jest wic w tym miejscu bdne.
7
Ae var hun angan illar brudar. J. de Vries (1957, 211) sowa illar brudar odczytuje nie bez
racji w wszym znaczeniu jako zych panien modych" i dostrzega w tym aluzj do praktykowania
przez Wanw incestu.
8
Powicony Gullveig fragment Voluspa zinterpretowano nawet jako alchemiczny mit odlewa
nia i oczyszczania (rafinowania) zota (R.W. Fischer 1963). Przegld najwaniejszych teorii przed
stawia L. Motz 1993, 80-81.
9
Interpretacja U. Dronke (1988, s. 229) argumentujcej, i Asowie palili jedynie zoty posg
Gullveig, a nie jej osob, jest w tym miejscu nacigana, podobnie jak teza L. Motz (1993, 87), ktra
dla odmiany widzi w niej kocio do pdzenia pitnego miodu, zawieszony na wczniach nad ogniem.
83
wizana jest ze zotem i biuteri), to i tak pozostajjako wsplne cechy obu tych
postaci: zamiowanie do seksu, podejrzenia o incest, a przede wszystkim - znajo
mo sztuki seidr. Po pojednaniu Asw z Wanami Freja pojawia si wrd nich
i wprowadzia w tajniki tej magii. Gullveig, gdy praktykowaa seidr, nazywano
imieniem Heidr. Sowo to (etymologicznie zwizane z pojciami byszczenia
i lnienia ) byo typowym imieniem wieszczek. Czary daway Gullveig zdolno
prorokowania (bya volo velspd), dokonyway si we wntrzu domu (hvars til hu
sa kom), i odbyway si w transie. Wszystkie te elementy odnajdujemy w opisach
seansw seidr zawartych w sagach (L.P. Supecki 1998, 69-102). Reasumujc:
tak jak pojawienie si Norn - trzech dziewic Thursw", ktre zabray Asom zo
te tablice oznaczao koniec zotego wieku, tak pojawienie si Gullveig oznaczao
pocztek nieuchronnego i dalekiego od spokoju biegu dziejw.
Po opisie epizodu z Gullveig Voluspa (23) przedstawia obrady Asw, ktrzy
siedzc na tronach przeznaczenia" (rkstolar) zastanawiaj si zaniepokojeni:
10
84
3.2. Wymiana
zakadnikw
85
13 W Yglinga sadze (4) tene Snorri twierdzi, e mial je ze sw siostr jeszcze w Vanaheimie.
Potwierdza to rola synw Mimira" jak maj oni odegra w ragnarok (patrz wyej, s. 59).
O Mimirze patrz L.P. Supecki 1998, 185-187.
1 4
86
ezji. Jeli jednak uzna, e Kwasir by Wanem, to postacie Kwasira i Mimira
peni podobne funkcje, kady z nich reprezentuje swj rd (do ktrego zreszt
z urodzenia nie naley), i kady musi zgin, by z jego ciaa powstao niezbdne
wszystkim bogom narzdzie. Lecz problem jest bardziej jeszcze zagmatwany.
Ze skrupulatnie omijanej przez badaczy strofy Vafthrudnismal (39) dowiaduje
my si, i Njord nie urodzi si w Wanaheimie, lecz zosta przez Wanw stwo
rzony po to, by mg by oddany jako zakadnik do Asw:
W Vanaheimie stworzyli go mdrzy bogowie
I posiali jako zakadnika do Asw.
3.3. Pojednanie
Kwasir, mid poezji
bogw.
i sztuka
seidr
1 5
W mitycznych dziejach bogw poza mitem o swojej mierci ywy Kwasir pojawia si tylko
w epizodzie opisujcym schwytanie Lokiego, ukrywajcego si przed Asami w postaci ososia, radzi
wwczas Asom, by zapali go w sie.
87
wa si Odreyrir i dwch kadzi, zwanych Son i Bodn. Nazwa kadzi Son zesta
wiana jest ze starogmoniemieckim suona, pojednanie" i pierwotnie okrelaa
zapewne naczynie, do ktrego splunli Asowie i Wanowie . Potem Fjalar
i Gjallar zmieszali krew Kwasira z pszczelim miodem i uwarzyli z tych skadni
kw mid takiej natury, e kady, ktry go skosztuje, staje si poet [skaldem]
albo mdrcem". Asom za skamali, e Kwasir udusi si od swej mdroci, nie
znajdujc nikogo, kto byby mu rwny. Zwizek miodu (czy, szerzej, alkoholu)
z poezj musia by w Skandynawii dawny, skoro ju Einar skalaglamm (Velekkla 1), nazywa poezj krwi Kwasira (Kvasis dreyra). Pytanie tylko, czy skald
uwaa Kwasira za osob, czy te pisa po prostu o sfermentowanej krwi" owo
cw, z ktrych pdzono kwas (R. Frank 1981, 159-161).
16
18
Mid poezji i mdroci ukrad Suttungowi Odyn, uwodzc jego crk Gunnlod i uciekajc ze zdobycz w postaci ora. Wdrujc po wiecie Odyn natrafi
16
H. Lindroth 1915; Simek 1995, 382. Bodn oznacza natomiast po prostu naczynie".
?
1 Imi znaczy albo ociatego od trunku", albo prdko si poruszajcego" (tak R. Simek
1995, 387-388), jak to czsto bywa w przypadku powikanych etymologii, s to propozycje do
rozbiene.
1 8
S to: Kvasis blod (krew Kwasira), dverga drekku lub fylli (trunek lub pijastwo karw),
kenningi typu napj z Odreyrir, Son lub Bodn", Suttunga mjod (mid Suttunga) i Hnitbjargar laugr
(pyn z Hnitbjorgu). W opowie Snorriego o Suttungu wielu badaczy (R. Simek 1995, 387-388)
podejrzewa wasne dzieo Snorriego, stworzone na podstawie nie zawsze dobrze zrozumianych prze
ze kenningw skaldw, najdalej w swym sceptycyzmie posza Roberta Frank (1981) uznajca za
autentyczny w caym micie Kwasira jedynie wtek boskiego (chtonicznego) trunku o szczeglnej
mocy, ca reszt uznajc za radosn twrczo Snorriego. Przyzna trzeba, e w zachowanych frag
mentach poezji skaldw penego i spjnego przedstawienia mitu Kwasira nie znajdujemy.
88
na dziewiciu kosiarzy, ktrych podstpem przywid do tego, e wzajemnie si
pozarzynali, usiujc zdoby cudown osek, ktr ich mami. Byli to sudzy
Baugiego (imi oznacza piercie"), brata Suttunga. Odyn pod imieniem Bol
verka (czynicy zo") naj si w ich miejsce do pracy w zamian za obietnic
skosztowania jednego yku miodu Suttunga. Ale pod koniec lata, gdy wykona
ju umwion robot, Suttung nie pozwoli bratu zapaci mu swoim miodem.
Odyn zaproponowa wic Baugiemu, by za pomoc widra Rati (przebijak")
wywiercili dziur w skale Hnitbjorgu i sami dobrali si do miodu. Wierci Baugi, a Odyn dmuchajc sprawdza, czy przebili si ju na wylot.
Gdy dziura bya gotowa, Odyn zmieni si w wa i przecisn przez
otwr . Trafi wprost do komnaty Gunnlody, crki Suttunga. I gdy ju spdzili
ze sob trzy noce, Gunnloda sama pozwolia mu wypi trzy yki miodu. Odyn
pierwszym oprni Odreyrir, drugim Bodn, a trzecim Son. Pokn w ten spo
sb cao cennego napoju i cho by ju zupenie pijany (Hav. 13-14), zmieni
si w ora i zacz ucieka, a Suttung ciga go - rwnie w postaci ora. Bogo
wie widzc z Asgardu zbiliajcego si Odyna w orlej postaci ustawili na wa
ach Asgardu dzbany, do ktrych Odyn zwrci poknity mid. Poniewa jed
nak Suttung by ju blisko, a pijany Odyn bardzo si spieszy, odrobina trunku
spada na ziemi poza bramami Asgardu. Jak nie bez ironii napisa Snorri, jest to
ta cz miodu poezji, ktra dostaa si zwykym ludziom, i kady kto chce, mo
e z niej kosztowa, dlatego nazywana jest udziaem (kadego) gupiego po
ety" - skald-fiflahlutr. Wiksza cz miodu pozostaa jednak w Asgardzie, i ta
naley do Asw i dobrych poetw . Tworzcy w XII wieku skald Thrarin stuttfeldr odwoa si w jednym z kenningw do finau tej opowieci, nazywajc po
ezj swego przeciwnika rzygowin starego ora" . Motyw ucieczki Odyna
z zamku Gunnlody w postaci ora, a przynajmniej ptaka, potwierdza ju w X
wieku Halygjatal (1) Eyvinda skaldaspillir, mwi on tam o swej poezji jako
okupie za Gillinga", ktry Odyn przynis lecc z niskich dolin Olbrzymw"
(dosownie: Surts Skkdolum). W VIII wieku wyobraenie ora zwracajcego
mid poezji pojawia si na jednym z gotlandzkich kamieni obrazkowych (patrz
ryc. 8). Niesusznie wic podejrzewa si Snorriego, e epizod powietrznej
ucieczki Odyna zapoyczy z mitu o Thjazim.
19
20
21
19 Baugi prbowa mu poda przez dziur na drug stron wider, ale mu si to nie udao.
20 Skaldskap 3 i 57; Hav. 104-110; por. Turville-Petre 1964, 36-37.
21 Leiri (...) ara ens gamla, Lv 3: Skj. Bl, 464; dalsze przykady uycia tego kenningu cieszce
go si spor popularnoci u pnych skaldw podaje R. Frank (1981, 168-169) prbujc jednak
uzna go za wtmy w stosunku do mitu stworzonego przez Snorriego (jej zdaniem) nieomal ex nihilo.
90
Mit w swej zewntrznej warstwie opisuje stworzenie przez dwa rody bogw
najmdrzejszej z istot, ktrej przeznaczeniem jest mier. Gdy Kwasir przeszed
ju przez wszystkie wiaty i dotar do mieszkajcych w chtonicznym wnrzu
ziemi Karw - musia zgin. Jego krew zmieszana z miodem zmienia si
w cudowny napj. Ten przechodzi z rk Karw w posiadanie Olbrzyma, by
moe nabierajc po drodze dodatkowej mocy waciwej dla ich wiata. Stra nad
miodem powierzona zostaje kobiecie, Olbrzymce Gunnlodzie, noszcej imi ty
powe dla Walkirii. Mid pozostaje a do tego momentu nieustannie w posiada
niu mocy chtonicznych i kobiecych. Wtedy pojawia si Odyn. Przyjmujc falliczn posta wa dostaje si do oa Gunnlody, ktra oddaje mu i siebie, i mid,
co mona rozumie jako obrzd hierogamii powizanej z inicjacj. Odyn ucieka
nastpnie w niebiaskiej ju postaci ora, a zdobyty przeze mid, dotd nieuy
teczny, zaczyna suy Asom i ludziom (J.P Schjdt 1983). Zauwamy, e w ten
sposb zamknite zostaj ramy opowieci o wojnie Asw z Wanami. Pojawiaj
cy si na pocztku wojny mid uosobiony przez zwizan z chtonicznymi Wa
nami Gullveig, pojawia si w zakoczeniu ponownie jako krew Kwasira" mid poezji i mdroci, zdobyty przez Odyna.
Jeli tak, to mid poezji pochodzi ze wiata Wanw i by raczej sui generis
zdobycz Asw ni owocem ich pojednania z nimi. Snorri w Ynglinga sadze (4)
uzna Kwasira za najmdrzejszego z Wanw i stwierdzi, e ten znalaz si
wrd Asw jako zakadnik razem z Frejem i Njordem. A jak pamitamy, we
dug Vafthrudnismal (39) to wanie Njord mia zosta przez samych tylko Wa
nw stworzony po to, by jako zakadnik znalaz si w rkach Asw. Znane nam
teksty nie s wic spjne i nie wszystko w nich rozumiemy. Pocztki boskiego
miodu wydaj si jednak, przynajmniej w jakiej wersji mitu, mocno powizane
z Wanami.
Ostatecznie mid stal si wasnoci Asw, a przede wszystkim Odyna. Na
zwa Odroerir, ktra oznacza wprowadzajcy w ekstaz", uyta przez Snorriego
do okrelenia kota, w ktrym przechowywano lub uwarzono mid poezji, mu
siaa by pocztkowo mianem samego trunku. Tak jest jeszcze w Hvaml
(107). Zawarte w etymologii okrelenie natury napoju pasuje znakomicie do po
staci Odyna, jego waciciela, zwizanego z miodem nawet przez znaczenie
wasnego imienia. Zwizek ten mona ledzi dalej. Wedug Hvaml (140) po
wieszony na drzewie Odyn po dokonaniu samoofiary mia przed rozpoczciem
recytacji magicznych pieni skosztowa miodu poezji wylanego z Odreyrir".
22
2 2
91
23 Wedug Voluspa in skamma (Hdl. 33) wszyscy seidberendr (praktykujcy seidr) pochodzi
maj od Svarthofdiego (Czarnogowego), ktry by Olbrzymem. O seidr patrz L.P. Supecki, 1998,
69-102, tam literatura.
93
wic potwierdzenie ju w czasach rzymskich, a utosamienie Mars = Tiwaz od
wouje si tylko do jednego z aspektw jego postaci. W czasach
pnorzymskich Tiwaz da imi germaskim nazwom wtorku, w angielskim
bezporednio (Tuesday), a w niemieckim porednio, od nazwy wiecu - thingu
(Dienstag), w obu przypadkach s to kalki aciskiego dies manii (K. Heim
1953, 241-243; J. de Vries 1957, 11, 13).
W mitologii pnego pogastwa skandynawskiego Tyr schodzi na plan dal
szy. O jego ogromnym pierwotnie znaczeniu wiadcz wszake dwa fakty: jed
no z najwaniejszych nordyckich okrele bogw, tivar, to jedynie liczba mno
ga od Tyr, co wicej, w kenningach imi Tyra jest synonimem sowa bg"
i okrela si nim, w zoeniach z okrelnikami, gwnie innych bogw, szcze
glnie Odyna . Tyr by wic pierwotnie bogiem par excellence.
2
94
Jedyny mit, w ktrym Tyr gra gwn rol, mwi wanie o zwizaniu Fenri
ra, co Tyr okupi utrat rki woonej do paszczy Wilka jako gwarancja jego
wolnoci. W innym miejscu Snorri (Gylf. 33-34) opowiada go w szerszej wer
sji: Gdy Olbrzymka Angrboda urodzia Lokiemu Fenrisulfa, wychowywali go
Asowie, ale jeden tylko Tyr mia odwag go karmi. Std zreszt jeden z jego
kenningw ulfs fostra, wychowawca wilka" (Skaldskap. 9). Bogowie znajc
przeznaczenie wiedzieli, jak rol Wilk ma speni w dziejach wiata. Postano
wili wic go zwiza. Pod pozorem prby si usiowali mu zaoy pta zwane
Laedingr, ale Wilk je zerwa, podobnie jak nastpne, zwane Dromi. Wtedy Skirnir na prob Odyna uda si do Svartalfahemu do Karw, ktrzy wykonali cza
rodziejskie pta Gleipnir, zrobione z tak rzadkich skadnikw, jak: haas ap ko
ta, wosy z brody kobiety, korzenie skay, cigna niedwiedzia, oddech ryby
i lina ptaka. Ale Wilk podejrzewa ju podstp i zada, aby rkojmi jego
wolnoci staa si rka jednego z bogw, woona do jego paszczy. aden
z Asw nie chcia jednak straci rki i dopiero Tyr zdecydowa si da mu swoj
w zastaw. Wtedy bogowie zwizali Fenrira, pta Gleipnir wytrzymay, ale Tyr
straci prawic, ktr Wilk mu odgryz. Fenrir zosta uwizany do acucha
Gelgja przymocowanego do skay Gjll i zakotwiczonego w gbi ziemi kamie
niem Thriti, do paszczy Asowie wsadzili mu miecz oparty rkojeci o doln,
a czubkiem o grn szczk. Cieknca z paszczy Wilka lina utworzya rzek
Van (Gylf. 34).
Jeden z kenningw Tyra to wedug Snorriego (Skaldskap. 9) .jednorki As"
(einhenda as). W Lokasennie (38) Loki wypomina Tyrowi:
95
Milcz ty Tyrze! Nigdy do zgody,
Stron nie doprowadzisz.
Praw ci przypomn rk.
Co ci j Fenrir odgryz.
5. O D Y N
Rye. 10. Odyn na Sleipnirze
1 Dawna teza o pnej karierze Odyna jako boga dominujcego w skandynawskim panteonie
nie jest przekonujca. Podstawowe wiadomoci o Odynie i literatur patrz w: J. de Vries 1957,
27-107. E.O.G. Turville-Petre 1964, 35-74. R. Simek 1995, 302-315 i 480-481.
2 Teza ta, podtrzymywana przez wielu badaczy, ma t sabo (podkrelan przez innych), i
rola psychopompa jest raczej cech greckiego Hermesa, ni odpowiadajcego mu w Rzymie Merku
rego. Pamita tu jednak trzeba, e w synkretycznej, grecko-rzymskiej kulturze Imperium trudno ju
obie te postacie i ich cechy wyranie od siebie oddzieli.
3 K. Heim (1953, 252, 255) podkrela, e brak (lub zatracenie) tej rodzimej nazwy rody (grnoniemieckie Mittwoch) moe wiadczy o saboci kultu Wotana na obszarze grnoniemieckim (na
terenach pnocnej Germaszczyzny powiadcze nie brak). Przecz temu jednak rda etnografi
czne (O. Hfler 1934, passim).
97
dagr. Jeszcze w XII wieku William z Malmesbury wiedzia, e od imienia Wotana pochodzi nazwa czwartego dnia tygodnia, a od imienia jego ony Frigg szstego . Wotan/Odyn przedstawiany by ju na zotych brakteatach z epoki
wdrwek ludw i pocztkw redniowiecza. Pierwszy lad jego imienia w ro
dzimych rdach germaskich pochodzi ju z IV wieku. Na gockiej inskrypcji
runicznej wyrytej na piercieniu z rumuskiej Pietroassy znajduje si napis
gutaniowiheilag
(R. Nedoma 2003,156). Klaus Dtiwel (1983,28) odczyta j jako
Gutani othal wih hailag - Gota dziedzictwo uwicone i nietykalne", gdzie jed
nak zamiast Gota (skdind jest to jedno z heiti - przydomkw - Odyna) lub
Gotw lepiej za Wolfgangiem Meidem (1992, 489) dostrzec po prostu Gutana,
czyli Wotana, ktry zreszt w tradycji longobardzkiej wystpuje wanie w tej
wersji fonetycznej swego imienia. Na fibuli z Nordendorf (VII w.) Wotan poja
wia siju jako wotan.
Nie sam jednak, ale w towarzystwie wigithonara
i logat
hore .
W formule wyrzeczenia si diaba napisanej w czasach przymusowej
chrystianizacji Sasw Wotan wystpuje w towarzystwie Donara i Saxnota . Na
Wyspach Brytyjskich ju na pocztku VII wieku Vita sancti Kentigerni nazywa
Wodena principalem deum Anglorum .
4
* Gsta Regum Anglorum, I, 5: FHRG 1928, 74. William od Wotana wywodzi pochodzenie
Hengista i Horsy oraz wszystkich anglosaskich domw krlewskich, dni tygodnia liczy rozpoczyna
jc od niedzieli.
5 R. Simek 1995, 297-298; K. DUwel 1983, 39-40.
*> Ec forsaclw allum dioboles wercum and wordum. Thunaer ende Woden ende Saxnole wyrze
kam si wszystkich dziel i sw diaba, Donara, albo Wotana, albo Saxnota". K. Heim 1953, 255.
' Acta Sanctorum I, 820; za: J. de Vries 1957, 39.
8
Krytyczny przegld najwaniejszych pogldw na temat Odyna podaje L. Motz 1996, 69-70.
98
dzie Snorriego Surlusona. Ale Snorri {Gylf. 3) przypisa Odynowi dodatkowo
cechy Boga chrzecijan:
yje on przez wszystkie wieki, krlujc nad caym swoim krlestwem i rzdzc wszystkimi rzecza
mi - duymi i maymi. On stworzy ziemi i niebo i powietrze i wszystko co do nich naley. Ale naj
wikszym jest to, e stworzy czowieka i da mu dusz, ktra moe y i nigdy nie zginie, nawet
gdy ciao zgnije w ziemi lub spali si na popi.
Odyn byby wic nie tylko najwyszym i najstarszym z bogw, ale te istot
niemierteln, stwrc wszechrzeczy, bogiem panujcym nad wiatem, jego
przeznaczeniem i jego sprawami. Jest to wizja jaskrawo sprzeczna ze wszy
stkim, co wiemy o roli bogw w religii Skandynawii, take z tym co wielokrot
nie pisze o Odynie w innych miejscach swojej Eddy Snorri (E.O.G. Turville-Pe
tre 1964, 35 i 55). Rwnie przydomek Allfdr (ojciec wszechrzeczy"), ktrym
Snorri okrela Odyna (Gylf. 3 i 19), jest zapewne tylko kalk chrzecijaskiego
omnipater (R. Simek 1995, 13). Pierwotnie zwano go natomiast valfodr (ojciec
polegych"), co wskazuje na zwizki z zawiatami, gdzie te pocztkowo znaj
dowa si moga jego Walhalla. W innym miejscu swej Eddy Snorri (Gylf. 20)
przedstawia ju Odyna w bardziej pogaskich szatach. Odyn i w tej wersji jest
wszake najczcigodniejszym i najstarszym z Asw, ktry decyduje o wszystkich
ich sprawach, a ci podaj za nim, jak dzieci za ojcem . Snorri okrela go tu
ponownie mianem Allfdr, tym razem dlatego, e jest ojcem wszystkich bo
gw; nazywa si take Valfdr, poniewa wszyscy wojownicy polegli w walce
s jego przybranymi synami, dla nich stworzy Walhall i Vingolf - a nazywaj
si oni einherjar". I tu dopiero docieramy do bardziej autentycznych cech jego
postaci. W jego literackim obrazie zgadza si z dawn tradycj przynajmniej
jedno: Odyn by stwrc pierwszej pary ludzi, Aska i Embli, lecz nie sam,
a wraz z Hoenirem i Lodurem", on te by wraz ze swymi brami Wilim i We
stworzycielem obecnej postaci wiata.
10
Tym razem literackim wzorcem takiego obrazu Odyna by zapewne dla Snorriego staroytny
Zeus/Jupiter.
" Tak wg Vsp. 17-18; lub jeli przywoamy Gylfaginning (9), wraz ze swymi brami Wilim
i We (patrz wyej, s. 37-38).
99
ny As") . Runa zwana oss, jest jednak wedug islandzkiego poematu o runach
znakiem Odyna. Czytamy tam o niej:
12
Przekonania, e jest to runa Odyna, doszuka si mona zreszt ju w staroangielskim poemacie o runach . Wskazuje to na rol Odyna jako Asa par excel
lence.
13
12
Snorri, Heimskringla, Hakonar saga goda 14. Zoenia asabragr i landas interpretuje si ja
ko okrelenia Thora, nie przesdza to jednak o tym, ktry z Asw by najpotniejszy (allmaiki),
mity wskazuj, e by to raczej Odyn. Przyzna tu jednak trzeba, e wrd jego heili element allpojawia si tylko w pnym Allfdr. Trudno wic rozstrzyga, ktry z bogw najbardziej byl Asem,
por. J. de Vries 1957, 150.
13 J. de Vries 1957, 74; E.O.G. Turville-Petre 1964, 71.
14
Pomijam tu zdanie brzmice: Odyn Mial statek, ktry nazywa si Skidbladnir, na ktrym
eglowa przez odlege morza, a ktry mona byo zwin jak pat materiau i schowa". Wszystkie
rda poza Ynglinga sag 1 przyznaj Skidbladnir Frejowi (patrz niej, s. 184) i jego oddanie w r
ce Odyna jest w tym miejscu wyran chyba pomyk Snorriego.
100
powieszonych. Mia dwa kruki, ktre nauczy rozumie ludzk mow. Latay one daleko nad ldami
i przynosiy mu nowiny. Dlatego by bardzo mdry. Wszystkich tych rzeczy naucza poprzez runy
i takie pieni, ktre nazywa si zaklciami (galdrar). Dlatego Asowie nazywani byli kowalami za
kl (galdrasmidr). Odyn zna te tak sztuk, ktra dawaa najwiksz moc, i sam j uprawia. Na
zywano j seidr. Pozwalaa ona przewidywa losy ludzi i niedokonane jeszcze zdarzenia, jak rw
nie zgotowa ludziom mier albo nieszczcie, albo chorob. Mg wreszcie kademu czowieko
wi odebra rozum lub moc i da innemu. Ale z ow sztuk czarodziejsk zwizana bya tak wielka
haba zniewieciaoci, e mczyni wstydzili siej uprawia, i sztuka ta pozostaa znana tylko ka
pankom. Odyn wiedzia o wszystkich skarbach gdzie s schowane w ziemi i zna tak pie, ktr
mg otworzy ziemi, gry, kamienie i skay, i zwiza swoimi sowami wszystkich, ktrzy tam
mieszkali, wej i wzi, co tylko zechcia.
16
17
5 Wsplne panowanie Baldra i Hda nad odrodzonym po ragnarok wiatem pozwala jednak
stawia tak tez. Mona nawet doszukiwa si w Baldrze i Hdzie pary blinit (por. mit o Romulusie i Remusie i jemu pokrewne). Znikd jednak nie dowiadujemy si, kto by matk Hda; nasze
lune przypuszczenia na ten temat patrz niej, s. 198.
1 6
Nie musi to dziwi, zwaywszy na postulowan tosamo postaci Frigg i Freji (patrz niej,
s. 278), piknych kobiet nigdy zreszt najwaniejszym bogom nie brakowao.
1 7
Por. niej, s. 134, 259. Doszukiwa by si tu mona wtku hierogamii ziemskiej" bogini Jrd
(uznawanej skdind za Olbrzymk) z bogiem niebios, ale Odyn takim bstwem nigdy zaiste nie by!
101
dzi Widara, ktry podczas ragnarok pomci mier ojca, zabijajc Wilka.
Z Rind mia syna Waliego, mciciela mierci Baldra (Skaldskap. 12), ale zdo
by j dopiero dziki magii (L.R Supecki 1998, 77). Inni jego synowie to we
dug Snorriego (Skaldskap. 8-10): Heimdall, Tyr i Bragi, co jednak wyglda na
pne spekulacje mitograficzne, i przynajmniej w przypadku Tyra stoi w jawnej
sprzecznoci z lepszymi rdami. Wedug Snorriego bogiem i synem Odyna
by rwnie Hermod, okrelony jako brat Baldra. Wczeniejsze rda przedsta
wiaj go jako herosa .
Ludzcy potomkowie Odyna mieli by przodkami najwaniejszych dynastii
krlewskich. Uwaany by za protoplast duskich Skjoldungw, wywodzcych
si od syna Odyna Skjolda, ktry mia wzi za on Gefjon , oraz niemieckich
Volsungow, ich przodkiem mia by inny syn Odyna, Sigi . Modelow par
praprzodkw tworz jednak w dynastycznych tradycjach bg (najczciej wa
nie Odyn) i Olbrzymka . Wedug skalda Eyvinda skaldaspillir (Haleygjatal 3^1)
Odyn jako ojciec Saeminga by wraz z Olbrzymka Skadi (skdind on Njorda) praprzodkiem oddanego pogastwu rodu jarlw z Hladir . Odyna umiesz
czono nawet wrd przodkw zwizanych z Frejem Ynglingw. W Prologu (11)
do swej Eddy Snorri uzna go za ojca Yngviego, czyli Freja (skdind syna
Njorda) . Nie s to motywy nowe. Ju we wczesnym redniowieczu Wotan uz
nawany by za przodka dynastii krlw gockich i longobardzkich, a Woden nie
omal wszystkich anglosaskich domw krlewskich, o czym wspomina Beda
(Historia ecclesiastica gentis Anglorum I, 15), uznajc go za przodka Hengista
i Horsy .
18
19
20
21
22
23
24
19
102
mw (Hrbl. 20). Wedug Hvaml (161) zna zaklcia, pozwalajce mu posi
kad kobiet. Wiemy ju, jak udao mu si zdoby wzgldy Gunnlody. Ale nie
zawsze zaloty boga koczyy si powodzeniem. W Hvaml (96102) Odyn
opowiada o swej nieudanej prbie uwiedzenia crki niejakiego Billinga, ktra
zdoaa go przechytrzy i bg zamiast kochanki znalaz w jej ou suk. Nie
wiemy, niestety, czy kryje si w tej anegdocie jaki gbszy sens mitologiczny.
Odyn przedstawiany by jako starszy czowiek, ktry odziewa si w ciemny,
szaroniebieski paszcz i szeroki kapelusz. Nosi siw brod. Cigle wdrowa,
na og w poszukiwaniu wiedzy (L. Motz 1996, 75), std jego przydomki Gan
glen (wdrowiec") i Gestr (go"). Niemal zawsze wystpowa w przebraniu,
podajc si - przynajmniej z pocztku - za kogo innego i nazywajc si kt
rym z wielu uywanych przez siebie imion, std okrelany by jako Grimnir
(zamaskowany"). Niektre z imion Odyna podaje Snorri Sturluson (Gylf. 20),
gwnie zreszt za eddaicznym Grimnismal (46-50), gdzie Odyn sam recytuje
dug list swoich imion. I nie jest to lista pena. Jak policzono, okrelao go
w sumie okoo 170 przydomkw [heitt), nie liczc kenningw (H. Falk 1924).
Przydomki Odyna s rnej natury, jedne odwouj si do zwizanych z nim
poszczeglnych mitw, na przykad misterium jego samoofiary (jak Hangi, po
wieszony"), inne do jego cech, jak Bolverkr (czynicy zo"), przydomek po
wizany z epizodem uwiedzenia Gunnlody, Yggr (straszny"), czy Sigfadir (oj
ciec zwycistwa"). Fimbultyr (mocny bg") podkrela jego potg. Niektre
odwouj si do przypisywanego mu wygldu - takimi s Harbard (siwobrody") i Blindr (lepy") - ten nawizuje zarazem do mitu o oku Odyna, zastawio
nym u Mimira; take przydomek Har, niekiedy tumaczony jako wysoki", pier
wotnie oznacza zapewne jednookiego, lepego" . Wrd heiti Odyna znajdu
jemy te okrelenia wskazujce na jego szczeglne zwizki z niektrymi ple
mionami, najczstszym z nich jest Gaut - Got, jako Gapt wspomniany ju przez
Jordanesa. Dostrzec te mona zwizek jego imion Svafnir i Langbard ze Swebami i Longobardami; w przydomku Jormunr zauwaono natomiast echo imie
nia Irmina, boskiego praprzodka Sasw (E.O.G. Turville-Petre 1964, 61-63).
25
J. de Vries 1962, 210; wytumaczenie bardziej przekonujce ni prba odniesienia tej samej
etymologii do jego zdolnoci olepiania wrogw, jak chce B.-M. Nsstrm 2001, 56.
103
zotym brakteacie rsB wyobraenie Odyna z koskim ogonem! Na mocne
i wielokrotnie powiadczone zwizki Wotana/Odyna z komi wskazuje zreszt
ju Drugie zaklcie merseburskie.
Broni, a zarazem charakterystycznym atrybutem Odyna bya wcznia
Gungnir - drgajca" lub koyszca si", zapewne z chci do zadania ciosu.
Wotan/Odyn ju na zotych brakteatach pojawia si z wczni. Egil Skallagrimsson {Sonatorrek 22) okrela go kenningiem geirs drottin, pan wczni".
Ale ju w IX wieku w przypisanej Bragiemu strofie wcznia Odyna pojawia si
pod wasn nazw Gungnir, znan nam rwnie z przekazu Snorriego . Na jej
ostrzu wyryte s magiczne runy (Sdf. 17). Wcznia bya nie tylko niezawodn
broni boga, ale i narzdziem skadania ofiary, rzut lub cios ni zadany oddawa
bowiem ludzi na ofiar Odynowi - bogu, ktry zosta przebity wczni, naj
prawdopodobniej zreszt wasn, gdy sam siebie zoy samemu sobie w ofie
rze. W euhemeryujcej opowieci Ynglinga sagi (9) Snorri kae Odynowi
i Njordowi w godzinie ich mierci wasnorcznie skaleczy si wczni na
znak powicenia swej osoby Odynowi.
Odyn posiada magiczn, zot bransolet {gullring) Draupnir, klejnot, ktry
co dziewi nocy tworzy sam z siebie osiem innych , identycznej wagi (std
jego nazwa, skdind zapewne pna, znaczca kapicy"). Odyn zostawi
Draupnir na stosie pogrzebowym Baldra {Gylf. 49, Skaldskap. 32), ale ten ode
sa mu go z Helu z powrotem. Draupnir opisany te zosta w Skirnismal (21),
gdzie wspomina si wprawdzie, i spon wraz z Baldrem, ale mimo to Skirnir
oferuje go Gerdzie w prezencie w zamian za jej wdziki, czyni to jednak
w imieniu Freja! Draupnir wspominaj niekiedy i skaldowie, ale nie wskazuj
jednoznacznie na Odyna jako jego posiadacza. Co wicej, wiele wskazuje na to,
e za jego pierwotnego waciciela naley uzna wanie Baldra .
26
27
28
29
104
Odyn zasiada na magicznym tronie Hlidskjalf (A. Holtsmark 1964, 39^-2),
z ktrego mg widzie cay wiat. Sta on w hali Valaskjalf (Gylf. 17). Jak po
daje Snorri (Gylf. 9, 17,50) Odyn widzia ze wszystkie wiaty. W prozie wstp
nej do Grimnismal Odyn zasiada na swym tronie wraz z on Frigg . Hlidskjalf
wspomniany jest porednio ju w jednej z lunych strof (Lv. 6) Hallfreda vandraedaskalda (Skj. A l , 1912, 168), ktry spodziewa si, e po mierci pi b
dzie piwo siedzc wraz z Odynem na jego ondvegi, czyli tronie, a cilej czym
w rodzaju awy, najzaszczytniejszym miejscu w hali uczt . Miejsce takie nazy
wa te mona byo mianem haseti i takiego okrelenia w stosunku do Hlidskjalfu uywa niekiedy Snorri. Magiczny tron pozwalajcy Odynowi na wgld
w cay wiat porwna mona z seidhjallr, jego ziemskim odpowiednikiem
(L.P. Supecki 1998, 96). Etymologia wskazuje, e Hlidskjalf wyobraano sobie
jako ska, zapewne kamienny stolec, ale z otworem w rodku, otworem - mo
emy si domyla - pozwalajcym na zagldanie do innych wiatw , w tym
przede wszystkim w zawiaty (R. Tomicki 2000, 459-481), co rwnoznaczne
jest ze zdolnoci jasnowidzenia. I ju w opowieci Pawa Diakona w Historii
Longobardw (I, 8) Wotan ma zwyczaj wyglda co rano, zapewne z niebios,
przez okno" (E.O.G. Turville-Petre 1964, 72-73).
30
31
32
Siwobrody Odyn jedzi na siwym koniu Sleipnirze, zrodzonym przez Lokiego z ogiera Svadilfariego. By to najszybszy i najlepszy z koni bogw (Grm. 44).
Co wicej, umia fruwa w powietrzu, czego wedug Saksona Gramatyka (I, 24)
dowiadczy przeraony Hadingus. Gdy jego siwobrody i jednooki przyjaciel
wzi go na grzbiet swego wierzchowca, zauway, e morze zostao nisko pod
jego kopytami. Sleipnir by koniem, zdolnym dotrze ze swym jedcem w za
wiaty , co uczynili na nim Odyn i Hermod - pierwszy, by dowiedzie si w He
lu o przeznaczenie Baldra (Bdr. 2); drugi przyby tam na poyczonym od Odyna
koniu, gdy prbowa wydosta brata z mocy mierci (Gylf. 50). Pojawia si tu
33
30 Grm., proza wstpna; Gylf. 37. V. Kiil 1960, 84; R. Simek 1995, 188-189. Skimismal w pro
zie wstpnej (por. te Gylf. 23) przedstawia natomiast na Hlidskjalfie Freja, co pozwala postawi
pytanie, czy uzurpowa on sobie prawa Odyna, czy te Hlidskjalf mia wrd bogw wicej uyt
kownikw; por. G. Steinsland 1991, 66-75.
31 L.P. Supecki 1996; E.Birkeli 1932; V. Kiil 1960.
32 -skjalf oznacza ska, szczyt; Mid wg J. de Vriesa (1962, 238, 494) stok, zbocze. Ciekawsz
moliwo podaje E.O.G. Turville-Petre (1964, 64) wedug niego Mid oznacza otwr, dziur", czyli
w tym kontekcie otwr pozwalajcy spojrze w gb skay.
33 Podobne cechy mia jednak rwnie ko Freja, ktry potrafi przej przez zaczarowany,
ciemny ogie dzielcy ten wiat od wiata chtonicznego, Skirnir otrzyma go od Freja wraz z jego
czarodziejskim mieczem przed wypraw po Gerd (Skin. 8-9).
105
motyw konia jako zwierzcia w szczeglny sposb zwizanego z zawiatami
(L.P. Supecki 1994, 103-106). Sleipnir mia wyryte na zbach magiczne runy
(Sdf. 15). Jednak jego najbardziej charakterystyczn cech byo to, e mia osiem
ng. Mwi o tym Snorri w Gylfaginning (15 i 42) i Hervarar saga w wierszowa
nej zagadce, ktr Gestumblindi (czyli sam Odyn) zadaje krlowi Heidrekowi:
Kim s ci dwaj,
co dziesi maj ng,
i oczy trzy,
a tylko jeden ogon?
34
36
37
106
Kruk leccy za jadcym konno Odynem (lub majcym jego cechy odynicznym
wojownikiem) uzbrojonym we wczni i odzianym w hem z wyobraeniem
dzika widnieje natomiast na plakietce zdobicej hem z Vendel .
Wedug Snorriego Huginn i Muninn przynosiy Odynowi co rano wiadomo
ci ze wiata (Gylf. 37). W Eddzie poetyckiej (HHund. II, 43) Sigrun nazywa je
sokoami Odyna" (Odins haucar), zgodniaymi ciepych cia polegych wo
jownikw. Imiona krukw s dobrze powiadczone w kenningach skaldw, od
woujcych si jednak gwnie do Hugina . Warto tu odnotowa, e na brakte
atach Wotanowi towarzyszy na og jeden ptak. Zwizek krukw z polegymi
podkrela Hrafnsmal, poemat, ktrym skald Thorbjorn Hornklofi uczci pami
krla Haralda harfagri. Pie ma posta dialogu pomidzy Walkiri, opiekunk
dusz polegych, i zajmujcym si ich ciaami krukiem. Odyn okrelany by cz
sto mianem boga lub Asa krukw (hrafnass) i kilkoma podobnymi wyraeniami,
z ktrych na uwag zasuguje kenning Odyna jako kapana ofiary dla krukw"
(hrafnblots godi) odwoujcy si do jego roli boga, wywoujcego wojny i bitwy
(E.O.G. Turville-Petre 1964, 58).
39
40
41
Kenningi krwi jako morza Hugina" {Hugins vorr) i napoju Hugina" (Hugins drekka), wo
jownika jako upu pazurw Hugina", bitwy jako wita Hugina" {Hugins Jl) i podobne, patrz
E.O.G. Turville-Petre 1964, 58.
4 1
107
Z Odynem zwizane te byy jego wilki, Geri i Freki, ktre Odyn mia y
wi, znane s nam one jednak gwnie z Grimnismal (19, por. Gylf. 38). Ich
imiona nawizuj, jak pamitamy, do typowych okrele psw pilnujcych gra
nicy zawiatw. Przypomnie tu te naley umieszczone w jego Walhalli koz
Heidrunn i jelenia Eikthyrnira (Grm. 25-26). Moe wic wanie Eikthyrnir by
jeleniem towarzyszcym Wotanowi na jednym z brakteatw?
Siedzib Odyna bya Walhalla, gdzie Odyn gromadzi wok siebie pole
gych wodzw i najwybitniejszych wojownikw. Zwano ich mianem einherjar,
walczcych w pojedynk". Zwyczajni wojowie, jeli wierzy relacji Harbardsljod (24), trafiali do siedziby Thora. Wedug Grimnismal (14, por. Gylf. 24)
polegymi Odyn dzieli si po poowie z Frej. Wedug Grimnismal Walhalla
(hala polegych w boju") jest monumentaln hal uczt stojc w nalecym do
Odyna Gladsheimie (janiejca sadyba") bdcym czci Asgardu . Wrd
siedzib bogw:
42
42 Snorri (Gylf. 14) opisuje Gladsheim i Vingolf jako witynie bogw, patrz wyej, s. 36.
43 Moe zreszt to ono zwao si pierwotnie Valgrind, nazwa ta moe bowiem oznacza rwnie
dobrze ogrodzenie", jak bram polegych", tak R. Simek 1995, 445.
108
Opis siedziby Odyna pokazuje, e by on bogiem elity wojownikw, a Wal
halla ich swoistym rajem. Odyn dawa im magiczny or i szczeglne zdolnoci
bojowe. Jako berserkowie i ulfhednar, czyli wojowie odziani w niedwiedzie
i wilcze skry, nabierali oni cech tych zwierzt i wpadajc w bojowy sza stawa
li si niezwycieni (L.P. Supecki 1994, 82-97). Wspomina o tym ju w IX
wieku Hrafnsmal (v. 44-52) skalda Thorbjorna Homklofiego. Ale w wybranym
momencie Odyn zabiera ich do siebie. Std mier w bitwie okrelano jako
, jazd do Odyna" (fara med Odni) lub wyjcie na picie piwa u Odyna" (drekka
l at Odni) .
44
Dalej Gangleri zapytuje, czy einherjar dostaj co do picia oprcz wody. Har
odpowiada: A to dziwne pytanie! Czy Allfdr mgby zaprasza do siebie kr
lw, jarlw i innych monych ludzi i dawa im do picia wod?". I w odpowiedzi
opisuje koz Heidrunn dajc zamiast mleka pitny mid, ktrego dla wszystkich
einherjar starcza do syta.
Snorri zauway, e Walhalla musiaa by wyjtkowo duym domem, ktry
nie mg mie jednych tylko drzwi. Ju zreszt wedug Grimnismal (23):
44 Sty. IB, 57. 84, 61; por. L. Motz 1996, 72.
109
Pi setek drzwi i cztery tuziny
Jak sdzjest w Walhalli,
Osiem setek einherjar z drzwi tych kadych wyjdzie.
Gdy pjd walczy z Wilkiem.
Vafthrudnir odpowiada:
45 Bardziej ju dyskusyjna jest teza, e Winburg, nad ktrym wedug Widsith wada Cezar, jest
Walhall, zapewne by raczej grodem Winidw, jak w dawnej germaszczynie od miana celtyckich
Wenetw nazywano czasem ludy romaskie. M. Olsen 1931-1932, 151-170; por. R. Simek 1995,
469-471. Liczba einherjar zamieszkujcych Walhall, jak mona dziki tym danym uzyska, jest
by moe nieprzypadkowa; daleko idce przypuszczenia w tej kwestii postawi F. R. Schrder, 1924.
4 6
4 7
Snorri cytuje tu znan ju nam strof 40 z Vafthrudnismal. Przywoane tu strofy byy bowiem
dla Snorriego rdem opisu Walhalli i einherjar. Jego proza uatwia jednak znacznie ich zrozu
mienie.
110
Ill
Odpowied brzmi:
Poniewa nikt nie wie, kiedy na bogw siedziby
Wilk szary napadnie.
Odpowiada Eryk:
Piciu jest krlw, powiem ci wszystkich imiona,
A ja sam jestem szsty.
Poemat (erfidrapa) na cze Hakona Dobrego, wadcy podobnie jak Eryk z pewnoci
ochrzczonego. Co wicej, Hakon prbowa wprowadzi w Norwegii chrzecijastwo, z czego mu
sia zrezygnowa i sta si wzorowym krlem pogaskim. Zgin okoo 970 roku w zwyciskiej dla
siebie bitwie pod Fitjar, miertelnie raniony strza podczas pocigu za wrogami.
112
czem, poaman tarcz i przebit kolczug, Walkirie przybywaj po niego. Hkon wie, e czeka go droga do Walhalli, ale poniewa przyj chrzest, obawia
si, jak zostanie przyjty. Wtedy syszy rozmow Walkirii:
Gondul tak rzecze, wsparta na wczni:
Rosn zastpy bogw.
Wicy do siebie zaprosili Hakona
Z jego wielkim wojskiem.
Krl pyta, czy to one day mu dzie wczeniej z aski bogw zwycistwo.
Skogul przytakuje i dodaje:
Musimy jecha szybko, rzecze mocarna Skogul,
Do zielonych siedzib bogw.
Powiedzie Odynowi, e wnet przybdzie wadca,
By go samemu zobaczy.
113
Ju wic u pierwszych skaldw Odyn pojawia si jako wdz einherjar, kt
rych przygotowuje na zbliajcy si dzie ragnarok, kiedy u jego boku stan do
walki z siami za i chaosu. Rola Odyna jako ojca polegych (valfdr), pana
Walhalli, a wreszcie umiejtnoci nekromanty wskazuj na jego mocne zwiz
ki z zawiatami.
Jako bg wadzy i wadcw, wojny i wojownikw (ywych i polegych),
mdroci i poezji, Odyn nosi imi wieloznaczne, pochodzce od staroislandzkiego odr . Oznacza ono osob zdoln pogry si w ekstazie, poetyckim transie
albo w wojennym amoku. Adam z Bremy (IV, 26) scharakteryzowa go lapidar
nie: Wotan, id est furor. Nie chodzi tu jedynie o furor heroicus, sza bojowy wa
ciwy dla berserkw, ktrych by patronem (L.R Supecki 1998, 77-78). Innym
aspektem ekstazy jest wieszcze natchnienie poetyckie. W Hrafiismal (v. 35 i 44)
podobn, paralelnie zastosowan formu rozpoczynaj si strofy powicone
skalda reido" - natchnieniu poetyckiemu skaldw, i berserkja reido" - szao
wi bojowemu berserkw. Odyn by bogiem wszelkiej ekstazy i jako taki wyka
zuje sporo cech szamaskich (P. Buchholz 1968, 75-78; L. Motz 1996, 81-89).
Potrafi zmienia si w zwierzta, wysya w wiat swoj dusz pozostawiajc
ciao pogrone w letargu, zwizany jest z drzewem wiata, podruje w za
wiaty, wci jest wtajemniczany w coraz to nowe umiejtnoci magiczne i przy
tej okazji cierpi, poddawany zwizanym z inicjacjami deprywacjom. Szamanistyczny klucz interpretacji mitologii nordyckiej naley jednak stosowa ostro
nie (D. Strmbck 1935; ostatnio N. Price 2002). A sowo odr oznacza take
myl, zdolno pojmowania" (G. Zoega 1910, 323). I w tym znaczeniu pojawia
si jako jeden z duchowych darw bogw dla pierwszych ludzi. Pozwala to wi
dzie w Odynie istot obdarzon szczeglnym rozumem i wyjtkowymi zdolno
ciami mylenia. Wsplnym mianownikiem jego mocy we wszystkich chyba
dziedzinach jest jednak bezsprzecznie magia.
51
Thor ocenia to jako ajdactwo, ale Odyn podkrela, e zdoby j jako silniej
szy (Hrbl. 22). Odyn nie by jednak jedynym bogiem, ktry umia posuy si
rdk. Skimir, suga i alter ego Freja, w Skirnismal grozi Gerdzie podobn
rdk, zrobion z napczniaej sokiem gazi, wieo zerwanej z drzewa,
51 Por. starogrnoniemieckie wut, pokrewne aciskiemu vates, J. de Vries 1962, 416.
114
52
n a d | e c y m
k o n i e m
54
52 Stoi. 32; por. A.G. van Hammel 1932; G. Steinsland 1991. 160-165; R. Simek 1995, 121;
L.P. Supecki 1998, 113-114.
53 Phol ende uuodan uurun zi holza.
du uuart demo balder uolon sin uuoz birenkil.
thu biguol en sinhtgunt, sunna, era suister;
thu biguol en frija, uolla, era suister;
thu biguol en uuodan, si he uuola conda:
sose benrenki, sose bluotrenki, sose lidirenki:
ben zi bena, bluot zi bluoda,
lid zi gliden, sose gelimida sin!
Tumaczenie wasne, tekst oryginalny za: R. Simek 1995, 489. Analogiczne zaklcie przetrwato
w kulturze ludowej Szwecji (L. Motz 1996, 74: K. Hauck 1983, 519), podobne uzdrawiajce zakl
cia odwoujce si tego samego boga znane s ze rde staroangielskich (L. Motz 1996, 83).
54 Imi bogini pozostaje niejasne, moe oznacza noc chodzca", co w kontekcie wymienio
nej zaraz po niej jej siostry Sunny (Soca) pozwalaoby uzna j za personifikacj Ksiyca, ten
115
Phola i Volle, skdind postacie sabo powiadczone, mona tu interpretowa ja
ko par blinit, odpowiadajc nordyckim Frejowi i Freji . Opowiedzian
w zaklciu fabu mona opowiedzie nastpujco: Ko Baldra zama nog. Li
teralnie biorc, tekst mwi o zwichniciu, ale i dalsza cz zaklcia, i przedsta
wienia sceny z zaklcia na brakteatach wiadcz, i chodzio o zamanie. Spot
kali go w lesie Wotan i Phol (albo by ich towarzyszem drogi). Prby uzdrowie
nia konia, jakie podjy bstwa eskie (Sinthguna, Sunna, Volla i Frija) zako
czyy si niepowodzeniem. Wtedy wzi si za leczenie ten z bogw, ktry by
najbieglejszy w magii, czyli Wotan. Wypowiedzia odpowiednie zaklcie i ko
wsta zdrowy . By moe, pojawienie si Wotana w towarzystwie a czterech
bogi mona by zinterpretowa jako lad rozpoczynajcego si procesu przy
czania do postaci Wotana/Odyna jego kobiecej gwardii, jak w Skandynawii
tworzyy Walkirie, istoty nie tylko sprowadzajce mier, ale potrafice te uz
drowi i pomc . Wyobraenia sceny leczenia nogi konia Baldra mona do
strzec na zotych brakteatach przedstawiajcych Wotana (najczciej tylko jego
gow) nad koniem, ktry ma w widoczny sposb zaman nog .
55
56
57
58
jednak jest w jzykach germaskich rodzaju mskiego. Moe te oznacza bogini podajc do
boju", walczc na drogach" itp. Posta i znaczenie mitologiczne Sinthguny (znanej jedynie z Dru
giego zaklcia merseburskiego) pozostaj wic niewyjanione, por. K. Heim 1953, 227; stan bada
podaje R. Simek 1995, 364.
55 E. Brate 1919, 287-296; R. Simek 1995, 489-490.
5 6
Tekst zaklcia zyskaby na jasnoci, gdyby imi Baldr zinterpretowa jako przydomek Phola,
a tego ostatniego utosami z Frejem, na co pozwalaj pewne cechy Baldra w nordyckiej mitologii
(,jasny", pozytywnie wartociowany bg odrodzenia). Byaby to jednak teza bardziej ni ryzykow
na.
5 ' Patrz niej, s. 239-249.
58 Np. brakteat Schnen-B, por. K. Hauck 1992, 240-244. Lotte Motz (1996, 75, przyp. 195; ta
1995, 20-26) interpretuje t sam scen jako przedstawienie wrby!
116
sam atwoci jak mwi. W tym kontekcie zdumiewa pojawienie si w nor
dyckim panteonie postaci Bragiego, ma bogini Idunn i boga poezji. Wiele
wskazuje jednak na to, e jest to posta pno doczona do panteonu .
Odyn swe wtajemniczenia okupuje cierpieniem (pozbawieniem jedzenia
i picia, wystawieniem na chd lub ar, zranieniem lub okaleczeniem), co jest
typowym elementem praktyk inicjacyjnych, ktrych sednem jest rytualna
mier i zmartwychwstanie. Odyn ze swojego 1. pierwotnego stanu braku wie
dzy lub wanej symbolicznie rzeczy, 2. pograjc si w mocy mierci i odra
dzajc na nowo, 3. przechodzi do stanu wyszego, w ktrym wiedz t (lub
rzecz) ju posiada (J.P. Schjdt 1998, 34). Ale pochodzi ona zawsze z innych
wiatw: kobiet lub bogi, Wanw i Olbrzymw, czyli w swym najgbszym
sensie po prostu z zawiatw.
59
60
Skadajc sobie siebie samego (sialfr sialfum) na ofiar Odyn zawis na drze
wie wiata - Yggdrasillu. Jego samoofiar opisuje fragment Hvaml (138-143),
zwany runatals thattr, niewtpliwie jeden z najtrudniejszych do interpretacji
fragmentw Eddy.
59 Etymologia jego imienia wywodzona jest od bragr, poezja, oznaczajcego te w rzeczowni
kowej formie najlepszego" czyli wadc i w tej postaci zestawianego z rzymskim flamen i indyj
skim brahman, oznaczajcym kapana (patrz niej, s. 230-232).
60Gylf. 15; por. G. Steinsland 1979, 135-138.
61 Patrz niej, s. 300-301.
117
ja wiem, e wisiaem, na drzewie
wiatrem owianym
penych dziewi nocy.
Wczni przebity i oddany Odynowi,
sam sobie samemu.
Na tym drzewie, o ktrym nikt nie wie
z jakich ronie korzeni.
Bez chleba zostawiony i bez napoju w rogu
patrzyem w d;
wziem ja runy, woajc wziem
i spadem potem na ziemi.
Dziewi pieni potnych, da mi syn
Bolthora, Bestii ojca;
i pi zaczem miody drogocenne,
nalane z Odreyrir.
Zaczem dojrzewa i nabiera mdroci
i rosn i dobrze si miewa.
Sowo mi do sowa sowo przywodzio,
dzieo mi do dziea dzieo przywodzio.
Ryc. 13. Samoofiara Odyna?
118
sw samoofiar Odyn pozna cao sztuki zakl (galdrar). Dlatego zwany jest
ich ojcem - galdrs fodur (Bdr. 3). W jzyku fiskim sowo runa (zapoyczone
ze staroskandynawskiego) oznacza pie (J. de Vries 1962, 453^154). Tak wic
osiemnacie magicznych pieni z Ijodatal mona uzna za cz wiedzy, ktr
Odyn posiad wiszc na drzewie.
Wan czci tego kunsztu bya sztuka rycia i barwienia run jako majcych
swe czarodziejskie znaczenie liter i symboli. Mit o pochodzeniu run w innej nie
co wersji podaje Sigdfumal, gdzie Walkiria Sigdryfa wtajemnicza w sztuk run
Sygurda (Sdr. 5-12), ktry sta si w ten sposb pierwszym jej znawc wrd lu
dzi, tak jak wedug Hvaml pierwszym mistrzem run wrd Elfw zosta Dainn, a wrd Karw Dwalinn. W Sigdfumal (18) lista plemion dysponujcych
wiedz run jest zreszt szersza o plemiona Wanw i ludzi.
Wedug Hvaml mistrzem run wrd Asw zosta Odyn. Z t wersj mitu
zgadza si w oglnym zarysie niezbyt skdind jasny przekaz Sigdfumal
(13-14), gdzie Walkiria zwraca si do Sygurda:
Rozumu runy zna musisz, jeli chcesz by uznany,
Za czowieka mdrego.
Te, ktre barwi, te ktre wyry,
Ktre Hropt zrozumia;
Wzi z cieczy, ktra wycieka,
Z czaszki Heiddraupnira,
Z rogu Hoddrofnira.
Na grze sta, z ostrzami Brimira
Hem mia na gowie.
62
119
64
65
66
6 3
Szerzej postaci Mimira i wprowadzeniem Odyna w sztuk run i zakl zajmuj si niej,
s. 298-301.
6 4
Na kamieniu ze Sparlosa (Va 119) raunarpaR raginakundu par (Vestergtlands Runinskrifler, wyd. H. Jungner, E. Svardstrom, t. 1, Stockholm 1958-70, s. 227 (Sveriges Runinskrifter 5); por.
wyej, s. 73.
6 5
Dyskusja, czy jest to bardziej inicjacja w stylu dowiadcze szamaskich (R. Pipping 1928;
A. van Hammel 1932; ostatnio L. Hedeager 1997), czy te ofiara (J.P. Schjdt 1993) przypomina
dzielenie wosa na czworo, gdy bya jednym i drugim.
66 J.p. Schjdt (1988) przyznaje to zreszt w innym artykule.
120
67
E.O.G. Turville-Petre (1964, 48) zauway, e skaldowie czsto okrelali szubienice (lub pe
nice ich rol drzewa) jako konie, wychodzc w metaforze albo od imienia Sleipnira, albo od aneg
doty o Sigarze, ktry powiesi kochanka swej crki Hagbarda, dajc szubienicy nazw Sigars jr
(ko Sigara), aluzje do tej opowieci znajdujemy ju w kenningach skaldw. W Haleygjatal (6: Skj.
BI, 61) Eyvindr uywa tego wanie kenningu, pojawia si on te w formie Siggairs heslr, patrz
Sveinbjorn Egilsson 1966, 493. Opowie t zna take Sakso Gramatyk, VII, 192-198.
68 J. Fleck 1971, 142. Przypuszczenie tej autorki, e i drzewo naley sobie wyobraa w odwr
conej postaci (jak drzewa z szamaskich podry w zawiaty) idzie ju jednak zbyt daleko.
69 Uczyni tak ongi S. Bugge (1881, 291-393). Mimo tej analogii w epoce chrystianizacji
Chrystus zestawiany by czsto z Thorem, nigdy natomiast z demonicznym Odynem. Inny by zre
szt cel ofiary Chrystusa, ktrym bya altruistyczna ch zbawienia ludzi, inny Odyna - egoistyczna
dza wzmocnienia wasnych si magicznych.
121
Motyw deprywacji, typowy dla ceremonii inicjacyjnych odnajdujemy w in
nej jeszcze przygodzie Odyna. Dobr analogi do samoofiary Odyna stanowi
scena jego mki w Grimnismal, tworzca ramy fabuy poematu . Odyn przyby
wa pod przybranym imieniem Grimnira do swego dawnego wychowanka, krla
Geirroda. Poniewa kiedy za poduszczeniem Odyna pozby si on swego brata
Agnara, pupila Frigg, ona Odyna podstpnie ostrzega Geirroda przed wasa
jcym si po kraju czarodziejem w niebieskim paszczu, na ktrego psy boj si
szczeka. Geirrod nakaza schwyta przybd i prbowa zmusi do wyjawie
nia prawdziwego imienia. A Odyn milcza. Geirrod wzi go wic na mki i po
sadzi sptanego pomidzy dwoma rozpalonymi ogniskami w hali uczt. Tam
bg siedzia przez osiem dni i nocy. Wreszcie, gdy ogie zacz ju mu podpala
szaty, dziesicioletni syn Geirroda Agnar (noszcy imi stryja, pupila Frigg) zli
towa si nad nim. Uznajc, e krl le czyni mczc niewinnego, poda mu rg
peen napoju. Odyn go wypi i odezwa si wreszcie. Bogosawic Agnarowi ja
ko przyszemu krlowi Gotw wygosi wielce dla nas uyteczne wyliczenie
szczegw wiedzy o mitologii nordyckiej, stanowice spor cz Grimnismal.
Zakoczy je recytujc list swych imion, ujawniajc wreszcie swoj tosamo
i przeklinajc Geirroda. Ten dopiero wtedy pozna swoj pomyk. Prbujc
uwolni Odyna z ognia potkn si, nadzia na wasny miecz i pad martwy.
A krlem zosta po nim Agnar.
Nietrudno zauway, e opowie ma podobny schemat jak scena samoofia
ry Odyna. Tak jak w Hvaml bg pozbawiony jest jedzenia i picia, zamiast
chodu zimnego wiatru mczy go dla odmiany ar dwch ognisk, a po upywie
odpowiedniego czasu syszymy z jego ust sekrety wiata bogw. Nawet napj,
zapewne mid poezji, Odyn pije z rogu w tym samym momencie rozwoju akcji,
gdy posiada ju odpowiedni wiedz i rozpoczyna recytacj zawierajcych j
strof wszem i wobec . Pewne drobiazgi sygnalizuj jednak zasadnicze rnice,
70
71
7 0
Poemat len wykorzystywalimy dotd jedynie jako rodzaj mitologicznej encyklopedii, czym
zreszt pie ta po czci byta i by miata jako tzw. poemat dydaktyczny. Tego rodzaju utwory z ga
tunku okrelanego po angielsku ..wisdom poetry" stanowi spor cz pieni Eddy.
7 1
Funkcjonaln tosamo roli napoju w obu mitach zauway E. Meletinskij (1973, 71).
J.P. Schjdt (1988, 33, 37-38) doceniajc wag tej analogii, podkrela t rnic, e w Hvaml
Odyn dostaje napj po tym, gdy ju podj runy (czyli wg Schjdta po dokonaniu si najwaniejszej
czci rytuau), a w Grimnismal przed wygoszeniem pieni, stanowicym sedno caego epizodu.
Tymczasem rzecz w tym, e i w jednym, i w drugim przypadku Odyn posila si napojem (zapewne
by nim mid poezji) przed rozpoczciem goszenia swej wiedzy, w Grimnismal wiedzy mitologicz
nej, w Hvaml wiedzy o rytuale i zaklciach. W obu przypadkach napj z sam inicjacj nie ma
chyba nic wsplnego, naley natomiast raczej do ceremonii ogaszania publicznie tego, czego si
inicjowany w innym wiecie dowiedzia.
122
dzielce oba przekazy. W Hvaml Odyn cierpi z wasnej, dobrej woli, w Grim
nismal jest mczony z woli okrutnego tyrana, drczcego go za spraw podstpu
jego wasnej ony. W Hvaml wszystko co istotne dokonuje si po dziewiciu
dniach mczestwa Odyna, w Grimnismal po omiu, co sugeruje niekomplet
no (J.P. Schjdt 1988, 38-39). Najwikszy problem w tym, e nic nie wskazu
je na to, by Odyn cierpic w arze ogni zdoby przez to jak now, nieznan
mu dotd wiedz. Czego nowego dowiaduje si jednak Agnar, do niego bo
wiem, a po sowa przeklinajce Geirroda, Odyn kieruje swoje nauki. Jeli wic
kto jest w Grimnismal w co wtajemniczny, to jest nim wanie Agnar, ktremu
jako wybranemu przez Odyna nowemu krlowi wiedza ta bdzie potrzebna. Ale
to nie on przecie cierpi inicjacyjne katusze . Tak wic w Grimnismal elementu
inicjacji w znanej nam formie mitu brak. Odkryto jednak podobne obrzdy pole
gajce albo na umieszczaniu inicjowanego adepta pomidzy ogniskami, jak
w indyjskim rytuale diksa zwizanym z ofiar z somy , albo na umieszczeniu
midzy dwoma ogniami przeznaczonej na mier ofiary, jak w celtyckim rytuale
ofiarnym dokonywanym podczas wita Beltaine (A.H. Krappe 1934, 139-140).
Natomiast do wygaszanych przez Odyna w Grimnismal formu typu nazywam
sieja..." odnaleziono znakomite odpowiedniki w rytualnych tekstach staroper
skich (A. Huldgrd 1998, 722-723).
Najlepsz paralel schemat fabuy Grimnismal znajduje w mitach mwicych
o pojawieniu si na ziemi boga, ktry nie zostaje rozpoznany i jest potraktowany
w niegodny sposb (A.H. Krappe 1934). Dla bezbonikw koczy si to - rzecz
jasna - tragicznie. W micie o Penteuszu krl tebaski uwaajc Dionizosa za
oszusta wizi go, ten jednak uwalnia si i podstpem doprowadza do mierci
swego przeladowcy z rk ogarnitych witym szaem kobiet (P. Grimal 1987,
286). Likaon z kolei mia poda na st goszczcemu u niego Zeusowi (w ktre
go bosko nie uwierzy) ludzkie miso do jedzenia, za co zosta przez boga
zmieniony w wilka (L.P. Supecki 1994, 14-15). Opowiedziany w Grimnismal
mit o nierozpoznanym przez Geirroda Odynie jest odpowiednikiem tych greckich
legend. Co wicej, najlepsza z analogii tyczy Dionizosa, boga rwnie mocno
zwizanego z ekstaz jak Odyn, i tak jak on lubicego mocne trunki.
72
73
7 2
Prbowano wic zamieni Agnara z Odynem miejscami (J. Fleck 1971, 65), co jest niewa
ciwym sposobem traktowania rda; krytycznie o tym J.P. Schjdt 1988, 3233. Wprowadzanie
przez bstwo jego wybranego na krla faworyta w tajniki wiedzy magicznej, potrzebne mu do spra
wowania wadzy, pokazuje Hyndluljod, gdzie Freja zmusza Olbrzymk Hyndl, by udzielia odpo
wiednich nauk jej kochankowi Ottarowi, wedug interpretacji A. Guriewicza (1973, 72-84) wiedza
ta bya mu potrzebna jako kandydatowi na krla.
73 J. de Vries 1956, 502; J. Gonda 1960, 151; J.P. Schjdt 1988, 31.
123
Samoofiara nie bya jedynym rdem wiedzy Odyna. Freja wprowadzia go
w tajniki waciwej dla Wanw magii seidr {Ynglinga saga 4). Jej praktykowanie,
implikujce zachowania homoseksualne lub czyny uznawane za rwnie niewa
ciwe dla mczyzny, Odyn okupi hab i czasowym wypdzeniem ze wiata
bogw. Seidr jako najwysza forma magii przynosi zdolno jasnowidzenia, da
wa si panowania nad zmarymi, ale pozwala te kierowa wol ywych, ma
mi ich i zabija . Wedug Snorriego Odyn wada ziemskim plemieniem Asw,
ale na pewien czas mia straci nad nim panowanie, o czym opowiada mit o jego
wypdzeniu. Jedna z jego wersji mwi o dugim pobycie Odyna poza krajem, co
spowodowao, i uznano go za zmarego, a jego bracia Wili i We podzielili si nie
tylko jego majtkiem, ale i wdzikami Frigg, ony Odyna (Ynglinga saga 3; Ls. 26).
Wtrna wydaje si tu opowie Saksona Gramatyka (Gsta Danorum I, 7, 1-3)
o zazdroci Frigg. Jej przyczyn byo to, e Odyn (przedstawiony przez Saksona
jako ziemski wadca) otrzyma od podporzdkowanych sobie krlw pnocy ja
ko wyraz ich czci i wdzicznoci swj posag ze zota. Jego wasna ona kazaa
jednak w posg potajemnie zniszczy, a zoto przetopia i uya dla wasnych,
niemaych potrzeb, oddajc przy tej okazji swe wdziki jednemu ze zotnikw.
Przynie to miao Odynowi tak wielki, podwjny wstyd jako dla wadcy i ma,
e dobrowolnie poszed na wygnanie . Wtedy wadz nad Asami uzurpowa so
bie niejaki Mithotyn , okrelony jako czarownik. Jego imi pozwala widzie
w nim personifikacj si przeznaczenia.
74
75
76
77
124
ze swych umiejtnoci. Nazywany by panem wisielcw (hangatyr, bg wisiel
cw"), ktrych umia oywi i rozmawia z nimi (Hav. 157; Ynglinga saga 7).
Nie wyczerpuje to jego zdolnoci nekromanty. Za pomoc zakl potrafi zmu
si do mwienia istoty z tamtego wiata i dowiedzie si od nich o przeznacze
niu (Voluspa, Baldrs draumar). Posiada ucit gow Mimira, ktr uchroni od
rozkadu i do ktrej zwraca si o rad (Vsp. 46, Ynglinga saga 4 i 7). Ale mimo
swoich zawiatowych cech nie posiada nadrzdnej wadzy nad tamtym wia
tem. wiadczy o tym wyprawa Odyna do Helu. Podjta dla zapobieenia mier
ci Baldra, nie przyniosa mu powodzenia (Baldrs draumar), a epizod ten poka
zuje, i zawiaty rzdz si wedug swoich praw, nie za wedug woli Odyna czy
ktregokolwiek z Asw. Wadzy nad przeznaczeniem te nie posiada, o czym
wiadczy fakt, i musia si o nim dowiadywa zasigajc rady u innych (wiesz
czek zmuszonych do prorokowania, gowy Mimira), oraz to, e sam zginie
w ragnarok, walczc z wilkiem Fenrirem.
Odyn by jednak w stanie decydowa o losach bitew. Waciwego przebiegu
toczonych bojw pilnuj jego Walkirie, ktre zbieraj z pobojowisk polegych
(Sdr., proza po str. 4). Ju u Longobardw jako Wotan uznawany by za szafarza
zwycistw w bitwach (Origo gentis Langobardorum 1; Pawe Diakon, Historia
Longobardw, I, 8). Rol Odyna jako pana bitew podkrelaj takie przydomki
jak Sigfadir (ojciec zwycistwa") czy Sigtyr (bg zwycistwa"). Rzut wcz
ni w stron wrogw powica ich Odynowi na ofiar i mia przynie zwyci
stwo . Tak zrobi mia sam Odyn, rozpoczynajc wojn z Wanami (Vsp. 24).
Pojawia si te motyw skadania przez bohaterw obietnicy oddania siebie Ody
nowi (po upywie okrelonego czasu) w zamian za zwycistwo, tak uczyni
mia przed bitw z Jomsvikingami na Fyrisvellir krl Svew Eryk Zwyciski
(Styrbjarnar tliattr), ktry uda si pono do wityni i odda (gafsk) samego sie
bie Odynowi, stwierdzajc, e po zwycistwie nie chce y duej ni 10 lat.
Wnet pojawi si tajemniczy osobnik, ktry wrczy mu reysproti (rdk) i po
leci, by rzuci ni w armi Styrbjrna mwic: Wszyscy naleycie do Odyna"
(Odin a ydr alla). Gdy Eryk to uczyni, rdka zmienia si w oszczep, a ludzie
Styrbjrna olepli. Aluzj do takich konotacji rozpoczynajcego bj rzutu w
czni czyni Eyrbyggja saga (44), nazywajc ten rytua obyczajem pogaskim
(fornum sid), oddajcym wrogw Odynowi.
78
Eyrbyggja saga 44; Hervarar saga 18; Styrbjarnar thattr. Podobny obyczaj Rzymian opisuje
Liwiusz, I, 32.
125
Harbarda, sam przyznaje: szczuem ksit na siebie, nigdy nie godziem".
W legendarnej historii Skandynawii przypisuje mu si, e pod postaci Gizura
spowodowa wojn pomidzy Angantyrem i jego przyrodnim bratem Hlodem
(Hervarar saga 10). Wszcz te wojn midzy Haraldem i Hringiem, zakoczo
n legendarn bitw na Bravellir i wiele innych. W Soda thattr (2) zmusza Fre
j, by wszcza nigdy nie koczc si wojn dwch krlw, znan jako Hjadninavigr. Mia przy tym wyrane zamiowanie do wzbudzania konfliktw pomi
dzy najbliszymi krewnymi. Std jego przydomek Hnikar, wywoujcy bitwy".
79
7 9
Opisujca j pie nie zachowaa si, tradycj o bitwie znamy z relacji Saksona Gramatyka
(VIII, 1-5) i z Sgubrot (7); por. J. de Vries 1941, 285-288.
80 E.O.G. Turville-Petre 1964, 46: J. de Vries 1956, 408^*14.
126
dobrze dla Tyra. Wodenowi skadali te ofiary przed bitw Anglosasi. Typow
form ofiary dla Odyna byo powieszenie i przebicie wczni. Ofiarami stawali
si czsto krlowie lub ich synowie, jak Vikar (Vikarsbalkr; Halfs saga 1; Gautreks saga 7) i najwybitniejsi wojownicy. W rdach nordyckich opisano po
czone z wrbami ofiary dla Odyna skadane przed bitw przez Hakona Jarla .
Rwnie Adam z Bremy (IV 27) podaje, i w wypadku wojny skadano ofiary
Odynowi. Z innych mitycznych ofiar zoonych Odynowi wymieni trzeba sy
nw krla Auna starego (Ynglinga saga 25) i - by moe - krla Olafa treteglia
(Ynglinga saga 43). Ze rde pisanych wynika wic jasno, i w pnym poga
stwie skandynawskim Odyn by gwnym adresatem ofiar ludzkich. Ale nie by
jedynym. Skadano je take dla Thora, a ofiara z krla Domaldiego, zoona
przez Szwedw w latach godu, bya najprawdopodobniej adresowana do Freji.
81
8 1
Einarr skalaglamm, Velekkla 30; Fagrskinna 17; Snorri Sturluson, Heimskringla, Olafs saga
TryggvasonarTl; por. L.P. Supecki 1998, 117.
8 2
127
nowan przez Karla Haucka. Na plakietce z Torslundy posta bez jednego oka
jest zapewne wyobraeniem Odyna. Take jego omionogi Sleipnir znajduje
wczesne powiadczenia ikonograficzne. wiadczy to, jak wiele zwizanych
z nim wtkw siga swymi korzeniami co najmniej do pocztkw wczesnego
redniowiecza.
Kilka sw powici tu jeszcze trzeba braciom Odyna. Posta Wiliego jako
brata Odyna pojawia si ju u pierwszych skaldw . We jest powiadczony du
o gorzej. O Wilim i We razem wiadomo tyle, e wedug Ynglinga sagi (3) pod
czas wygnania Odyna podzielili midzy siebie jego dobra i wsplnie cieszyli si
jego on Frigg, co potwierdza Lokasenna (26). Wedug Eddy Snorriego Sturlusona (Gylf. 9) Wili i We byli te wraz z Odynem stwrcami pierwszej pary lu
dzi, Aska i Embli. Wysnuwanie z tego wniosku, i s oni wobec tego identyczni
z Hoenirem i Lodurem, wraz z Odynem wsptwrcami ludzi w Voluspa
(17-18) jest jednak do ryzykowne. Ale przyzna trzeba, e w ten sposb le
piej zrozumielibymy rol, jak w mitologii nordyckiej peni Hoenir.
83
128
Szczeglne zwizki czyy Odyna z dwoma jeszcze
postaciami, Mimirem i Lokim. Odyn okrelany by mia
nem "przyjaciela Mimira" (Mimis vinr), Olbrzyma, ktry
mg by jego wujem, ktremu zawdzicza spor cz
swej wiedzy i mocy, i w ktrego rdle zostawi swoje
oko.
Lokim
wizao
Odyna
braterstwo
krwi
6. THOR
Natomiast dla Merkurego, zapewne Wotana, zdaniem Tacyta zabijano ludzi, patrz wyej,
s. 125.
2
130
Podkrelane czsto podobiestwo najwaniejszych atrybutw Thora i Her
kulesa jest nieco mylce: maczuga Herkulesa pozostaje zawsze tylko maczu
g, podczas gdy mot Thora rzuca pioruny lub po prostu jest piorunem
(B.-M. Nsstrm 2001, 69). Podobiestwo obu tych postaci, a do nich naley je
szcze doda wedyjskiego Indr (RR. Schrder 1957, 1-41), tkwi przede wszy
stkim w ich charakterze, miejscu, jakie zajmuj w wiecie bogw i w naturze
przypisywanych im czynw, czyli w podobiestwie funkcji, jak speniaj
w swoich mitologiach. A za tym dopiero id niewtpliwe podobiestwa w opi
sach ich wygldu i zachowa.
Donar jako piorunowadca jest te postaci blisk rzymskiemu Jowiszowi.
Pierwsze potwierdzenie takiego utosamienia jest jednak stosunkowo pne.
Przynosi je dopiero stworzona u schyku staroytnoci od imienia Donara ger
maska nazwa czwartku, ktra jest kalk pnorzymskiego dies iovi (starogrnoniemieckie Donarestag, dzi Donnerstag; por. staroangielskie Thunresday,
dzi Thursday) - podobnie od Thora pochodzi skandynawskie Torsdag . Koci
we wczesnym redniowieczu walczy z obyczajem witowania w tym dniu na
wzr niedzieli, co dziao si nie tylko na dawnych terenach Imperium Rzym
skiego (o czym wspomina ju Cezariusz z Arles), ale take u Germanw . Auto
rzy redniowieczni utosamiali Donara ju gwnie z Jowiszem . Papie Grze
gorz III w licie do witego Bonifacego wspomina o skadaniu ofiar Jowiszowi
i zjadaniu ich misa . Powicony Donarowi db w Geismar okrelony zosta
mianem robur iovi (Willibaldus 6, FHRG 1928, 45).
5
Tak ju Poenitentiale Egberti (VIII, 4; za K. Heim 1953, 248). W identycznych sowach, ale
w formie zapytania do penitentw, czy quintam feriom in honorem Jovis honorasti? Potwierdza
witowanie czwartku Burchard z Wormacji, Corrector cap. 20 (za: W. Lange 1962, 194).
7 Pierwszy lad znajdujemy w opisie nawracania Chlodwiga przez Klotyld u Grzegorza z To
urs (Historia Francorum II, 29: FHRG 1928, 27), gdzie jednak brak pewnoci, czy za wspomniany
mi tam czterema bogami rzymskimi: Saturnem, Jowiszem (ktremu zarzuca si incest i obcowanie
z wasn siostr), Marsem i Merkurym stoj jakie ich germaskie odpowiedniki, czy te tylko kla
syczna erudycja.
8 FHRG 1928, 41. Por. te Indiculus superstitionum (par. 8 i 20; FHRG 1928, 43) gdzie mwi
si o ofiarach i witach dla Jowisza i Merkurego, rwnie w kazaniu Pseudo-Bonifacego wspo
mniane jest wrd innych grzechw pogastwa skadanie ofiar dla tych samych dwch bogw
(FHRG 1928,51).
131
pewne Lodurr. W i n n y m j u cigu z n a k w zapisanych n a teje fibuli j a k o awaleubwini,
n a p o t y k a m y d w a i m i o n a miertelnikw, kobiety A w y i m c z y z n y
na szczcie, c z y te w i n n y m , n i e z n a n y m n a m c e l u . D o n a r powiadczony z o
sta nastpnie w VIII wieku w przeznaczonej dla S a s w formule wyrzeczenia
10
kulturze ludowej
torrestein
(L. M o t z 1 9 9 6 , 4 8 , 5 5 - 5 6 ;
1 3
Tak, jak w ludowej mitologii sowiaskiej jedzi po niebie w. Eliasz gromownik, chrzeci
jaski odpowiednik Peruna, A. Gieysztor 1982, 62-64.
132
jako bg zajty dmuchaniem w tworzce wiatr miechy. Richard Perkins przypo
mnia tu niedawno opowie z Rognvalds than przedstawiajc Thora dmuchaj
cego we wasn brod, co powodowao powstawanie wiatru, i fragmenty szeregu
innych rde, przypisujcych Thorowi wpyw na pogod i dajcego eglarzom
sprzyjajcy wiatr. Rozpoczyna je ju wzmianka Dudona z St. Quentin (2), ktry
wyranie wspomina o mazaniu agli statkw krwi ofiary ludzkiej zoonej dla
Thora, sdzi wic mona, e w ten sposb proszono go o odpowiedni wiatr
(R. Perkins 2001, 20-21, 2 7 ^ 3 i passim).
Thora uznawano za najsilniejszego z Asw (Gylf. 21), by wic obdarzony
odpowiedni do siy postur. Mia rude wosy i brod. Wedug sagi o Olafie
Tryggvasonie krl chrystianizator spotka si kiedy osobicie z Thorem, ktry
opisany zosta jako czowiek wielkiego wzrostu i miego wygldu, z rudym za
rostem" . Thor mia te ponce ogniem oczy (Thrm. 27). Lubi duo je i pi.
Podczas wizyty u olbrzyma Hymira zjad od razu dwa woy (Hym. 24), a gdy
przebrany za Frej przyby do Thryma, poar wou, osiem ososi i wypi trzy ka
dzie miodu (Thrk. 24) . Znany by z ochoty do walki i z porywczoci. Voluspa
(26) podkrela, e na danie budowniczego Asgardu, by odda mu Frej, Soce
i Ksiyc wpad w gniew, bo rzadko usiedzi spokojnie, syszc o takich spra
wach". Strata mota (77irm 1) i okulawienie jego kozw (Gylf. 44) doprowadzaj
go do furii . Te same cechy maj w mitologii Indii bg Indra, a w mitologii Gre
cji heros Herakles, obaj, podobnie jak Thor, czsto i atwo wpadajcy w sza. Jed
n z jego oznak byo to, e rozwcieczonemu Thorowi (a take Indrze) rude wo
sy na gowie i brodzie staway na sztorc (FR. Schroder 1957,40).
Charakterystyczn cech Thora bya prostoduszno. By on ubstwionym
obrazem zwykego czowieka" i jako taki sta si ulubionym bogiem prostych
wikingw, wywodzcych si ze skandynawskich boendir, gospodarzy-wojownikw, ktry czcili go bardziej ni Odyna. By podobny do nich, nie unika pracy
i nosi na plecach podrny worek. Nalece do niego atrybuty zrobione byy
z elaza (mot, rkawice), a jego posta nigdy nie jest czona w mitologii z luk
susowymi przedmiotami ze szlachetnych metali (L. Motz 1996, 67).
14
15
16
Olafs saga Tryggvasonar en mesta 213: t. 2, 1961, 135. W Prologu (3) Eddy Snoriego wosy
Thora okrelone s jako zote; por. J. de Vries 1957, 122. Ruda broda bya te cech Indry,
F.R. Schroder 1957, 40.
1 5
Take i pod tym wzgldem nie rni si wic od Herkulesa i Indry; patrz F.R. Schrder
1957,24-32.
1 6
133
ogromne podobiestwo do Heraklesa. Podobnie jak grecki heros przedstawiany
jest w pnej mitologii skandynawskiej jako syn najwaniejszego z bogw
(L. Motz 1996, 33, 67-68). By bstwem, do ktrego najczciej odwoywali si
w epoce Wikingw zwyczajni mieszkacy Skandynawii w swoich codziennych
sprawach (przynajmniej na Islandii i w Norwegii, o ktrych wiemy najwicej).
Jego wanie proszono o pomoc na morzu, jemu najczciej powicano miejsca
kultu, od jego imienia tworzono imiona dzieci. Gdy jaka grupa ludzi przesie
dlaa si do nowego kraju, robiono wszystko, by i tam korzysta z jego opieki.
Thorolf Mostrarskeggi zabra z Norwegii na Islandi ziemi spod wityni Thora
i jego wizerunek na supie z ondvegi, honorowego miejsca w hofie, sup ten wy
rzucony po zobaczeniu ldu w morze, przybijajc do brzegu wskaza Thorolfowi miejsce osiedlenia . Thor by wic uznawany za szczeglnego opiekuna kra
ju i jego mieszkacw (R. Kroesen 2001, 99-109).
17
Thor w znanej nam pnej mitologii nordyckiej jest synem Odyna. Pomimo
to w rdach nieustannie przewija si motyw rywalizacji tych bogw
(G. Dumzil 1959, 115-116). W Harbardsljod wida wyranie, e Odyn jest
w porwnaniu z Thorem postaci amoraln, ale jest te od wasnego syna duo
mdrzejszy. Nie oznacza to, e Thor by gupi. Wygra przecie w pojedynku na
wiedz z karem Alvisem (wszystkowiedzcym"), ktremu bogowie, nie wia
domo czemu, obiecali bez wiedzy Thora rk jego crki. W odrnieniu od
Odyna, skonnego do sigania po magi i nie obawiajcego si zwizanej z seidr
haby zniewiecienia, Thor wyranie unika czarw i zwizanego z nimi dys
kwalifikujcego mczyzn wstydu - ergi. Nawet w Thrymskvidzie, gdzie Thor
wystpuje przebrany za Frej, dostrzec mona potpienie zachowa zniewieciaych" i zinterpretowa ten mit w kategoriach wyzwalania si Thora ze wiata
kobiecego" i zdobywania (cilej odzyskiwania) niezbdnej mu i innym bogom
mskoci. Tak interpretuje t pie Ursula Dronke, dodajc jeszcze wyrane po
tpienie incestu w zwizanych z Thorem mitach .
18
Thor ma t bardzo ludzk, moe wrcz msk cech, e jego magia" (mimo
ogromnej siy fizycznej) nie tkwi w nim samym, ale w posiadanych przez niego
narzdziach (L. Motz 1996, 39, 45, 48). Jego najwaniejszym atrybutem jest
zrobiony przez Kary elazny mot Mjollnir, ktry Hrimfhursy i grskie Ol
brzymy znaj" (Gylf. 21); mot rzucony w kierunku wroga sam wraca do swego
waciciela i nigdy nie chybia celu (Skaldskap. 35). Podobne waciwoci mia
piorun Indry, vajra, i elazna maczuga irlandzkiego boga Dagdy (J. de Vries
17 L.P. Supecki, 1996; 89-95; M. Clunies Ross 1998, 139-157.
18 U. Dronke, 1992, s. 679; por. te B.-M. Nsstrm 1986, 77-81.
134
1957, 125; tene 1977, 46). Thor posiada ponadto pas mocy" (megingjord)
i dopiero gdy go woy, rosa w nim jego asmegin, moc Asa". Posiada wresz
cie elazne rkawice, bez ktrych nie by w stanie uywa Mjollnira. Bez tych
narzdzi, jak pokazuje Thrymskvida i mit o wyprawie Thora do Geirroda, Thor
stawa si nieomal bezsilny. Ale przy okazji wyprawy do Geirrodsgardu okazuje
si, e w potrzebie Thor potrafi posuy si take czarodziejsk rdk i wyka
za si znajomoci zakl.
19
Niestety, nie wiemy, kto by ojcem Ulla. Mgby nim by Loki, ale majc ta
kiego ojca nie staby si jednym z waniejszych bogw. Syna Magniego Thor
spodzi z Olbrzymki Jarnsaxy {Skaldskap. 17), ktrej dzieckiem by te zapew
ne (brak potwierdzenia wprost) wystpujcy najczciej w parze z Magnim Mo
di, drugi z synw Thora. Crk Thrudr Thor spodzi dla odmiany z wasn on
{Skaldskap. 21). Postacie dzieci Thora interpretuje si jako personifikacje naj
bardziej charakterystycznych cech tego boga. wiadcz o tym ich mwice
imiona: Magni to mocny", Modi gniewny", a Thrudr to sia". Ale do uoso
bienia cech Thora doszo jeszcze w czasach pogastwa, a nie pod pirem chrze
cijaskich mitografw. Wspomniany tu ju przydomek Herkulesa magusanus
pozwala przypuszcza, e przynajmniej Magni moe mie dawn metryk.
W Skandynawii Magni wspomniany jest w X wieku w kenningu Thora fadir
Magna (ojciec Magniego") w Thorsdrapie (21) Eilifa Gudrunarsona i w eddaicznym Harbardsljod (9 i 53). Ma on te swoje miejsce w mitologii. W micie
o Hrungnirze trzyletni (lub majcy trzy noce") Magni jest jedynym z Asw na
tyle silnym, by zdj z lecego ojca zwoki zabitego przeze Olbrzyma, za co
otrzymuje od Thora zdobytego na Hrungnirze konia Gullfaxi. Uwaano, e
1 9
Zbir okrelajcych Thora kenningw podaje Snorri w Skaldskaparmal 4; por. te Gylf. 21;
ich stosowanie przez skaldw omawia M. Kristjansen 1931-1931, 75-79.
2 0
stjupsonr, Gylf. 31, Skaldskap. 14. I konsekwentnie w Skaldskaparmal 4 Thor nazwany jest
stjupfadir Ullar. Motyw potwierdza ju skald Thodolf w Haustlong (15) okrelajc Thora jako magr
Ullar (opiekuna Ulla), por. M. Kristiansen 1930-1931, 76.
135
Magni i jego brat Modi przeyj ragnarok i odziedzicz po ojcu jego mot (Vfm.
51). O Modim nic ponadto nie wiadomo (Hym. 34; Gylf. 53, Skaldskap. 4). Nato
miast Thrudr, crka Thora (Gylf. 4), bya dobrze znana ju pierwszym skaldom,
a kenningi Bragiego Bodasona i Eilifa Gudrunarsona wskazuj, e w jakiej
wersji mitu o Thorze i Hrungnirze Olbrzym ten dokona jej porwania. Wedug
Alvismal (1-8) bogowie bez wiedzy Thora w zamian za jak prac obiecali jej
rk Karowi Alvisowi, Thor jednak do maestwa nie dopuci. Snorri
(Skaldskap. 4) nazywa ponadto Thora wychowawc Vingnira i Hlra, ktrych
imiona utworzy jednak zapewne sam od jego przydomkw Vingthorr i Hlorridi
(R. Simek 1995,404).
Thor jedzi na wozie zaprzonym w dwa kozy (Haustlong 15), zwane
Tanngnjstri i Tanngrisni (Gylf. 21) i dlatego wedug Hymiskvidy (20 i 31) zwa
ny jest panem kozw" (hafra drotti), bogiem wonic" (reidar Tyr) i uyt
kownikiem kozw" (hafra njotr, Husdrapa 3). Gdy wyjecha na niebiosa za
przonym w kozy wozem do boju z Hrungnirem, sycha byo grzmoty i dud
nienie, a powietrze pono (Haustlong 14-15). Podczas teje wyprawy sugami
Thora stali si Thjalfi i Roskva (Gylf. 44, Skaldskap. 4) towarzyszcy mu dla
zadouczynienia za okulawienie jednego z kozw. Thjalfi przedstawiany
w zachodnionordyckich mitach w podrzdnej roli sugi i pomocnika Thora na
wschodzie Skandynawii gra duo waniejsz rol. Thjalfi jest bowiem postaci
tosam z Thjalvarem ze szwedzkiej Gota sagi (1), gdzie ten przedstawiony jest
jako praprzodek plemienia, ojciec Havdiego, dziad Graipa, Guta i Gunnfjauna .
Jako towarzysz Thora Thjalfi wystpuje ju w Thorsdrapie (10) Eilifa Gudru
narsona i w eddaicznym Harbardsljod (39) .
Thor mieszka we woci, ktra nazywa si Thrudheim (siedziba siy") w ha
li Bilskirnir. Jej nazwa oznacza budowl wiecc w promieniach", ma ona 540
komnat, podobnie jak Walhalla Odyna ma 540 drzwi (Grm. 24). Jako siedzib
Thora opisuje j Snorri (Skaldskap. 4), lokujc hal Bilskirnir w Thrudvangr
(Gylf. 20, Skaldskap. 17, Ynglinga saga 5), odpowiadajcym Thrudheim z Grim
nismal 4. Wszystkie te nazwy uznawane s za pne ozdobniki mitograficzne
(R. Simek 1995, 51, 421), niekoniecznie susznie, jako e Bilskirnir pojawia si
ju w X wieku u skalda Gamlego (Skj. BI, 132). Jak ju wiemy, do siedziby
21
22
2 1
Jako taki Thjalvar jest odpowiednikiem Tuistona, por. J. de Vries 1957, 129; patrz wyej,
s. 31.
2 2
U boku Thora walczy w jego pojedynku z Hrungnirem, zabijajc glinianego olbrzyma Mokkurkalfiego. W opowieci o wyprawie Thora do Utgardalokiego ciga si w biegu z myl i przegry
wa, patrz niej, s. 143, 152-153.
136
Thora trafiaj polegli, proci wojownicy, ktrych w Harbardsljod (24) Odyn
zoliwie nazywa niewolnikami lub sugami .
Kult Thora cieszy si w Skandynawii wielk popularnoci. Szczegln
czci otaczano go na Islandii, gdzie jedna czwarta spord ok. 4000 imion oso
bowych zapisanych w Landnamabk nawizuje do imienia Thora (B.-M. Nsstrm
2001, 71). O jego kulcie wiadcz wyjtkowo liczne teoforyczne nazwy miej
scowe rozsiane po caej Skandynawii. Na Islandii dominuj one w bardzo
wyrany sposb w sakralnej toponomastyce wyspy zasiedlonej dopiero w epoce
Wikingw . wiadczy to, jakie znaczenie mia w tych czasach kult Thora,
przynajmniej dla ludzi, ktrzy zasiedlali Islandi.
23
24
137
wym (idolum gentis nomine Thor stans in concilio paganorum), zosta przebity
wczniami. Jego ciao, po wielu dokonanych nad nim bezecestwach (post
multa lubridia), barbarzycy" wrzucili do bagna . Ta wzmianka Adama wska
zuje przy okazji na zwizki Thora z miejscami odbywania wiecw.
25
Skadanie dla Thora ofiar, w tym take ludzkich, powiadczone jest duo
wczeniej (J. de Vries 1956, 411). Na przeomie X/XI wieku Dudo z St. Quentin
(De Gestis Normanniae Ducum, I, 2) pisa, e Normanowie swojemu bogu
0 imieniu Tur nie oddaj ani byda, ani wina, ani podw rolnych, lecz ska
daj ofiar z krwi zabijanego czowieka, sdzc, e jest to najcenniejsza z wszel
kich ofiar", i opisuje szczegowo sposb jej dokonywania. Ofiary z ludzi ska
dane na kamieniu Thora (Thorsstein) na miejscu wiecu w Thorsness na Islandii
wspomina Landnamabk (135, S 85, H 73: 1925, 59). To samo miejsce i istnie
jce tam jeszcze lady po ofiarach opisuje Eyrbyggja saga (10),
26
2 5
Adam z Bremy II, 62. Wzmianka moe by uznana za jedno ze wiadectw wskazujcych na
skadanie przez Skandynaww ofiar ludzkich w bagnach jeszcze w XI wieku. Wedug Tacyta (Ger
mania 12) taki sposb egzekucji (od czasw bada Karla von Amiry, 1922, interpretowanych jako
rodzaj ofiar) przewidziany by dla ignavos et imbelles et corpore infames", czyli zniewieciaych
tchrzy i pasywnych homoseksualistw. Warto tu zauway, e jako argr, obcieni hab pasyw
nego homoseksualizmu, wymiewani byli na Islandii pierwsi misjonarze, biskup Fryderyk i Thor
vald vidforli; patrz B. Almqvist 1974, 26 i passim.
2 6
Jest to fonetyczny zapis jego imienia, zgodny ze skandynawsk wymow, co potwierdza wia
rygodno wzmianki.
27 E. Marold 1974, 195-222; E. Wammers 1997, 83-108.
138
trzonej 143 znakami runicznymi i wyobraeniem ryby. Jest to bezsprzecznie
amulet. Wrd nie do koca jasnej treci napisu wyrnia si fragment brzmicy
Thorr gaeti hans me R them hamri - Thor ochrania go swym motem"
(A. Huldgrd 1998, 728-729). Oznacza to, e pojawiajcy si w pniejszych
rdach literackich wtek Thora uwicajcego pewne przedmioty czy czynnoci
swoim motem ma oparcie w autentycznym kulcie. Jest to motyw, ktry przeja
wia si najprawdopodobniej ju w okreleniu Donara mianem vigidonar i trwa
w jego przydomkach veorr (Hym. 11), vingthorr (Thrk. 1; Alv. 6) i vethormr (Egil
Skallagrimsson, Arinbjarnarkveda 19) . Do tego wtku nawizuje pniej litera
cka anegdota Snorriego Sturlusona w Hakonar saga goda (17), gdzie uczyniony
przez krla Hakona Dobrego nad potrawami znak krzya pogaski jarl Sygurd
interpretuje jako uwicenie potraw znakiem mota Thora . Wedug Saksona
Gramatyka (XIII, 5, 5) duski krl Magnus Nilsson w 1125 roku mia zdoby
gdzie na wschodnim wybrzeu Szwecji i zabra do Danii jako trofeum mot
Thora, ciki mot, ktry nazywaj Jowiszowym", otaczany przez mieszkacw
pewnej wyspy" (zapewne Gotlandii) dawnym kultem religijnym" .
28
29
30
Thor by bogiem siy i walki, ale nie by najwaniejszym z kilku bogw woj
ny. Niedawno cakowicie zanegowano (R. Kroesen 2001), po czci susznie, te
z o Thorze jako bogu wojny. Wspomniana tu ju 24. strofa Harbardsljod poka
zuje jednak wyranie, e Thor by bogiem zwyczajnych wojownikw, a opisane
przez Dudona z St. Quentin skadanie ofiar ludzkich dla Thora podczas wielkiej
wyprawy Wikingw na Francj nie pozostawia cienia wtpliwoci, e Thor
32
139
by bogiem wojny, w tej samej roli pojawia si zreszt rwnie w kulcie Wikin
gw zdobywajcych Irlandi. Roman de Rou wspomina wznoszony przez po
chodzcych od Wikingw Normandczykw okrzyk wojenny Tur aie" (Thorze
pom!) . Niestety, wedug Rudolfa Mucha (1937, 48) istniej powane wtpli
woci, czy takie odczytanie tekstu Romansu o ry jest w tym miejscu popraw
ne. Ale przywoany przez J. de Vriesa (1957, 114) z pieni o bitwie pod Flodden
(1513 rok!) northumbryjski okrzyk bojowy Teer yebus, ye Teer, ye Odin" (Po
m Tyrze, Tyrze i Odynie) przemawia za moliwoci doszukiwania si w Ro
man de Rou imienia Thora! Cho w okrzyku bojowym Notrhumbrian widzie
naley (obok nie budzcego wtpliwoci imienia Odyna) raczej odwoanie do
Tyra (Teer) ni Thora , to jego stosowanie przynosi dowd, e przed bitw
wzywano bogw, od ktrych oczekiwano wsparcia.
33
34
140
zyczna. Take jego prostoduszno jest typow cech Olbrzyma, diametralnie
rn od waciwej dla Asw skonnoci do oszustw i krtactwa, typowej dla
Odyna i Lokiego. Skonno do wpadania w amok, rwnie typowa dla Olbrzy
mw, jest ju jednak wspln waciwoci Thora i Odyna. Podobnie jak Ol
brzymi, Thor wywouje wok siebie straszny haas, w jego przypadku s to od
gosy burzy i grzmotw, i te konotacje zawarte s ju w jego imieniu (L. Motz
1996, 60). Na zaklciach z Sigtuny i z Canterburry Thor okrelony jest wrcz ja
ko krl Thursw" . Dlatego wic moe, jako w zasadzie Polbrzym, nie mo
e przechodzi przez prowadzcy do Asgardu most Bifrost .
Gwn rol Thora w mitologii skandynawskiej bya obrona wiata bogw
i ludzi przed Olbrzymami i istotami demonicznymi. Dlatego w Voluspa (56) ob
darzony zosta przydomkiem midgards veur, obroca sanktuariw Midgardu"
(U. Dronke 1992, 679), a u Egila Skallagrimssona (Arinbjarnarkvaeda 19) wy
stpuje jako vethorm, opiekun sanktuariw". Thor by pogromc Olbrzymw,
przed ktrymi broni bogw i ludzi. Wag jego zwycistw nad Olbrzymami pod
krelaj kenningi. Thor to jotna dolgr (wrg jotunw"), fjallgauts fellir (za
bjca grskich Gotw" = Olbrzymw) i bergdana brjotir (niszczyciel grskich
Duczykw = Olbrzymw) . Do znanych nam mitw o Thorze i Olbrzymach
odwouje si dobrze zachowana Thorsdrapa Eilifa Gudrunarsona (I. Lindquist
1929, 94-103). Skaldowie Bragi Bodason, Vetrlidi Sumarlidson i Thorbjorn disarskald podawali, jak mona sdzi z zachowanych fragmentw ich hymnw,
listy pokonanych przez niego Olbrzymw (I. Lindquist 1929, 92-93). Z mitw,
ktre utracilimy, zachowa si w nich lad opowieci o walce Thora z dziewiciogowym Olbrzymem Trivaldim (Skaldskap. 4). Thor wojowa take z 01brzymkami. Gronymi przeciwniczkami boga okazay si crki Geirroda Gjalpa
i Greipa (Skaldskap. 18; Vertlidi Sumarlidason: I. Lindquist 1929, 92). Podczas
36
37
38
3 6
Na amulecie z Sigtuny czytamy thur sarrithu thursa trutin niech skaleczy ci Thor krl
Thursw" (L. Motz 1996, 61-62), na inskrypcji z Canterburry thur vigi thik thorsa drottin niech
uwica ci Thor, krl Thursw" (A. Huldgrd 1998, 729).
3 7
141
pogrzebu Baldra o mao nie zabi Olbrzymki Hyrrokin. W Harbardsljod (37)
sam przyznaje, e walczy z kobietami berserkw.
Wspomnielimy tu ju o zabiciu przez Thora budowniczego Asgardu. Jest to
jedyna walka Thora, do ktrej doszo w wiecie bogw. Najwaniejszy ze zwi
zanych z Thorem mitw mwi o jego owach na Midgardsorma; zosta on w
czony do opowieci o wyprawie po kocio Hymira. Ogromn wag dla Asw
i Olbrzymw mia te pojedynek, w ktrym Thor pokona Hrungnira rozbijajc
Mjollnirem jego bro - kamienn osek i miadc mu gow motem. Na wy
praw do Geirrodsgardu Thor musia natomiast wyruszy bez Mjollnira i reszty
swej broni, zdoa jednak zabi Geirroda rzucajc w niego rozpalonym do czer
wonoci elazem. W pnym ju najprawdopodobniej micie, opisanym
w Thrymskvidzie, Thor ponownie pojawia si bez mota, ktry ukrad mu Ol
brzym Thrym, dajc za jego zwrot rki Freji. W micie o wyprawie do Utgardalokiego Thor poddany zosta niezwykym prbom, ktre przegra.
Zacznijmy od mitu o walce Thora z Hrungnirem. Mwice imi Hrungnira
oznacza wrzeszczcego" (J. de Vries 1962, 262) i jest do typowe dla Olbrzy
mw, ktrzy nie byli na og cisi i spokojni. Ale to samo powiedzie mona
o wywoujcym burze i grzmoty Thorze. Nie bez racji wskazuje si wic na
wzajemne podobiestwo antagonistw tego mitu . Mit jest dawny i nawizuj
do niego liczne kenningi - mot Mjollnir to Hrungnis bani, zabjca Hrungnira"
(Ls. 61, 63), a Olbrzym to Hrungnis spjalli, przyjaciel Hrungnira" (Hym. 16) .
wiadcz one o wadze i duej popularnoci mitu. Odwouj si do niego w Eddzie poetyckiej dwie pieni. W Harbardsljod (14-15) przebrany za Harbarda
Odyn przedstawia si Thorowi: nie spotkae twardszego ma, odkd Hrungnir pad", a Thor szczyci si tym, e pokona Olbrzyma, co mia gow z ka
mienia". W Grottasong (9) Olbrzymki Fenja i Menja mwi: Twardy by
Hrungnir i ojciec jego, a Thjazi by jeszcze mocniejszy".
39
40
Tak L. Motz (1996, 51), ktra dostrzega w Hrungnirze wczeniejsz posta Thora.
40 J. de Vries 1957, 134; M. Kristensen 1930-1931, 77; o zwizanych z Hrungnirem dwch
kenningach tarczy patrz niej.
142
to jego ko Gullfaxi (zotogrzywy"), wsiad na niego i ruszy galopem za Odynem, ktry popdzi na Sleipnirze do Asgardu. Hrungnir pody za nim rwnie
szybko na Gullfaxim i w zalepieniu Olbrzyma (iotunmod) nie zauway, e
wjecha w ogrodzenia grodu Asw (asgrindr). Pojedynek pozosta wic w zasa
dzie nierozstrzygnity! Odyn by nieco wczeniej, ale Gullfaxi okaza si by
rwnie dobrym wierzchowcem jak Sleipnir. W opowieci zwraca uwag, e
Odyn do Jotunheimu wybra si konno, a w ten sposb podrowa na og tyl
ko w zawiaty, natomiast w naszych" wiatach ludzi i bogw prawie zawsze
pojawia si pieszo (J. Lindow 1996, 9).
Hrungnir wszed do hali Asw, a ci, cho jako Olbrzym by ich wrogiem, nie
uchybili obowizkowi gocinnoci i zaprosili go do wsplnego picia. Hrungnir
zada olbrzymiego naczynia, z ktrego na og pi znany z nieumiarkowania
Thor, i oprnia je byskawicznie. I wnet pijany Olbrzym zacz si przechwa
la, e ca Walhall przeniesie sam a do Jotunheimu, zatopi Asgard, zabije bo
gw, a boginie Frej i Sif zabierze ze sob i uwiedzie. Jedynie Freja miaa od
wag dolewa mu dalej trunki, a Olbrzym przechwala si, e wypije Asom cae
ich piwo. I dopiero ta groba zaniepokoia ostatecznie bogw. Wezwali wic
Thora, by rozprawi si z uciliwym gociem. Thor jak deus ex machina stawi
si natychmiast i ju wznis mot do gry zarzucajc Olbrzymowi nieokrzesa
nie, gdy Hrungnir stwierdzi, e Odyn zaprosi go w gocin i jest pod jego opie
k. Thor zaproponowa wic, by wyszli z hali bi si na zewntrz. Hrungnir od
par na to, e nie przyniesie Thorowi chway, jeli go zabije, gdy jest nieuzbrojo
ny, ale mog walczy ze sob na granicy zwanej Griotungagardr (miejsce, do
sownie gospodarstwo, gdzie jest mnstwo kamieni"), i tam stawi si na bj,
okrelony u Snorriego jako formalny pojedynek (holmgang i einvigr), uzbrojo
ny w swj or: tarcz i osek. Inaczej, podkreli ponownie Hrungnir, Thora
czeka niesawa, jeli zabije bezbronnego.
Olbrzymi bali si o rezultat tego pojedynku. Wiedzieli, e Hrungnir by
wrd nich najsilniejszy, i nie chcieli go straci. Stworzyli wic w Griotungagordzie ma z gliny, wysokiego na 9 mil i mierzcego 3 mile w torsie. Ponie
wa nie znaleziono dla adnego serca odpowiedniej wielkoci, w jego ciao
woono serce klaczy. Olbrzym nazwany zosta Mokkurkalfi . Jego posta nie
jest pnym dodatkiem do mitu, gdy ju skald Kormak zarzuca swojemu prze
ciwnikowi, e ma serce z gliny (Skj. IB, 80), czynic wyran aluzj do Mokkurkalfiego. Natomiast Hrungnir mia wedug opisu Snorriego sawne serce
z twardego kamienia z trzema przeplecionymi rogami, tak potem ryto znak ma41
4 1
Znaczenie imienia niejasne, moe mglista noga lub ydka", tak R. Simek 1995, 280-281.
143
giczny, ktry nazywany jest sercem Hrungnira". Olbrzym mia te kamienn
gow i kamienn tarcz.
Haustlong (14-16) opisuje Thora jadcego do walki jak burza, z grzmotami
piorunw rozlegajcym si pod jego zaprzonym w kozy wozem i z blaskiem
byskawic sprawiajcym, e powietrze pono i trzsa si ziemia. Ale wedug
Snorriego pojedynek stoczono pieszo. Hrungnir stan przeciw Thorowi i jego
sudze Thjalfiemu wraz ze swym sztucznie stworzonym z gliny Olbrzymem.
Uzbrojony by w osek i kamienn tarcz. Ostrzeony (podstpnie?) przez
Thjalfiego, i Thor uderza bdzie od dou, czyli od strony ziemi, Hrungnir sta
n na wasnej tarczy i w obie rce chwyci swoj bro. Pamita tu trzeba, e
Thor jako syn Jrd (ziemi), mg spodziewa si z jej strony pomocy . Kenning
tarczy Hrungnis fota stallr, podstawa dla stp Hrungnira pokazuje, e jest to
dawny motyw . Wedug Haustlong (17-18) stanowica podstaw dla ng
Hrungnira tarcza zamaa si podczas boju.
Wedug Snorriego pojedynek przebiega nastpujco. Thor nadcign wrd
grzmotw i byskawic i z oddali rzuci swym elaznym motem Mjollnirem, na
tomiast Hrungnir cisn we oburcz kamienn osek. Oba pociski spotkay si
w powietrzu, oseka Hrungnira pka, a jeden z odamkw utkwi w czaszce
Thora (z innych powstay skay, z ktrych robi si oseki). Thor upad, lecz jego
mot nie chybi celu i zmiady czaszk Hrungnira - std wanie w Lokasennie
(61 i 63) Mjollnir nazywany jest zabjc Hrungnira" {Hrungnis bani). Thjalfi
w tym czasie zabi Mokkurkalfiego ktry pad bez chway". Hrungnir upad na
lecego Thora tak, e noga Olbrzyma uwizia jego szyj. Thor nie mg si
podnie, nie zdoa go te uwolni Thjalfi.
42
43
44
Dopiero majcy tylko trzy lata lub trzy noce syn Thora Magni zdoa j
zdj i uwolni ojca, ktry w nagrod da mu zdobytego Gullfaxiego. Wywoa
to miao niezadowolenie Odyna, ktry oczekiwa, e to jego, jako swego boskie
go ojca uczci Thor obdarowujc go cennym upem - koniem, o ktrego rozpta
a si walka, do tego nie gorszym od jego Sleipnira.
4 2
Dlatego prba J. Lindowa (1996, 15), by wykaza, e domen Thora byy wycznie sfery
powietrzne, a Hrungnir, wierzc w (ewentualne) garstwo Thjalfiego wykaza si ignorancj, jest bdna
i pokazuje raczej, e autor tej tezy zapomnia w chwili jej formuowania o pochodzeniu Thora!
4 3
Kormak, Lv 14, Skj. IB, 73; Kormaks saga 5. Prba interpretacji tego kenningu jako kennin
gu miecza (B. Einarsson 1971, 28) nie przekonuje.
4 4
W rkopisie Irivaelr, poprawiane na trinaelr, trzy noce. Jaka lekcja jest poprawna, niesposb
rozstrzygn. Warto natomiast zauway ogromn rol liczby trzy, czsto powtarzajcej si w tym
micie, tak J. Lindow 1996, 17.
144
Wedug Haustlong (20) skalda Thjdolfa r Hvinni odamek oseki wyja
z gowy Thora Groa (uzdrawiajca"). Snorri Sturluson podaje tu odmienn
wersj - wedug niego wieszczka (volva) Groa nie zdoaa go usun. Thor pod
czas swej magicznej kuracji opowiedzia jej z wdzicznoci o tym, jak uratowa
jej ma Aurvandila, przenoszc go na plecach w koszu przez skut lodem rzek
Elivag. Odpad mu wtedy jeden z przemarznitych palcw u nogi i Thor rzuci
go na niebiosa jako gwiazd zwan Aurvandilsta, ale, dodawa, jej m powi
nien wnet wrci. Wwczas wieszczka z radoci zapomniaa potrzebnych za
kl i odamek na zawsze pozosta w czole Thora. Dlatego nie wolno rzuca na
ziemi oseki, powoduje to bowiem, e odamek w gowie Thora dry i sprawia
mu bl. Posta Aurvandila bya znana w rnych zaktkach wiata Germanw.
W Anglii wystpuje on jako Earendel, w Niemczech jako Orendel, a jego imi
oznacza jutrzenk . Wtek ten najprawdopodobniej wtrnie doczono do mitu
o walce Thora z Hrungnirem.
45
Dopiero John Lindow (1996, 19) zauway, e stawk tego formalnego poje
dynku byo ustalenie, kto jest silniejszy: najmocniejszy z bogw, czy te najmoc
niejszy z Olbrzymw i w konsekwencji okrelenie, ktry z rodw gruje nad dru
gim. Rezultat by oczywicie pomylny dla Asw, ale warto zwrci uwag, e
zwycistwo nie przyszo Thorowi atwo. Po raz pierwszy i jedyny Thor podczas
walki z Olbrzymem zosta zraniony, a zwycistwo okupi habicym upadkiem.
45 J. de Vries 1957, 137; patrz te wyej, s. 35.
G. Dumzil 1959, 110-113. Wypominanie mu odrzuconej przeze interpretacji (tak
R. Kroesnen 2001, 105) jest wic nie fair. Doszukiwanie si w postaci Mokkurkalfiego kuky wroga,
ktr wprowadzany do grona wojownikw modzieniec powinien symbolicznie pokona, nie byto
zreszt zym pomysem.
4 6
145
48
50
146
kich kamieniach obrazkowych (bildstenar), wyryty by te
na niektrych elementach wyposaenia pochwka z Oseberg. Pod nazw valknuta (wza polegych) przetrwa
w ludowej kulturze Norwegii. Jest to jednak znak wy
ranie zwizany z Odynem. Natomiast Serce Hrungnira",
jak pisze Snorri, wyobraa trzy rogi, tak jak to widzimy na
kamieniu z Snoldelev na duskiej Zelandii. Jest to wic in
ny jeszcze symbol, podobny do valknuta, lecz duo bardziej
przypominajcy wyjte z ciaa serce . Drastyczne szczegy opisu przecinania
y skadanego na ofiar czowieka, zanotowane przez Dudona z St. Quentin (2)
wiadcz, e anatomia ludzkiego ciaa bya Wikingom bardzo dobrze znana.
Motyw rnie przedstawianej potrjnoci przeciwnikw indoeuropejskich
bogw-herosw pojawia si w osobach trjgowego przeciwnika Indry w mi
tach Indii, trjgowego Geryona, ktrego pokona Herakles w mitach klasycz
nych, wreszcie w postaci irlandzkiego Meche o trzech sercach pokonanego
przez Mac Cechta (G. Dumzil 1959, 113; J. de Vries 1957 136). W tym kon
tekcie warto moe powrci do wymienianego wrd pokonanych przez Tho
ra Olbrzymw Trivaldiego (potrjnie silnego) o dziewiciu (potrjnie trzech)
gowach, ktry mg by inn postaci Hrungnira, przedstawianego wprawdzie
z jedn gow, ale z potrjnym sercem. Trjgowa posta wyobraona na jed
nym z rogw z Galehus wyobraa zapewne rwnie jakiego Olbrzyma. Wielogowo bya bowiem w mitologii Skandynawii cech Olbrzymw, gwnie
Thursw, a nie bogw.
51
147
Ving-Thor, potem najczciej Hlorridi) zbudzi si rano i zauway, e skradzio
no mu jego mot Mjollnir. Poprosi wic Lokiego, by wywiedzia si w tajemni
cy, co si z nim stao. Loki poyczy od Freji jej szat z pir" (fjadrhamr), czyli
strj (a cilej posta, hamr) sokoa, pozwalajcy fruwa w powietrzu. Ta oddaa
mu szat bez ocigania, dodajc, e poyczyaby mu j nawet, gdyby bya ze
srebra lub zota, najwyraniej dobrze rozumiejc, jak wane dla wszystkich bo
gw jest odpowiednie uzbrojenie Thora. Loki w szacie Freji przyby do kraju
Olbrzymw (iotna heimi). Tam dostrzeg siedzcego na kopcu ich krla (thursa
drottin) Thryma. Ten rzek do Lokiego:
Co tam u Asw, co tam u Elfw,
Czemu tu przyby do Jotunheimu?
Loki wic wrci, powiedzia Thorowi o daniu Thryma, a pozbawiony Mjollnira piorunowadca zaproponowa Freji, by ta w zamian za zwrot mota zgodzia si
zosta on Olbrzyma. Freja, cho znana z wielu afer miosnych, zawrzaa takim
gniewem, e naszyjnik Brisingamen spad jej z szyi. Zawoaa z oburzeniem:
Musiaabym chyba oszale z dzy
By z tob jecha do Jotunheimu!
148
Milcz teraz Thorze i cofnij te sowa!
Wnet Jotunowie Asgard zamieszkaj
Jak swego miota im nie odbierzesz!
Thor nabra ducha, gdy ujrza swj mot, wzi go w rce i najpierw zabi
Thryma, krla Thursw", potem rd cay Jotunw zmiady", a na kocu za
bi siostr Thryma, ktra miaa czelno zada posagu. I tak syn Odyna odzy
ska swj mot".
Poniewa mit o Thrymie nie znajduje jakiegokolwiek dawnego potwierdzenia
poza Thrymskvida , uwaa si go w caoci za dzieo autora tej pieni, cieszcej
si potem spor popularnoci i znajdujc odbicie w pnoredniowiecznych
naladownictwach i literackich nawizaniach. Pie ma satyryczny wrcz po
smak i od pocztku do koca stworzona jest po to, aby bawi, co jednak nie prze
sdza jeszcze o jej wieku. To, e jako cao jest pna, nie podlega dyskusji. Na
uwag zasuguje wszake nazwa Thrymsheimu, miejsca, gdzie mieli mieszka
Olbrzym Thjazi i jego crka Skadi. Nawizuje ona wyranie do imienia Thryma.
53
5 3
149
Pie dobrze pokazuje niech Thora do wszelkich form seksualnej perwersji. Na propozycj zatrcajcej o transwestytyzm przebieranki Thor odpowiada
sowami, ktre przetumaczylimy: Powiedz Asowie, e jestem wszeteczny"
(B.-M. Nsstrm 1986). W oryginale wszeteczny" (argan, od ergi) ma oczywi
ste odniesienia do homoseksualizmu. Takie konotacje nie przeszkadzay jednak
Odynowi, ktremu jest tu Thor w oczywisty sposb przeciwstawiony. Postawie
nie brzydzcego si perwersj Thora pozbawionego swego najwaniejszego or
a i atrybutu w sytuacji, w ktrej w imi wyszego dobra musi wej w rol ko
biety, jest fundamentem, na ktrym zbudowany zosta komizm pieni. Rozwaa
jc czas powstania tego motywu warto tu pamita, e wtek przebrania pozor
nie arcymskiego boga-bohatera za kobiet pojawia si te w mitach o Achille
sie i Heraklesie. Ten ostatni w jednym z epizodw pojawia si u krlowej Omfale, gdzie w niewiecich szatach przdzie len, siedzc u stp zakochanej w nim
krlowej, dziercej jego maczug i ubranej w nalec do niego lwi skr.
Mit o Thrymie zawiera niewtpliwe odniesienia do rzeczywicie prakty
kowanego rytuau weselnego, w ktrym mot Thora peni wan rol. I moe
nawet to ten wanie fakt da powd do jej napisania. Wzywana w ceremonii
enigmatyczna bogini Vor interpretowana jest jako patronka maestwa.
Sednem kolejnych dwch mitw o potyczkach Thora z Olbrzymami s jego
wyprawy w zawiaty. W pierwszym z nich przeciwnikiem boga jest Geirrod, do
ktrego krainy, Geirrodsgardu, Thor odby musi - nie z wasnej woli - niebez
pieczn wypraw, pozbawiony swego mota, pasa mocy i elaznych rkawic.
Mit jest treci dziesitowiecznej Thorsdrapy skalda Eilifa Gudrunarsona, na
wizuj te do niego kenningi, potwierdzajce jego dawn metryk. Szczeglnie
czsto pojawiaj si w nich postacie dwch crek Geirroda Gjalpy i Greipy
(M. Kristensen 1930-1931, 78-79). Najobszerniej tre mitu podaje Snorri
{Skaldskap. 18), ktry cytuje Thorsdrap, ale jego opowie rni si znacznie
od poematu w kilku istotnych punktach. U Snorriego akcja mitu zaczyna si od
tego, e Loki zabra Frigg jej valshamr - szat sokoa (cilej ksztat, posta
hamr) i z czystej ciekawoci uda si do kraju Olbrzymw, gdzie w Geirrodsgardzie ujrza pikn hal, jako sok usiad na jej szczycie i usiowa zobaczy
przez okno, co si w rodku dzieje. Geirrod to zauway i nakaza podejrzanego
ptaszka zapa. Mimo e dach hali by stromy, sudzy Geirroda zdoali Lokiego
dopa i schwytanego oddali Geirrodowi. Ten, patrzc w oczy sokoa nabra po
dejrze, e moe to by przemieniony w ptaka czowiek i usiowa wywiedzie
si, kim on jest. Ale Loki z pocztku milcza. Geirrod zamkn go wic na trzy
miesice o godzie w skrzyni. Gdy po tym czasie Lokiego wypuci i zada
wyjanie, ten opowiedzia mu, kim jest i przysig (mona rozumie, na da-
150
nie Geirroda), e w zamian za uwolnienie sprowadzi do Geirrodsgardu Thora
bez jego mota i pasa mocy.
Eilif Gudrunarson nie podaje przyczyn wyprawy Thora. Mona si tylko do
myla, e tak jak u Snorriego jest ni uwizienie Lokiego, ktry kamstwem
skoni Thora, by uda si zielonymi drogami, ktre prowadz do domu Geirro
da". Ale sam pozosta najprawdopodobniej w mocy Olbrzyma, bowiem w Thorsdrapie towarzyszem wyprawy Thora jest Thjalfi. W relacji Snorriego Loki zosta
wic przedstawiony jako gupawa ofiara Geirroda, ktry chwytajc go wykorzy
sta okazj, by dosta w swe rce najgroniejszego wroga Olbrzymw pozbawio
nego swej broni. Natomiast w poemacie Eilifa Loki wystpuje jako podstpny
prowokator (M. Clunies Ross, B.K. Martin 1986, 66), co nota bene lepiej pasuje
do jego typowej roli w mitach. Thor w wizji skalda ma wic dwch przeciwni
kw: realnego, Geirroda, i moralnego, Lokiego. Nie przypadkiem Eilif okrela
Thora mianem bolkveitir briota Loka, niszczycielem wiaroomstwa Lokiego" .
Thor ruszy wic na niebezpieczn wypraw, u Snorriego towarzyszy mu
Loki, u Eilifa Thjalfi. Przysiga Lokiego zmuszaa Thora, by uda si do Geir
rodsgardu bez swojej broni. Ale w konfliktach Asw z Olbrzymami czsty jest
motyw pozornego, literalnego jedynie dotrzymywania przysig . I tak wanie
si dzieje w tym przypadku. Wracajmy do relacji Snorriego. Thor wybierajc si
do Geirroda zatrzyma si u Olbrzymki Gridy, matki boga Widara, okrelanego
przydomkiem milczcy", syna i przyszego mciciela Odyna. Gridr ostrzega
Thora, e Geirrod jest mdrym jak pies Olbrzymem" (iotun hundviss) i trudno
z nim sobie da rad. Poyczya wic Thorowi swj pas mocy (megingjord), e
lazn rkawic i rdk (staf), zwan Gridavolr (czyli po prostu rdk Gri
dy"). W ten sposb Thor, dotrzymujc sowa, wbrew oczekiwaniom Olbrzyma
przyby do niego ostrzeony i uzbrojony.
Geirrod przedstawiony zosta jako Olbrzym mieszkajcy w zawiatach (J. de
Vries 1957, 140-141). Granic jego woci stanowia rzeka Vimur (tryskajca ),
w ktrej usiowaa utopi Thora crka Geirroda imieniem Gjalpa. Gdy Thor
z uczepionym u jego pasa Lokim wszed do wody a po ramiona, rzeka zacza
szybko przybiera. Thor wyrzek wtedy w typowym dla pieni Eddy metrum :
54
55
56
57
58
54 Skald stwierdza: diugr vas Loptr at ljuga - wielki byl Loptr (= Loki) we garstwie"; Thorsdrapa 1; por. G. Dumzil 1959a, 15.
55 Thorsdrapa 4: I. Lindquist 1929, 94-95; G. Dumzil 1959a, 15.
56 Tak M. Clunies Ross, B.K. Martin 1986, 66.
57 Tak R. Simek, 1995, 458, uznajcy j jednak za granic midzy wiatami bogw i Olbrzymw.
58 M. Clunies Ross, B.K. Martin 1986, 71, zauwaaj przy tej okazji, e w zasadzie jest to jedy
na w poezji nordyckiej strofa, przypisana jakiemu bogu. Ci sami autorzy twierdz, i wynika z tego,
151
Nie wzbieraj, Vimur, bo musz ci min,
W drodze do domu Olbrzyma,
Wiedz, e gdy wzbierasz, Asa moc wzbiera
We mnie a pod niebiosa!
Wtedy Thor ujrza crk Geirroda Gjalp, stojc na obu nogach w pozycji
uatwiajcej zaatwianie potrzeb fizjologicznych i powodujc wzbieranie rzeki.
Thor rzuci w ni wydobytym z dna gazem, mwic, trafiaj tam, gdzie rdo"
i nie chybi celu. W tym samym momencie stan u brzegu, schwyci si gazi
jarzbiny, i - powiada Snorri - std powstao przysowie, e jarzbina jest
brzegiem Thora". W Thorsdrapie (9) epizod ten przedstawiony jest nieco ina
czej. Thor wchodzi w wody Vimur, crki Geirroda powoduj wezbranie rzeki
(Eilif pomija obsceniczny szczeg, w jaki sposb), ale Thor przekracza jej fale
jak Mojesz, posugujc si rdk Gridy. W wersji Eilifa podczas przeprawy
u jego pasa zwisa mu zamiast Lokiego Thjalfi.
Gdy Thor przyby wreszcie do Geirroda, otrzyma najpierw do zamieszkania
obor dla kz (geitahus, co niesusznie prbuje si poprawia na gestahus, dom
dla goci). Gdy siad tam na stoku zauway, e ten podnosi si a pod dach.
Opar si wtedy mocno o powa rdk Gridy i stoek wrci na d, a przy
tym rozleg si trzask i wrzask, gdy w ten sposb Thor zama karki crkom
Geirroda Gjalpie i Greipie, ktre podnoszc stoek usioway zmiady go
59
0 dach. Epizod ten opisuje te Eilif . Wreszcie Geirrod zaprosi Thora do swej
hali na zabaw" (til leika). Wzdu caej hali pono dugie palenisko. Gdy
Thor pojawi si przed Geirrodem, ten obcgami wycign z ognia rozpalony
kawa elaza i rzuci nim w Thora. Ale ten zapa go w locie elazn rkawic
1 rzuci nim przez elazny sup hali, za ktrym schowa si Olbrzym. Rozpalone
elazo przeleciao przez sup, przebio Geirroda, potem cian hali i upado na
zewntrz na ziemi. Opowiedziawszy swoj histori Snorri cytuje nastpnie
w caoci Thorsdrape. . U Saksona Gramatyka (Gsta Danorum VIII, 14, 1-20)
Geirrod wystpuje jako Geruthus, a Thor jako Thorkilus. W Thorsteins thattr
baejarmagni rol Thora spenia tytuowy bohater sagi. W rdach tych mit
60
e za metrum waciwe dla jzyka bogw uznawano eddaiczny Ijodahattr, a metra skaldyczne (drottkvaett i inne) uznawano za typowe dla ludzi. Snorri {Ynglinga saga 6) byl jednak innego zdania!
5 9
152
przybiera czyteln posta opowieci o wyprawie w zawiaty, jej pierwiastki wi
doczne s jednak ju w najwczeniejszej wersji mitu. Przekraczanie przez Thora
wd Vimur ma bowiem ju w tych wersjach wyrany charakter przeprawy przez
rzek dzielc wiaty ywych i zmarych.
Mit, niedoceniony przez Jana de Vriesa (1957,140), ktry okreli go jako opo
wie ganz im Still der Mrchenromane", zintepretowano niedawno w katego
riach mitu inicjacji (M. Clunies Ross 1981). Zarazem uznano, e jego struktura
zgodna jest z modelem czarodziejskich opowieci ludowych opisanym przez Vladimira Proppa (M. Clunies Ross, B.K. Martin 1986). Jego gboka archaiczno
potwierdzona jest przez nie do koca zrozumia Thorsdrap, napisan wyjtkowo
ciemnym jzykiem, ktrej wikszo badaczy z tego wanie powodu unika jak
ognia. Margaret Clunies Ross i B.-K. Martin zdoali odkry w micie Geirroda kil
ka wanych szczegw: rnice w sposobie przedstawienia roli Lokiego w za
wizaniu akcji, jej zorganizowanie wok czsto podkrelanej w narracji osi wer
tykalnej (z epizodem unoszenia Thora na stoku przez crki Geirroda na czele),
wreszcie wtek nieoczekiwanej gupoty Lokiego, przeciwstawionej mdroci Ol
brzymki Gridy i Thora, potraficego skorzysta z jej rad i darw. My pragniemy
podkreli pojawiajce si w tym micie dowartociowanie roli Thora, ktry po
zbawiony najwaniejszych elementw swego uzbrojenia wykazuje si przebiego
ci, mdroci, a nawet znajomoci magii, o czy wiadczy wygoszona przez
niego strofa, stanowica zaklcie, i biego w posugiwaniu si rdk, ktrej
uywa z braku typowego dla siebie mota. Zamiast Thora-osika widzimy w tym
micie Thora-czarodzieja.
Drugi mit przedstawia podr Thora w zawiaty jako wypraw do Utgardalokiego. Udali si do niego Thor i Loki, bohaterowie mitu wyprawy do Geir
roda w wersji Snorriego. Przyczyna wyprawy pozostaje nieznana. Podczas kt
rego z postojw syn goszczcego ich gospodarza, niejakiego Egila, imieniem
Thjalfi, przez swoje akomstwo okulawi jednego z kozw Thora. Przez to za
kar sta si jego sug i towarzyszy mu w tej wyprawie (Gylf. 44). Jako pomoc
nik Thora Thjalfi pojawia si zreszt i przy innych okazjach, tu mit prbuje ob
jani skd si przy nim wzi.
Thor i Loki, ju w towarzystwie Thjalfiego, przybyli nastpnie do ogromnej
jaskini, gdzie przenocowali, rano jednak okazao si, e noc spdzili we wntrzu
rkawicy picego olbrzyma, ktry przedstawi si im jako Skrymir. By nim jednak
sam Utgardaloki. Tajemniczy Olbrzym nis ich przez cay dzie idc w stron kra
ju Utgardalokiego. Gdy wieczorem zasn, Thor prbowa bezskutecznie otworzy
jego gigantyczn torb. Potem chcia zabi picego trzema uderzeniami Mjollnira.
Wtedy Olbrzym si zbudzi sdzc, e spady na niego licie. Po przybyciu do
Utgardalokiego Thor, Loki i Thjalfi poddani zostali szczeglnym prbom: Loki
153
przegra zawody w jedzeniu z Olbrzymem Logim, Thjalfi przegra z Hugim
w biegu, a Thor nie potrafi trzema ykami oprni rogu Utgardalokiego, nie zdoa
podnie z ziemi jego kota i zosta pokonany w zapasach przez jego star niak
Elli. Okazao si jednak, e Loki przegra z poerajcym wszystko ogniem (logi),
Thjalfi nie nady w biegu za myl (hugr), rg Utgardalokiego by poczony
z oceanem, jego kotem by Midgardsorm, a pasujc si z Elli Thor zmaga si ze sta
roci. Wczeniej za jego ciosy motem nie trafiy w gow Skrymira/Utgardalokiego, ale w trzy wzgrza, w ktrych wyryy ogromne doliny, za sznurki, ktrymi
zwizana bya torba olbrzyma wykonano z elaza (Gylf. 46-47).
Do tego wanie mitu nawizuje u Saksona Gramatyka (Gsta Danorum,
VIII, 15,1-15,20) opis wyprawy Thorkillusa do Utgardi locus, a w Thorsteins
thattr baejarmagni wyprawa Thorsteina do Geirroda. W obu tych tekstach ich
bohaterowie graj rol Thora i nosz pochodzce od jego miana imiona. Mit wy
prawy do Utgardalokiego wspomniany jest te dwukrotnie w Eddzie poetyckiej.
W Lokasennie (60-62) Loki kpi z Thora, e zgodniay nie zdoa rozwiza po
wrozw u torby Olbrzyma, ktry wystpuje tu wycznie pod imieniem Skrymira. W Harbardsljod (26) Odyn namiewa si z Thora:
Thor ma wielk sil, ale brak mu serca.
Tchrzye, gdy do rkawicy si skrye,
I nie powiedziae, e Thorem jeste;
Brako ci odwagi, ze straszliwej trwogi,
Ni pukn, ni kichn, by Fjalar nie sysza.
62
154
63
miast do najdawniejszych motyww nordyckich wierze . Mit oww na Midgardsorma, powiadczony ju na kamieniach obrazkowych i znany pierwszym
skaldom, swoje ostatnie redakcje rdowe znalaz w prozie Snorriego i w epic
kiej Hymiskyidzie, najmodszym z opisujcych go rde. Olbrzym Hymir,
przedstawiony jako rolnik i rybak mieszkajcy na brzegu oceanu (czyli na kra
cach wiata), by ojcem boga Tyra. Wedug Hymiskvidy (4-6) posiada olbrzymi
kocio, jedyny, w ktrym Aegir mg uwarzy piwo na uczt dla Asw . Po ko
cio wyprawili si Thor i Tyr, ktrzy odwiedzili Olbrzyma. Tyr spotka wtedy
swoj matk, pikn kochank Hymira (Hym. 11 i 30) i wasn babk - wielo
gow Olbrzymk. Pie wyranie przy tym podkrela, e obaj bogowie byli
krewniakami Olbrzymw (Hym. 8-9). Ale Hymir zwleka z oddaniem kota wysta
wiajc Thora na rozmaite prby, bdce warunkiem oddania kota. Warto zauwa
y, e w tym micie Thor przedstawiony jest jako modzieniec (ER. Schrder 1955,
2-5). W ramy opowieci o prbach poprzedzajcych oddanie kota wpleciony zo
sta wtek poowu Midgardsorma, jeden z najwaniejszych mitw w wierzeniach
nordyckich. Pie nawizuje te do motywu okulawienia jednego z kozw Thora.
64
Bragi Bodason, Ragnarsdrapa 14-19 i fragment innego poematu; Ulfr Uggason, Husdrapa,
3-6, Eysteinn Valdason (Skj. IB, 131), Olvir hnufa (Skj. IB, 6), Gamli gnaevadarskald (Skj. IB,
132); por. M. Kristensen 1930-1931, 76-77.
6 4
Std mit porwnywany jest z mitem mwicym o rabunku somy, patrz RR. Schrder 1955, 15.
155
W gow Hymira rzu! Powiedziaa.
Jest ona twardsza od wszelkich pucharw.
I gdy Thor rozbi ulubiony puchar Hymira, Olbrzym pozwoli wreszcie kocio
zabra, stwierdzajc z alem, e nigdy ju nie bdzie mg powiedzie (Hym. 32):
O moje piwo, jeste uwarzone!
156
przyby do Hymira ten udzieli mu gociny, a rano zamierza ruszy w morze na
pow. Thor chcia mu towarzyszy i wiosowa razem z nim, ale Olbrzym nie
chcia wzi na pokad modzieca, sdzc, e nie podoa trudom dalekiej morskiej
wyprawy i moe zgin z zimna, jeli si ona przeduy. Thor wpad we wcie
ko, i gdy Olbrzym kaza mu samemu poszuka sobie przynty, na dowd
swej siy goymi rkami zabi nalecego do Hymira byka Himinhrjota, pustoszyciela niebios" (J. de Vries 1962, 227), najlepszego z jego stada. Gdy wsiedli
ju obaj na d, Thor wiosowa szparko i szybko dotarli na zwyke miejsce po
oww. Bg jednak wiosowa dalej, cho Hymir ostrzeg go, e mog zapuci
si w strony, gdzie grozi im spotkanie z Midgardsormem. Thor nie przestraszy
si tym, nadzia na hak eb Himinhrjota i rzuci go na mocnej linie za burt.
Midgardsorm zapa przynt i zacz cign d w gbiny. Wtedy Thor uy
swej siy Asa (asmegi) i pocign w gr tak mocno, e oboma nogami przebi
poszycie odzi, opar si nimi o dno morza i zdoa wycign wa nad burt.
Bg patrzy swymi poncymi oczyma na potwora, a ten zion na niego jadem.
Hymir zblad wwczas z przeraenia i przeci link wdki. W pogry si
w morzu, ale Thor rzuci za nim swoim motem i - jak stwierdza u Snorriego
Har - niektrzy uwaaj, e odci wowi gow, ale bardziej prawdopodobne
jest to, e nadal yje i wci ley w otaczajcym wiat Oceanie. A Thor, wcieky na
Hymira, jednym ciosem pici wyrzuci go za burt i powiosowa z powrotem.
W Hymiskvidzie (20-25) owy przebiegaj nieco odmiennie. Ale i tu Thor
wiosuje dalej, ni yczy sobie tego Hymir. Olbrzym owi najpierw na wdk
dwa wieloryby, za Thor (Veur) owi na eb byka wa wiata - Midgardsorma,
ktry poyka przynt. Wtedy wycign Thor:
Wa jadowitego, w gr na burt.
Mtotem tba wali! czubek wierzchoka.
Wynurzonego, wilczego brata wstrtnego.
157
gnir przecina link. W ten sposb, komentuje Bragi: Ty, co odcie' dziewi
gow Trivaldiego, pozwolie mu wrci z powrotem w morze".
Zupenie inaczej przedstawia to Ulf Uggason w Husdrapie (4-6; Skj. IB,
128-129). Wprawdzie Ulf, podobnie jak Bragi, przedstawia najpierw Thora, pa
trzcego na potwora poncymi oczami i wa ziejcego trucizn, ale inny jest
wynik spotkania. Thor jednym ciosem swego mota zabija potwora. Jest i inna
jeszcze rnica. Podobnie jak na kamieniu z Altuny, Thor walczy tu z Midgard
sormen! zupenie sam.
Kluczow scen mim wyobraono take w ikonografii. Najstarszego nawi
zania do mitu doszukiwa si mona na pochodzcym z VIII wieku gotlandzkim
kamieniu obrazkowym Ardre VIII, krzyu z Gosforth, i na duskim kamieniu
z Hordum. Najciekawsze przedstawienie przynosi jednak kamie z Altuny (po
cztek XI wieku), gdzie pod panujcym w niebiosach na Hlidskjalfie Odynem
(pozwala go rozpozna siedzcy mu na ramieniu kruk), pod jedcem na koniu,
ktrego przypisa mona do sfery ziemskiej (mgby nim by Frej), widzimy
siedzcego samotnie w odzi Thora, dziercego w lewej rce mot, a w prawej
link, na ktrej wisi wynurzony z gbin morza Midgardsorm, poykajcy gow
byka. Z poszycia odzi wystaje stopa boga.
Opowie o owach na Midgardsorma jest skandynawsk wersj mitu o wal
ce boga-piorunowadcy (by nim bezsprzecznie Thor) ze smokiem, ogromnym
wem, zwizanym z wod i oceanem . Ale w swojej typowej formie pojedyn
ku reprezentujcego boski porzdek piorunowadcy, z personifikujcym siy
chaosu smokiem, zakoczonego zwycistwem boga, mit ten w Skandynawii po
jawia si jedynie w Husdrapie Ulfa Uggasona. Wszystkie inne rda, nie tylko
pniejsze, ale take wczeniejszy od Husdrapy tekst Bragiego, maj odmienn
wizj tego zdarzenia . Przedstawienie Thora jako modego chopca pozwala
umieci akcj mitu w pocztkach wiata. Jego pojedynek z Midgardsormem
pozostaje nierozstrzygnity, co powoduje, e wiat pozostaje w stanie rwnowa
gi. Thor nie potrafi zniszczy zagroenia, jakie niesie dla bogw istnienie Mid
gardsorma, ale i W nie jest w stanie pokona Thora. Hymir, przecinajc link,
na ktrej zawis Midgardsorm, nie jest wic tchrzem, ale stranikiem rwno
wagi si i porednikim pomidzy siami chaosu i porzdku. W odpowiednim
czasie podczas ragnarok Thor ponownie spotka si z Midgardsormem i zabije
go, ale sam padnie od zatrutego jadem oddechu potwora (Vsp. 56; Gylf. 51).
67
68
6 7
J. de Vries 1957, 143. Mniej przekonujce jest doszukiwanie si w tym micie nawiza do
chrzecijaskiej wizji Lewiatana.
68 Ponisza interpretacja mitu oparta jest na analizie P. Meulengrachta Srensena, 1986.
158
I tak wanie musz potoczy si losy wiata. W mitologii Snorriego i Eddy po
etyckiej W wiata, brat Fenrira i Hel, przedstawiany jest jako jeden z gwnych
wrogw bogw. Neutralnie brzmice kenningi okrelajce go u skaldw nie s
dostatecznym dowodem dla tezy, e negatywna wizja postaci wa wiata jest
pna.
Mit walki Thora z Midgardsormem po
kazuje jednak, e to wanie on jest gw
nym stranikiem adu i porzdku wiata.
Z drugiej jednak strony jego pojawienie si
zawsze burzy ad wymuszony spoecznym
konwenansem, gdy Thor nigdy nie cofa
si przed zamaniem miru i pogwaceniem
pokoju w najwitszym nawet miejscu
i czasie (P. Meulengracht Srensen 1988,
245).
Thor w roli obrocy adu bezwzgldnie
walczy z Olbrzymami. Mitologia nordycka
nie zna wtku Gigantomachii, a w podo
bnej pozornie batalii ragnarok bogowie nie
bd stron zwycisk. Zamiast decyduj
cej bitwy bogw z Gigantami w wierze
niach pogaskiej Skandynawii pojawiaj
si cige potyczki, podejmowane samowtr lub samopit wyprawy Thora na Ol
brzymw. Ich celem jest odzyskanie bran
ki, jeca lub zrabowanego upu, albo te
zdobycie upu. Podobne s wyprawy Ol
brzymw przeciw bogom. Ale w staym
w sumie scenariuszu typowej wyprawy
Thora odzywaj si, aczkolwiek w specyfi
cznej formie, wtki bardziej uniwersalne,
majce oczywisty wymiar kosmiczny: wal
ki boga piorunowadcy ze smokiem oraz
wyprawy boga-herosa na tamten wiat.
7. W A N O W I E
1 Ynglinga saga 4. Zaznaczy' tu jednak trzeba, e Snorri (Gylf. 9) twierdzi, i Jord byta zarazem
crk i on (cisej biorc jedynie kobiet", kona) Odyna, co przeczy rzekomemu przestrzeganiu
incestu przez Asw!
2 Poza zwizkiem maeskim Nerthus z Njordem i domniemanym maestwem Freji z Frejem - rda mwi wprost jedynie o ich wspyciu, maestwo nie jest potwierdzone - incestu
dopatrywa si mona w zwizku Odyna z Jrd. W wiecie ludzkim w skandynawskiej mitologii heroi
cznej motyw incestu pojawia si jedynie w Volsunga sadze (7), gdzie Signy podzi z wasnym bra
tem Sigmundem syna Sifjotlego i w Hrolfs saga kraka (7), gdzie krl Helgi polubia wasn crk Irf,
nie wiedzc o wicym ich pokrewiestwie, w obu przypadkach pojawia si jednak motyw czarw.
160
nordyckiej mitologii do opozycji pomidzy Asami a Olbrzymami jest wic dale
ko idcym uproszczeniem . Uproszczeniem jest take sprowadzanie funkcji
bstw wanicznych" jedynie do spraw dobrobytu, podnoci i opieki nad wolny
mi rolnikami - klas producentw w Dumezilowskiej wizji sakralnego porzd
ku spoecznego.
Wspominalimy tu ju o chtonicznych cechach Wanw, ich niemiertelnoci,
pozwalajcej im przetrwa ragnarok, oraz ulokowaniu ich siedziby, Wanaheimu,
gdzie poza naszymi" wiatami Midgardu i Asgardu. Wan cech Wanw bya
ich zawiatowa mdro, dajca moce magiczne, takie jak na przykad znajo
mo sztuki seidr, oraz zdolno jasnowidzenia - zaliczany do Asw Heimdall
zna przyszo jak Wanowie" (Thrk. 15). Mwic o wojnie, jak Wanowie sto
czyli z Asami, wskazalimy na ich zastanawiajce podobiestwo do Elfw, kt
re pozwala myle o tosamoci obu tych grup istot, pojawiajcych si czasem
w tych samych rdach zamiennie to pod mianem Wanw, to znowu pod mia
nem Elfw. Przypomnijmy tu te, e nalecy bezsprzecznie do Wanw Frej jest
panem Alfheimu, sadyby Elfw" . Powiadczenia zbiorowej nazwy rodu Wa
nw i miana ich siedziby, Wanaheimu, jak wspomnielimy, s nieliczne, ale po
jawiaj si ju w poezji pierwszych skaldw .
3
7. /. Njord i
Nerthus
Tak czyni J. Lindow 1997, 13-18 (idc za znakomitymi zreszt studiami M. Clunies Ross),
wyranie nie doceniajc roli Wanw, ktrym przypisuje podrzdn rol u boku Asw. Jak postaram
si wykaza, jest w bdzie.
4
Tacyt, Germania 40; 1937, 247-251. patrz tame komentarze wydawcy R. Mucha.
161
tu nadmorskie plemiona wierzyy w przychylno Nerthus dla ludzi, objawiaj
c si w tym, e raz do roku bogini pozwalaa si obwozi wrd oddajcych jej
cze ludw (populi), jadc na wozie zaprzonym w krowy (Tacyt uywa tu
rzymskiej formuy sakralnej bubus feminis - dosownie byk rodzaju eskie
go ). Jej wz by pojazdem szczeglnym i uwiconym, a jego zawarto okry
way zasony. Siedziaa w nim bowiem sama bogini i jedynie kapan mia prawo
dotyka wozu i zajmowa si jego pasaerk . Zapewne wyobraa j posg,
prawdopodobnie bardzo prymitywny, na co moe wskazywa podobny przekaz
Sozomena, nie mona te jednak wykluczy, e bogini zastpowaa jej kapan
ka (A. Huldgrd 2001, 438). Czas objazdu by okresem radoci, zaprzestawano
wtedy wojen, nie noszono broni i nie uywano elaza - a do czasu, gdy kapan
nasycon obcowaniem z ludmi bogini" odwozi do jej sanktuarium. Tworzy
je pooony na wyspie gaj (castum nemus). Jego przybliona lokalizacja zaley
od tego, czy za wspomniany przez Tacyta Ocean, na ktrym wyspa miaa by
pooona, uznamy Morze Pnocne, czy te Batyk. Bya to jednak raczej ktra
z wysp duskich ni Helgoland jak czsto, zapewne ze wzgldu na jego nazw,
sdzono w dawniejszej nauce (A. Huldgrd 2002, 88).
Objazd zaczyna si w gaju i tam si te koczy obmyciem wozu, kobierca
i samej bogini (posgu lub kapanki) w witym jeziorze. Usugiwali przy tym
niewolnicy, ktrych natychmiast to samo jezioro pochania". Cho nie jest to
powiedziane wprost, rozumie naley, e topiono ich w ofierze dla bogini. Wn
trze gaju Nerthus, wraz z jego wyposaeniem, otacza miaa tajemnicza trwoga
i wita nieznajomo istoty tego misterium, ktre tylko idcy na mier ogl
da". Bstwo ukazywao wic na zakoczenie radosnego objazdu swoj drug,
bardziej demoniczn stron (L.P. Supecki 2000, 41^42). Ale taka wanie bya
natura mocy eskich, dajcych ycie i pomylno, a potem je zabierajcych.
Obwoenie Nerthus znajduje ciekawe i liczne paralele. Tacyt {Germania 9)
opisujc wite gaje Germanw wyranie mwi o objazdach zaprzonymi w ko
nie witymi wozami, ktrym pieszo towarzyszyli wodzowie i kapani, dokonuj
cy przy tej okazji wrb (L.P. Supecki 1998, 130-133). Obwoenie bogi typu
Magna Mater znane byo zreszt ju w gbokiej staroytnoci. Pauzaniasz
w Opisaniu Grecji (LX, 3) wspomina o obwoeniu po Beocji prymitywnego posgu
bogini, opisanego jako ksoanon, czyli kloc drewna z grubsza obrobiony na ksztat
ludzkiej postaci. Kilka wiekw pniej Sozomen (VI, 37, 13: FHRG 1928, 17)
8
162
opisa, jak Atanaryk prbowa zmusi nawrcone ju na chrzecijastwo gockie
rody do powrotu do wiary przodkw. Postawi wtedy na wozie drewniany posg,
okrelony przez Sozomena wanie jako ksoanon, i nakaza, aby Goci oddawali
mu cze (proskinei) i skadali ofiary (A. Huldgrd 2001,439).
Rytualny objazd wozem zaprzonym w krowy (podobnie jak w kulcie
Nerthus) odgrywa wan rol u Frankw. Einhard (Vita Caroli 1) wspomina po
dre merowiskich krlw, jedcych takim wanie dziwnym zaprzgiem,
ktrym wadcy przybywali na wiece plemienne. R. Wenskus stwierdzi na tej
podstawie, e take wrd Frankw Salickich musiao istnie bstwo odpowia
dajce nordyckiemu Frejowi .
10
1 0
Jego imi wskazuje na zwizki z wrebnym losowaniem L.P. Supecki 1998, 125-128, tam
dalsza literatura.
12 G. Hasselberg 1959, 22-27; A. Huldgrd 2001, 440.
163
Najlepsze powiadczenie rytualnego objazdu Szwecji przynosi barwna opo
wie z Thattr Ogmundi dytt ok Gunnari helmning, zapisana we Flateyjarbk
(1, 1860, 337). Wedug tej relacji posgowi boga towarzyszya na wozie jego
ona-kapanka. W czasach Olafa Tryggvasona norweski banita Gunnar helmingr
uwid jednak on" Freja i podajc si za boga dokona wraz z ni objazdu
kraju, odgrywajc w rytualnej procesji rol boga i przyjmujc bogate dary
(L.P. Supecki 1998, 133-135).
Gunnar, niesusznie oskarony o zabjstwo faworyta krla Olafa Tryggvaso
na, musia ucieka z Norwegii. Pomg mu w tym jego brat Sygurd. Uda si do
Szwecji, gdzie przyby akurat w czasie, gdy odbywa si tam wielki blt,
a ofiary skadano gwnie dla Freja. Byo tam wyobraenie Freja, z ktrego nie
przyjaciel [diabe] mwi do ludzi z posgu. Frej mia pikn, mod on".
Wierzono bowiem wrd ludzi, e Frej yje jak czowiek i potrzebuje ony. Ta
przebywaa w wityni (godahus) Freja. Gunnar helmingr przyby tam pnym
wieczorem i prosi on Freja, by mu pomoga i by mg tam zosta. Ta spojrza
a na niego i spytaa, kim jest". Gunnar przedstawi si jako wyzwoleniec i cu
dzoziemiec. Kapanka stwierdzia, e mia duo szczcia, i Frej go nie zauwa
y i pozwolia mu zosta na trzy noce, dodajc: zobaczymy, co Frej z tob zro
bi". Na to Gunnar odpar: Wol ciebie prosi i dozna aski od ciebie, jak od
Freja". Gunnar by czowiekiem wesoym i radosnym, i przez trzy dni zabawia
on Freja. Skoczyo si to tym, e kapanka poprosia go, by zosta z ni przez
zim, a wiosn jedzi z ni na uczty, gdy Frej daje ludziom urodzaj (gerir
monnum arbot)". Gunnar chtnie si zgodzi. Wiosn Frej i jego ona siedzc na
wozie ruszyli w drog, poprzedzani przez asystujcy im poczet. Droga wioda
przez gry, gdzie na procesj spada wielka burza. Poczet boga si rozpierzch
i Gunnar zosta sam z on Freja i z Frejem. Bg zaatakowa go wwczas
i Gunnar znajdujc si w obliczu mierci lubowa powrci do [prawdziwej]
wiary i pogodzi si z krlem Olafem. I od razu Frej osab; diabe opuci po
sg, a Gunnar zrzuci go z wozu i porba. Wwczas ona Freja zaproponowaa
mu, e ogosi, gdy przybd do osad, i to on jest Frejem". Gunnar zgodzi si
i wdzia na siebie szaty z posgu (ferr Gunnarr tha j umbuning skurdgodsins).
Gdy przybyli do wsi, ludzie dziwili si, e Frej, opuszczony przez wit, jedynie
w towarzystwie ony, uszed cao z burzy. Zdziwili si jeszcze bardziej, gdy zo
baczyli, e Frej chodzi i pije jak inni ludzie. ywy Frej ze sw on jedzi jak
zawsze od osady do osady, z uczty na uczt i jedyn rnic z dawnym obycza
jem byo to, e nie chcia krwawych ofiar, komentujc si darami ze zota, sre
bra, piknych szat i innych kosztownoci. Po jakim czasie ludzie zauwayli, e
ona Freja jest brzemienna, co uznali za dobry znak, tym bardziej, e i plony by-
164
ly tego roku bardzo udane. Szwedzi byli wic bardzo zadowoleni. Tymczasem
pogoski o tym, co stao si w Szwecji, dotary do krla Olafa, ktry domyli
si, e Frejem, ktry oy, musi by Gunnar helmingr. A e krl przekona si
wanie, i nie by on winien zbrodni, o ktr go posdzono, posa do jego bra
ta Sygurda, by namwi go do powrotu. I obaj potajemnie wrcili do kraju,
przywoc ze sob i skarby Freja, i on Gunnara, wczeniej kapank Freja,
ktra w Norwegii przyja chrzest.
Przydomek Gunnara, helmingr, czyli poowa", moe w tym przypadku ozna
cza dwoisto charakteru czowieka bdcego jeszcze na wp poganinem, na
wp chrzecijaninem, a moe nawet po ucieczce z dwom Olafa - czasowego
apostat (J. Harris 1975, 169-171).
Opis przygody Gunnara z kapank Freja, cho we Flateyjarbk ma ju
charakter chrzecijaskiej, literackiej anegdoty o naiwnoci szwedzkich pogan,
nosi wyrane lady bardzo dawnych obrzdw . Alexander H. Krappe
(1928-1929, 226-233), przywoujc analogie rzymskie i hellenistyczne stwier
dzi, i legenda odzwierciedlaa autentyczny rytua, w ktrym mczyzna od
grywa rol Freja. Jest ona jednym z waniejszych argumentw skaniajcych
do przypuszcze, e sednem kultu bogini Nerthus by obrzd witego mae
stwa (hieros gamos). Mona bowiem domniemywa, e kult Nerthus nie zosta
przez Tacyta opisany dokadnie, i w rzeczywistoci skierowany by do pary
bstw podnoci, Nerthus i Njorda (A. Huldgrd 2002, 85). Pozostaje to
wszake jedynie hipotez. Wyranie natomiast podkrelany jest u Tacyta cha
rakter Nerthus jako Matki Ziemi (B.-M. Nsstrm 1995, 48-51). Motyw bogini-matki znajduje u staroytnych Germanw dobre powiadczenie w licznych
postaciach tzw. Matron z germasko-rzymskiego pogranicza w Nadrenii, opa
trzonych dedykacjami w rodzaju matribus meis germanis" . Take fiscy Aestowie mieli by wedug Tacyta (Germania 45) czcicielami matki bogw".
Bstwa tego rodzaju zapewniay swym podopiecznym dobrobyt, opiek na mo
rzu i w wojnach, a przede wszystkim podno i urodzaj - wtki bardzo mocno
13
14
13 W pogaskich religiach istniay wozy na ktrych zasiada mogli jedynie bogowie. Herodot
(VII, 40) opisa wz Zeusa" (czyli Ormuzda/Ahura Mazdy), ktry cigno osiem biaych koni,
a za komi szed pieszo wonica, trzymajc w rku cugle, bo aden czowiek nie wsiada do tego
wozu". Za nim dopiero poda wz Kserksesa. Warto przywoa tu rwnie przekaz Liwiusza (V,
23) o tym, jak Camillus po zdobyciu Vejw zasiad jako dyktator na cignitym przez cztery siwki
wozie triumfalnym, przez co - zdaniem Liwiusza w bezbony sposb - przekracza kondycj ludz
k, prbujc zrwna si z Jowiszem. L.P. Supecki, 1998, s. 133, tam rda i literatura.
14 Patrz niej, s. 253-254.
165
podkrelone w opisie objazdu Szwecji dokonanego przez Gunnara, penicego
rol Freja i jego brzemienn kochank.
Wracajc do macierzyskich" aspektw Nerthus nie wolno zapomnie
o zrodzonym z ziemi" Tuistonie, boskim praprzodku germaskich bogw i ich
plemion. Poniewa Nerthus bya matk-ziemi, to Tuisto mg by uznawany za
jej syna, tym bardziej, e w skad pochodzcych pono od niego Ingweonw za
liczy mona plemiona oddajce cze bogini Nerthus (J. de Vries 1957, 164).
Nerthus, podobnie jak pniej Njord, bya wyranie zwizana z wod. Jej
gaj pooony by na wyspie, na ktrej znajdowao si tajemnicze jezioro, w kt
rym myto posg (lub kapank) bogini, dokonujc rytualnego oczyszczenia, czy
to po zetkniciu si witoci z brudnym wiatem miertelnikw, czy to po doko
naniu si seksualnego aktu hierogamii. Dla topienia sug bogini w wodach wi
tego jeziora doszukano si analogii w ludowym motywie skandynawskiej bogin
ki morskiej (havfrue), chtnie wcigajcej ludzi w wodne odmty (G. Dumzil
2000, 123-138; A. Huldgrd 2002, 87), podobnie jak to lubiy czyni sowia
skie rusaki. Do tego kompleksu wierze naley te zaliczy wyroczne rdo
w Uppsali, w ktrym topiono ywcem czowieka, zasigajc w ten okrutny spo
sb wyroczni .
Jaki jest jednak zwizek bogini Nerthus otoczonej kultem w staroytnoci
z czczonymi we wczesnym redniowieczu Wanami? Mski partner Nerthus nie
zosta przecie w adnym rdle staroytnym potwierdzony! Ale odpowiedni
kiem imienia Nerthus jest miano nordyckiego boga Njorda, ktre jest niczym in
nym jak jego msk form . Etymologi imienia Nerthus/Njord wywodzi mo
na od *nertu, sia stwrcza" . Zatem domniemany, staroytny poprzednik Njor
da mg by partnerem Nerthus. Imi Njorda pojawia si te w liczbie mnogiej.
Skald Thorarin svarti (Mahlidingavisur 5: Skj. Bl, 106) mwi mianowicie o Nirdir (cilej thjr-Nirdir), co potwierdza istnienie Njordw w wikszej iloci (J. de
Vries 1957, 174). I nie wydaje si, aby by to lad ich obecnoci jako dioskurycznej pary bogw. Mona wic przyj, i w staroytnoci Njord by bratem i part
nerem Nerthus, a we wczesnym redniowieczu Nerthus (w staroszwedzkim Niaerth) partnerk Njorda, wymienian bez imienia jego siostr i zarazem on, pki
15
16
17
18
15 Adam z Bremy, IV, 26, Schol 138; por. L.P. Supecki, 1998, s. 189.
1 6
166
Njord mieszka jeszcze w Wanaheimie, matk Freja i Freji (Ynglinga saga 4; Ls.
36). W toponomastyce Szwecji spotykamy zreszt nazwy urobione od eskiej
postaci imienia Njorda, brzmicej Niaerth . Njord i Nerthus stanowiliby wic
wczeniejsz posta pary Frej i Freja, a ci ostatni, patrzc w kategoriach religio
znawstwa, byliby odnowieniem ich postaci (W. Meid 1992,492). Zdawano sobie
spraw z dawnoci posta Njorda. W listach dynastycznych wystpuje on wrd
najstarszych bogw, jak w podanej przez Ariego inn frodi genealogii Ynglingw,
gdzie pojawia si zaraz po Yngvim . Take z opisw jego postaci wynika
wyranie, e - podobnie jak Odyn - nie by ju modziecem i nalea raczej do
grona krzepkich starcw rzdzcych wiatem bogw.
Njord by w mitologii skandynawskiej ojcem Freja i Freji, tak wedug Eddy
poetyckiej (Grm. 43, Skm. 41, Thrk. 22) jak i wedug skaldw (Skaldskap. 5).
Solarijod (79) wspomina jeszcze o jakich tajemniczych runach, rytych przez
dziewi crek Njorda, wspominajc z imienia najstarsz z nich Baudveigr
i najmodsz Kreppvor, obie skdind nieznane; kim bya ich matka - rwnie
nie wiemy . Skaldowie podkrelali wyranie, e jako vana gud\ lub vana
nid eda Van" (potomek Wanw lub Wan) Njord by typowym przedstawicielem
swego rodu. Podana przez Snorriego (Skaldskap. 5) peryfraza imienia tego boga
okrelajca go jako boga dawc bogactwa" (fegiafa gud), pokazuje jego rol
bstwa dobrobytu. Podaje go wprawdzie jedynie Snorri, ale w napisanej przez
Egila Skallagrimssona Arinbjarnarkvaedzie (17) skald podziwia swego przyja
ciela, Arinbjorna, podkrelajc, e aska Freja i Njorda daa mu ogromne bogac
two. Vatnsdoela saga (47) opisujc jednego z bohaterw opowieci stwierdza,
e by bogaty jak Njordr" (audigr sem Njordr), co brzmi jak przysowie. Skal
dowie niekiedy odwoywali si te do postaci Njorda w kenningach okrelaj
cych mczyzn (M. Kristensen 1930-1931, 80).
19
20
21
167
i urodzaj ziemi i w tych sprawach naley go wzywa". Njord by wic bogiem
zwizanym z bogactwem, dobrobytem i z morzem. W zgodzie z tak wizj jego
postaci Snorri w Ynglinga sadze (9) opisa czasy panowania Njorda (przedsta
wionego w roli ziemskiego krla z dynastii Ynglingw) jako lata pokoju i do
brobytu, cho mia on oboy Szwedw podatkami (tok hann tha skattgjafar af
theim). Pomimo to w jego czasach panowa powszechny pokj (fridr allgodr)
i plony byy co roku tak wielkie, e Szwedzi wierzyli, i panuje nad urodzajem
i dobrobytem ludzi". Podobnie Snorri opisa potem panowanie jego syna Freja.
Pierwsz on Njorda bya, jak ju wiemy, jego wasna siostra, z ktr
w wiecie Asw musia si rozsta. Jego drug on zostaa Olbrzymka Skadi.
Gdy dla zadouczynienia za mier jej ojca Thjaziego pozwolono jej wybra
ma spord Asw, zosta nim przypadkowo Njord (Skaldskap. 1: 1931, 81).
Skadi decydujc si, ktrego z bogw chce za ma, musiaa dokona wyboru
widzc tylko ich nogi. I wtedy patrzc na pikne nogi Njorda uznaa, e mog
nalee jedynie do Baldra, ktry by jej wymarzonym kandydatem. Tymczasem
byy to nogi starego Njorda. Maestwo skojarzone w tak dziwny sposb
szybko si rozpado, gdy Skadi nie chciaa mieszka nad morzem u ma,
a Njord w grach u ony.
22
Snorri (Gylf. 23) tak opisuje jego maestwo: Njord mia on, ktra nazy
wa si Skadi, crk Olbrzyma Thjaziego. Skadi chciaa mieszka w siedzibie
swego ojca w grach, ktra nazywa si Thrymsheim, Njord za w pobliu mo
rza. Umwili si wic, e bd razem 9 nocy w Thrymsheimie, a potem 9 nocy
w Noatun. Ale gdy Njord wrci z gr do Noatun, rzek:
Straszne byy gry dla mnie,
Cho niedugo tam byem,
dziewi nocy spdziem.
Wilkw wycie
W chorob mnie wpdzi,
Po pieniach abdzi.
Za Skadi rzeka:
le si wyspaam.
Na posaniu z fal.
Ptakw syszc krzyki.
Budziy mnie,
Przylatujcych z oddali
Wrzaski mew o poranku.
2 2
Por. J. de Vries 1957, 176. Dla tego wtku warto poszuka analogii, dalekim, ale nie pozba
wionym podobiestw motywem jest tu sd Parysa, oceniajcego pikno greckich bogi.
168
Snorri dodaje tu jeszcze, e Skadi zostaa ju na zawsze w Thrymsheimie
i na nartach, z ukiem i koczanem na plecach, poluje w swych grach na zwie
rzyn. Swoj opowie o zwizku Njorda ze Skadi Snorri (Gylf. 24) zamyka
stwierdzeniem: Njord mia potem w Noatun dwoje dzieci, jedno zwao si Frej,
a crka Freja, oboje byli piknego oblicza i silni". Kim bya ich matka, w tym
miejscu Snorri milczy. W Skaldskaparmal (6) wtek nieudanego zwizku Njor
da uzupenia jeszcze strof jedenastowiecznego skalda Thorda Saerkessona, kt
ry stwierdza, e mdrej Skadi nie spodobao si midzy Wanami". Refleksem
tego wtku mitu jest opowie Saksona Gramatyka (I, 8, 18-19) o podobnym
sporze Hadingusa z Ragnhild.
Po wojnie Asw z Wanami Njord znale si mia wrd Asw jako zakad
nik. Jak powiada Snorri (Gylf. 23) Njord nie pochodzi z rodu Asw, wychowa
si w Wanaheimie, a Wanowie posali go jako zakadnika do Asw, a w zamian
otrzymali od nich tego, ktry nazywa si Hoenir. Taki by pocztek zgody mi
dzy bogami i Wanami (med godum ok vonum)".
Powstaje wic pytanie, czy dzieci Njorda: Frej i Freja, urodziy si przed je
go pojawieniem si wrd Asw, czy te dopiero potem (K.A. Eckhardt 1940,
4-5). Snorri daje tu dwie sprzeczne odpowiedzi. W Ynglinga sadze (4) twierdzi,
e Freja i Frej Njord spodzi ze swoj siostr jeszcze w wiecie Wanw. Jeli
tak, to Frej mg wraz ze swym ojcem sta si zakadnikiem oddanym w rce
Asw. Ale w Gylfaginning (23-24) tene Snorri stwierdza, e Frej i Freja uro
dzili si ju po tym, jak Njord przyby do Asgardu . Argumentem za tak wer
sj mitu jest motyw ofiarowania maemu Frejowi jego siedziby, Alfheimu, ktr
otrzyma mia od Asw, gdy wyrn mu si jego pierwszy zbek (Grm. 5). Jeli
trzyma si tej wersji mitu, to Njord by jedynym zakadnikiem posanym przez
Wanw do Asw, podczas gdy Asowie do Wanw posaliby im w zamian jedy
nie Hoenira. Wspomniana tu ju niejasna strofa 39. z Vafthrudnismal potwier
dza, naszym zdaniem, istnienie takiej postaci mitu .
23
24
169
Zamilknij Njordzie! Gdy bye na wschodzie [= u Olbrzymw]
Posany jako zakadnik bogom.
Crom Hymira suye za ustp,
I siusiay ci w usta.
26
25 Hjalpi mer sva Freyr ok Njordr ok hinn atmattki ass: Landnamabk, H 268: IF 1, 1968, 313
i 315. O wiarygodnoci Ulfljotslog krytycznie lecz niesusznie O. Olsen 1966, 34-49; jego wtpli
woci obala Jon Hnefill Adalsteinsson, 1998, 49-50.
26 Toast Odyna en sidan Njardar fuli ok Freys full til ars ok fridr, Hakonar saga goda 14.
170
27
Gdy skald Hallfredr (Lausavisur 9-10: Skj. BI, 159) rozwaa swoje nawr
cenie, stwierdzi, e jeli przyjmie wiar Chrystusa, to:
li bd na mnie Frej i Freja,
Odwrc si od dziedzictwa Njorda (odul Njardar),
Grozi mi gniew Grimnira [Odyna]
I potnego Thora.
171
agrarnych rejonach Szwecji wiadczy jednak, i by te patronem podnoci,
urodzaju ziemi i dobrobytu. Te same cechy.charakteryzuj posta Nerthus i par
Frej-Freja.
7.2. Frej
Frej i Freja pojawiaj si pod tymi imionami dopiero we wczesnored
niowiecznej Skandynawii. Imi Freja (starogrnoniemieckie fro) oznacza pa
na" (J. de Vries 1962, 142). Takie jego okrelenie powsta mogo drog tabuizacji . Pierwotne imi Freja brzmiao zapewne Ing (staroskandynawskie Yngvi),
czego reliktem jest okrelanie go mianem Yngvi-Freja {Ynglinga saga 11). So
wa frejr, podobnie jak frodi, byy wic pocztkowo jego przydomkami.
30
Ing (starogermaski *Ingwaz) by w staroytnoci eponimem plemienia Ingweonw, synem Mannusa i wnukiem zrodzonego z ziemi Tuistona . Autenty
czno i gboka archaiczno postaci Inga nie budz wtpliwoci. Tacyt (Ger
mania 2) przy okazji opisu pochodzenia Ingweonw przedstawi jego genealo
gi powoujc si na starodawne pieni (carmina antiua) Germanw. Powiad
czenie nazwy Inguaeonw u Pliniusza (Naturalis historia IV, 96, 99) rwnie
potwierdza porednio posta ich eponima. Do imienia Inga nawizuje te imi
Ingviomerusa, wuja Arminiusza powiadczone przez Tacyta (Annales I, 60).
Etymologia imienia Inga nie jest jednak jasna .
31
32
33
E.C. Polome 1995, 587. Jest to zreszt czstym zjawiskiem w dziejach religii, znakomitym
przykadem jest tu sowiaski trjgowy" Trzygow, najprawdopodobniej tabuizowane miano Welesa.
31 Czy Mannusa da si wobec tego utosami z Njordem, mona ju jednak wtpi.
32 Tak B. Maier 2000a, 417^118; podobnie ju J. de Vries 1962, 286, 678-679.
33 Pochodzcym najpniej z IX wieku, zachowanym w dziesitowiecznym rkopisie:
K. Duwel 1983, 105; por. te E. Moltke 1976, 31.
172
Heardingowie s uznawani za tosamych z Hasdingami czyli z Wandala
mi, ktrych kolebk umieszcza si w Vendsyssel na Jutlandii, a Wschodnich
Danw (Eastdenum) lokuje si w poudniowej Szwecji . Jan de Vries (1957,
167) usiowa doszuka si zwizku motywu podry Inga wozem za morze
z obyczajem wyposaania bogatych pochwkw skandynawskich (jak na
przykad ten z Oseberg) w paradne wozy. Ale lepsz paralel stanowi tu w
tek objazdu wozem w kulcie Nerthus, z ktr Inga mogy czy cakiem bli
skie zwizki.
34
W Beowulfie (v. 1044 i 1319) Ing wystpuje jako eodor Ingwina (opiekun
Ingweonw) ifrean Ingwina (pan Ingweonw) - tym zaszczytnym przydo
mkiem okrelony jest krl Hrodgar. Dawni Duczycy przedstawiani s wic
w rdach staroangielskich jako czciciele Inga. Uyty w Lokasennie (43) przy
domek Freja Ingunar-Frej i jego miano Yngvi-Freyr w Ynglinga sadze (11) po
twierdzaj daleko idc tosamo Freja z Ingiem i s odpowiednikiem zawiad
czonego w Beowulfie okrelenia freon Ingwina (E.C. Polme 1995, 587). Ale Ing
jako Yngvi powiadczony jest w redniowiecznej Skandynawii nie tylko jako
przydomek Freja. Czasem pojawia si te jako samodzielne bstwo. U Ariego
jest praprzodkiem dynastii Ynglingw, Njord jest jego synem, Frej wnukiem,
a Fjolnir prawnukiem. Odyn nie jest w tej wersji genealogii rodu Ynglingw
w ogle wspomniany. W aciskim streszczeniu zaginionej Skjoldunga sagi
Skjold i Ing s synami Odyna, z ktrych pierwszy otrzymuje wadz nad Dani,
dmgi za nad Szwecj .
35
36
173
37
174
Freji, bogiem Wanw (Vana god) i krewnym Wanw (Vana nid), Wanem, bo
giem obfitych plonw (argod) i dawc bogactwa (fegiafa)". W Gylfaginning
(24) opisuje go jednak jako najsawniejszego z Asw (hinn agaetasti afasum).
W Lokasennie (35) nazywa si go mianem pana Asw (asa iadarr). W Haustlong (10) wszyscy bogowie nazywani s jego rodem jako attir Ingvifreys i zde
cydowanie nie odnosi si ono li tylko do Wanw (jak okrelenie potomkowie
Njorda" w przytoczonej tu wyej strofie Halfroda). Gbsze wczytanie si
w Skirnismal pozwolio Gro Steinsland (1991; 1992) postawi tez, e podczas
swoich zalotw do Gerdy Frej pojawia si w peni chway wadcy, obdarzony
wszystkimi insygniami niezbdnymi krlowi.
Frej przedstawiany jest take jako wdz i wojownik. W Skirnismal (3) nazy
wa si go obroc bogw" (folkvaldi goda). W Lokasennie (37) Tyr podkrela,
e jest najlepszy z wszystkich konnych wojownikw" (bestr alla ballrida). Je
go imi pojawia si czsto nie tylko w kenningach okrelajcych mczyzn
(M. Kristensen 1930-1931, 81), ale take w metaforach zwizanych z wojn.
W Husdrapie (7) Frej cieszy si z boju (jest bodfrodr). Walka to wedug Hrafnsmal (6) Thorbjorna Hornklofiego zabawa Freja" (Freys leikr) albo wedug Egi
la Skallagrimssona (Lv 41: Skj. B I , 51) - wiec Yngviego (Yngva thing). Frej po
trafi wic dzielnie walczy. Zabi Olbrzyma o imieniu Beli, std nazywany jest
kenningiem zabjca Beliego" . Poniewa jednak podczas zalotw do Gerdy
odda Skimirowi swj cudowny miecz, ktry sam potrafi walczy, zosta po
zbawiony ora. Dlatego wedug Snorriego (Gylf. 37) Olbrzyma Beliego zabi
rogiem jelenia. Snorri twierdzi zreszt, e by w stanie zabi go goymi rko
m a . Cudownego miecza tak naprawd zabraknie mu dopiero podczas
ragnarok, gdy, jak nie bez racji zarzuca mu Loki (Ls. 42), nie bdzie mia czym
walczy. Voluspa (52) mier Freja w pojedynku z Surtem zestawia w jednej
strofie ze mierci Odyna poartego przez Wilka. Pokazuje to, jak wielk rol
w ostatniej bitwie bogw odegra mia Frej, wiksz moe nawet ni Odyn, je
go przeciwnik jest bowiem waniejszy ni wilk Fenrir, jako e to wanie Surtr
pozostanie zwyciski na placu boju i roznieci poar zagady.
Pora, by przedstawi wreszcie Freja jako boga podnoci i dobrobytu. We
dug Snorriego (Gylf. 24) rzdzi deszczem i wieceniem soca a przez to pod39
40
39 Bani Belja, Vsp. 53; podobnie jako Belja dolgr okrelany w Halygjatal 5.
40 U Saksona Gramatyka (V, 16, 1) odpowiadajcy Frejowi krl Frodi III ginie przebity rogami
krowy morskiej (bos maritima) a cilej znajcej si na czarach kobiety, ktra przybraa tak posta,
ale wedug wypisw Arngrimura Jonssona ze Skjoldunga sagi - przebity rogami jelenia, por. J. de
Vries 1957, 186; E.C. Polome 1995, 590.
175
noci ziemi, dlatego dobrze jest go prosi o urodzaj i pokj (til ars ok fridar),
on take rzdzi dobrobytem ludzi". Czsto wspominana w rdach nordyckich
ofiara til ars ok fridr bya wic kierowana do Freja.
Jak si wydaje, kult Freja by szczeglnie rozpowszechniony w rdzennej
Szwecji - Svealandzie. Gdy skald Hallfredr (Hallfrodar saga 5) nie mg si
zdecydowa, czy zosta przy pogastwie, czy te przyj chrzecijastwo - zda
si na wyrok losu i uzna, e wiatr kierujcy jego statek w stron Szwecji ozna
cza bdzie, e powinien skada ofiary Frejowi, natomiast Thorowi i Odynowi,
jeli wiatr skieruje go na Islandi. Ostatecznie wiatr ucich i Hallfredr stwierdzi,
e jest to znak nakazujcy mu przyj chrzest w Norwegii, gdzie panowa na
wrcony ju Olaf Tryggvason.
W Ynglinga sadze (10) Snorri przedstawia Freja jako ziemskiego krla
z uppsalskiej dynastii Ynglingw. Jego panowanie, podobnie jak wadanie
Njorda, przynioso ludowi dobrobyt, cho podobnie jak ojciec ciga mia ze
Szwedw podatki. Ale w odrnieniu od wspczesnych wadcw dawa ludowi
co wanego w zamian: Przynosi dobre plony i urodzaj. Zbudowa pod Uppsa
l a wielki hof i mia tam swoj siedzib", do ktrej ciga wszelkie dochody, co
dao pocztek majtkowi korony szwedzkiej, zwanemu Uppsalaaudr. W jego
czasach panowa pokj Frodiego (frodafridr), i zawsze byy dobre plony w ca
ym kraju. Szwedzi przypisali to Frejowi. Czczono go wic bardziej ni innych
bogw, gdy w jego czasach lud by bogatszy, panowa bowiem pokj i uro
dzaj". Snorri jako on Freja wymienia Gerd, a jako ich syna Fjolnira. Lecz,
jak powiada Snorri, Frej zwany te by drugim imieniem Yngvi. Byo on uy
wane ju wczeniej w jego rodzie jako zaszczytne miano, i std Ynglingowie
nazywani byli jego potomkami". Gdy Frej zmar, wedug Snorriego pochowano
go potajemnie w kopcu, zbudowano w nim dla niego pomieszczenie, do ktrego
prowadziy jedne drzwi i trzy okna. A Szwedom wmwiono, e bg nadal yje,
i ci przez trzy lata wci pacili mu podatki, do jednego z okien wrzucajc mo
nety zote, do drugiego srebrne, a do trzeciego miedziane. I czas dobrego uro
dzaju trwa nadal, co ciekawe take potem, gdy po trzech latach Szwedzi za
uwayli wreszcie, e Frej zmar. Pragnli jednak, by pozosta dalej z nimi. Dla
tego wbrew obyczajowi nie spalono jego ciaa i - jak mona si domyla - po
zostawiono je w kurhanie. Co wicej, wtedy to nazwano go bogiem caego
wiata (veraldar god) i od tego czasu skadano mu ofiary przede wszystkim za
urodzaj i pokj (til ars ok fridr)".
Snorri w Ynglinga sadze wspomina o frodaridr, pokoju Frodiego". W Danii
Frej jako ziemski krl identyczny jest z Frodim trzecim. W pitej ksidze Gsta
176
Danorum Saksona Gramatyka Frodi jest mitycznym krlem duskim zaliczo
nym do przodkw dynastii Skjoldungw. Za jego czasw panowa miay uro
dzaj, dobrobyt i pokj. Era pokoju Frodiego {frodafridr), znana wic bya take
Duczykom i by to najwyraniej zoty wiek mitologii skandynawskiej. Szuka
jc powiza wasnych dziejw mitycznych z histori wiata redniowieczni
kronikarze ustalili, e era frodarridr przypada miaa na czasy pax Augusta
w Rzymie, gdy na wiecie urodzi si wrd ludzi Jezus Chrystus i obejmowa
wszystkie kraje, gdzie mwiono po dusku" {alla danska tungu) - czyli ca
Skandynawi (Snorri, Skaldskap. 43). Wedug Snorriego panowa wtedy w Da
nii Frodi, syn Fridleifa, wnuk Skjolda. Warto zauway, e zdaniem Snorriego
frodafridr cechoway nie tylko dobrobyt i bogactwo. Byy to take, a moe prze
de wszystkim, czasy, gdy nikt nie rani nikogo innego, nawet jeli ujrza przed
sob zabjc swego ojca lub brata, czy to w wizach, czy wolnego. Nie byo
zodziejstwa i rabunkw, a zota bransoleta leaa dugo na wzgrzach Ialangr".
W tym malowniczym motywie doszukiwa si mona wtku zotego piercienia
kapana i wadcy, wystawionego na widok publiczny w krlewskim sanktu
arium, ktrego nazw lalangrs heide mona rozumie jako Jelling (E.C. Polome
1995, 590)! Z tej opowieci Snorriego wynika jednak jeszcze wicej. Pojcie
fridr, nieodczne od ar okrelajcego urodzaj, podno i coroczne dobre plony,
oznaczao ad i pokj. Dopiero jedno i drugie, ar ok fridr, pozwalao si cieszy
dobrobytem i godnym yciem. Motyw frodafridr znany by ju pierwszym, po
gaskim skaldom (Vellekla 18) i poezji Eddy (HHund. I, 13).
Ale nawet dobrzy pocztkowo wadcy stawali si z czasem gorsi. Eddaiczny
Grotasongr opisuje, jak dwie olbrzymki, Fenja i Menja, jako niewolnice mieliy
w magicznym mynie Groti zoto, szczcie i powodzenie dla krla Frodiego.
Ten ziemski odpowiednik boga przedstawiony jest jako okrutny pan Olbrzymek,
nie pozwalajcy im nawet na chwil oddechu. Fenja i Menja zmey mu wic na
koniec w magicznym mynie klsk i mier. Std jednym z kenningw zota
jest mka Frodiego", Froda mjt .
x
Imi Frodi oznacza moe czowieka mdrego", ale take, co duo lepiej
pasuje do kontekstu opowieci o Frodim, mczyzn bujnego, rzekiego,
krzepkiego i jurnego", i to w sensie wyranie odwoujcym si do jego mskich
moliwoci seksualnych . Tosamo Freja z Frodim potwierdza Skirnismal (1),
42
4 1
177
gdzie Frej obdarzony zostaje przydomkiem inn frodi", i nie chodzi chyba
w tym miejscu o jego mdro, szczeglnie jeli zway, e zawierajca ten epi
tet strofa opisuje Freja pogronego w mioci do Gerdy.
O zwizku Freja z Gerd opowiada obszernie eddaiczny Skirnismal, opisuje
go take Snorri (Gylf. 37). Jest to, przynajmniej w swej zewntrznej, pnej
warstwie , opowie o mioci boga do piknej Olbrzymki. Snorri (Gylf. 39)
opowiada o niej nastpujco:
43
44
Gymir nazywa si pewien m, a jego ona Aurboda , bya ona z rodu Grskich Olbrzymw (bergrisa aettar), ich crk bya Gerdr, najpikniejsza ze wszystkich kobiet. Zdarzyo si pewnego dnia,
e Frej wszed na Hlidskjalf i patrzy na wszystkie wiaty, a gdy spojrza w pnocne strony, zoba
czy w pewnej osadzie dom wielki i pikny. Do tego domu sza kobieta wyjtkowej urody, a gdy
podniosa rce, by otworzy drzwi przed sob, jasno rozbysa z jej doni na niebiosa i morza, i ca
y wiat zapon blaskiem od niej .
45
Powstanie Skirnismal w formie znanej nam pieni datowane jest niekiedy nawet dopiero na
XIII wiek; por. P. Bibrie 1986, 21.
4 4
4 5
Wstp proz do Skirnismal opowiada t sam histori krcej i w mniej poetyckiej formie,
umieszczajc rodzinny dom Gerdy w Jotunheimie.
178
M nie pragnie aden
Bymy si pobrali.
Asowie, i zwizani z nimi Wanowie (tu jak i w wielu innych miejscach poja
wiajcy si tu pod mianem Elfw) unikali bowiem wchodzenia w parentele z Ol
brzymami. Snorri (Gylf. 37) podkrela zreszt, e podobne obiekcje mg mie
i Gymir, ojciec Gerdy. Frej poprosi wic Skirnira, by wybra si w jego imieniu
prosi o rk jego ukochanej i przywid j do niego, nie baczc na to, czy spodo
ba si to ojcu wybranki, czy te nie. Skirnir zgodzi si ruszy na niebezpieczn
wypraw, ale pod warunkiem, e otrzyma od Freja jego magiczny miecz co sam
si wznosi, by bi Olbrzymw" i konia, zdolnego dowie go do ich wiata .
Wyprawa Skirnira do zagrody Gymira ma wszelkie cechy wyprawy do zawiato
wej krainy (Skm. 10-15, 17-18) po ukryt tam w zamkniciu kobiet, podobnie
jak wyprawa Svipdaga po Menglad w Fjolsvinssmal, czy odnalezienie Sigdryfy
przez Sigurda w Sigdrifumal . Odpowiedni ko by wic Skirnirowi niezbdnie
potrzebny, nie kady wierzchowiec nadawa si bowiem do wyprawy w zawiaty
i na zwyczajnym koniu Skirnir nie zdoaby dotrze do zagrody Gymira. Wtek
oddania Skimirowi miecza mie moe jeszcze gbsze przyczyny. Pomimo e
Skirnir jest w duym stopniu alter ego Freja (P. Bibrie 1986, 29), podkrela si
czsto, e oddanego sudze miecza zabraknie mu w dniu ragnarok.
46
41
W zamian za zgod Gerdy na jej zwizek z Frejem {Skm. 19-22) Skirnir ofe
ruje piknej Olbrzymce szczerozote, oddalajce staro jabka (epli ellifu... algulliri) i zot bransolet, t sam, ktra spona z Baldrem na jego stosie (baugr... thott brendur se med ungum Odins syni) - czyli jabka Idunn i Draupnir
Odyna! Jako dar chce jej te odda otrzymany od Freja magiczny miecz. Ale
Gerda pozostaa nieugita, nawet wtedy, gdy Skirnir zacz dla odmiany grozi
jej i jej ojcu tym samym cudownym mieczem (Skm. 23-25). Poskutkoway do
piero czary (Skm. 26-36). Skirnir uda si do gaju i biorc do rki rdk (gambateinn) zerwan ze wieego, ywego drzewa zagrozi Gerdzie obdem, sza
em, trosk, rozpacz, niespenionym podaniem, maestwem z trjgowym
Thursem (lub, co gorsza, staropaniestwem), gniewem Odyna, a wreszcie sig
n do magii run, ryjc trzykrotnie przynoszc nieszczcie run thurs, a potem
runy haby (ergi), dzy (aedi) i niedoli (othola) . Czaryskirnira znalazy zna
komite potwierdzenie w runicznym zaklciu miosnym odkrytym w Bergen,
48
4 6
Skm. 8-10 oraz Gylf. 37, gdzie jednak Snorri nie wspomina o koniu.
47 L. Motz 1981; E.C. Polome 1995, 590.
4 8
179
IW
mmmmmm
Y
49 Napis pochodzcy z 1380-1390 roku (Liestl 1963, 41; tene 1965, 33; E. Marold 1998,
683), niestety czciowo uszkodzony, zawiera dugie i skomplikowane w treci zaklcie:
Rist ek botrunar,
rist ek bjargrunar,
eintalt vid alfum,
tvifalt vid trollum,
firifalt vid kursum.
Vid inni skaedu
Skag-valkyriu
Svat ei megi
Laevis kona
Lift pinu g(randa).
Ek sendi per,
W yciu twoim
ek sida ber
Posyam ci
ylgjar ergi ok u[)ola.
Czaruj ci
A [jer renni uboli
Na wilczy wstyd
Ok ioluns md.
I na niedol,
Sittu aldri,
I na cierpienie iolun (szalestwa?).
Sof bu aldri.
Aby nigdy nie spocza,
Ant mer sem sjalfri ber. Berist rubus [etc/ Aby nigdy nie zasna.
Kochaj mnie jak kochasz sama siebie. Rzucam rubus rabus et arantabus (...).
Ostatnia pseudoaciska fraza znaczy to samo co hokus, pokus, marokus, jako e jestemy z nasz
inskrypcj w czternastowiecznym europejskim miecie. W powyszym tumaczeniu nie przyjmuj
sporej czci interpretacji przyjtej przez E. Marold, ktra (podobnie jak A. Liestl) wbrew Sigdrifumal tumaczy bjargrunar jako runy grskie (tymczasem s to raczej runy poonicze lub rozwizujce),
a w wyliczonych runach Elfw, Trolli i Thursw widzi runy skierowane przeciw tym istotom, co
180
Poniewa magia pozwala zdoby to, czego innymi sposobami osign nie mo
na, Gerdr zgodzia si na miosne spotkanie z Frejem, wyznaczajc je za dzie
wi nocy w gaju Barri, co Frej komentuje czsto cytowan strof, opisujc je
go tsknot podczas samotnej nocy przed zalubinami (zwanej hynott, Skm. 42):
Duga jest noc, dugie s dwie.
Jak ja wytrzymam trzy?
Czsto miesic wydaje si duszy
Ni jedna noc tsknoty!
jest pozbawione sensu. Nikt nie broni si przed Elfami, stanowicymi dobre duchy danego
terytorium, a listy istot, ktre dysponuj swoimi runami w Hvaml i Sigdrifumal pozwalaj
widzie tu zastosowanie run waciwych dla wymienionych w zaklciu istot. Moim zadaniem
piszcy inskrypcj ry j (w swoim przekonaniu) wraz z tymi wanie istotami, szukajc pomocy u
nich i w ich magii. Sowo vid znaczy moe nie tylko przeciw (tak E. tak Marold), ale w tym
kontekcie raczej wrd, wraz". E. Marold nie zrozumiaa te sensu sowa saeb (sejd. sida).
..czaruj", bardzo wanego w magii. Tekst, cho pny, zawiera bardzo archaiczne elementy: List
istot z ktrymi autor pisze swoje zaklcie tworz Elfy, istoty panujce nad pomylnoci danego
terytorium, jego Trolle i Thursy istoty zoliwe i skonne do szkodzenia (w magii szkodzcej
stosuje si run />, zwan thursem). Skog-walkiria to znana z Eddy Walkiria Skogul, wymieniana
zawsze na listach tych istot Sowo senda oznacza w terminologii rytualnej postanie, oddanie,
zoenie w ofierze; seida - zaczarowanie najmocniejszym z czarw, co wicej, ma ono przynie
nieodczny od seidr wstyd (ergi) i spowodowa szalestwo i niedol. Mianem taevisi (zoliwy)
ktrym okrela si tu kobiet bdc celem zaklcia, okrela si w Eddzie i w poezji skaldw
Lokiego (taevisi Loki uci wosy Sif).
181
wtku nawizuj genealogie krlewskich rodw Ynglingw z Uppsali w szwe
dzkim Svealandzie, Ynglingw z norweskiego Vestfoldu i norweskich jarlw
z Hladir. G. Steinsland (1991; 1992, 736-751) podkrela jego zwizek z ideolo
gi krlewsk: Frej pojawia si w Skirnismal na tronie (tak mona tu interpreto
wa Hlidskjalf), z jabkami, bransolet-piercieniem i z mieczem, a jego suga
posuguje si rdk, w ktrej, z mniejszym ju powodzeniem, doszukiwa si
mona obrazu bera. Taka interpretacja ma jednak swoje sabe strony. Warto za
uway, e Frej uywa atrybutw w ogromnej wikszoci nie nalecych do
niego: Hlidskjalf i Draupnir nale bowiem do Odyna, zote jabka wiecznej
modoci do Idunn, a rdk (gamabteinn) Skimir sam sobie robi, gdy zacho
dzi po temu potrzeba. Jedynie miecz jest bezsprzecznie wasnoci Freja, ale ten
wanie atrybut Frej w zajmujcym nas micie traci. Mimo wszystko interpreta
cja mitu Freja i Gerdy jako opowieci o krlu, ktry zdobywajc kobiet, skd
ind niezbyt mu przychyln, manifestuje sw wadz nad krajem i swoje do nie
go prawa, jest do przekonujca . Imi Gerdy najlepiej tumaczy etymologia
zaproponowana przez M. Olsena (1909, 22; por. J. de Vries 1962, 164), wedug
ktrej oznacza ono wytyczony granicami szmat ziemi. Ale moe te oznacza
przepasan" (od gjord, pas), gotow do dziaania kobiet, moe chtn do boju
Walkirie (P. Bibrie 1986, 26).
50
182
Do wtku hierogamii i kultu Freja wydaj si odnosi zote blaszki (gullgub
ber), znajdowane w wielu wanych miejscach kultowych pogaskiej Skandyna
wii, najczstszym motywem jest na nich przedstawienie pary poczonej w mi
osnym ucisku . Vatnsodela saga (10) wspomina, jak podczas wrebnego se
ansu seidr dokonujca czarw Finka przepowiedziaa Ingialdowi, e ten osiedli
si na Islandii, gdzie stanie si jednym z monych, a na dowd prawdziwoci
swych sw podaa, e srebrny amulet przedstwiajcy Frej" (hlutnum markadr
Frey r af silfri), ktry Ingiald otrzyma od krla Haralda Pikno wosego po bi
twie w Hrafnsfjordzie, ju znalaz si na Islandii, i odnajdzie si dopiero wtedy,
gdy Ingiald si tam osiedli (L.P. Supecki 1998, 82). Ten ze zdziwieniem zauwa
y, e amulet faktycznie znik. A gdy wreszcie, zgodnie z wol losu, znalaz si
na Islandii i rozpocz budow swego hofu, kopic doy, w ktrych stan miay
supy jego ondvegi, honorowego miejsca gospodarza w hali, zdobione czasem
wyobraeniami bogw, znalaz w ziemi swj zaginiony amulet z Frejem (Vatnsdoela saga 15). Podobnie podczas wykopalisk w Maere (E. Liden 1969), a po
tem w Borgu na Lofotach, we wntrzach pozostaoci monowadczych hal
znaleziono liczne zote blaszki (gullgubber), w Maere wyranie zwizane z ja
mami po supach! Ich najwiksze znaleziska, pochodzce z Sorte Muld i Gudme
nie day si niestety powiza z czytelnymi ladami podobnych budowli, naj
prawdopodobniej jednak i one byy zwizane z hofami, cho ich lady zostay
kompletnie zniszczone . Moliwe wic, e wspomniane w Vatnsdoela sadze
srebrne wyobraenie Freja, jest jedynym ladem, jaki w rdach pisanych
pozostawiy po sobie uywane w VIII wieku zote blaszki - gullgubber
(P. Meulengracht Srensen 1992, 522). Przeciw takiej interpretacji wiadczy
fakt, e amulet z Frejem mia by zrobiony ze srebra, a nie ze zota, argumentem za
tak tez jest jednak uycie do okrelenia wyobraenia Freja sowa hlutr (amulet,
los), bardziej pasujcego do przedmiotu w rodzaju gullgubbar, ni do poska.
51
52
183
pomnie postacie wspomnianych w Lokasennie (Wstp proz, 43-46, 55-56)
sug Freja, Byggvira i Beyli, imi mczyzny oznacza jczmie lub oglnie zbo
e, a kobiety - by moe - pszczo . Jeli tak, to w ich osobach dostrzec mo
na personifikacje zboa i miodu . Przypomnie tu te mona maego Scaefa,
inaczej Scylda Scaefinga, protoplast Skjoldungw, pojawiajcego si jako pi
ce dziecko w odzi wyadowanej zboem.
Niezalenie od tego, czy gaj Barri czy si z zboem, czy te nie, zwizek
Freja z urodzajnymi polami wychodzi na jaw w opisach jego kultu. W VigaGlums saga (7) wspomniane jest pole Vitazgjafi znane z tego, e zawsze dawao
dobre plony , najlepsze w caej posiadoci Thvera i wyranie zwizane z tam
tejsz wityni (hofem) Freja . Spr o jego posiadanie sta si przyczyn kon
fliktu pomidzy Viga-Glumem (podeganym przez sw on Astrid) i Sigmundem, ktry pole zawaszczy; jego on bya Vigdis, krewna Gluma. Glum zabi
Sigmunda na Vitazgjafi, kalajc uwicone pole krwi (Viga-Glums saga 8). Za
bjstwo stao si pocztkiem jego potgi, ale i przyczyn koca, gdy Frej od
wrci si od niego. Ojciec Sigmunda, Thorkel, zanim opuci Thvere, zoy
w ofierze dla Freja byka, proszc boga, by Viga-Glum zosta wygnany z tej wo
ci (Viga-Glums saga 9 ) . 1 tak si w kocu stao. Przed posiedzeniem althingu,
na ktrym Viga-Gluma skazano na wygnanie, pojawi mu si we nie Frej sie
dzcy w peni chway na tronie (a stoli). Zmarli krewni Gluma przychodzili do
niego, proszc o zmiowanie dla niego, bg jednak owiadczy, e nie moe za
pomnie daru z byka (uxagjof), otrzymanego kiedy od Thorkela. Gdy Glum si
zbudzi, wiedzia, e Frej jest jego wrogiem.
54
55
56
57
58
54 G. Dumzil 2000, 45-80; P. Bibrie (1986, 24) w Byggvirze widzi po prostu mieszkaca"
(od byggja).
55 Beowulf76-52; William z Malmesbury, Gsta regum Anglorum II, 176; A.-M. Bruce 2002,
51-52 i passim; J. de Vries 1957, 204; por. niej, s. 211.
56 akr, er kailadr var Vitazgjafi, thvi at hann vard aldregi oraedr, Viga-Glums saga 7; por. P.
Meulengracht Srensen 1992, 729-732; E.C. Polome 1995, 593.
5 7
Stojc wedug Viga-Glums sagi (5) w Hripkelsstadir; wedug Landnamabk Ingjald zbudo
wa ten hof w Thvera, Landnamabk, H 184: IF 1, 1968, 253.
58 W Brandkrossa thattr (1) opisana jest dla odmiany uczta (veida), ktr Odd dedykuje Frejo
wi z yczeniem, by jego nastpca na opuszczanej przeze posiadoci wyjeda z niej z nie mniej
szym alem, jak on. W nastpnym rozdziale thatr opisane jest natomiast, jak ulubiony byk jego na
stpcy, ogarnity witym najwyraniej szaem, rzuca si w morze i ginie.
59 R. Simek 1995, 370-371; E. Polome 1995, 588; J. de Vries 1957, 177; M. Kristensen 19301931,81.
184
Odynowi, najprawdopodobniej jednak przez pomyk. Wedug Grimnismal
(43_44) jest to najlepszy ze wszystkich istniejcych statkw, zbudowany dla
Freja przez Kary, synw Ivaldiego . Ale nie jest najwikszy. Snorri (Gylf. 43)
opisuje go tak:
60
Skidlbladnir jest najlepszy ze wszystkich statkw i zosta! najlepiej zbudowany, ale Naglfar jest wi
kszy, ma go Muspell. Pewne Karty, synowie Ivaldiego, zbudoway Skidbladnir i daty statek Frejowi.
Jest on tak wielki, e mog si na nim pomieci wszyscy Asowie ze swoj broni i wyposaeniem.
Ma on zawsze sprzyjajcy wiatr, gdy tylko postawi si na nim agiel, kiedy trzeba pyn. Ale gdy
nie ma potrzeby wychodzi nim w morze, to zrobiony jest z tak wielu czci w tak przemylny spo
sb, e mona go zwin jak tkanin i schowa sobie do matego worka.
Mit mwicy o jego powstaniu wraz z innymi atrybutami bogw (Skaldskap. 35) omawiamy
niej, s. 323-324. Pamita te tu trzeba, e Hringhorni, statek Baldra, w ktrym go spalono, rwnie
przedstawiany by jako najlepszy (patrz niej, s. 197). Odpowied na pytanie, czy w przedstawie
niach Skidbladnira i Hringhorniego mona dostrzec kontynuacj motywu odzi, jaki pojawia si na
prehistorycznych rytach naskalnych w Skandynawii, ktre stawia wielu badaczy (K. Schier 1992,
202; R. Simek 1995, 358-359), wolimy pozostawi w tej pracy bez odpowiedzi.
185
miano, cho niezbyt jasne, pochodzi zapewne od jakiego przydomka Freja, naj
prawdopodobniej od *fridkan, ukochany" .
W trjcy uppsalskich bogw opisanych przez Adama Frej pojawia si dopiero
na ostatnim miejscu (co wicej, pod dziwnym imieniem), ale to on wanie wrd
bstw mskich odgrywa w Uppsali najwaniejsz rol. Wskazuj na to wyranie
rodzime rda nordyckie, w ktrych Frej jest ewidentnie najwaniejszym bo
giem Szwedw, ktrych gwnym miejscem kultu bya przecie Uppsala. Wspo
minalimy ju o obwoeniu posgu Freja i podry wozem krla Eryka do hali
Lytira, by zasign tam wrby. Ten ostatni motyw znajduje potwierdzenie
w Ynglinga sadze (38), gdzie Snorri powiadcza istnienie w Uppsali wyroczni,
w ktrej rytuale stosowano rzucanie losu (L.P. Supecki 1998, s. 117, 126).
61
6 1
E.C. Polome 1995, 587. Oznacza to jednak, e imi Friccona pochodzi od tego samego rdze
nia, co imi Frigg, ony Odyna, co moe mie gbszy sens mitologiczny!
62 Powstaje tu pytanie o wiarygodno tych przekazu, a jeli j przyjmiemy, to o okrelenie cha
rakteru tego kultu: skrajnym rozwizaniem jest tu powracajca co jaki czas teza o istnieniu w daw
nej Skandynawii sakralnej prostytucji; J. de Vries 1957, 192; V. Kiil 1962, 159-174.
186
O kulcie Freja wiadczy wspomniana tu ju archaiczna formua przysigi
hjalpi mer sva Freyr ok Njordr ok hinn almattki ass - niech dopomoe mi Frej,
Njord i najpotniejszy z Asw" i picie na rytualnej uczcie witecznej toastu
(fuli) Njorda i Freja za urodzaj i pokj (til ars ok fridr), spenianego zaraz po to
acie Odyna (Hakonar saga goda 14). Czczono go te, jak zauwaylimy, na Is
landii (Viga-Glums saga 5, 9, 26), gdzie kilku wielmow okrelanych byo
mianem freysgodi, wdz-kapan Freja, jak choby tytuowy bohater Hrafnkels
saga Freysgoda .1 miay to by zwizki bardzo szczeglne. Hrafnkel nie czci
adnego boga bardziej ni Freja i da mu ze wszystkich czci swego dobytku
po poowie" . Innym czcicielem Freja by wspomniany tu ju Ingiald, ktrego
Frej posa na Islandi, i ktremu zbudowa on tam hof. Kolejny wyznawca Fre
ja, Throgrim, skada mu ofiary at vetrnottum (Gisla saga 15). Wiara Thorgrima
w opiek Freja musiaa faktycznie by wyjtkowa, gdy bowiem zmar, jego ko
piec nigdy nie by zim pokryty od poudnia niegiem, co przypisano Frejowi,
ktry w ten sposb odwdzicza mu si za ofiary i cze (Gisla saga 18). Szcze
glna koncentracja toponimw urobionych od imienia Freja wystpuje wok
jeziora Melar. Teoforyczne nazwy miejscowe pochodzce od imion Freja i Freji
wystpuj jednak obficie w caej Skandynawii.
63
64
Zwierztami Freja byy dzik i ko. Jak ju wiemy, Frej jedzi na swoim dzi
ku Gullinborstim, inaczej zwanym Slidrugtannim. Na wito jul (czas przesile
nia zimowego okoo chrzecijaskiego Boego Narodzenia) Frejowi skadano
ofiar z dzika, sonarblot, przynajmniej wedug Eddy poetyckiej
(HHjorvards,
proza przed str. 31). Hervarar saga (8) jej dokonywanie umieszcza w lutym,
czc ceremonia ze skadaniem przysig . Natomiast Thorgrim wedug Gisla
sagi (15) skada Frejowi ofiary w padzierniku, wtedy bowiem witowano at
vetrnottum. Snorri (Ynglingajaga
18) wie sonarblot z dokonywanie wrb
(L.P. Supecki 1998, 160), nie okrelajc jednak dokadniej terminu skadania
ofiar. Nie by to rytua nowy. Skadanie przez Germanw ofiar z dzika wspo
mniane jest ju w Lex Salica .
65
66
Jeden z rodw, do ktrego zaliczono Hrafnkela, nosit nawet nazw Freysgydlingw, tandnamabk, S 335 i H 354: Landnamabk, IF 1, 1968, 336, 397.
64 Hrafnkels saga 2; por. L.P. Supecki 1998, 138.
6 5
Opis kultu Freja, ktremu w lutym krl Heidrek dokonuje ofiary z wielkiego dzika o zotej
sierci, skadajc przy tej okazji przysig, szerzej opisany jest w manuskrypcie pominitym w uy
tej tu edycji Ch. Tolkiena, 1960, 29-31.
<*>Lex Salica, III, 12: FHRG 1928, 18; por. R. Schmidt-Wiegand 1992, 580.
187
kolczuga Finnzleif, ktrej nie byo w stanie przebi adne elazo, i zoty pier
cie (gullhring), ktry zwany by Sviagris, bdcy w dziedzicznym wadaniu
Adilsa". Byy to wic insygnia zwizanego z Frejem krlewskiego rodu Ynglin
gw. Nazwa Hildigoltr oznacza dzika bitwy", a piercienia szwedzkie prosi".
Hemy ozdobione wyobraeniami dzikw znane s ze znalezisk archeologicz
nych. Hem z Benty Grange zwieczony jest wyobraeniem dzika, podobne no
sz postacie na plakietce z Valsgrde (H. Beck, 1986, 332) i na patrycy z Torslunda (Duczko 2002, 178). W Beowulfie (v. 1286) wspomina si wrcz o wini
na hemie" (swin ofer helme). Nie od rzeczy przypomnie tu bdzie o zdobio
nym dziczymi kami hemie Odyseusza. Blisze objanienie symboliki piercie
nia Sviagriss poza wskazaniem na jego ewentualn funkcj insygnium, podkre
lajcego zwizek Ynglingw z Frejem, z braku rde nie wydaje si moliwe.
Warto tu jeszcze wspomnie przewijajcy si w sagach motyw wi pozostawio
nych gdzie luzem przez islandzkich osadnikw, a potem odnalezionych w po
staci ogromnego stada, co przypisywano asce Freja (E.C. Polome 1995, 589).
67
188
e istniay dwa posgi Freja wyrzebione w Uppsali, jeden pozosta w Szwecji
i tam wanie by czczony, drugi za zawdrowa do Norwegii.
Jest to jedyny przekaz skandynawski, ktry pozwala domniemywa, e
w wityni Freja za pomoc konia wrono, podobnie jak to si dziao w wyro
czniach sowiaskich (L.P. Supecki 1998, 135-140). Pewne jest jednak tylko,
e hodowane tam wite konie naleay do Freja: najwaniejszy by ogier, ktre
go dosiad Olaf Tryggvason, wrd pozostaych zwierzt mogy by - moe na
wet wycznie - klacze. Trzymano je w okrgu witynnym. Koni nie wolno by
o dosiada. Saga nie mwi tego wprost, jednak czyn krla Olafa, dosiadajcego
ogiera Freja stanowi logiczn cz jego witokradczych dziaa, ktrych ce
lem byo nie tylko zniszczenie orodka kultu, lecz przede wszystkim ostentacyj
ne zamanie zwizanych z nim tabu dla ukazania niemocy czczonego tam boga.
Konie powicone Frejowi zwano na Islandii mianem Frejfaxi, dosownie
Grzywacz Freja". Wierzono zatem, e jedzi na nich bg. Ludziom miertel
nym nie wolno ich byo dosiada, cho od tej reguy istniay wyjtki. Frejfaxi
pojawia si w Vatnsdoela saga (34). Niejacy Jokul i Thorstein pragnli czarami
sprowadzi niepogod, by nie dopuci do pojedynku (holmgangu). Udali si do
przyjaciela Jokula, Faxa-Branda. Ju jego przydomek wskazuje, i by to
Brandr od Grzywacza". Spdzili u niego noc. Brandr mia ogiera o grzywie
innego koloru ni tuw (foxottan), ktry by zwany Freysfaxi; bardzo ceni tego
konia i uwaa za bardzo dobrego; by on doskonay we wszystkim, zarwno
w walce jak w innych sprawach. Wikszo ludzi uwaaa, e Brandr wierzy
(atrunad) w Faxi". Gdy udawal>si dla dokonania czarw, Brandr zaprzg jed
nak konia Faxi do sa. By dokona czarw,,Jokul i Faxa-Brandr poszli do ow
czarni Finnbogiego, pooonej przy ogrodzeniu, wzili pal i wrzucili do rodka.
Byy tam konie, ktre szukay osony przed niepogod". Jokul wyrzebi gow
ludzk na kocu pala i wyry na nim runy. Nastpnie Jokul zabi jedn z klaczy,
uczynili jej otwr w piersi i wsadzili j na pal zwrcon gow w kierunku Borgu". Jest to typowy opis sporzdzenia pala zemsty (nidstong), podobnego rytu
au dokona Egil .
Otoczony czci ko, zwizany z orodkiem kultu Freja i umiercony w spo
sb zakrawajcy na zoenie ofiary pojawia si w Hrafnkels saga Freysgoda (2).
Hrafnkel, syn Hallfreda, gdy dors, i na stae osiad we wasnej posiadoci
urzdzi wielki blt i wznis wityni (hof). Powicona bya ona Frejowi, kt
rego kult by waciwoci jego rodu (M. Scovazzi 1960, 13). Przybra on jed
nak u Hrafnkela szczegln form: Hrafnkel nie czci adnego innego boga
68
68 Saga o Egilu, 57; por. P. Meulengracht Srensen, 1983, 17 i 29; B. Almqvist 1965.
189
wicej ni Freja i da mu z wszystkich najlepszych czci swego dobytku po po
owie". Jako pierwszy osadnik w swej dolinie Hrafnkel dawa ludziom ziemi
i rycho sta si godim. Mona sdzi, e czci zabiegw, prowadzcych do
uzyskania godostwa bya budowa hofu. Z powodu swej czci dla Freja otrzyma
przydomek i zwany by Frejsgodim". Co wicej, Hrafnkel mia wrd swojego
dobytku zwierz, ktre byo dla wicej warte ni inne. By to ogier z karym pa
sem wzdu grzbietu, nazywa go Frejfaxi. Da go Frejowi, swemu przyjacielo
wi, rwnie w poowie. Ogiera tego darzy tak wielk mioci, e przysig, i
zabije kadego czowieka, kto wbrew jego woli go dosidzie" (Hrafnkels saga
3). Konsekwencje tej przysigi stanowi gwny wtek sagi. Zabijajc pracuj
cego u niego Einara, ktry zama zakaz, spowodowa zemst jego rodu, zosta
wyjty spod prawa i wypdzony ze swoich woci. Gdy nowi waciciele obej
mowali gospodarstwo, pozostawili chodzce dotd za ogierem klacze przy y
ciu, natomiast Frejfaxi zdecydowali si zabi, nie chcc by nowe zabjstwa
powstay za jego przyczyn, poza tymi, ktre ju spowodowa. Bdzie suszne,
gdy wemie go ten, do kogo naley" (Hrafnkels saga 6). Jak pamitamy, Hrafn
kel da go w poowie Frejowi! Na gow konia naoyli worek, dugimi drgami
popchnli do rzeki, przywizali kamie do szyi i utopili w miejscu pod pewn
ska (nazwan potem Ska Frejfaxi - Freyfaxahammar), gdzie bya gbia.
Miejsce, gdzie zgin Frejfaxi, byo pooone w pobliu wityni Freja, wznie
sionej przez Hrafnkela. witynia, nazwana tu pierwszy i jedyny raz w sadze
mianem godahus (nie za hof), zostaa natychmiast po zabiciu Frejfaxi spalona,
a stojce w niej posgi bogw na polecenie Thorkela obrabowano.
Sposb umiercenia Frejfaxi, nalecego po poowie do Hrafnkela i Freja,
wskazuje - zdaniem Marco Scovazziego (1960, 32-33)- e bya to ofiara z ko
nia, przeznaczona dla Freja. Poniewa obrzd ofiary z konia, opisany w strofach
o Volsi (Flat 2, 1862, 331-336), wykazuje ogromne podobiestwo do podobnych
rytuaw w religii wedyjskiej (asvamedha) i rzymskiej (equus October), teza Sco
vazziego jest w peni przekonujca. Niezalenie od kwestii historycznoci epizo
du z Sagi o Hrafnkelu uzna trzeba, e ofiary z konia byy w religii skandyna
wskiej znane. Rwnie Orvarr-Odds saga (2-3) opisuje zabijanie konia Faxi,
majcego wedug wrby spowodowa mier swego waciciela (motyw ten po
jawia si te w rdach ruskich), zastosowany rytua wydaje si jednak nawizy
wa do sposobu skadania ofiary (L.P. Supecki 1998, 139-142). Poza ofiarami
z koni Frej nie odmawia te jednak, jak zauwaylimy, przyjmowania ofiar z by
kw (Viga-Glums saga 9; Brandkrossa thatr 2) i oczywicie wi.
Wraz z Frejem omwi by tu naleao i jego siostr Frej, uczynimy to
jednak dopiero w rozdziale powiconym boginiom. Symbolika jej mitologii
190
i kultu czy si bowiem nie tylko z Wanami i Asami ale take, a moe nawet
przede wszystkim, z Disami i podobnymi do nich innymi rodzajami nadnatural
nych istot eskich.
czy
pary?
6 9
191
i wczeniej jako matka Thora pojawia si bogini Jord (ziemia"), uwaa si, i
Fjorgyn jest jej przydomkiem (J. de Vries 1957, 334-335). Fjorgyn pojawia si
zreszt wrd heiti (synonimw) sowa ziemia (jord) podanych przez Snorriego
w Skaldskaparmal (57) i w jednej z list synonimw (Edda Snorra Sturlusonar
1931,209).
Bg Fjorgynn pojawia si natomiast jako ojciec bogini Frigg, ktrym jest
bez cienia wtpliwoci dla Snorriego (Gylf. 9; Skaldskap. 19). Sowa Lokiego
w Lokasennie (26) mwice o Frigg i Fjorgynie nie s ju tak jednoznaczne .
Imi Fjorgynna mogo zosta utworzone na wzr eskiego imienia Fjorgyn, za
czym przemawia pne powiadczenie i zupeny jego brak w poezji skaldw.
Poniewa jednak adne wczeniejsze rdo nie mwi, kto by ojcem Frigg,
wanej przecie postaci w panteonie, a imi Fjorgyna ma wszelkie cechy dawnoci, warto uwierzy w autentyczno tej tradycji. Imiona Fjorgyn-Fjorgynn,
utworzone s na zasadzie dubletu, podobnie jak imiona par Njord-Nerthus,
Frej-Freja i Ful-Fulla. Par Fjorgyn-Fjorgynn mona wic za Janem de Vriesem
(1957, 274-275) interpretowa jako kolejny odpowiednik Freji i Freja, i widzie
w ich postaciach rodzicw Frigg. rdowa baza tej tezy jest jednak do wta.
Fjorgyn i Fjorgynn maj wszake bardzo dawn metryk. Ich imiona wiza bo
wiem mona z mianem indyjskiego bstwa deszczu znanym jako Pardanija
i z imionami dwch bstw piorunowych: sowiaskiego Peruna i batyjskiego
Perkunasa. Wi si one z szerokim polem semantycznym obejmujcym poj
cia gry, dbu, ale take pioruna i uderzania (A. Gieysztor 1982, 47-50), a pa
mitajmy tu, e synem Fjorgyn mia by Thor, skandynawski piorunowadca.
Z interesujcej etymologii i ciekawych analogii niewiele jednak, wobec ub
stwa rde, dla okrelenia miejsca Fjorgyny i Fjorgynn w staronordyckim pan
teonie wynika (F.-X. Dillmann 1995, 151-155).
70
Tu Frigg okrelona jest jako Fjorgyns maer, co oznacza ukochana", mona to rozumie za
rwno jako kochanka" (szczeglnie jeli zway, e w zajmujcej nas strofie Loki zarzuca Frigg, e
spala z brami wasnego ma, Wilim i We!), ale take jako crka - sowa Snorriego (Skaldskap 19)
okrelajcego Frigg jako Fjorgynns dottur przemawiaj za t drug moliwoci (F.-X. Dillmann
1995, 152). K.A. Eckhard (1940, 50-51) idc za E. Mogkiem i R. Muchem obstawa jednak za pier
wsz.
192
W mieszkajcych nad Oceanem" Celtach Jan de Vries chcia dostrzec Germa
nw, moe nawet susznie.
Wiemy natomiast na pewno, e u staroytnych Germanw par dioskurycznych bogw stanowili Alkowie, dwaj bracia, zapewne blinita. Gaj, w ktrym
oddawao im cze plemi Nahanarwalw, znajdowa si najprawdopodobniej
na ziemiach dzisiejszej Polski, zapewne na lsku, niewykluczone, e na ly
(H. Rosenfeldt 1984, 482^484). Wedug Tacyta (Germania, 43) Nahanarwalowie mieli gaj, ktry jest siedzib dawnego kultu. Przewodniczy mu kapan
w kobiecym stroju, lecz jako bogw wspomina si, stosownie do rzymskich
poj, Kastora i Polluksa, gdy taka jest istota tych bstw, a [rodzime] imi
Alkowie. adnych nie maj posgw (...). Czci si ich jako braci, jako mo
dziecw".
Etymologia imienia Alkw jest sporna. Moe by ono zwizane z mianem
witego gaju (porwnaj gockie alhs - witynia" i litewskie alkas - wity
gaj") lub oznacza bstwa opiekucze (pomocnikw", opiekunw"), do cze
go paralel byoby miano indyjskich Nasatijw. Wreszcie, co najbardziej pra
wdopodobne, miano Alkw moe pochodzi od nazwy osia (aciskie alces,
niemieckie Elch). Za tak etymologi przemawia te nazwa runy eolch, ozna
czajca osia (J. de Vries 1957, 251; K. Dwel 1983, 109).
Zwizek Alkw z osiami znajdowaby wtedy paralel w etymologii wi
cej pboskie blinittfAnglosasw, Hengista i Hors z komi. Hengist i Horsa
byli brami, mitycznymi wodzami Anglw w czasach, gdy zajmowali oni Bryta
ni . Ich imiona nawizuj do nazw konia (Hengist, por. niemieckie Hengst,
ogier; Horsa, por. angielskie horse, ko) i jest to zreszt wtek typowy dla indoeuropejskich bstw dioskurycznych, co wskazuje na pochodzenie ich postaci ze
sfery mitologii.
71
193
72
Wandalami . Przy tej okazji Winulowie mieli otrzyma od Wotana swoje nowe
miano Longobardw. Dwaj Haddingowie (Haddingjar tveir) s w eddaicznym
Hyndluljod (23) brami, najprawdopodobniej bliniakami, w Orvar-Odds sadze
(29) i w Hervarar sadze (3) ju tylko najmodsz dwjk spord 12 braci. Sakso
Gramatyk (Gsta Danorum, I, 6,1-8,27) skupi sw opowie na postaci jedne
go z nich, opisanego jako duski krl Haddingus. Imi Haddingw odpowiada
nazwie wandalskiego rodu krlewskiego Hasdingw i anglosaskiego Haerdingw. Motyw dwjki wodzw-herosw wydaje si tu nawizywa do indoeuropejskiego zwyczaju wsplnego sprawowania wadzy przez dwch krlw (dwaj
krlowie Sparty, dwaj konsulowie w Rzymie, krl/ksi i wojewoda u Sowian,
wreszcie konung i jarl w Skandynawii).
ladw motyww dioskurycznych prbowano szuka take w ikonografii.
Karl Hauck (1984, 486) dostrzeg je w podwojonych wyobraeniach wojowni
kw z Sutton Hoo i Valsagrde, w naladujcym rzymskie wzory podwojonym
wyobraeniu mskiego profilu na zotym medalionie z Broholm, a nawet w pa
rzystych przedstawieniach koni.
O wszystkich wymienionych tu dioskurycznych postaciach z dawnej mitolo
gii skandynawskiej wiemy, niestety, bardzo niewiele. Duo wyraniej rysuj si
natomiast innego rodzaju pary, zoone z brata i siostry (bdcych niekiedy ma
estwem), ktre tworz bstwa bezsprzecznie nalece do najwaniejszych:
Njord i Nerthus oraz Frej i Freja, do ktrych doda mona Fula i Full oraz moe - Fjorgyn i Fjorgynn. Dioskuryczna grupa bstw indoeuropejskich, do
ktrej - o czym nie wolno zapomina - obok pary braci naley czsto dodatko
wo jaka posta eska, cho pierwotnie Germanom znana (Alkowie), rozwin
a si wic chyba w mitologii nordyckiej w sposb szczeglny - par tak two
rz brat i siostra, ktrych imiona w sposb podobny jak w przypadku dioskury
cznych braci bliniakw zbudowane s na zasadzie powtrzenia. I podobnie jak
w przypadku Dioskurw, do szczeglnych kompetencji takiej pary bogw nale
sprawy podnoci i urodzaju.
7 2
8. BALDR I LOKI
funkcji
spoecznych.
Mitologia
pogaskiej
Skandynawii
wykracza
w s z a k e d a l e k o p o z a granice teorii Georgesa D u m z i l a i - j a k z o b a c z y m y znajduje si w niej wiele istot, ktrych nie warto wtacza w r a m y tego modelu.
Take w r d najwaniejszych b o g w s p o t y k a m y d w i e postacie, Baldra i Lokie
go, ktre lepiej dadz si opisa w zupenie innych kategoriach, w t y m tak pod
s t a w o w y c h j a k w a l k a dobra i za - c h o pojcia te w przypadku jej b o h a t e r w
1
trudno t r a k t o w a w sposb a b s o l u t n y .
T r u d n o te j e d n a k przeceni rol, j a k w wierzeniach S k a n d y n a w i i odgry
wa mit o mierci Baldra, nalecy d o jej dawniejszych pokadw (G. D u m z i l
2 0 0 0 , 205). Nawizuje on d o jednej z najgbszych tajemnic w i e r z e religijnych
- z a g a d k i nieuchronnoci mierci i pytania o moliwo jej p r z e z w y c i e n i a .
Baldr b y b o g i e m o g l n o g e r m a s k i m . Teza taka bya j e d n a k z du m o c i nie
b e z w a n y c h p o w o d w k w e s t i o n o w a n a . Wiele wtpliwoci budzi m o l i w o
odczytania na inskrypcji odkrytej w 1929 roku w Utrechcie i d e d y k o w a n e j Her
kulesowi (Erkuleo
Macusao,
Baldruo,
Lobbono)
sowa Baldruo
jak przydomka
195
wystpuj jednak w Anglii, gdzie Baeldaeg pojawia si jako syn Vuothena
w kronice Aethelwarda pord mitycznych przodkw krlewskiej dynastii
z Wessex (K. Schier 1976, 2). Ju zreszt w opisanej w Beowulfie (v. 2435-2437)
scenie przypadkowego zastrzelenia z uku przez Haedcyna jego wasnego brata
Haerebalda Jan de Vries (1957, 220-221) doszuka si pogosw zajmujcego
nas tu mitu.
Posta Baldra znajduje potwierdzenie w Drugim zaklciu
merseburskim.
Rwnie i tu pojawiay si wtpliwoci, czy uyte w nim w dopeniaczu sowo
baldra" (zaklcie mwi o jego koniu) odnosi si do Baldra jako samodzielnej
postaci, czy te jest tylko przydomkiem jednego z dwch wczeniej wymienio
nych bogw - Wotana lub Phola . Opisan w zaklciu scen uzdrawiania odnaj
dujemy jednak na zotych brakteatach. Karl Hauck w postaci uzdrawiacza widzi
Wotana, ale konia, odwoujc si wanie do wspomnianego tu zaklcia, przypi
suje zdecydowanie Baldrowi .
3
postaci innego bstwa, ktre absorbuje jego kult, ale posta wchonitego boga trwa w przydomku
przypisanym mocniejszemu bstwu i w jakich wtkach poczonych z jego postaci mitw. Co kry
o si za lakonicznym i nie cakiem jasno odczytanym tekstem inskrypcji z Utrechtu - nie wiemy.
3 Wtedy mona uzna sowo balder za apellalivum, rozszyfrowanym przez K. Heima (1953,
274-275) jako pan" i przypisanym jako przydomek Wotanowi. Ale jeli odczytamy go jako wspa
niay, biay, wieccy" to mona go uzna za przydomek Phola, ktrego chciaoby si w takiej sytu
acji uzna za tosamego z Frejem, tym bardziej, e to jego ko ma mie wedug mitologii nordyckiej
zranione kopyto (J. de Vries 1957, 171). Wymienione w zaklciu cztery postacie eskie okrelone
jako siostry stanowi kolejny problem w interpretacji zaklcia. Wspomniana wrd nich Frija/Frigg,
to ona Wotana/Odyna, jej siostr okazuje si by Volla, odpowiadajca jej w mitologii nordyckiej
Fulla jest tam zaufan suc Frigg. Analiz zaklcia patrz w: J. de Vries 1957, 170-173. Patrz te
wyej, s. 114.
4 K. Hauck 1992, 265, gdzie wyliczone przedstawiajce scen uzdrawiania nogi konia Baldra
brakteaty. Po wczeniu do dyskusji powiadcze Baldra ikonografii zotych brakteatw obiekcje
Kurta Schira (1976, 3) czy w Drugim zaklciu merseburskim sowo balderes (Baldr w genetivus sin
gularis) odnosi si do Baldra, czy nie, nosz ju wyrane znamiona hiperkrytycyzmu.
5 Problem taczcych wojownikw bada ostatnio W. Duczko (2002).
196
6
8.1. Baldr
Baldr by synem Odyna i Frigg. Snorri {Gylf. 22) przedstawia go nastpuj
co: Drugim z synwOdyna [jako pierwszego Snorri opisuje Thora] jest Baldr,
o nim mona powiedzie tylko samo dobro, jest najlepszy i wszyscy go wy
chwalaj. Ma wygld tak pikny i janiejcy, e a lni od niego; istnieje pewien
kwiat tak biay, e porwnywany jest do rzs Baldra - jest on najbielszy ze
wszystkich kwiatw; wedle tego moesz wyobrazi sobie - powiada Snorri - je
go pikno, podobnie jak pikno jego wosw i ciaa". Wspomniany przez Snor
riego kwiat to najprawdopodobniej polny rumianek, zwany po szwedzku bal9
Naladuje ona rzymskie wyobraenia Victorii wrczajcej zwycizcy laurowy wieniec, poja
wiajce si na przedstawieniach, stanowicych ikonograficzny wzorzec dla tego typu brakteatw,
por. K. Hauck 1978, 394; K. Hauck 1974, 92-159. Jak zawsze w przypadku zotych brakteatw, ich
wzorw naley szuka w ikonografii rzymskiej, gwnie na monetach i medalionach.
7
Tak K. Hauck 1972, 54. Wedug innej interpretacji jest to jednak bogini Hel, tak R. Simek
1995,58.
8
Inaczej A. Huldgrd 2001, 590, wskazujcy na moliwo ich powizania z mitem o Wolun-
dzie.
9 Wedug B.-M. Nsstrm (2001, 100) Matricinia perforata, wedug J. de Vriesa (1957, 231)
chrysantemum leucanthemum.
197
Breidablik si zowie. Baldr ni wada.
Tam wznis swoje sale,
A w tym kraju, rozpostartym szeroko
Nie znajdziesz ni znaku za (faesta feiknstafi).
10
12
1 0
Cho, jak zobaczymy, pewne jego cechy skaniay badaczy, by go zaliczy do Wanw.
"Etymologia imienia Nanny pozostaje niejasna (od dziecinnego nanna, mama? od germ.
*nanth, miaa?), patrz: J. de Vries 1957, 222, R. Simek 1995, 287; B-M. Nsstrm 2001, 174.
12 Jest to motyw ikonograficzny posiadajcy dug tradycj sigajc epoki brzu, jest to jednak
tradycja zwizana z bstwami podnoci (jak Frej i jego statek Skidbladnir), do ktrych wszake
Baldr w pewnym stopniu nawizuje, por. R. Simek 1995, 197, tam literatura.
198
13
Argumentem za tak interpretacja jest wsplny powrt obu z Helu w zaraniu nowego wiata
(Vsp. 62). Nie musieli by jednak bliniakami, mogli by nawet tylko brami przyrodnimi. Wrd
kochanek Odyna, ktrych potomkw uznano za bogw wymieniana jest Gunnloda, wiemy o niej, e
spdzia trzy noce z Odynem, nie znamy jednak owocw tego zwizku, jej synem mg by Hdr,
mg by jednak te Bragi, a mogo by i tak, e mit o jej zwizku z Odynem nie wspomina o dzie
ciach, patrz niej, s. 230-231.
I" J. de Vries 1957, 222; R. Simek 1995, 287. Ojej ojcu Nepie (wedug Hyndluljod 20 bya cr
k jakiego Nokkviego) wiemy tyle, e w thulur pojawia si jako jeden z synw Odyna. J. Lindow
(1997, 91-93) podkrelajc podobiestwo Nanny do Walkirii (wysnute z jednej z moliwych etymo
logii imienia) wskazuje e peni ona w micie rol podobn do roli Baldra, pojawiajc si w nim po
to, aby umrze.
199
wtki: zowrbnych snw, przysigi gwarantujcej Baldrowi nietykalno,
mierci spowodowanej przez podstp Lokiego (majcej jednak wyranie posta
ofiary), pogrzebu i pojawienia si Baldra w Helu, daremnej prby odzyskania
go dla wiata ywych i wreszcie jego powrotu, ktry nastpi jednak dopiero po
kocu tego wiata, a w zaraniu nastpnego, w ktrym Baldr spenia bdzie
funkcj najwyszego z bogw. W tej wersji mitu dostrzec mona wtek prze
ciwstawienia dobra (Baldr) i za (Loki) oraz mierci i odrodzenia. Baldr jest
w tej wersji ideaem boga: jest najpikniejszy, najmdrzejszy i najszlachetniej
szy, najpikniej przemawia i wydaje najlepsze wyroki. Brak mu jednak mocy
(G. Dumzil 2000, 211-212). Co wicej, od pocztku przedstawiany jest jako
posta zawiatowa (wiadczy o tym jego nieziemska wietlisto) - martwa, albo
przez los z gry przeznaczona na mier. Baldr jest tak gboko moralny, e
wielu badaczom nasuway si podejrzenia o zaleno obrazu jego postaci od
chrzecijaskich przedstawie Chrystusa (S. Bugge 1881, 32-79). Funkcj
Baldra jest wszake w tej wersji mitu jego rola w spenieniu si przeznaczenia
bogw i ludzi. mier Baldra jest wprawdzie punktem zwrotnym dziejw i pro
wadzi do koca wiata, ale te gwarantuje jego odnowienie z popiow zagady.
Nawet w tej wersji pojawiaj si echa jego roli jako wojownika. W Lokasennie
(27) Frigg stwierdza, e gdyby Baldr by wrd ywych, to Loki za swoje obelgi
zapaciby natychmiastow mierci.
W drugiej, duskiej wersji mitu, opowiedzianej po acinie przez Saksona
Gramatyka (B.-M. Nsstrm 2001, 105), nastpuje zamiana rl pomidzy Baldrem, tu okrelanym jako Baldems i Hdem, nazwanym mianem Hotherusa.
Wikszo pozytywnych cech Baldra Sakso przenosi na Hda , a cao opo
wieci przybiera ksztat awanturniczej sagi o rywalizacji dwch Wikingw
(z ktrych jeden, Baldems, jest pboskim herosem, synem Odyna) o wzgldy
atrakcyjnej kobiety, Nanny, ktra w tej wersji zostaje on Hotherusa . Niestety
Balderus, po tym jak ujrza Nann w kpieli, te zapragn j zdoby. W literac
kiej wersji Saksona Gramatyka (Gsta Danorwn III, 1,1-3,7) Balder nie jest
wic ju tak czysty i niewinny. Natomiast Hotherus miertelnie rani swego ry
wala zaczarowanym mieczem - Sakso nic nie wspomina ani o jego lepocie, ani
15
16
15 G. Dumzil 2000, 207-225. By moe jednak Snorri tylko podzieli! cechy Baldra pomidzy
antagonistw mitu, obdarzajc nimi dwie postacie, z ktrych jedna (Hdr) jest ju w jego czasach
mocno wyblaka? Pewnego poparcia dla takiej tezy mona by szuka w studium M.L. Kjolbye
(1989).
16 Zewntrzna i pna warstwa opowieci, w ktrej wedug ciekawej interpretacji M.-L. Kjol
bye (1989, 47-68, gwnie 63) Hotherus i Balderus reprezentuj prudentia ifortitudo nie zajmuje
nas w tym studium.
200
o tym, by by bratem Baiderusa (F. Strm 1956, 118). W opowieci Saksona
Gramatyka widzi si na og pny, romantyczny wariant mitu. Gdy chodzi
o jego posta zewntrzn, jest to cakiem suszne. Niemniej jednak w swej gb
szej warstwie odwouje si on do tego samego obrazu Baldra, jaki pojawia si na
brakteatach przedstawiajcych go w roli taczcego wojownika. Zarwno
Balderus jak i Ffotherus s u Saksona przede wszystkim wodzami-wojownikami. I warto tu zauway, e Baldr tylko jako dzielny wojownik, abstrahujc od
innych swych wyjtkowych zalet, mia warto pozwalajc mu sta si najcen
niejsz ofiar, jak w wi&cie bogw mogo sobie znale nieubagane przezna
czenie.
Mit Baldra trudno jednoznacznie zinterpretowa. Objaniano go na kilka
sposobw. J.G. Frazer (1913) uzna, e jest to mit corocznego, wegetacyjnego
cyklu mierci i odrodzenia, co trudno zaakceptowa, jako e Baldr nie zmartwych
wstaje z nadejciem kadej kolejnej wiosny, a jego odejcie z tego wiata jest
ostateczne. Doszukiwano si w nim te pogaskiej imitacji ewangelicznej opo
wieci o mierci i zmartwychwstaniu Jezusa (S. Bugge 1881, 32-79). Tendencja
taka jest wyrana w Voluspa i u Snorriego, ale przy takich interpretacjach cht
nie zapomina si o wariancie mitu zapisanym u Saksona Gramatyka. Soteriologiczne wtki mogy zreszt dotrze do Germanw ju w staroytnoci z in
nych ni chrzecijastwo religii z rejonu Morza rdziemnego, gdzie inspiracji
do jego powstania doszukiwa siG. Neckel (1920). Jan de Vries (1955, 41-60)
uzna mit Baldra za uzasadnienie rytu inicjacji wojownikw i prb objanienia
tajemnicy mierci - prawdziwej i rytualnej. Przy takiej interpretacji mit Baldra
postrzegany jest w kategoriach odynicznych". Odwoujc si do jego domnie
manej roli boga wegetacji lub odrodzenia nawizuje si z kolei do jego domnie
manej roli boga wanicznego" albo czcego w sobie cechy Asa i Wana, jako
e Baldr jest pod wieloma wzgldami podobny do Freja (G. Dumzil 2000,
220). Inne jeszcze elementy pozwalaj interpretowa opowie o Baldrze jako
mit bohaterski, a w jego postaciach dostrzec herosw, pludzi-pbogw .
Tym, co w miar pewnie trzyma si jakiej rzeczywistoci zajmujcego nas
wiata mitw, pozostaj dostpne nam rda.
17
201
Baldrowi przynia si Prozerpina (czyli bogini Hel), i zapowiedziaa, i za trzy
noce znajdzie si w jej objciach. W eddaicznych Baldrs draumar Asowie
i Asynie zebrali si wtedy na thing i:
0 tym radzili potni bogowie (rikir tivar),
Czemu ma Baldr sny koszmarne.
Odyn dowiaduje si, e bdzie nim Hdr. Dalej wieszczka zapowiada naro
dziny jego mciciela Waliego, spodzonego przez Odyna z Rindy . Gdy jednak
bg pyta, kim s dziewice, ktre zdjte alem opakiwa bd Baldra (Bdr. 12),
wieszczka rozpoznaje w rzekomym Wegatmie Odyna, a Odyn w rzekomej wie
szczce matk trzech thursw". Mona w niej dostrzec Angrbod, ktra zrodzia
z Lokiego trzy potwory, godne nazwania ich thursami: Fenrira, Midgardsorma
18
Bdr. 8-11. Jak pamitamy (patrz wyej, s. 123) Odyn spodzi mciciela uciekajc si do cza
rw seidr, co powiadcza ju stef u Kormaka, a przebieg uwodzenia Rindy, z wanymi dla historii
magii i obrazu postaci Odyna szczegami, podaje Sakso Gramatyk (Gsta Danorum, III, 4, 1-7).
202
19
i Hel . Kim by jednak nie bya, egna Odyna kac mu si cieszy jego saw
i zapowiada, e a do chwili gdy Loki uwolni si z wizw i nadejdzie niszcz
cy ragnarok" nikt inny ju do niej nie dotrze. Warto zauway, e dopiero w tej
ostatniej strofie pojawia si Loki, a pie nie przypisuje mu jakiegokolwiek
udziau w mierci Baldra .
Inaczej rzecz przedstawia Snorri (Gylf. 49). Pisze on:
20
Taki jest pocztek tej opowieci, e Baldr dobry mial cikie sny zapowiadajce zagroenie dla jego
ycia. Gdy opowiedzia je Asom, ci wsplnie uradzili, e trzeba odebra od wszelkich istot zapew
nienia bezpieczestwa dla Baldra. Friggvwiec przyjmowaa przysigi, e Baldrowi nie uczyni nic
zego ogie i woda, elazo i wszelkie rodzaje metali, kamienie, ziemia, drzewa, choroby, zwierzta,
ptaki, jadowite we. A gdy zostao to dokonane i oznajmione, Baldr i Asowie zabawiali si tak, e
w stan wysoko na thingu, a wszyscy pozostali niektrzy strzelali w niego, niektrzy uderzali, nie
ktrzy jeszcze rzucali kamieniami. I czego by nie robili, nie czynio mu to szkody, co wszyscy uznali
za wielk korzy. A gdy to zobaczy Loki Laufeyiarson, zdao mu si ze, e nic Baldrowi nie szko
dzi. Poszed wic do Fensalir do Frigg przybierajc posta kobiety. Frigg spytaa, czy owa kobieta
wie, co Asowie robi na thingu. Ta odpara, e wszyscy strzelaj do Baldra, i dodaa, e nie czyni mu
to szkody. Frigg wtedy rzeka: Ani bro ani drzewo nie s w stanie zaszkodzi Baldrowi, przyjam
przysig od nich wszystkich!" Spytaa wtedy kobieta: Czy wszystkie istoty zoyy ci przysig, e
nie zaszkodz Baldrowi?" Odrzeka Frigg: Ronie drzewko kiekujce na zachd od Walhalli, ktre
zwie si jemioa, ta zdaa mi si zbyt moda, bym moga od niej odebra przysig. Kobieta wnet
posza, a Loki wzi jemio, wyrwa i poszed na thing. Tam za Hdr sta poza krgiem mw ota
czajcym Baldra, poniewa byl lepy. I rzek Loki do niego: czemu nie rzucasz w Baldra?" Ten od
rzek: Poniewa nie widz, gdzie Baldr jest, a poza tym jestem bez broni". Wtedy rzek Loki: Zrb
wic to samo, co inni ludzie, i oddaj Baldrowi cze jak inni mowie, a ja ci wska, gdzie stoi.
Cinij w niego tym kijem!" Hdr wzi ga jemioy i wycelowa w Baldra wedug wskazwek Lo
kiego. Pocisk przebi Baldra i ten pad na ziemi martwy. Byo to czyn najbardziej nieszczliwy dla
bogw i ludzi. Gdy Baldr leg, wszystkim bogom odebrao mow i opady im rce, wszyscy patrzeli
na siebie, i wszyscy byli tej samej myli, co zrobi z tym, kto to uczyni, ale aden nie mg dokona
pomsty, byo to bowiem wielkie miejsce pokoju (gridastadr). A gdy Asowie mogli ju mwi, po
gryli si najpierw w paczu, gdy aden nie by w stanie powiedzie drugiemu o swoim alu. Odyn
najbardziej cierpia z powodu tej szkody, gdy najlepiej wiedzia, jak wielk strat i nieszczciem
dla Asw by upadek Baldra.
203
w niej nawiza do obrzdw inicjacji modych wojownikw (adept pewny od
pornoci na rany, taczcy porodku krgu swych starszych towarzyszy ) naj
gbszym sensem mitu Baldra jest idea jego mierci jako ofiary. Pozostaje jed
nak okreli jej sens i cel.
21
Baldr jest wic wyznaczon przez los krwaw ofiar. Uyte tu na okrelenie
ofiary sowo tivor nie pojawia si poza t strof Voluspa nigdzie indziej w litera
turze staronordyckiej, jest jednak dokadnym odpowiednikiem staroangielskiego
tifer i starogrnoniemieckiego zebar - wszystkie te sowa oznaczaj rytualn
ofiar" (U. Dronke 1988, 231; J. de Vries 1955, 46). Podobnie Ulf Uggason
w Husdrapie (9) nazywa zwoki Baldra heilagt tafn, witym (lub uwiconym)
ciaem, co mona zinterpretowa jako potwierdzenie tezy, e jego ciao byo
przedmiotem ofiary . Fakt, e Baldr by najlepszy z bogw (cilej moe z modszej generacji bogw) w naturalny sposb predestynowa go do spenie
nia tej roli. Gdy wedug Hervarar sagi (6) w Reidgotalandii zapanowa gd,
wrba nakazaa zoy w ofierze najwybitniejszego z modziecw (L.P. Su
pecki 1998, 116). Opisany jako pozornie przypadkowe zdarzenie rytua mierci
Baldra odpowiada dokadnie scenariuszowi typowej ofiary dla Odyna. Jej klasy
cznym przykadem jest mier krla Vikara. Gdy wrba nakazaa odda go
Odynowi, rytua zaaranowano jako ofiar pozorn. Obarczony obowizkiem jej
dokonania jego przybrany brat Starkad zaoy na szyj krla cienk ni, zawie
szajc j na kruchej gazce i rzuci w niego trzcin (reysproti) mwic: Oddaj
ci Odynowi!". I w tej samej chwili ni zmienia si w powrz, krucha gazka
w tgi konar, a trzcinka we wczni i krl Vikar, od pocztku swego ycia
przeznaczony Odynowi, zosta mu zoony w ofierze naprawd . Nietrudno
22
23
2 1
3 Gautreks saga 1 i cytowany tam Vikarsbalkr. Por. J. de Vries 1955, 44-45; P. Meulengracht
Srensen 1977, 760762; L.P. Supecki 1998, 18, 116; R. Simek 1995, 457^458.
204
zauway, e trzcinka rzucona w Vikara odpowiada gazce jemioy rzuconej
w Baldra.
Podobiestwa sigaj tu bardzo gboko. Starkadr (Stark-hdr, silny wojow
nik) nosi to samo de facto imi, co wojownik" Hdr (J. de Vries 1955, 44). Co
wicej, od Snorriego dowiadujemy si, e Hdr by wprawdzie lepy, ale bardzo
silny. Kolejne podobiestwo czy lepego Hda i jednookiego, na wp lepego
Odyna (J. de Vries 1955, 48-49, tene 1957, 237), okrelanego zreszt take
Tviblindi (lepy na oba oczy), Gestumblindi, Svipdagr blindi i Blindr en bolvisi
- czyli lepiec czynicy zo" (H. Kalk 1924, 5, 13, 28,29). Trudno wic nie uz
na Hda za hipostaz Odyna . Ukrytym sprawc mierci Baldra by wic jego
wasny ojciec. Wtek ojca walczcego z synem w epice germaskiej pojawia si
zreszt ju w Hildebrandslied (J. de Vries 1955, 49), a w mitach skadanie sy
nw w ofierze Odynowi powiadczone jest znakomicie w opowieci Ynglinga
sagi (25) o krlu Aunie starym. Dalej jeszcze sigajce i bardziej ju dyskusyjne
podobiestwa cz Hda i Odyn z Lokim.
24
205
nem, atwiej przyjdzie nam zrozumie, dlaczego jego syn musia zgin. Za Ur
sula Dronke (1988, 232) sens ofiary z Baldra dostrzec mona bowiem w tym, e
jest ona czynnikiem niezbdnym dla przyszego odrodzenia si wiata z zagady
ragnarok. Do symboliki odrodzenia nawizuje te narzdzie mierci Baldra, je
mioa, krzew o ambiwalentnej naturze roliny przynoszcej i ycie, i mier,
rosncej, jak dowiadujemy si od Snorriego, gdzie na zachd od Walhalli, by
moe po prostu w zawiatach, i pozwalajcej wej i wyj z tamtego wiata
(J. de Vries 1957, 223-225). A po powstaniu nowego wiata powrc do niego
z Helu wsplnie Baldr i Hdr. By moe to wanie byo tajemnic, ktr Odyn
wyszepta do ucha swego martwego syna, zanim pooono go na stosie pogrze
bowym, mwic mu sowa, ktrych sens pozosta na tym wiecie nieznany. Jak
musia przyzna Odynowi Vafthrudnir (Vfm. 55):
Nikt z ludzi nie wie, co w zacztku dni,
Powiedzia do ucha synowi.
27
mier Baldra wymagaa zemsty i obaj jej sprawcy zostali ukarani . Hdr
ponis zaszczytn mier, Lokiego natomiast poddano trwajcym do koca
wiata torturom. Jako radbani z formalnego punktu widzenia prawa by wpraw
dzie mniej winny, ale w micie potraktowano go odpowiednio do jego nikczemnoci. Zacznijmy od mierci Hda, ktry cho moralnie niewinny, zgin
musia. Wizja mierci Baldra w Voluspa (32-33) koczy si nastpujco:
2 6
Jest to oczywicie jedynie daleko idca prba reinterpretacji skpej podstawy rdowej, std
moe ona budzi sceptycyzm, tak J. Lindow 1997, 30.
2 7
206
Brat Baldra wkrtce si urodzi,
Zabi Hoda syn Odyna, gdy mia jedn noc.
Nie umy rk, ni gowy nie czesa,
A na stos przywid przeciwnika Baldra;
Ale Frigg pakaa w Fensalir,
Nad klsk Walhalli.
Voluspa mwi tu (w Codex regius bez imienia) o Walim, synu Odyna spo
dzonym przeze z Rindy.
W zachowanym jedynie w Hauksbk fragmencie strofy 34. Voluspa o Walim
30
207
31
Gdy bogowie doszli ju nieco do siebie, zabraa gos Frigg i spytaa, czy
wrd Asw znajdzie si kto, kto odway si pojecha przez Helveg i sprbuje
odnale Baldra i zaoferuje Hel okup, jeli ta si zgodzi puci Baldra z powro
tem do Asgardu. Hermod chwacki , syn Odyna, zwa si ten, co podj si tej
wyprawy". Wsiad na Sleipnira, konia Odyna, i mszy w drog. Z przygotowa
niami Hermoda do drogi w zawiaty naley poczy sowa ze skierowanej do
Odyna modlitwy Freji w Hyndluljod (2), gdzie wspomina ona, i Odyn da
Hermodowi hem i kolczug" .
33
34
Tymczasem Asowie wzili ciao Baldra i zanieli nad morze. Hringhorni nazywa si statek Baldra,
ktry by najwikszy ze wszystkich statkw, ten chcieli bogowie spuci na wod i zrobi ze poncy
stos pogrzebowy Baldra. Ale statek nie chcia si ruszy. Posano wic do Jotunheimu po Olbrzymk
(gygr), ktra nazywa si Hyrrokin. Ta przybya jadc na wilku, a lejce miaa z jadowitych wy. Gdy
zsiada ze swego wierzchowca, Odyn zawoa czterech berserkw, by go pilnowali, ale ci nie mogli go
utrzyma, dopki go nie powalili. A Hyrrokin chwycia za przedni stew odzi i jednym pchniciem
ruszya j z miejsca tak, e a ogie bysn spod rolek, a caa ziemia zadraa. Thor si zezoci,
podnis mot i chcia rozbi jej gow, ale wszyscy bogowie poprosili, by zostawi j w spokoju.
Hyndluljod dodaje jednak zaraz, e Sigmund dla odmiany otrzyma od Odyna miecz, mona
wic te dary rozumie jako prezenty boga dla jego ziemskich podopiecznych. Hermod, jak zauway
limy, pojawia si te w Hakonarmal (14) skalda Eyvinda skaldaspillir, gdzie jest przedstawiony
wanie jako ziemski heros. W Beowulfie (v. 901, 1709) imi Hermoda nosi wygnany krl duski,
zapewne przodek Scylda. Co ciekawe, ju w tej wersji Hermod pojawia si obok Sigmunda, tak jak
w Hyndluljod 2; por. J. Lindow 1997, 107-109.
208
35 Jest to jeden z bardziej zagadkowych epizodw mitu. Najprostsza etymologia imienia kara
(litr, kolor, barwa) niewiele tu wnosi. Sprbowano wywodzi wic jego imi od litlll (maty). Niewy
kluczone, e w Thorsdrapie (2) Litr pojawia si jako Lutr na licie olbrzymw pokonanych przez
Thora (Skj. BI. 135). Wspomina go te Bragi w Ragnarsdrapie (18). Moe wic by pierwotnie Ol
brzymem (J. Lindow 1997, 94-95)? Prba dostrzeenia w nim przypadkowej figury z ornamentu
paskorzeb w hali Olafa paia jest jedynie szukaniem sposobu ominicia problemu (tak J. de Vries
1957, 227-228). Bardziej ju przekonywaoby doszukiwanie si w nim postaci potrzebnej z jakich
wzgldw Baldrowi na tamtym wiecie.
36 Laxdoela saga 29; por. J. Lindow 1997, 69.
209
Swojego syna stos.
Pie pynie z moich ust.
Widz walkirie towarzyszce
Mdremu wojowi zwycistwa,
Kruki o uwiconego ciaa.
Krwi ofiarnej mylce.
37 Ahmad ibn Fadlan, Kitab 211a-212b: 1985, 111-113. Tekst ten bdnie prbowaem kiedy
odnie do Sowian (L.P. Supecki 1984, 83-100); ostatnio o relacji ibn Fadlana pisa M. Warmind
1995,131-138.
210
w ktrej zamierzano spali zmarego, umieszczenie go na niej wraz z zapasem
trunkw i jedzenia, zabicie i uoenie w odzi dwch koni (pdzonych przedtem
tak dugo, by si spociy), psa, krw, koguta i kury, a przede wszystkim przy
prowadzenie na d niewolnicy, ktra zgodzia si peni rol ony naczelnika
w zawiatach i ktr z wszelkimi niezbdnymi obrzdami najpierw zalubiono
zmaremu, a potem zabito i uoono obok niego w odzi (L.P. Supecki 1984).
rda pisane, podobnie zreszt jak i znaleziska archeologiczne potwierdzaj
stosowanie tego obyczaju. Olafs saga Tryggvasonar (63) wspomina, e zwy
czajem Szwedw byo grzebanie w kopcu wraz ze zmarym krlem take i krlowej , ktra zapewne nie zawsze umieraa z rozpaczy jak Nanna, stanowica
w micie wzr do naladowania. Take opisana przez ibn Fadlana posta kieru
jcej ceremoni pogrzebow i zarzynajcej ofiary starej wiedmy, nazwanej
przez Araba Anioem mierci" mona porwna do Olbrzymki Hyrrokin, kt
rej obecno na pogrzebie Baldra moe mie gbsze uzasadnienie ni to, ktre
poda Snorri . Opisany na kocu relacji ibn Fadlana rozebrany do naga naj
bliszy krewny zmarego, podchodzcy tyem (by przypadkiem nie uda si
wraz ze zmarym na tamten wiat) do stosu drewna pod odzi pogrzebow
i zapalajcy go, odpowiada Thorowi, ktry swym motem nie tylko uwica
iyigi) stos Baldra, ale zapewne po prostu podpala go, jako e jego Mjollnir
rzuca byskawice . Thor jako brat Baldra by zreszt jednym z jego najbli
szych krewnych. Wystpuje jednak i wana rnica: Baldr zosta spalony na
statku spuszczonym na wod, na ktrym uda si do Helu. Natomiast ruski na
czelnik spon na statku wycignitym na brzeg, a na miejscu stosu usypany
zosta kurhan. Rzecz w tym, i opowie o pogrzebie Baldra mwi o wiecie
mitycznym, a relacja ibn Fadlana o faktycznie stosowanym rytuale. W niekt
rych wersjach staronordyckiego mitu pojawia si zreszt kopiec Baldra, wspo
mniany w Hyndluljod (29).
40
41
Mona to rozumie jako prb wskrzeszenia zmarego, Thor swym motem potrafi przecie
codziennie wskrzesi swe kozy, ale taka interpretacja (Jana de Vriesa) nie wydaje si przekonujca;
Baldr od pocztku jest nieodwoalnie przeznaczony mierci.
211
Na nasz uwag zasuguje te pozostawienie przez Odyna na stosie pogrze
bowym Baldra bransolety Draupnir . Za jej waciciela, jak ju wspomniano,
uwaa si Odyna. Snorri (Skaldskap. 5) twierdzi jednak, e to Baldr by jej wa
cicielem, i ma racj. W Ynglinga sadze (8) znajdujemy bowiem stwierdzenie,
e Odyn wprowadzi w swoim kraju takie prawo, jakie byo w zwyczaju
u Asw. Ustanowi, e wszyscy zmarli ludzie powinni by paleni na stosie wraz
z caym swym majtkiem". Ibn Fadlan przedstawi to samo prawo w dziaaniu,
cho stosowane w zagodzonej postaci. Majtek zmarego Rusa podzielono na
trzy czci, jedn zatrzymaa rodzina, drug zuyto na odzianie i wyposaenie
zmarego, a trzeci przeznaczono na pijatyk na jego stypie. Nie ulega kwestii,
e pogrzeb Baldra jest wydarzeniem wzorcowym, modelem dla pogrzebw kr
lewskich (B.-M. Nsstrm 2001, 103), o ile nie wrcz pierwszym pogrzebem
w wiecie Asw, stawiajcym ich (i zwizanych z nimi ludzi) wobec tajemnicy
mierci.
Baldr uda si do Helu. Gdyby by herosem, trafiby do Walhalli, tam gdzie
przybywali polegli bohaterowie i najwybitniejsi wojownicy. Ale wtedy trafiby
do domu swego ojca i tragedia zamieniaby si w fars. Warto tu jeszcze wrci
do motywu pochowania Baldra w poncej odzi, puszczonej na wod. Trudno
wyobrazi sobie stosowanie takiego rytuau w rzeczywistoci, oddaje on jednak
sens dokonywania pochwkw w odziach. S one rodkiem transportu pomi
dzy tym a tamtym wiatem. Nie jest to wszake komunikacja w jedn tylko stro
n. Beowulf (1-52) zaczyna si od epizodu przedstawiajcego pogrzeb Scylda
Scaefinaga, ktry po dugim panowaniu zmar i zosta zgodnie ze swoj prob
zoony w odzi obok masztu wraz z licznymi skarbami, broni i zotym sztan
darem, i tak wyposaony odpyn. Jego d, jak powiada poeta, zawieraa nie
mniej darw, ni dali mu ci, ktrzy Scylda jako dziecko pucili w podobnej o
dzi w morze. Opowie t objaniaj (odnoszc j jednak nie do Scylda, ale do
jego ojca Scaefa) Aethelweard (Chronicon, 3, 3) i William z Malmesbury (Gsta
regum Anglorum, 2, 116). Opisuj oni odnalezienie Scaefa u brzegw Skanii ja
ko dziecka picego w lodzi pozbawionej wiose, ale za to penej broni i zboa
(A.M. Bruce 2002). Scaef sta si potem krlem Skanii, ojcem Scylda i przod
kiem krlewskiego rodu duskich Skjoldungw, skdind powizanego z Wota42
4 2
Ofiarowanie zmaremu piercienia moe te oznacza, e prbowano w ten sposb mie dalej
z nim kontakt, przywoany przez G. Dumzila (2000, 229-231) mit osetyski pokazuje bowiem, e
piercie dany zmaremu pozwala mu wej do krainy zmarych, symboliczna rola otworu analizo
wana przez R. Tomickiego (2000, 459-482) pokazuje z kolei, e otwr, take w piercieniu, pozwa
la na wgld w tamten wiat. Nasuwa si tu ponownie analogia z relacj ibn Fadlana, gdzie zalubia
na zmaremu niewolnica spoglda przez bram" w zawiaty.
212
nem (R. Simek 1995, 352, 356). Wotan, w Skandynawii Odyn, w eddaicznym
strzpie opowieci o Volsungach (Fra
dauda
Sinfjoda)
pojawia
si jako
Sinfjotlego
i przyby nad dugi, wski fjord, znalaz tam na brzegu niewielk d i jakiego
czowieka, ktry zaofiarowa si Sigmundowi, e przewiezie go na drug stron.
Ale gdy ciao Sinfjotliego znalazo si w odzi, ta bya ju przeadowana. Czo
wiek poprosi wic Sigmunda, by ten poszed pieszo wok fiordu, a sam odbi
od brzegu z ciaem jego syna i znik.
Wracajmy do Baldra. Bogowie pragnli wydoby go z Helu i - jak pamita
my - wyprawi si tam po niego Hermod, jadc na poyczonym od Odyna Slei43
213
Ni ywy, ni martwy, syn starego [Odyna]
Nie uczyni mi nic.
Niech Hel zatrzyma, co ma!
Ludzie sdzili, e by to Loki Laufeyarson, gdy to on najczciej czyni! zto wrd Asw.
44
Tak te czsto interpretuje si jego rol w tym epizodzie . Ale tym razem
byl on chyba niewinny, jako e mieszkajc w jaskini Thokk lepiej daje si zin
terpretowa jako hipostaz Hel, ktra wiadomie postawia bogom warunek nie
do spenienia (J. de Vries 1957, 237). Opakiwanie Baldra, warto zauway,
znajduje analogie w kulcie rdziemnomorskich bstw wegetacji .
45
214
natrafi na pograniczu fryzyjsko-duskim na wysp, gdzie w wityni (fanum)
czczono boga Fositae, a kraj nazywano Fositesland. Wilibrord ochrzci tam
w witym rdle trzech neofitw, czego o mao nie przypaci mierci (Alkuin,
Vita Willibrordi 10). Adam z Bremy (Gsta hammaburgensis ecclesiae pontificum
TV, 3) uzna, i wysp nazwan w ywocie Wilibrorda Fosetisland by Helgoland.
Nazwa topograficzna Forsetlund (wity gaj Forseti") w Oslofjordzie pozwala
postawi hipotez, i w ywocie Wilibrorda nie chodzi o kraj (land) Forseti, ale
o jego wity gaj (lundr). Postawiono te tez, i zawarty w Lex Frisonum opis
kary (zoenie na ofiar bogom poprzedzone kastracj), jaka spotyka miaa ka
dego, kto sprofanuje wityni, dotyczy sanktuarium Forsetiego .
46
\
8.2. Loki
Spjrzmy teraz na przeciwnika Baldra. Loki to najbardziej zoona posta
w mitologii staroskandynawskiej, istota demoniczna, podstpna, amoralna i za,
ale zarazem ambiwalentna i w dziwny sposb dla odpowiedniego funkcjonowa
nia wiata niezbdna. Snorri uzna Lokiego za jednego z Asw, zaznaczajc jed
nak ich dystans do niego. Problem w tym e, jak zobaczymy, Loki zarazem by
Asem i nie by (P. Meulengracht Srensen 1988, 247), a jego natura zawiera po
mieszane cechy boga, demona i olbrzyma. Olbrzymem by jego ojciec, Farabau
ti, ale nie wystarcza to, by zaliczy go do Olbrzymw, jak to czsto badacze
czynili (J.P. Schjdt 1981, 5556). Snorri (Gylf. 33) pisa:
Do Asw zalicza si take tego, ktrego niektrzy nazywaj oszczerczym Asem" {rogbera Asanna),
sprawc oszustw" (fruumkvedaflaerdanna)i hab wszystkich bogw i ludzi" (vamm ailra goda
ok manna), nazywano go Loki albo Loptr.
Pomimo e Snorri nie podaje rda, skd zaczerpn kenningi tak bezlito
nie przedstawiajce posta Lokiego, nie wygldaj one na twr jego wasnej inwen-cji. Doda do nich mona okrelenie Lokiego mianem wszetecznego Asa"
(ass ragr), jakim w Lokasennie (33) nazywa go Njord. Ale ju skald Eilif Gudrunarson (Thorsdrapa 1) podkrela podstp i fasz jako gwne cechy jego
osoby.
Loki by synem Farabautiego i Laufey, zwanej te Nal. Oboje pojawiaj si
u Snorriego, ktry podaje jasno, e Farabauti by Olbrzymem, cilej jotunem
46 Lex Frisonum XI: FHRG 1928, 59; por. R. Schmidt-Wiegand 1992, 581.
215
{Gylf. 33; Skaldskap 16), ale w Eddzie poetyckiej wystpuje jedynie Laufey (Ls.
52, Thkv 17, 20), a w kenningach skaldw powiadczony jest jedynie Farabauti
(np. Haustlong 5). W Husdrapie (2) Loki wystpuje jako firna sloegr mogr Farabauta (bardzo przebiegy syn Farabautiego. Jeli uznamy, e matka Lokiego
bya bogini (Asyni), a na to wanie wskazuje fakt, e Lokiego okrelano na
og synem Laufey, podkrelajc w ten sposb zaszczytniejsze pochodzenie po
matce, to trzeba uzna, e by on dzieckiem zrodzonym ze zwizku w najwy
szym stopniu zakazanego w wiecie Asw, ktrzy bezwzgldnie odmawiali zgo
dy na jakiekolwiek mezalianse bogi z Olbrzymami (P. Meulengracht Srensen
1977, 759-768; M. Clunies Ross 1994, 263).
Brami Lokiego byli Bleyst i Helblindi, skdind bliej nieznani. Jako brat
Bleysta Loki wystpuje w Ynglingatal (7) i w Eddzie poetyckiej (Vsp. 51, Hdl.
40). Helblindi - skdind jest to przydomek Odyna (Grm. 16, por. H. Falk 1924,
16) - jako brat Lokiego pojawia si jedynie u Snorriego (Gylf. 33, Skaldskap
16) . on Lokiego bya Sigyn. Dlatego okrelano go farm Sigynjar arma brzemieniem ramion Sigyn", czyli jej mem (Haustlong 7). Z Sigyn Loki mia
syna Nariego lub Narfiego" (Gylf. 33). Drugim jego synem by Wali lub Ali
(Vsp. 34, Ls. proza po str. 65, Gylf. 50), nie wiemy jednak, czy i on by synem
Sigyn. W Lokasennie (30) Loki przedstawia siebie jako zawoanego uwodzicie
la, ktremu nie opara si adna z bogi, konkretniej jako swoje kochanki wy
mienia nieznan z imienia on Tyra, Skadi i Sif (Ls. 40, 52, 54). Jak podkrela
Snorri, Loki mia sporo dzieci, niestety poza Narim i Walim (ktrego imi jest
identyczne z imieniem jednego z synw Odyna) typowym potomstwem Lokie
go s potwory. Z Angrbod spodzi on najwikszych wrogw bogw, Fenrira,
Midgardsorma i Hel. Wraz z nimi walczy bdzie przeciw Asom w ragnarok.
Hel jako crka Lokiego pojawia si ju w Ynglingatal (7, 31-32). Fenrisulf jako
syn Lokiego wystpuje w Voluspa 55, a Loki jako ulfsfadir (ojciec wilka") po
jawia si w Haustlong (8). Kenningi te podkrelaj, e by on ojcem wilka Fen
rira, najgroniejszego wroga bogw. Jako ojciec wa wiata Loki wspomniany
zosta w Thorsdrapie (1) Eilifa Gudrunasrsona . Demoniczne potomstwo Lo
kiego wskazuje na jego zwizki z zawiatami (F. Strm 1956, 67). Co wicej, s
to istoty czone z kocem wiata, jak Fenrir i Midgardsorm (J.P. Schjdt 1981,
76), lub z kocem ycia poszczeglnych istot, jak bogini zawiatw Hel. Loki
sta si te, jak wnet zobaczymy, matk (sic!) konia Sleipnira.
47
48
Logsemis fadir, Ojciec wa wiata", gdzie logsemi oznacza sznurek morza", czyli opasu
jcego ziemi Midgardsorma. Inne odnoszce si do Lokiego kenningi podaje Snorri Sturluson, Gylf.
33, Skaldskap. 16; por. M. Kristensen 1930-1931, 85.
216
Loki by twrc magicznego miecza Laevatainn (podstpna, ew. za rd
ka"), jedynego, ktrym mona zabi koguta Vidofnira siedzcego w gaziach
Mimameid (Fjm. 26-30), odpowiednika Yggdrasilla. Loki najczciej by na
zywany imieniem Loptr, wdrujcy przez powietrze" (Haustlong 8; Veleklla
12, Thorsdrapa 1), co jest skdind cech praktykujcych seidr czarownic
(F. Strm 1956, 69; J.P. Schjdt 1981, 57). Nazywano go take typowym dla
Olbrzymw imieniem Hvedrungr,,.ryczcy" (Ynglingatal 32) i niejasnym kenningiem Gammleid (Thorsdrapa 2). Kenningi nie tylko okrelaj jego powi
zania rodzinne, ale powiadczaj te pewien wany szczeg z jego mitycznej
biografii. Okrelenie Brisings girdithjofr - zodziej naszyjnika Brisinga"
(Haustlong 9) wskazuje na jego rol w micie o jego kradziey. Dalsze kenningi
Lokiego nawizujce do zwizanych z nim mitw, podane w Skaldskaparmal
(16) nie znajduj niezalenego potwierdzenia, co pozwala podejrzewa, e mo
g by wasnym dzieem Snorriego.
Zarazem jednak Loki przedstawiany jest jako uyteczny pomocnik bogw,
tyle e jego pomoc bya albo wymuszona, albo zasadzaa si na podstpach bli
skich ajdactwa. Z Odynem czy go miao braterstwo krwi, na ktre Loki po
wouje si w Lokasennie (9). Powstaje pytanie, dlaczego Odyn, najpotniejszy
z bogw, zdecydowa si brata z synem Olbrzyma, zrodzonym z wyjtkowo
podejrzanego zwizku. Jeli przyczyn t nie bya pocztkowa tosamo ich
postaci, to moga ni by tylko waciwa dla Odyna skonno do szukania
wszdzie, u wszystkich i za wszelk cen magicznej wiedzy, mocy i inteligencji,
czyli cech, jakimi Loki z pewnoci dysponowa i ktrymi niekiedy bogom su
y (J.P. Schjdt 1981, 55). Jakby nie byo Odyn i Loki nigdy nie wystpuj
przeciwko sobie. Niektre kenningi okrelaj Lokiego wrcz jako przyjaciela
Odyna, ktry w Vellekli (12) wystpuje jako Lopts vinr (przyjaciel Lopta = Lo
kiego). Podobne wizy czyy Lokiego z Hoenirem (Haustlong 12). Odyn,
Hoenir i Loki wystpuj w niektrych mitach razem tworzc specyficzn triad.
Rodzi to pytanie, czy w triadzie bogw tworzcych par pierwszych ludzi, zo
onej z Odyna, Hoenira i Lodura, ten ostatni nie jest postaci identyczn z Lo
kim. Odyn, w Velekkli (12) przyjaciel Lopta (Lopts vinr) czyli Lokiego, w Haleygjatal (10) wystpuje paralelnie jako przyjaciel Lodura - Lodurrs vinr
(J.P. Schjdt 1981, 58-60). Ale kenningi podkrelaj take podobne zwizki Lo
kiego z Thorem (Haustlong 8). Obaj w mitach pojawiaj si czsto razem, cho
ich wzajemne relacje s ambiwalentne. Loki wystpuje niekiedy przeciw Thorowi zdradzajc go lub wcigajc w niebezpieczestwo, czasem znowu jest jego
uytecznym towarzyszem. Zarazem jednak ucieka przed Thorem z hali Aegira
(Ls. 64), a ten amie mu koci, gdy dowiaduje si, e Loki obci wosy jego
217
onie. Kiedy ucieka przed Karami, nie chcc odda im obiecanego zastawu
(ktrym bya jego gowa), Thor chwyta go i wydaje w ich rce.
Loki pojawia si w micie o budowie Asgardu, w mitach o wyprawach Thora,
w ktrych mu towarzyszy, w mitach o jego wsplnych wyprawach z Odynem
i Hoenirem (do ktrych nale mity o Idunn i jej jabkach i o zdobyciu zota Andvariego), w mitach mwicych o klejnotach i atrybutach bogw i bogi (do
ktrych naley zaliczy mit o kradziey naszyjnika Freji i mit obcicia wosw
Sif prowadzcego do zdobycia najwaniejszych atrybutw bogw), wreszcie
w micie mwicym o mierci Baldra oraz pojmaniu i uwizieniu Lokiego.
W ragnarok Loki bdzie jednym z najwaniejszych przeciwnikw bogw
(J.P. Schjdt 1981, 4855; A. Huldgrd 2001, 585).
Loki odegra wan rol w micie mwicym o budowie Asgardu. Asowie
odda mieli Olbrzymowi-budowniczemu jako zapat Frej, Soce i Ksiyc.
Loki, jak pamitamy, by uniemoliwi budowniczemu wykonanie pracy w ter
minie, zmieni si w klacz i w tej postaci uwid Svadilfariego, ogiera Olbrzyma
i jako kobya urodzi Sleipnira, omionogiego konia Odyna, najlepszego z koni
bogw (Vsp, 25-26; Hdl. 40; Gylf. 52). Epizod ten wiadczy o pasywnym
homoseksualizmie Lokiego, ktry - cho uznawany by za czyn szczeglnie ha
niebny - stanowi niezbdn cech czarownikw praktykujcych seidr, w tym
take Odyna. Lokiego oskarano zreszt, i kiedy w praczasach osiem zim sp
dzi w w wiecie podziemnym przebywajc tam w postaci kobiety, rodzi dzieci
i wykonywa kobiece zajcia (Ls. 23-24; Hdl. 41). By te wtedy przez czas ja
ki przemieniony w krow (Ls. 23). Lokasenna wstyd, jaki przyniosy mu te
przemiany, zestawia z hab, jak Odynowi przynioso praktykowanie seidr na
wyspie Sams (J.P. Schjdt 1981, 57). Zauway tu trzeba, e rwnie i pniej
Loki pojawia si czsto w kobiecym przebraniu (Gylf. 49; Thrk. 20). Podobnie
jak Odyn Loki potrafi zmienia si w zwierzta, take, co warto podkreli,
w zwierzta pci eskiej, krow i klacz (Ls. 23; Gylf. 42).
Loki czsto towarzyszy Thorowi w jego wyprawach na Olbrzymw. Jak
wiemy, pomg mu odzyska jego mot Mjollnir, skradziony przez olbrzyma
Thyrma (Thyrmskvida). Zoona Geirrodowi przez Lokiego przysiga, i spro
wadzi do niego na prb si Thora bya powodem ryzykownej wyprawy Thora
do Geirodsgardu, podobnej (lub nawet tosamej) z wypraw Thora, Tjalfiego
i Lokiego do Utgardalokiego (Gylf. 45). Laevisi Loki (podstpny Loki") winien
by wedug Hymiskvidy (37) okulawienia jednego z kozw Thora, co jednak in
ne rda zgodnie zarzucaj Thjalfiemu (F. Strm 1956, 30-32).
Loki kilkakrotnie pojawia si w triadzie wraz Odynem i Hoenirem (Haust
long, Reginsmal, Loka-thattur ), i w takim towarzystwie odgrywa gwn rol
49
49 O Loka-tahttur patrz RR. Schrder, 1918, 222, take G. Dumzil 1959, 45-52.
218
w zabraniu przez nich skarbu Andvariego. Gdy bowiem zabi kamieniem Otra,
bogowie zmuszeni byli zapaci jego ojcu Hreidmarowi okup. Potrzebne zoto
Loki zdoby owic w sie pywajcego w Andvarafors w postaci ryby Kara
Andvariego . W micie o uprowadzeniu Idunn Loki pojawia si pocztkowo
w towarzystwie Odyna i Hoenira. Gdy jednak porwa go Thjazi, w zamian za
uwolnienie podstpnie wyda Idunn (wraz z jej dajcymi wieczn modo jab
kami) w rce Olbrzyma. Potem jednak - zmuszony do tego przez bogw - zdo
a j odzyska , a po mierci Thjaziego musia pocieszy jego crk Skadi, in
scenizujc obsceniczne przedstawienie.
Loki, zwany kenningiem zodzieja Brisingamenn" (Haustlong 9) winien
by kradziey naszyjnika Freji, ktry odzyska Heimdall. O ten cenny klejnot
obaj mieli walczy ze sob przemienieni w foki. Niestety, pierwotna wersja tego
mim jest dla nas bezpowrotnie stracona i znamy j tylko z aluzji w kenningach
i krtkiej wzmianki Snorriego w Skaldskaparmal (8), nawizujcej najpra
wdopodobniej do utraconych strof Husdrapy. W pnym Sorla thattr
opo
wie, gruntownie ju obrobiona literacko, mwi o tym, jak Loki donis Ody
nowi, e Freja, okrelona jako metresa (fridla) Odyna, w zamian za wspaniay
naszyjnik (nie pojawia si jednak jego nazwa) spdzia jedn noc z kadym
z czterech Karw, ktre go stworzyy (byli to: Alfrigg, Dwalinn, Berling
i Grerr). Odyn zmusi wic Lokiego, by ukrad naszyjnik i odda mu go. W za
mian za jego zwrot Odyn zada od Freji, by doprowadzia do niekoczcej si
nigdy wojny pomidzy dwoma krlami, znanej jako Hjadningavig.
50
51
52
219
tw bogw, przedstawiajcy Lokiego w roli postaci, ktra, jak gdyby z dobrej
woli w rewanu za swoj pocztkow zoliwo, skonia Kary do wykonania
dla bogw cennych prezentw, ryzykujc wasn gow, jest motywem dowiza
nym wtrnie do mitu zotych wosw Sif (J.P. Schjdt 1981, 61). Ale anegdota
o zeszytych ustach Lokiego znajduje analogi we wzmiance Horusa (II, 30, 29)
0 mczarniach, jakim Cheruskowie poddawali pojmanych legionistw Warusa,
ktrym ucinano jzyki i zszywano usta (J. de Vries 1957, 258). Gowa ze zszyty
mi ustami, wyobraona na duskim kamieniu ze Snaptun, uznawana jest za
przedstawienie Lokiego.
Loki by jednak przede wszystkim sprawc mierci Baldra i jego pozostania
w zawiatach . Wedug Lokasenny pojawi si niezaproszony na uczcie, ktr
Aegir wyprawi dla Asw, zabi Fimfenga, jednego z jego sucych (Ls., wstp
proz), i wywoa karczemn awantur, zarzucajc bogom i boginiom rozmaite
haniebne czyny, obraajc ich wiadomie w najnikczemniejszy sposb. Mg si
czu bezkarny, gdy w hali Aegira chroni go mir uwiconego miejsca rytual
nych spotka (P. Meulengracht Srensen 1988, 241259). Gdy jednak przyby
Thor, nie przejmujcy si przesadnie takimi ograniczeniami, Loki uciek.
53
220
l wskazuje nie tylko rodzaj kani, jak ukarali go bogowie (podobnej do kary
Prometeusza w mitologii greckiej, kani pokrewnych postaci z folkloru Kauka
zu i - apokryficznie - chrzecijaskiego motywu sptania Antychrysta) ale te
wzmianka o tym, i wynalaz sie i fakt, e za jego przyczyn bogowie weszli
w posiadanie swych najcenniejszych narzdzi-atrybutw. Podkrela si rol Lo
kiego jako inteligentnego, ale wprowadzajcego zamt, obrazoburczego inno
watora. Georges Dumzil (1959) odkry dla Lokiego dobr analogi w osetyskim Syrdonie. Prby dawnych badaczy (J. Grimm, R. Much, R.H. Meyer,
A. Olrik i inni), ktrzy widzieli w nim demona ognia, wody lub ducha wegetacji
mona ju dzi bez wahania odrzuci (J.P. Schjdt 1981, 48). Cho niewystar
czajce do caociowej interpretacji, cenne s natomiast zestawienia postaci Lo
kiego z chrzecijaskim Lucyferem i Antychrystem oraz z greckim Herme
sem . Najciekawsza jest jednak teza Folke Stroma (1956), ktry uzna, e Loki
by personifikacj ciemnej strony natury Odyna, jeli nie wrcz pierwotnie sa
mym Odynem. Obaj maj te same cechy: inteligencj poczon z dz wiedzy,
skonno do czynienia za, mocne powizania z zawiatami i pocig do zacho
wa homoseksualnych. Gboko ukryte, ale niewtpliwe podobiestwo ich po
staci szczeglnie dobitnie ukazuje si, gdy podda gbszej analizie problem
mierci Baldra, ktrej sprawc w jakiej pierwotnej wersji mg by sam Odyn.
Teza o tosamoci Lokiego z Odynem musi jednak pozosta dyskusyjn inter
pretacj wieloznacznych rde, ukazujcych wyjtkowo skomplikowan po
sta. Nie ulega natomiast wtpliwoci, e diaboliczn zaiste funkcj Lokiego,
szczeglnie dobrze widoczn w micie o mierci Baldra, jest dokonywanie
w dziejach wiata wszystkiego, co moe przybliy nadejcie ragnarok
(J.P. Schjdt 1981,48-86).
54
54 S. Bugge 1887; A.G. van Hammel, 1929, 204-214; W. Kroghmann 1938, 59-70; F. Strm,
1956; J. de Vries, 1933; J. de Vries 1955, s. 41-60; G. Dumzil 1959a; G. Dumzil 1959, 93-105;
A. Holtsmark 1962, 81-89; A.B. Rooth 1961; E.O.G. Turville-Petre 1964, s. 126-146; U. Drobin
1968, 19-39; P. Meulengracht Srensen 1977, 759-768; J.P. Schjdt 1981, 48-86.
9. INNI B O G O W I E :
HEIMDALL, H O E N I R ,
ULLR I B R A G I
9.1.
Heimdall
222
Heimdall nazywa si ten, ktry jest okrelany jako biay As (hviti as), jest on wielki i wity, urodzio
go jako syna dziewi dziewic (meyiar niu), wszystkie siostry. Nazywa si on te Hallinskidi i Gullintani, jego zby s bowiem ze zota, jego ko nazywa si Gulltoppr (o zotym grzbiecie"). Miesz
ka w miejscu, ktre nazywa si Himinbjorg (niebiaska gra"), pooonym przy mocie Bifrost.
Heimdall jest stranikiem bogw (vardar goda) i dlatego osiad przy kracu niebios gdzie pilnuje
mostu przed Grskimi Olbrzymami (begrisum). Potrzebuje mniej snu ni ptak, potrafi rwnie dobrze
w dzie jak w nocy widzie na odlego stu staja, potrafi sysze nawet to, jak trawa ronie na zie
mi, a wena na owcach, i wszystko, co jest od tego goniejsze. Ma trb (ludr), ktra nazywa si
Gallhorn, a jej dwik syszalny jest we wszystkich wiatach.
Wedug B.-M. Nsstrm (2001, 128) motyw ten moe pochodzi z Irlandii.
Matki Heimdalla wymienia Hyndluljod (37). Niekiedy (raczej niesusznie)
utosamia si je z dziewicioma crkami Aegira. Hyndluljod (35-38) opisuje
jego narodziny nastpujco:
Zrodzi si kto w pocztku wiekw,
wielce mocny w czarach, z rodu bogw (rogna kindir);
dziewi rodzio czowieka z gwodziem,
dziewic Olbrzymek, na kracu wiata.
223
Hyndluljod (43) opisujc narodziny Heimdalla podkrela, e byl on spo
winowacony ze wszystkimi rodami, ale chyba jedynie z rodami ludzi:
Zrodzony zosta w wiekw zaraniu,
Wzmocniony moc ziemi,
Mieni go krlem najbogatszym,
Krewniakiem wszystkich rodw ludzi.
Do tego nawizuj nie cakiem j asne kenningi Heimdallar hjor = gowa (Gretti r, Lv 7, Skj. B1,
289) i Vindhles hjalms fylli = miecz (Snorri, Hattatal 7, 1931, 218); por. M. Kristensen 19301931, 82.
224
2
225
zabij. Wczeniej jednak Heimdall jako stranik bogw musi jeszcze, dmc
w Gjallhorn, wezwa ich do ostatniej walki.
Mit mwicy o pierwszym boju Heimdalla z Lokim znamy w szcztkowej
formie. Wedug Snorriego obszernie opowiada o nim w Husdrapie Ulf Uggason. Ale my z jego strof znamy ju tylko krtki, nie do koca jasny fragment.
Brzmi on nastpujco (Skj. BI, 128):
Mdry w radach walczy
stawny stranik bogw,
z Farabautiego najprzebieglejszym
synem na [lub przy] Singastein.
Dzielny i bardzo silny,
Syn dziewiciu matek
Zapanowa nad hafnyra.
Opiewam to w mej pieni.
226
trby (ludr). Voluspa w strofie 46 mwi o rogu. Zwraca tu uwag podobiestwo
postaci Heimdalla, ktry wznoszc do gry swj rg obwieszcza koniec wiata,
do chrzecijaskich aniow, ktrzy dmc w trby, wzywa bd wszystkich na
Sd Ostateczny .
W Voluspa (27) mwi si o wieszczce, e:
5
Heimdall oprcz rogu lub trby posiada wic jeszcze hljod, co dosownie
oznacza such. I dowiadujemy si, e podobnie jak oko Odyna, znajduje si on
w rdle Mimira, ukrytym pod witym pniem Yggdrasilla. Pojawia si tu po
nownie paralela Heimdall-Odyn, ktra przekonuje, e nie chodzi tu o rg Heim
dalla, jak sdzio wielu badaczy, ale wanie o jego such, a konkretnie ucho ,
schowane podobnie do oka Odyna w Mimisbrunnr jako zastaw, co tumaczyo
by motyw jego nadzwyczajnego suchu, podobnego do magicznego wzroku
Odyna. Obaj za swe umiejtnoci zapaciliby wic podobnie, jeden swym
okiem, a drugi uchem. Przyjmujc tak tez wzmiank Voluspa (27) naley wic
czy ze zdolnoci Heimdalla do syszenia i widzenia na niewyobraalne odle
goci oraz z jego si jasnowidzenia, a nie z odrbnym od tego wtku motywem
jego rogu zwanego Gjallhorn.
6
Posta Heimdalla interpretowano bardzo rnie . Jan de Vries (1955, 257268; 1957, 238-244) przypisa go do funkcji wojennej jako stranika Asgardu,
natomiast Georges Dumzil (2000, 171-188) usiowa dostrzec w nim boga po
cztkw, odpowiednika rzymskiego Janusa, a take dugiego ycia, co sugeruj
jego dziewiciokrotne narodziny pozwalajce na dziewi ywotw (tumaczy
to, dlaczego mg ju raz zgin, a yje nadal). Jego zwizki z jasnoci i zo
tem daway powd, by widzie w nim bstwo solarne i ogniowe (B. Maier
1999, 237).
Heimdall znany jest tylko ze rde skandynawskich. Zwraca uwag brak je
go kultu, cho zauway trzeba, e mit jego walki z Lokim pojawi si na cia
nach hali Olafa Paia opisanej w Husdrapie.
5
Mt 24,31: angelos suos cum tuba et voce magna; por. te Listy w. Pawia: ITess 4, 16; IKor
15, 52. B. Pering 1941, 233.
6 B. Pering 1941, 241-242 (za F. Detterem).
7 Zajmowali si nim: H. Pipping 1925; A. Ohlmarks 1937; B. Pering 1941; J. de Vries 1955,
157-268; E.O.G. Turville-Petre 1964, 147-155; i F.R. Schrder 1967, 1-41.
227
9.2.
Hoenir
228
ebnego losowania. Jako jej posiadacz spenia ma w nim najwyraniej funkcje
kapaskie.
To, dlaczego uda mu si przey ragnarok, tumaczy mit o jego pobycie
u Wanw. Po wojnie Asw z Wanami Hoenir trafi do nich przy pojednaniu obu
plemion jako zakadnik. By on potnym i bardzo przystojnym mczyzn (mikil madr ok inn vaensti), Wanowie wic, kierujc si jego dostojnym i piknym
wygldem uczynili ze swego wodza. Hoenir jednak zdawa si we wszystkim
na Mimira, a gdy go nie byo unika podejmowania decyzji, mwic nich radz
inni" (radiradri). Wanowie uznali zatem, e przy wymianie zakadnikw zostali
oszukani, co przyczynio si do opisanego ju tu zamordowania przez nich Mi
mira (Ynglinga saga 4). Jedn z funkcji tego mitu mogo by wytumaczenie,
skd Odyn ma gow Mimira (F.R. Schroder 1918, 246).
Dawno postaci Hoenira potwierdza Hausdong (3-4) skalda Thjodolfa or
Hvini, ktry opowiadajc mit o Thjazim, wymienia go pod znanym nam przy
domkiem fet-Meili w triadzie wraz z Odynem i Lokim. Nie gra on jednak
w opowieci adnej istotnej roli, chyba e przypiszemy mu win za to, i ogie,
jaki rozniecili bogowie, by upiec w nim wou, nie mia w sobie mocy (Skald
skap. 1). W Reginsmal (wstp proz; take Skaldskap. 39) wymieniony jest po
nownie wraz z Odynem i Lokim w opowieci o zrabowaniu przez nich skarbu
Andvariego. Jego posta przewija si te w pnych rdach. W Huladar sadze
pojawia si wraz z Lokim jako dworzanin krla Odyna. W ludowych pieniach
z Wysp Owczych, zwanych Loka-thattur (by moe opartych na dawnych norroskich podaniach), Hoenir pojawia si ponownie wraz z Odynem i Lokim,
i we trjk pomagaj pewnemu gospodarzowi przechytrzy Olbrzyma . Hoenir
jest wic sta postaci triady Odyn-Hoenir-Loki (lub Lodurr), nie gra w niej
jednak adnej znaczcej roli. Szczeglne zwizki wydaj si go czy z Ody
nem. Snorri (Skaldskap. 15) nazywa go bowiem jego nieodcznym towarzy
szem, razem z nim zasiadajcym na awie, czsto z nim rozmawiajcym i towa
rzyszcym mu w wyprawach (sessi, sinni, mali Odins). W Hausdong (3 i 7)
kenning Hoenis vinr (Hausdong 3, 7) odnosi si ju jednak raczej do Lokiego,
drugiej postaci zajmujcej nas triady.
Posta Hoenira nie rysuje si cakiem jednoznacznie. Jego cechy pozytywne
jako czowieka potnego, przystojnego i szybkiego w biegu tycz walorw fi
zycznych. W micie o wymianie zakadnikw wyranie wida natomiast zarzut,
e Hoenirowi brak byo rozumu lub odwagi. W Sogubrot af fornkonugum (3)
okrelony zosta wrcz jako najbardziej lkliwy z Asw, i nie jest to chyba (jak
10
229
chcia E. Elgqvist 1957, 171) chrzecijaska reinterpretacja jego postaci.
Bardziej ju przekonuje teza Jana de Vriesa, ktry sugerowa, i by to bg
rozwanego i uroczystego milczenia oraz ceremonii kultowych. Argumentem za
tak tez moe by jego rola w wiecie odrodzonym po ragnarok. De Vries
ciekawie te zinterpretowa rol pary Mimir-Hoenir, w ktrej cichy namys
Hoenira czyby si z jego interpretacj przez usta Mimira - razem tworzyli
cenn cao, osobno byli bezuyteczni, czego nie zrozumieli Wanowie". Mo
na te jednak brak inteligencji i ducha u Hoenira rozumie w ten sposb, e od
da on je ludziom w chwili ich stworzenia. Prbowano wreszcie w postaci Hoe
nira dostrzec hipostaz Odyna i uosobienie lepszej strony tego boga (.V. Strm
1975, 128; H. Beck 2000, 55). Hoenir byby wic dobrym Odynem, a gorsze je
go cechy otrzymaby Loki, ktry wraz z Hoenirem wchodzi w skad triady
Odyn-Hoenir-Loki.
9.3. Ullr
Wedug Snorriego Sturlusona (Gylf. 31; Skaldskap 4 i 14) Ullr by synem Sif
i pasierbem Thora, nie wiemy jednak kto by jego ojcem, cho mona o to po
dejrzewa Lokiego . Imi Ulla pochodzi od germaskiego rdzenia zachowane
go w gockim wulthuz (por. ac. vultus, oblicze, staroangielskie wuldor, chwaa)
i oznacza blask, wspaniao (J. de Vries 1962, 633). Jego imi pojawia si ju
w III wieku n.e. w runicznym napisie wulpupewaR na skuwce od miecza
z Thorsbjerg, inskrypcja moe oznacza sug Ulla" i by nazw tego wanie
miecza (J. de Vries 1957, 158). Zdaniem Snorriego (Gylf. 31) Ullr by dzielnym
wojownikiem i dobrze go byo prosi o pomoc przed pojedynkiem. Mia adny
wygld, by wietnym ucznikiem i nikt nie mg si z nim rwna w jedeniu
na nartach. Siedzib Ulla byo Ydalir (Grimnismal 5), czyli cisowa dolina".
Zwizanych z nim mitw nie znamy. Kenningi podane przez Snorriego (Skald
skap 14) charakteryzuj go jako doskonaego ucznika (boga ass, a warto tu
pamita, i uki wykonywano z drzewa cisu), narciarza (ondurass), owc zwierzyny
12
l' J. de Vries 1957, 268-271. J.P. Schjdt (1991, 308) zakwestionowa jednak ostatnio, chyba
niesusznie, ewentualn przydatno intelektualnego" Mimira dla cielesnych" Wanw, patrz wy
ej, s. 85.
12 Patrz niej, s. 279.
230
(yeidi as) i boga zwizanego w jaki sposb z tarcz (skjaldar as). Kenningi tar
czy Ullar kjoll, kil statku Ulla", Ullaraskr, may statek Ulla" i Ullarskip, statek
Ulla" dowodz, e tarcz uwaano za d tego boga . Nawizuj one wyranie do
jakiego zatraconego mitu, dla nas jednak pozostaj kompletnie niejasne.
13
9.4.
Bragi
231
Idunn. Okrelony te zosta jako najlepszy z twrcw poezji. Podobnie jak Ho
mer nosi dug brod, dlatego nazywany mia by brodatym Asem, std od jego
imienia kogo, kto nosi dug brod nazywa si bragobrodatym (skeggbragi)".
Wedug Sigdfumal (16) na jego jzyku znajdoway si magiczne runy, ktre
najwyraniej uatwiay mu goszenie poezji. W Gylfaginning (26) Snorri stwier
dza, e znany by z mdroci i daru wymowy, ale przede wszystkim by najle
pszy w poezji i od niego sztuka poetycka zwana jest bragr, a od jego imienia
kto, kobieta czy mczyzna, kto posiada zdolno jej tworzenia lepsz ni inni,
zwany jest bragakarl lub bragakvina". Take w Gylfaginning Snorri potwierdza,
i Idunn bya on Bragiego. Wraz z ni Bragi pojawi si na uczcie u Aegira (Ls.
11-18), gdzie Loki zarzuci mu ubstwo i tchrzliwo. Zarzuty te nie odpowia
day jednak prawdzie, bowiem to on wanie miao odpowiada na jego zaczepki
i gotw by uci Lokiemu gow. Idunn jednak powstrzymaa podchmielonego
ju nieco ma od natychmiastowej zemsty za obelgi. Bragi pojawia si wic
w panteonie Asw jako bg poezji. Jego miano spotykamy te wrd heiti Odyna
(H. Falk 1924, 5), rwnie znakomitego poety, i boga mwicego jedynie
wierszem.
W poezji skaldw Bragi jako bg i m Idunn pojawia si jedynie w jednej
ze strof w Grettis sadze (R. Simek 1995, 56). W dziesitowiecznych poematach
skaldw (Eyvind skaldaspillir, Hakonarmal 14; anonimowy Eiriksmal 3) jest
postaci witajc w Walhalli polegych krlw i wystpuje w tej roli razem
z Hermodem i ludmi, polegymi wczeniej herosami Sigmundem i Sinfjotlim.
Nic przy tym nie wskazuje na jego boski charakter. Co wicej, zachowanie Lo
kiego w Lokasennie (11), ktry jego jednego nie chce uczci toastem, moe
wskazywa, e uwaa go za niegodnego towarzystwa bogw (B.-M. Nsstrm
2001, 107). Poniewa pierwszy skald Bragi Stary Bodason (LX wiek) nosi to sa
mo imi, wysunito hipotez, e posta Bragiego jako boga poezji powstaa
przez ubstwienie osoby wpmitycznego skalda . Snorri Sturluson (Gylfagin
ning 26) tumaczy imi Bragiego jako pochodzce od sowa bragr poezja", co
przemawia za tosamoci obu tych postaci. Nazwa bragafull (Hakonar saga
goda 14), toastu wypijanego podczas uczty na cze monych (R. Simek 1995,
55) jedynie porednio wie si z postaci Bragiego. Sowo bragr oznacza nie
tylko poezj, kunszt poetycki", ale take czowieka najlepszego" - a w ten
sposb rwnie wadc" . Poniewa zestawia sieje z rzymskim flamen i in
dyjskim bramin, sowami oznaczajcymi kapana (R. Boyer 1981, 146-147)
15
16
15 J. de Vries 1957, 272-273; E.O.G. Turville-Petre 1964, 185-186; R. Simek 1995, 55-57.
16 J. de Vries 1962, 52-53; dalsze moliwe etymologie wywodz jego imi od szwedzkiego bra
(dobrze) i bragd (czyn bohaterski), tak B.M. Nsstrm 2001, 107.
232
17
1 7
10. B O G I N I E
10.1.
Disy
234
2
skim . Taka forma ich imienia znana bya Germanom zapewne ju w staroytno
ci, o czym wiadczy nazwa rwniny Idisaviso, zapisana przez Tacyta w Roczni
kach (II, 16) . Idisy spotykamy rwnie w Beowulfie, gdzie wystpuj jako ides
Scyldinga", kobiety" lub disy" Skjoldungw. Nazwa dis pojawia si take
w najstarszych imionach germaskich, takich jak frankijskie Agedisus i Disibod,
alemaskie Disi i longobardzkie Tiso. W Skandynawii spotykamy pniej imiona
takie jak Aldis, Asdis, Herdis i wiele im podobnych. Przydomek skalda
Thorbjorna disarskalda wskazuje, e napisa on (niezachowany) poemat powi
cony Disom. Sowo disa byo poetyckim synonimem kobiety i w strofach skal
dw takie miano byo zaszczytnym okreleniem kadej szlachetnie urodzonej
damy i bogini.
Jan de Vries (1962, 77) wywid etymologi sowa disa od *dha, dawa. Di
sy porwna wic mona z indyjskimi dhisana, eskimi istotami boskimi, kt
rych imi pochodzi od staroindyjskiego dhayati, ssa, dawa piersi" i oznacza
istot darzc matczynym mlekiem i macierzysk opiek .
Rola Dis w mitologii i kulcie bya duo wiksza ni wynika to z przekazw
z doby schykowego pogastwa i chrystianizacji . Kult Dis potwierdza topono
mastyka caej Skandynawii, gdzie pojawiaj si Disaroy (wyspa Dis), Disavid
{*Disavi, witynia Dis), Disberg (gra Dis) czy Dissen (wzgrze Dis). Kilkakrotnie w bezporednim pobliu nazw zwizanych z Disami pojawiaj si toponimy zawierajce imiona Thora i Ulla (H.-P. Naumann 1984, 496). Disy pojawiaj
si ju w najstarszych rdach nordyckich. Wedug Ynglingatal (21: Skj. BI, 11)
skalda Thjodolfa i Ynglinga sagi (29) Snorriego Sturlusona szwedzki krl Adils
zgin, gdy wjeda na koniu do uppsalskiej wityni dis (disarsalr), by uczestni
czy w ich wicie. Spad wtedy z konia i rozbi gow o kamie. Trudno nie do
patrywa si w tej wzmiance kultowego podtekstu i nie doszukiwa si jej zwiz
ku z ofiarami z ludzi, a zwaszcza z przypisanym kilkakrotnie Szwedom skada
niem w ofierze krla. Opowie o mierci Adilsa potwierdza Historia Norwegie
(IX, 26), ale zamiast o wityni Dis mwi si w niej o wityni Diany , w ktrej
widzie naley Frej, zwan vanadisa" lub po prostu dis". Ale w tyme Yn
glingatal (7: Skj. BI, 8) sowo jodis, koska Disa", oznacza bogini Hel.
3
2 J. de Vries 1956, 321-322; K. Heim 1953, 148, 218-229; R. Simek 1995, 89.
3
5 Podstawow literatur patrz w: F. Strm 1954; R. Simek 1995, 70-72; L.P. Supecki 1998,
41-12.
6 Historia Norwegie IX, 2003, 76-78; por. H.-P. Naumann 1984, 497.
235
O wicie Dis i skadaniu im ofiar (disarblot) wspomina Hervarar saga (1).
Odbywao si ono jesieni w chwili uznawanej za pocztek zimy {at vetrnottwn), w poowie padziernika (Saga o EgUu 44; Viga-Glums saga 6). W 77dranda thattr (Flat 1, 1860, 419-421) opisano, jak podczas chrystianizacji Is
landii Tidrandi, syn Sidu-Halla, jednego z przywdcw partii dcej do przyj
cia chrztu, sta si ofiar Dis. Mia on wwczas 18 lat i by dobrze zapowiadaj
cym si modziecem. Przyjacielem Sidu-Halla by obdarzony zdolnoci jasno
widzenia Thorhall, ktry przeczuwa nieszczcie (L.P. Supecki 1998, 25-26).
Zwizana z disarblot uczta odbywaa si w pierwsz niedziel pory zimowej.
Pogoda bya surowa, przybyo wic mao goci. Gdy wieczorem ludzie zasiedli
do stow, Thorhall - mimo swej niewiary w moliwo odwrcenia biegu zda
rze - poprosi, aby nikt tej nocy nie wychodzi z domu, cokolwiek by si nie
dziao, bo cignie na siebie nieszczcie. Sidu-Hall przykaza zastosowa si
do jego rady. Gdy uczta si skoczya i ludzie zasnli, rozlego si stukanie do
drzwi; nikt ze picych na nie nie odpowiada. Pukanie powtrzyo si trzykrot
nie. Wwczas zerwa si Tidrandi i powiedzia: To wielki wstyd, e tu wszyscy
ludzie udaj, e pi, gdy gocie nadchodz". Wzi miecz do rki i wyszed.
Przed domem nie ujrza nikogo, ruszy wic dalej na dwr, by si rozejrze.
Wtedy usysza ttent dobiegajcy z pnocy i zobaczy dziewi kobiet w czer
ni z mieczami w doniach. Usysza te ttent z poudnia; z tej strony dziewi
kobiet w jasnych szatach jechao na siwkach. Wwczas zawrci do domu, lecz
kobiety w czerni dopady go i miertelnie raniy, cho broni si dzielnie. W czas
jaki potem obudzi si Thorhall i gdy spostrzeg, e brakuje Tidrandiego, zbu
dzi innych. Zaczto go poszukiwa i wreszcie znaleziono. By tak ciko ranny,
e rankiem zmar, przedtem jednak zdoa jeszcze opowiedzie, co mu si przy
darzyo. Pochowany zosta w kurhanie wedug pogaskiego obyczaju.
Sidu-Hall spyta Thorhalla, co te dziwne wypadki znacz. Ten odpowiedzia:
Tego nie wiem, lecz wydaje mi si, e nie byy to kobiety, lecz Fylgie waszych
krewnych (fylgiur ydrar fraenda), i e teraz nastpi zmiana wiary (sidaskipti)
i ta nowa wiara bdzie dla kraju lepsza. Sdz, e te z waszych Dis, ktre wy
znaj dawn wiar przeczuy zmian wiary". Dlatego, przypuszcza, gdy nie
znalazy oczekiwanych darw (skatt), zabray Tidrandiego jako naleny sobie
udzia. Lepsze Disy (grupa kobiet w jasnych szatach) chciay pomc Tidrandiemu, lecz nie zdoay tego dokona. Dag Strmbck (1970, 166-167) przypusz
cza, e jako poganin pozostawa on we wadzy czarnych Dis. lad opowieci
o mierci Tidrandiego odnajdujemy w Sadze o Njalu (100), ktra przedstawiajc
rd Sidu-Halla wspomina o jego synu Tidrandim, o ktrym mwi, e Disy go
zamordoway". W tradycji sag Sidu-Hall naley do pierwszych stronnikw
236
chrzecijastwa na wyspie. Dlatego wanie Gabriel Turville-Petre (1966, 346)
przypuszcza, i jesienne wito Sidu-Hall urzdzi mia ju bez skadania ofiar,
co tak rozwcieczyo Disy, e zabray Tidrandiego.
Wzmianka Snorriego w Heimskringli {Olafs saga helga 77: IF 27, 109) m
wi o odbywanym w Uppsali gwnym wicie pogaskim (hofudblot). Skadano
wtedy ofiary tilfridr ok sigr konungi" (za pokj i zwycistwa krla), a czci
uroczystoci by wielki wiec i targ, znany potem jako distingsmarknaden (targ
wiecu Dis"), ten jednak odbywa si w miesicu goi, trwajcym od poowy lute
go do poowy marca.
Pomocy Dis wzywano przy porodzie (Sdf 9). W dalszym yciu ludzi Disy
pojawiaj si jako ich opiekunki, zwizane jednak nie tylko z poszczeglnymi
osobami, ale take z ich rodami. W Asmundar saga kappabana (8) pojawiaj si
we nie bohatera sagi jako spadisir (prorocze Disy) i obiecuj pomc mu w wal
ce. W Volsunga sadze (11) prbuj ratowa krla Sigmunda w jego ostatniej bi
twie, i pomimo e lecia na niego grad strza i wczni tak go osaniay jego spa
disir, e nie zosta ranny" - dopki do walki nie wmiesza si osobicie Odyn,
ktry spowodowa mier herosa, amic jego cudowny miecz. W Halfs sadze
(15) Utstein twierdzi, e jego odziane w hemy Disy pomog mu w boju. Czsto
jednak pojawienie si we nie Dis przepowiadao czowiekowi jego mier .
7
W pochodzcym z XII wieku Krakumal (29: Skj. BI, 659) Disy zapraszaj
legendarnego krla Ragnara lodbroka do krainy mierci. Umierajcy Ragnar
mwi:
Disy mnie zapraszaj do domu,
Ktre z hali Herjana [Odyna = Walhalli],
Odyn po mnie posia;
Rad bd siedzia na awie
I pi piwo z Asami;
Me ycie jest ju spenione,
Ze miechem mog umiera.
Tak w Am. 28; podobnie w Bjarnar saga hitdoelakappa 32; por. L.P. Supecki 1998, 41-42.
237
10.2.
Fylgie
238
rozstaje si z nim. Wida tu wyranie zwizek nadnaturalnych istot eskich
z zawiatami .
9
70.3.
Norny
239
Bardzo rnego rodu.
Rzec mog, s Norny,
A nie z jednego rodu:
Niektre s kobietami z Asw,
Niektre s kobietami z Elfw,
Niektre crami Dwalina.
10.4.
Walkirie
240
skich kobiet. Nie tylko wpltuj si w walki herosw, ale czsto same, jak
Brunhilda, knuj intrygi, prowadzce do klski ich ukochanego partnera. Jego
mier w blu opakuj i z alu umieraj, maj jednak nadziej na ponowne
z nim spotkanie na tamtym wiecie (M.I. Steblin-Kamienski 1982, 81-93).
Tu zajmiemy si jedynie rol Walkirii jako zawiatowych opiekunek wojowni
kw .
11
Ich rol podkrelaj zwizane z nimi w wiecie mitycznym waciwe dla nich wtki,
a w wiecie realnym odpowiednie obrzdy, A. van Gennep, 1909, passim.
241
ponownie trafia w objcia swej zawiatowej partnerki. Tym razem nosi ona imi
Sigrun, ktra bya Walkiria i na swoim koniu cwaowaa w powietrzu i nad wo
d, bya to Svava na nowo narodzona" (HHund. II, proza przed str. 5). Niestety,
ojciec obieca jej rk niejakiemu Hodbrodowi, ktrego niezadowolona z wybo
ru ojca Walkiria nazwaa obraliwie synem kocura" {HHund. I, 18) i rzucajc
si w ramiona Helgiemu {HHund. II, 13-15) skonia go do tego, by zalotnika
zabi, ujawniajc przy okazji, e jako Walkiria osaniaa go w bitwie z Hundingiem {HHund. 11-12). Take w bitwie morskiej z Hodbrodem i jego brami
wspomagaa Helgiego. Gdy jego flota pyna do boju, zerwa si niesamowity
sztorm: Zobaczyli wtedy w powietrzu dziewi nadlatujcych Walkirii i pozna
li Sigrun, wtedy uciszya si burza". Albo wic Walkirie umierzyy zagraaj
cy ich podopiecznym sztorm, albo raczej jego powstanie oznaczao, e nadci
gaj wanie do boju, by wspomc Helgiego. W bitwie z Helgim zgin Hodbrod i jego bracia, ale take walczcy po ich stronie Hogni, ojciec Sigrun.
Wspierajcemu go Dagowi, bratu Sigrun, darowano ycie, gdy zoy przysig,
e zaniecha zemsty. Wtedy Sigrun spotkaa Helgiego i poczua si bardzo
szczliwa", a ten poj j za on i mia z ni wielu synw. Nie doczeka jednak
staroci, gdy Dag, zoywszy Odynowi ofiary, zosta przez niego zwolniony
z przysigi i otrzyman od boga wczni zabi Helgiego w gaju Fjoturlundr .
Sigrun przekla brata i spdzia z martwym ju Helgim ostatni noc w jego ko
pcu, ten jednak o wicie wraz z wojskiem swoim pocwaowa w dal", a Sigrun
umara z alu i tsknoty. Rwnie i ta pie koczy si stwierdzeniem, e Helgi
i Sigrun urodzili si po raz drugi, on zwa si Helgi Haddingiaskadi, ona za Ka
ra crka Halfdana, jak mwi pie Karuljod bya ona Walkiria". Niestety, tekst
Karuljod nie zachowa si do naszych czasw i nie znamy jego treci.
13
15
Tosamo tych postaci pokazuje Helreid Brynhildar (7-10), w niektrych jednak rdach
s to wyranie dwie rne osoby, patrz M.I. Steblin-Kamienski 1982, 84.
15 Grp., passim, por. L.P. Supecki 1998, 17-18.
242
bez trwogi magiczn granic pomidzy wiatem ywych i umarych. Gdy Sigurd
zdj picemu hem z gowy zauway, e bya to kobieta". Rozci jej swym
czarodziejskim mieczem kolczug od szyi do pasa i na ramionach. Potem zdj
z niej kolczug, a ona si zbudzia, usiada, spojrzaa na Sigurda" i spytaa, kim
jest. Jej sen mia wszelkie cechy snu wiecznego. Jak sama stwierdzia (Sdf. 2):
Odyn to sprawi, e nie miaam mocy
Nad runami snu.
1 6
Ulokowanie epizodu na brzegu wody moe mie mitologiczny wymiar momentu pocztko
wego, w micie antropogonii lokowanego wanie na brzegu (patrz wyej, s. 39), moe te jednak
wskazywa po prostu, e dziewice lnu nie przdy, ale go dopiero w wodzie midliy.
243
Dziewice z poudnia ciemnym borem leciay,
Mode, wszystkowiedzce, losem kierujce,
Te na jeziora brzegu, odpocz usiady,
Dziewczyny z poudnia, i drogi len przdy.
Wedug poprzedzajcej t strof prozy leay koo nich abdzie szaty; byy
to Walkirie. Dwie z nich byy crkami krla Hlodwera, Hladgunn Svanvita
i Hervor Alvita (wszystkowiedzca"), trzecia za, Olruna (wiedza witych
run"), bya crk Kiara z Wallandii (por. L. Motz, 1980, 168-182). Bogowie
wzili je ze sob do domu. Egil dosta OTrun, Slagfinn - Svanvite, a Wolund Alvite. yli ze sob przez siedem zim, potem poleciay, by by obecne podczas
bitew, i nie wrciy". Z jednej z kolejnych strof (Sdf. 3) wynika jednak, e odle
ciay dopiero po dziewiciu latach:
Siedem potem zim tam siedziay,
Omej bardzo si nudziy,
Dziewitej odej musiay,
Dziewice tskniy do ciemnego boru,
Mode wszystkowiedzce, losem kierujce.
Gdy ich mowie nie zastali Walkirii, Egil pobieg na nartach szuka Olruny, Slagfinn poszed szuka Svanvity, Wolund natomiast pozosta w domu.
Walkirie, ktre wczeniej widzielimy jak konno przebiegaj przez powietrze
i wody dysponuj tutaj waciw skdind dla Frigg i Freji zdolnoci przybie
rania ptasiej postaci, w przypadku bogi s to szaty sokoa, Walkirie natomiast
przybieraj abdzi posta wyobraon w postaci szaty z pir, do ktrej na
wizuje imi abdziobiaej" Svanvity i opis Olruny, piknego dziewczcia
o biaej piersi" (Vkv. 2).
Motyw przdzenia lnu pokazuje, e Walkirie, podobnie jak Nomy, byy
przdkami przeznaczenia, nietrudno zreszt zauway, e kompetencje Dis,
Nom i Walkirii w duym stopniu si pokrywaj. W zachowanej w Sadze o Njalu
Pieni Dorruda" (Darradarljod) Walkirie, tkajc magiczn tkanin wpywaj
na przebieg bitwy pod Clontarf stoczonej w Irlandii w Wielki Pitek 1014 ro
ku . Pochodzca z XI wieku pie powstaa pod jej wieym wraeniem. Irowie
zadali wwczas Normanom wielk klsk, cho zgin ich krl Brian. Zginli
tam rwnie wodzowie Wikingw: krl Dublina Sigtrygg i jarl Orkadw Sygurd. W Sadze o Njalu czytamy: W Wielki Pitek zdarzyo si w Katanes [p
nocna Szkocja], e pewien czowiek, imieniem Dorrudr wyszed na zewntrz
(z domu). Zobaczy, jak dwunastu jedcw przybyo do domu prac niewiecich
17
1 Wtek ten badaem w mojej pracy o wyroczniach skandynawskich: L.P. Supecki, 1998,
181-185; tam rda i literatura.
7
244
Szeroka tkanina
zostaa napita [na krosnach],
zwiastujca pogrom spadnie deszcz krwi;
kobierzec przygotowany,
od oszczepw szary,
bd go wypeniay
przyjaciki wojw [Walkirie]
wtkiem czerwonym
zabjcy Rand vera [krwi].
Tkamy, tkamy
tkanin Dorruda,
a potem krlowi
potowarzyszymy!
Tam zobacz krwawe
bohaterw tarcze,
Gudr i Gondul, ktre
ochraniaj krla.
Bdzie ta tkanina
z jelit utkana,
a za ciarki
s ludzkie gowy;
skrwawione wcznie
za pnicielnice,
elazo uderza o wen,
strzay s za poch;
miecze ubij
boju tkanin.
Tkamy, tkamy
tkanin Dorruda,
pr naprzd proporce
walecznych mw!
Temu nie pozwlmy
by zabrano ycie;
bo to my, walkirie
wybieramy polegych.
Ci bd mowie
rzdzili krajami,
co nad dalekimi
yli przyldkami;
ja mwi: mier wielkiemu
krlowi przypadnie [Brianowi];
a teraz jarl zginie [Sigurd]
pod oszczepami.
Tkamy, tkamy
tkanin Dorruda,
ktr mia kiedy
mody ksi!
Idmy naprzd
w boju cib,
przyjaciele nasi
dobyli tam broni.
I takiego dowiadcz
Irowie oporu,
ktry nie zostanie
nigdy zapomniany.
Ju gotowa tkanina,
pole krwi czerwone moe biec przez ldy
wie o wojw nieszczciu.
245
246
da", wprowadzony wczeniej przez Egila Skallagrimsona w 5. strofie jego Hofudlausn. Kenning oznacza bj, walk, ale kim jest Dorrud? Wedug jednej z in
terpretacji sowo darradr pochodzi bezporednio od darr, wcznia i oznacza
dosownie tkanin wczni". Lepiej jednak pasuje tu teza, wedug ktrej Do
rrud to jeden z przydomkw (heiti) Odyna (etymologicznie odwoujcy si do
wczni, bdcej zreszt jednym z jego najwaniejszych atrybutw). Odyn, jako
bg walki i pl bitewnych byby w tej pieni cakiem na miejscu.
Druga rnica pomidzy pieni a proz, podkrelona mocno przez Rudolfa
Simka (1995, 66-67), polega na tym, e pie przedstawia Walkirie jako istoty
tkajce los uczestnikw bitwy raczej poprzez bezporednie uczestnictwo w bo
ju, ni przez siedzenie przy krosnach w domu prac niewiecich. Owszem, pie
bezsprzecznie umieszcza Walkirie na polu bitwy (idmy naprzd, w boju ci
b...") ale odwouje si te (szczeglnie w strofie 2) do czynnoci tkania. Jest tu
faktycznie sprzeczno, ale sprzeczno pozorna. Pie opisuje akt magiczny i jak zauway J. de Vries (1941, 236)- podstaw pieni jest zestawienie bitwy
i mitycznej czynnoci tkania".
W pnej mitologii nordyckiej Walkirie zwizane byy z Odynem, cho
trudno o pewno, czy jest to zwizek dawny. Ju jednak w Hrafnsmal, Eriksmal i w Hakonarmal widzimy, jak pilnuj na placu boju, by walka potoczya si
zgodnie z jego wol . Polegych zabieray do Walhalli, by tam zasilili szeregi
einherjar, polegych w chwale wodzw i wojownikw, czekajcych na
ragnarok, by wesprze bogw w ich ostatniej walce z potworami i demonami.
Walkirie troszczyy si te o przybyych ju do Walhalli wojownikw. Snorri
(Gylf. 36) po przedstawieniu bogi opisuje je nastpujco: S te i inne, ktre
suy maj w Walhalli, przynosi napitki i nakrywa do stou. Tak oto s wy
mienione w Grimnismal". I cytuje tu z pieni (Grm. 36) odpowiedni strof:
18
Patrz w y e j , s. 111-112.
247
wspomnianych przez Grimnismal Walkirii doda mona wic jeszcze Gunnr,
Hrundr, lim i Thogn. Wikszo imion Walkirii ma wyrany zwizek z wojn
i walk (R. Simek 1995, 457).
W opowieci o Hajdningavigr u Snorriego (Skaldskap 49), crka krla Hogniego noszca typowe dla Walkirii imi Hild, zostaje porwana podczas najazdu
Hedinna na pastwo jej ojca. Hogni, ktry w tym czasie by na wiecu krlw
powraca, i na wyspie Hoy na Orkadach dogania Hedina. Ten za porednictwem
jego crki, ktr zdy ju najwyraniej pokocha, dwukrotnie oferuje pojed
nanie, ale Hogni odmawia. Ich bitwa pozostaje wszake wci nierozstrzygni
ta, i co wieczr krlowie i ich armie wracaj do swych okrtw, za Hild idzie
noc na pole walki i za pomoc czarw budzi tych, ktrzy byli zabici". I w ten
sposb bitwa trwa bezustannie i trwa bdzie a do ragnarok. W Sorla thattr do
prowadzenie do Hjadningavigr przypisane jest Freji, dziaajcej za porednic
twem lub pod postaci Walkirii Gondul. W micie zwraca uwag przypisana
Walkirii Hild zdolno wskrzeszania polegych. Dysponujce wadz umierca
nia Walkirie miay wic take moc uzdrawiania (G. Mller 1976, 350-361).
19
Uwaa si, e Walkirie byy pierwotnie demonami mierci (R. Simek 1995,
456-458). W swej istocie jednak nie bardzo si rni od Norn (Skuld pojawia
si zreszt wrd Walkirii) i Dis, i widzie w nich naley jedn z form przeja
wiania si uosobionych eskich mocy .
20
248
Tre tego snu saga powtarza nastpnie w czterech przypisanych Gislemu
strofach.
Przez zim Gisli ukrywa si poza domem, lecz powrci tam latem i nie mo
gc rozsta si ze sw on Aud pozostawa u niej potajemnie a do jesieni.
Lecz gdy noce zaczy si stawa dusze, znw coraz czciej nawiedzay go
sny. Teraz przychodzia do niego za draumkona i mia cikie sny. Raz opo
wiedzia Aud, co mu si nio, gdy go o to spytaa". Wierszem powiedzia jej, e
sny nie daj mu nadziei na dugie ycie.
Potem rzeki Gisli, e owa gorsza kobieta czsto przychodzi do niego i zawsze chce go skpa w posoce i w krwi ofiarnej i jest dla niego zla. Potem wyrzek strof:
Nic mi sen aden
dobrego nie przynosi.
Ona zabija m rado.
To rzec o tym mog:
caa we krwi ludzkiej
przychodzi, gdy tylko zasn
i kpie mnie w krwi.
Gisli ukrywa si jeszcze kilka zim. Wreszcie nie pozostao mu wicej, jak
dwa lata ycia z tych, ktre przepowiedziaa draumkona". Tego lata coraz cz
ciej mczyy go sny, na og przychodzia do niego za draumkona, tylko cza
sem dobra. Pewnej nocy zdarzyo si, i Gisli ni, e przybya do dobra
draumkona. Zdawao mu si, e jechaa na siwku, i zapraszaa go ze sob, by
pojecha do jej mieszkania, a on si zgodzi". Draumkona zawioda go do domu
olbrzymiego jak hala i wspaniale urzdzonego. Pooya skalda na delikatnym
ou i powiedziaa, e gdy umrze, moe tam przyby, by cieszy si dostatkiem
i szczciem. Gisli opisa swj sen w trzech strofach, w ktrych mwi, i
draumkona zaprosia go, by z ni na siwku pojecha do domu obiecujc, i ule
czy go ze wszystkich ran. W ostatniej strofie poeta podaje jej sowa:
Przybdziesz tu, woju
gdy twa mier,
nadejdzie, tak rzeka
do skalda kobieta,
tu bdziesz, bogaczu,
majtkiem tym rzdzi
- i mn. Tak bdzie
nam na szczcie - obojgu.
249
mu si, e widzi t kobiet". Zowrbnych snw mia coraz wicej, w jego
przedostatnim nie pojawia si dobra draumkona, stojca nad nim we zach
i przewizujca jego rany. W ostatnim Gisli widzi ju tylko walczce ze sob
ptaki, unurzane we krwi, s to Fylgie zapowiadajce nadchodzcych wrogw
i mierteln walk poety .
W opisie snw Gislego autor sagi wyranie podkrela, e jej bohater w za
wiatowym mieszkaniu cieszy si bdzie nie tylko bogactwem ale take wdzi
kami swej nadprzyrodzonej opiekunki. Podobnie u Saksona Gramatyka (III, 3, 7)
Prozerpina (czyli bogini Hel) pojawiajc si we nie Baldrowi i zapowiadajc
mu, e za trzy dni umrze, zaznacza, i znajdzie si on wtedy w jej objciach.
I nie naley w tych sowach doszukiwa si przenoni.
Zauwaylimy zwizki bstw eskich z zawiatami i z przeznaczeniem,
wyraniej przeto zarysowaa si ich natura istot, ktre zabieraj ludzi z tego
wiata. Podkrelmy jednak, e byy to przede wszystkim istoty dajce. Dajce
ludziom ycie w chwili narodzin jako opiekunki porodu i szafarki przeznacze
nia. Zagrzewajce lub wrcz zmuszajce bohaterw do ich heroicznych czynw,
pomagajce im a nawet ratujce ich ycie jako nadnaturalne opiekunki. Wresz
cie czuwajce, by nie zeszli z tego wiata wczeniej, ni im to jest przeznaczone
i - do czasu - zapewniajce powodzenie w yciu i w walce. Niekiedy wystpuj
one nawet jako cakiem realnie przedstawiane partnerki bohaterw darzce ich
radoci ycia (w tym uciechami ycia erotycznego), podnoci, urodzajem
i pomylnoci materialn. Na koniec jednak dajce mier i zabierajce w za
wiaty, ktre w mitologii nordyckiej nie wygldaj wszake a tak smtnie, jak
grecki wiat umarych przedstawiony w 11. ksidze Odysei.
21
10.5.
Asynie
Snorri (Gylf. 20) opisujc Asw zaznaczy, e Asynie s nie mniej od nich
wite, i nie mniejsz s obdarzone moc". Pomimo to powici im w Gylfagin
ning tylko jeden paragraf, a bogom kilkanacie. Oto, co mia do powiedzenia
o boginiach. Na pytanie Gangleriego, Har odpowiada:
21 Wtek snw Gislego opracowaem w mojej monografii skandynawskiego wrbiarstwa:
L.P. Supecki 1998, 38^10, tam rda i literatura.
250
Najwaniejsza jest Frigg, ma ona siedzib, ktra nazywa si Fensalir, i jest najwspanialsza. Drug
jest Saga, ta mieszka w Skkvabekkr. i jest to wielka siedziba. Trzeci jest Eir, ktra jest najlepsz
lekark. Czwart jest Gefjun, jest ona dziewic, i su jej te, ktre zmary jako panny. Pita jest Ful
la, i ona te jest dziewic, chodzi z rozpuszczonymi wosami i nosi zot opask wok gowy, nosi
kufer Frigg, zajmuje sijej obuwiem, i zna jej najtajniejsze zamysy. Szsta, Freja, jest rwnie godna
jak Frigg, polubia ma, ktry nazywa si Odr, ich crk jest Hnoss, ktra jest tak pikna, e rzeczy
ktre s pikne i cenne nazywa si hnossir (klejnoty). Odr wybra si kiedy w dalek podr i Freja
pakaa za nim, a jej zy byy z czerwonego zota. Freja nosi wiele imion, a to z tego powodu, e gdy
wybraa si na poszukiwanie Oda do nieznanych ludw, przybraa sobie wiele przydomkw (heiti),
nazywa si wic te Mardoll i Horn, Gefn, Syr. Freja posiada Brisingamen. Jest te zwana Vanadis.
Sidm jest Sjofn, ta jest najbieglejsza w zwracaniu uczu ludzi ku mioci, tak kobiet jak mczyzn,
i od jej imienia gorca mio nazywa si siafni. sm jest Lofn, ta jest tak askawa i dobra dla tych,
co jej wzywaj, e potrafi uzyska od Allfdra [Odyna] i Frigg zgod na maestwa mczyzn i ko
biet, nawet jeli byo im to zabronione wczeniej. Std od jej imienia takie przyzwolenie jest nazy
wane lof, i dlatego jest bardzo lubiana (lofat) wrd ludzi. Dziewit jest Var, ta sucha przysig
i osobistych obietnic, jakie skadaj sobie mczyni i kobiety, std ich solenne przysigi nazywa si
varar, i mci si na tych, ktrzy je ami. Dziesit jest Vor, jest ona mdra i ostrona, i nikt nie jest
w stanie jej oszuka, istnieje przysowie mwice, e kobieta bdzie ostrona (vor) w sprawach,
0 ktrych bdzie wiedziaa. Jedenast jest Syn, ta opiekuje si drzwiami hali i zamyka je przed tymi,
ktrzy nie powinni do niej wej, wystpuje te w procesach przeciw wnioskom, ktre chce by zo
stay odrzucone. Std jest powiedzenie, e wystpuje si z syn, gdy chce si czemu zapobiec. Dwu
nast jest Hlin, ta stoi na stray tych ludzi, ktrych Frigg chce uchroni od niebezpieczestw, std
pochodzi powiedzenie, e ten, kto uszed niebezpieczestwa, by pod jej opiek (hlaeinir). Trzynast
jest Snotra, ta jest godna i szlachetna, od niej wywaon kobiet lub mczyzn okrela si mianem
snotr. Czternast jest Gna. t Frigg posya do rnych wiatw w swoich sprawach. Ma ona konia,
ktry potrafi biega po niebie i morzu, a nazywa si Hofvarpnir (ten, co szybko zmienia podko
wy"). Kiedy zdarzyo si, e gdy jechaa na nim, ktry z Wanw zobaczy j w powietrzu i rzek:
Kto to tam leci.
Kto to tam jedzie
W powietrzu si porusza?
A ona odpowiedziaa:
Ja nie lec, chocia jad
W powietrzu si poruszam
Na Hofvarpnim,
Ktrego Hemskerpir
Spodzi z Gardrofy.
Od imienia Gny si wzio, e co, co porusza si w powietrzu, nazywa si gnaefar. Sol [Sonce]
1 Bil [suka Ksiyca] rwnie s zaliczane do Asynii, ale o ich naturze mowa bya wczeniej.
251
ga, roztropno). Powoujc w ten sposb do ycia samodzielne postacie mity
czne opiera si jednak niekiedy na wczeniejszych rdach - Lofn, Sjofn i Syn
wspomniane s bowiem ju w poezji skaldw (M. Kristensen 1930-1931, 84).
O Sadze, zapewne tosamej z Frigg, jeszcze tu wspomnimy.
Imi Var, oznaczajce najprawdopodobniej ukochan" (var) Snorri powi
za z pojciem przysig, varar (R. Simek 1995, 434). Nie tylko u Snorriego Var
opiekowa si miaa zwizkami mczyzn i kobiet. Wedug Thrymskvidy (32)
uwicaa akt zawarcia maestwa. Thrym pragnc polubi Frej (za ktr
przebrany by Thor) wygasza sowa dopeniajce, wraz z pooeniem mota
Thora na onie oblubienicy, aktu maestwa:
Uwi nas razem
Przez rce Var.
Jej posta pojawia si te w kenningach skaldw Kormaka, Gislego i VigaGluma (M. Kristensen 1930-1931, 84).
Eir, ktrej imi oznacza pomagajc", przedstawiona jest przez Snorriego
jako bogini biega w leczeniu ludzi, w takiej samej roli pojawia si wrd pomocniczek Menglady (hipostazy Freji) w Fjolsvinnsmal (38). Jej posta znana
bya skaldom Kormakowi i Gislemu (M. Kristensen 1930-1931, 83-84). Poja
wia si jednak rwnie wrd Walkirii (R. Simek 1995, 81).
Snorri (Gylf. 35) wymieni 16 Asynii: Frigg, Sag, Eir, Gefjon, Full, Frej,
Sjofn, Lofn, Var, Vor, Syn, Hlin, Snotr i Gn, oraz Sol i Bil. Wrd Asynii poja
wia si wic naleca do Wanw Freja, skdind jest ona jedyn (oprcz Gulveig) powiadczon z imienia przedstawicielk tego rodu. Snorri nie wspomnia
natomiast nic o Sif, onie Thora, Idunn, onie Bragiego, Nannie onie Baldra,
Sigyn, onie Lokiego, Skadi, onie Njorda i Gerdzie, onie Freja. Po wyliczeniu
Walkirii doda jeszcze, e Jrd, matk Thora i Rind, matk Waliego, zalicza
si do Asynii". Wspomnielimy ju, e Olbrzymki Skadi i Gerd, polubione
przyczonym do Asw Wanom, stay si przez to Asyniami. W Voluspa en
skamma (Hdl. 30) Gerd jako ona Freja wyranie jest przedstawiona jako posta
naleca do panteonu Asw, i nie przypadkiem w tej samej strofie pojawia si
te Skadi. Snorri w swoim wyliczeniu Asynii pomin wic Olbrzymki (w tym
take Skadi i Gerd), ktrych znamy cakiem sporo, a wiele z nich to nie tylko
kochanki Asw, ale take ich matki. Nie wspomnia te o Ran, ani - co mniej
ju dziwi - o Hel, wychowanej w Asgardzie bogini zawiatw.
Przyczyna jest prosta. Snorri przedstawi panteon Asw jako patriarchalny
rd z Odynem na jego czele. Boginie nie najlepiej si daway w ramy tego mo
delu wtoczy i mia z nimi spory kopot. Omin go, opisujc zamne boginie
wraz z ich maonkami nieomal jak ich insygnia i atrybuty, a w swoim wylicz-
252
22
10.6.
Matrony
253
tylko kult bogini Nerthus. Nie jest ona zreszt jedyn bogini germask, ktrej
imi zachowao si w rdach antycznych. Tacyt (Annales I, 51) podaje, e
podczas wojny z Marsami w 4 roku n.e. Germanicus zaskoczy Germanw
w czasie ich wita i zniszczy wspania ich wityni (lub sanktuarium - templum), powicon Tamfanie (quod Tamfanae vocabant). Termin wita, ktre
odbywao si najprawdopodobniej 27 padziernika, odpowiadaby skandynaw
skiemu terminowi wita rozpoczynajcego zim, celebrowanego at vetrnottum" (tak J. de Vries 1957, 323-324). Oddawano wtedy cze Disom. Tene Ta
cyt (Annales IV, 73) wspomina klsk rzymskiego oddziau pod gajem, ktry
nazywaj Baduhennae", gdzie czczono zapewne fryzyjsk bogini tego imie
nia, ktrego rdze wywodzi si od *badwa, walka, a drugi czon -henae, ozna
cza ch do walki (J. de Vries 1957, 318). Baduhenna byaby wic dn wal
ki" postaci, z imienia i charakteru podobn do Walkirii. Dalsze boginie staro
ytnych Germanw znamy z inskrypcji z Nadrenii, gdzie pojawiaj si wraz
z Matronami (J. de Vries 1957, 314-325).
Najciekawsze lady szczeglnego miejsca bstw eskich w wierzeniach
Germanw w staroytnoci odnajdujemy wanie w postaciach tzw. Matron (a
ciskie Matronae, Matres). Byy to boginie przedstawiane w I-V wieku n.e. na
wotywnych stelach i otarzach stawianych na ziemiach galijskich i germaskich
zdobytych przez Rzymian. Ich kult mia wic charakter synkretyczny: galijsko-germasko-rzymski. Wikszo steli grupuje si w centrach kultu poszczegl
nych Matron, znajdujcych si gwnie w pobliu limesu nad Renem. Znanych
jest okoo 100 imion Matron; prawie na poowie z 1100 znanych zabytkw s to
imiona germaskie. Matrony przedstawiano najczciej w grupach po trzy, ich
uczesania wiadcz, e byy do nich zaliczane zarwno kobiety zamne jak
i dziewice .
Tre inskrypcji i atrybuty wiadcz, e Matrony byy opiekunkami rodziny,
podnoci i narodzin, patronkami poszczeglnych plemion germaskich (Swebw, Fryzw), a nawet Germanw jako caoci o czym wiadcz dwie inskryp
cje. Jedna dedykowana jest matribus
meis
germanis
suebis,
na drugiej obok
Matron germaskich pojawiaj si jeszcze italskie, galijskie i brytoskie (S. Gutenbrunner 1936, 215). Zarazem jednak Matrony peniy rol opiekunek wojny
23
254
i wojownikw, a take - jak zobaczymy - istot zagrzewajcych do walk lub
wrcz j e prowokujcych. Przypomnie si tu godzi relacj Tacyta (Germania
7-8) opisujcego germaskie kobiety, zagrzewajce wojownikw do bitew.
Matronom oddawano cze zapewne w okresie przesilenia zimowego, gdy
wtedy wanie wedug Bedy Czcigodnego pogascy Anglosasi witowali
modraniht. I by to dzie w ich kalendarzu szczeglny. Jak napisa Beda za
czynaj bowiem rok (...) od smego dnia kalend stycznia (...) a ow noc (...)
w rodzimym jzyku zw Modraniht to jest noc Matek, a to z tego powodu,
jak podejrzewamy, e wtedy odbywaj si ceremonie na ich cze ". Ikono
graficznemu kanonowi przedstawie Matron w staroytnoci zdaje si odpo
wiada pniejszy o stulecia opis Saksona Gramatyka (Gsta Danorum VI,
4, 12), wedug ktrego niejaki Fridlevus zasiga wrby o przyszych losach
swego syna w wityni Parek", gdzie znajdowa si miay podobizny trzech
siedzcych N i m f .
24
70.7.
Gefjon
26
27
Gabie znajduj znakomit analogi w imieniu Gefjon. Gefjon (inaczej Gefjun), to skandynawska bogini dajca", co rozumie naley take w kontekcie
seksu, podnoci i dobrobytu, ale - podkrelmy to od razu - ograniczenie roli
Gabii, Gefjon i innych podobnych postaci do tej tylko sfery byoby naiwnoci.
Gefjon, zaliczana do Asynii, bya opiekucz bogini dobrobytu i podnoci.
24 Beda Venerabiiis, De temporum ratione 13; por. J. de Vries 1957, 296.
25 R. Simek 1995, 115-116; inne moliwe etymologie omawia J. de Vries 1957, 319.
26 S. Gutenbrunner 1936, 214 (nr 55); J. de Vries 1957, 319.
27 S. Gutenbrunner 1936, 202 (nr 7), 213 (nr 50), take Idbanagabiae (218, nr 70) i kilka in
nych.
255
Warto tu zauway jej podobiestwo do Freji, ktrej jeden z przydomkw brzmi
zreszt Gefn. Gefjon, podobnie jak Freja, miaa zamiowanie do kosztownej bi
uterii i ochot do miostek. Wedug Lokasenny (21) Gefjon zna przeznaczenie
rwnie dobrze jak Odyn oraz - dodajmy - Frigg (Ls. 29).
Wedug Snorriego podczas wdrwki ziemskiego plemienia Asw z Azji do
Skandynawii Odyn dotar wraz z nim do Danii (Edda, Prologus 11). Szwedzki
krl Gylfi, ten sam, ktry jest ofiar omamienia w Gylfaginning, znajc potg
Asw i wiedzc, e wszdzie tam, gdzie przebywaj panuje pokj i dobrobyt"
(ar okfridr), sam jakoby odda im w posiadanie tyle swej ziemi, ile tylko zech
c. Snorri wspomina te jednak, e widzc potg Asw wiedzia, e nie potrafi
im si przeciwstawi.
W Gylfaginning (1) i w Ynglinga sadze (5) ta sama opowie przyjmuje pod
pirem tego samego autora zupenie inn posta. W Ynglinga sadze (5) Snorri
podaje, e Odyn osiedli si na Fionii i wysa stamtd Gefjon na poszukiwanie
ziem do osiedlenia. Ta dotara do Gylfiego, ktry da jej ziemi, nadajc si do
uprawy. Gefjon udaa si wtedy do domu pewnego Olbrzyma (nie wymienione
go z imienia) i ze zwizku z nim urodzia czterech synw, wszystkich zmienia
w woy, zaprzga do puga i odcigna od Szwecji otrzymany od Gylfiego
szmat ziemi, zakotwiczajc go naprzeciw pooonego na Fionii Odense. W ten
sposb powstaa wyspa Zelandia. Skjold, syn Odyna, wzi j za on i razem
yli w Lejre, stajc si, o czym ju w tym miejscu Snorri nie wspomina, boskimi
przodkami Skjoldungw. A tam, gdzie znajdoway si otrzymane przez Gefjon
do Gylfiego ome ziemie, powstao jezioro, nazwane przez Snorriego Logrinn,
w ktrym naley widzie jezioro Melar; jego zatoki, dodaje Snorri, pasuj
ksztatem do pwyspw Zelandii. Dla potwierdzenia wiarygodnoci swej opo
wieci Snorri powouje si na strof skalda Bragiego Bodasona, o ktrej bdzie
jeszcze mowa.
W Gylfaginning (1) ta sama opowie podana jest szerzej, ciekawiej i nieco
inaczej. Brzmi ona tak: Krl Gylfi panowa nad krajem, ktry teraz nazywa si
Szwecja. Opowiada si o nim, e wdrujcej kobiecie (farandi konu), w zamian
za to, e go zabawiaa (at launum skemtunar sinar), da tyle ziemi uprawnej ze
swego krlestwa, ile zdoa obora w cztery woy w jeden dzie i jedn noc. Ale
ta kobieta pochodzia z rodu Asw, nazywaa si Gefjun". Wida z tego, e w tej
wersji opowieci przybywa ona do Gylfiego incognito. A Gylfi sta si ofiar jej
podstpu, tak jak w Gylfaginning sta si ofiar oszustwa ze strony Asw - nie
przypadkiem Snorri zaczyna wasn opowie o omamieniu Gylfiego" od mitu
mwicego o tym, jak go oszukaa Gefjon.
Wracajmy do Eddy Snorriego. Gefjun, po wizycie u Gylfiego wzia z p
nocy z Jotunheimu cztery woy, swoich synw, ktrzy byli synami pewnego Ol-
256
brzyma i jej, i zaprzga ich do puga. A pug ora tak szeroko i gboko, e zdo
aa oderwa ld, i woy przecigny go w morze na zachd a stany w pew
nej cieninie. Tam Gefjun zatrzymaa ld i daa mu nazw Zelandia. I od tego
czasu miejsce, gdzie by w ld zmienio si w wod, jest ono teraz zwane Logrinn w Szwecji, a jego zatoki s jak pwyspy Zelandii". W tym miejscu Snorri
rwnie powouje si na t sam co w Ynglinga sadze strof Bragiego. Dodajmy
tu jeszcze, e w nastpnym rozdziale Gylfi w przebraniu udaje si do Asw, by
wywiedzie si o ich potdze i czarodziejskiej mocy i cho pada ofiar ich oma
mienia, dowiaduje si od nich o sprawach Asw, a my przy tej okazji otrzymuje
my od Snorriego wikszo naszej wiedzy o skandynawskiej mitologii.
Gefjon, pojawiajc si u Gylfiego w przebraniu, daa dowd znajomoci ma
gii, kunsztu w ktrym boginie byy zreszt zazwyczaj wyjtkowo biege. Ken
ning Thjdolfa or Hvinni, ktry w Hausdong (20) nazywa prbujc uleczy
Thora wieszczk Gro mianem ol-Geon sara, Gefjon uzdrawiajcej rany", po
kazuje, e czarodziejskie umiejtnoci od pocztku nale do najwaniejszych
cech jej postaci. Take motyw Gefjon jako wdrujcej, wasajcej si po wie
cie kobiety wskazuje raczej na jej charakter wdrownej wieszczki, ktre w sa
gach tak wanie s przedstawiane , ni kobiety lekkich obyczajw. W dziej
cej si w wiecie antycznym Breta sadze (7: Hauksbk 1892-1896, 241) Gefjon
przedstawiona jest jako antyczna bogini Diana, czczona wraz z Odynem i Tho
rem. Oznacza to, e w tej opowieci zajmuje ona miejsce Freji. Brutus zoy jej
w ofierze wou, a w zamian otrzyma proroczy sen, e zdobdzie Wielk Bryta
ni, gdzie zaoy drug Troj .
28
29
257
Loki zarzucajc Gefjon rozwizo nie wspomina wszake o Gylfim. Po
wiada tylko:
Milcz Gefjun, potrafi ci przypomnie
Jak ci uwid mionie
Biay modzieniec
Ktry da ci naszyjnik
A ty swe nogi pooya na nim.
30 Inaczej sdzi M. Clunies Ross (1978, 149-165) uznajc, e nie ma ona adnego zwizku
z fragmentarycznie tylko zachowan Ragnarsdrap.
31 Tak wikszo badaczy, inaczej M. Clunies Ross (1978, 159), ta nie odrzucajc stanowczo
takiej interpretacji uznaa, e sowa glod djuprodull odia nie oznaczaj cieszya si klejnotem"
(wtedy sowo odia wypada z tej frazy). Tak wic Gefjon nie cieszya si klejnotem, ale zdobyt wanie
na Gylfim posiadoci, przycignit przez woy Zelandi. Pie moga mie pierwotnie posta za
gadki (M. Clunies Ross 1978, 157). Jeli jednak Gefjon utosamimy z Frej, to w biaym mlodziecu" mona dostrzec Heimdalla (okrelanego mianem najbielszego z Asw"). Wtedy Loki zarzuca
by Freji-Gefjon, e w ten sposb odwdziczya mu si za odzyskanie Brisingamen, tak E.C. Polme
1995, 585, patrz niej, s. 274.
258
vols? .
Britonum '.
10.8. Hlody na
H l o d y n a / H l u d a n a to kolejna bogini, ktrej imi z a n o t o w a n e w staroytnoci
wrd M a t r o n odnajdujemy pniej w Skandynawii. H l u d a n a wystpuje na
trzech r z y m s k i c h inskrypcjach z Nadrenii (CIL XIII 8 6 1 1 , 8 6 6 1 , 8 7 2 3 ) , jednej
3 5
z Fryzji ( C I L XIII 8930) i jednej z Munstereifer (CIL XIII 7 9 4 4 ) . J a k o Hlodyn a p o j a w i a si w S k a n d y n a w i i w Voluspa (56) gdzie Thor, okrelony j e s t zara
z e m m i a n e m syna H l o d y n y " (mogur Hlodynjar)
36
gynjar bur) .
m i " ) . I tu t k w i te z a p e w n e rozwizanie zagadki. M i a n o H l u d a n y / H l o d y n y ze32 Byt to ucity fallus ogiera, bdcy gwnym obiektem opisanego w Volsa thattr {Flat 1,
1860, 334) rytuau ofiary z konia, w tym konkretnym przypadku zwizanego zapewne z obrzdem
weselnym.
33 Wergiliusz Eneida I, 365-368; por. P. Grimal 1987, 77.
34 M. Clunies Ross 1978, 163. Opowie o Gefjon jest te podobna do analogicznej legendy
z Mabinogion (B.M. Nsstrm 2001, 157-158).
35 S. Gutenbrunner 1936, 217 (nr 68); J. de Vries 1957, 321.
36 Jako syn Fjorgyn Thor pojawia si te w Harbardsljod 56.
259
stawi bowiem mona z kilkoma innymi, mianowicie z Hel, Huld/Hold, a na
wet z pn ju niemieck Frau Holle, ktrych etymologi wywie mona od
tego samego rdzenia, zachowanego w starogrnoniemieckim helan (ukrywa,
chowa") i zinterpretowa jako imiona chtonicznych bstw ziemi .
Musimy tu ponownie odnie si do postaci Nerthus. Tym razem jednak nie
bd nas interesowa domniemane wizi Nerthus z jej mskim partnerem i od
powiednikiem, ale fakt, e wedug Tacyta {Germania
40) czczono j jako matk-ziemi {terra mater). O oglnogermaskim charakterze kultu ziemi wiadczy
anglosaska wzmianka o bogini Erce (ziemia), ktr w staroangielskim zaklciu
wzywano wanie jako matk ziemi - eorthan modor *.
Inna wzmianka Tacyta
{Germania
2) mwi o zrodzonym z ziemi" pierwszym bogu Tuistonie.
W panteonie skandynawskim Jrd (dosownie ziemia") jest bogini zaliczo
n, przez Snorriego {Gylf. 36) do Asynii, uznan przez niego zarazem za cr
k Odyna i jego on, matk jego pierworodnego syna Thora (Gylf. 9), co nota
bene wyranie zaprzecza przypisywanemu Asom zakazowi zwizkw kazi
rodczych. Wzmianka o zwizku Odyna z Jrd podkreli mia zapewne jego
charakter najwaniejszego bstwa niebieskiego. Ale do czego w niej potrzebny
by Snorriemu motyw incestu, trudno ju zrozumie. W pnym pogastwie
skandynawskim Jrd bya matk Thora i znano j przede wszystkim w tej wa
nie roli . O tym, e bya bogini ziemi, wiadczy jej miano. Wzmianka o niej
w Hakonardrapie
wskazuje jednak, e pamitano o niej jako o bogini ziemi
zdobytej przez Odyna. Z samego imienia Jrd trudno wysnuwa wniosek o jej
pierwotnej tosamoci z Nerthus, ktrej partnerem by raczej Njord ni Odyn,
take i Thor nie wyglda na odpowiednika staroytnego Tuistona. Wtek bo
skiej matki-ziemi, cho w rnych wariantach, powtarza si jednak i w mito
logii staroytnych Germanw, i w mitologii skandynawskiej. I nic w tym
dziwnego, by on bowiem jednym ze staych, najstarszych motyww poga
skich mitologii.
37
39
37 R, Simek 1995, 185; inaczej H. Beck 1999, 644-645; J. de Vries 1962, 239.
38 K. Heim 1953, 234-236; J. de Vries 1957, 321-322, 326; R. Simek 1995, 190-191; H. Beck,
1999, 644-645.
39 Thjodolf or Hvinni, Haustlong 14; Edda poetycka, Thrk 1, Ls 58; Snorri, Gylf. 36.
260
70.9.
Idunn
4i
(1) nastpujco:
Trzej Asowie, Odyn, Loki i Hoenir wyruszyli z domu i wdrowali przez gry i pustkowia, gdzie
ciko byo zdoby jedzenie. Ale gdy dotarli do pewnej doliny, zobaczyli stado wow. Wzili wic
jednego i zaczli go piec, a gdy zdawao im si, e jest ju upieczony, zgasili ogie, ale ten wci nie
by gotowy.
Rozniecili wic ogie ponownie i ponownie wou nie zdoali upiec, zaczli
wic radzi, co to moe znaczy.
Wtedy usyszeli gos mwicy w dbie ponad nimi i goszcy, e ten, co roznieci ogie sprawi, e
nie byo w nim mocy. Spojrzeli wic w gr i ujrzeli ora, a nie by on may. I rzek orze: Jeli zech
cecie da mi moj porcj wou, wtedy ten upiecze si w ogniu. A oni si zgodzili. Wtedy orze sfru
n z drzewa na d owietlony przez ogie i wzi na raz dwa udce i obie opatki. Loki si wwczas
zezoci, wzi wielki kij i z caej siy uderzy nim w ora. Orze za chwyci mocno za kij i odlecia,
tak, e kij zwisa u jego boku, a Loki wisia z drugiej strony kija.
Od id, porwnywanego z aciskim iterum, J. de Vries 1957, 333-335; J. de Vries 1962, 283;
E.O.G. Turville-Petre 1964, 186-187; B. Maier 2000, 332-333.
41 A. Holtsmark 1949, 1-71.
261
gardu do pewnego lasu, mwic, e s tam jabka, ktre wydaj si by takie same jak jej i o tych
samych waciwociach, proszc, by miaa swoje ze sob, by je porwna z nimi. Wtedy przyby ol
brzym Thjazi w postaci ora i zabra Idunn, i odlecia z ni het, a do swej siedziby w Thrymsheimie.
A Asowie zaczli cierpie z powodu braku Idunn i szybko poczli si starze i siwie. Wtedy zebrali
si na narad, pytajc si nawzajem co wiadomo o Idunn, a ostatni rzecz, jak o niej wiedziano by
o, e widziano j, jak wychodzia z Asgardu z Lokim. Dlatego zapano Lokiego i przyprowadzono
na wiec, i zaczto mu grozi mierci i torturowa, a gdy ten si przelk powiedzia, e pjdzie po
szuka jej w Jotunheimie, jeli Freja poyczy mu sw szat sokoa, ktr posiada. A gdy otrzyma
szat sokoa, polecia na pnoc do Jotunheimu i pewnego dnia przyby do domu olbrzyma Thjazie
go. Thjazi wiosowa na morzu i Idunn bya w domu sama. Loki zmieni j w orzech, wzi go
w swoje szpony i odlecia. A gdy Thjazi wrci do domu i nie zasta Idunn zamieni si w posta ora
i polecia za Lokim, robic wielki haas swymi skrzydami, gdy lecia. Kiedy Asowie zobaczyli, e
leci sok z orzechem w szponach, a za nim leci orze -
- wyszli przed grd Asgardu i zebrali stos drewna. I gdy sok wlecia ju do
twierdzy, podpalili drewno, a orze nie potrafi si na czas zatrzyma i spon
w ogniu. Za mier Thjaziego musieli jednak zadouczyni jego crce Skadi,
o czym mwi dalsza cz mitu, nie zwizana ju z Idunn.
Opowie Snorriego potwierdza Haustlong skalda Thjdolfa or Hvinni, kt
ry opisuje, jak krewniak Hymira" czyli Thjazi zmusi Lokiego, by ten przy
wid mu dziewic, co zna lekarstwo na staro Asw". W ten sposb Idunn
znalaza si wrd Olbrzymw, a potomkowie Yngvi-Freja, czyli bogowie, ze
brali si radzi na wiecu, siwi i starzy. Za pomoc czarw zmusili Lokiego, by
ten przyprowadzi Idunn z powrotem do nich. Loki w postaci sokoa przywid
wic rado Asw" (czyli Idunn i jej jabka) z powrotem, natomiast Thjazi
spon w roznieconym przez bogw ogniu. Wszystko to miao by wyobraone
na tarczy Ragnara lodbroka (Haustlong 9-13). Haustlong jest bowiem poema
tem opisujcym mity przedstawionej jakoby na jego sawnej tarczy. W X wieku
mit Idunn znano wic w podobnej postaci jak ta, przedstawiona przez Snorriego,
w niemaej czci zreszt za strofami Haustlong, w ktrych brak jedynie poczt
ku opowieci. U Thjdolfa Idunn jest jednak jeszcze dziewic, co wskazuje, e
wtek jej maestwa z Bragim jest pny, a Loki do jej odzyskania nie zostaje
zmuszony grobami i torturami, ale poprzez czary. Natomiast w opowieci
Snorriego zwraca uwag pomijany przez badaczy wtek braku mocy w ogniu,
roznieconym przez jednego z piekcych wou Asw. Wydaje si, e rozpalenie
tak dziwnego ogniska mona przypisa Hoenirowi.
Poza mitem mwicym o zotych jabkach wiecznej modoci Idunn pojawia
si jedynie w dwch strofach Lokasenny (16-17), gdzie powstrzymuje swego
ma Bragiego, by w odpowiedzi na zaczepki Lokiego nie ubliy mu, bagajc
aby uszanowa wizy pokrewiestwa przyrodzonego i przybranego" co nawi-
262
uje do braterstwa krwi (fostbroedalag) Odyna z Lokim. Lecz w odpowiedzi na
to Loki oczerniaj, stwierdzajc:
Milcz Idunn, mwi
Ze z kobiet wszystkich
Jeste najrozpustniejsza.
Ty w ramiona swoje
Biaoci janiejce wzia
Morderc swego brata.
Nie wiemy, niestety, kto by bratem Idunn, i kto by jego morderc. Zarzuty,
jakie Loki czyni w Lokasennie boginiom, cho maj oczywisty charakter obelg
prowokujcych i obraajcych przede wszystkim ich mskich partnerw i krew
nych, nie s na og pozbawione podstaw w znanych nam skdind mitach.
Dajce wieczn modo zote jabka (ale bez odniesienia do Idunn jako ich
wacicielki!) oferuje Skimir Gerdzie (wraz z bransolet Draupnir) w zamian za
jej zgod na miosne spotkanie z Frejem (Skm. 19-20).
Oprcz nazwy miejscowej Eno (z dawnego Ithaeno) na Zelandii brak ladw
kultu Idunn (B. Maier 2000, 332).
Jabka Idunn znajduj znakomite analogi w wiecie antycznym. W Trojumanna sadze (7, Hauksbk 1892, 199) w opowieci o sdzie Parysa dokona on
musi wyboru pomidzy Frej (ktr kocha), Sif i Gefjon, dajc wybrance gullepli - zote jabka. Kultura staroislandzka znaa wic ich motyw z rnych
rde, a list wielu moliwych analogii trzeba oczywicie zacz od biblijnych
jabek rosncych na drzewie w raju. Najwaniejsz paralel stanowi tu jednak
zote jabka rosnce w cudownym ogrodzie bogw, ktre Gaja daa Zeusowi
i Herze w prezencie lubnym, gdzie w grach Atlasu strzegy ich Hesperydy,
od ktrych otrzyma je Herakles (P. Grimal 1987, 144). W mitologii irlandzkiej
trzy gojce rany jabka zdoby musz synowie Tuireana Brian, Inchair i Jucharba, i odda je ugowi jako rekompensat za zamordowanie jego ojca Ciana. Do
konuj tego w postaci jastrzbi (B. Maier 2000, 333).
Czy motyw dajcych wieczn modo jabek znany by Germanom ju
w staroytnoci, pozostaje spraw otwart. Stefan Czarnowski analizowa ongi
ikonograficzne przedstawienia bogini Nehalennii, podobnej do tzw. Matron, po
wiadczonej jednak jako posta pojedyncza na licznych stelach wotywnych i o
tarzach, gwnie z jej sanktuarium w Domburgu (28 inskrypcji) na wyspie Wal
chern w Holandii . Przedstawiano j z koszem owocw, tak jak wiele innych
Matron, ale w towarzystwie psa; bogini czsto wspiera si o stew statku lub
42
263
wioso. Nehalennia bya opiekunk eglugi (o czym inskrypcje mwi wprost),
podnoci i dobrobytu (na co wskazuje kosz owocw), ale bya zarazem bogini
mierci. Wskazuje na to towarzyszcy jej pies . Jej atrybuty s podobne jak
u bogini Izis, wedug Tacyta (Germania 9) czczonej przez Swebw. Porwny
wano j take do Nerthus, podobnie powizan z podnoci, morzem i mier
ci. Kosz z owocami jest te jednak atrybutem typowym dla celtyckich bogi-matek (J. de Vries 1977, 129). S. Czarnowski zestawi Nehalenni z Idunn,
widzc w owocach z kosza trzymanego przez ni jabka. Trudno rozstrzyga,
czy mia racj, trudno te jednak dla postaci Idunn nie szuka antycznych
korzeni.
43
10.10. Frigg
W postaciach przedstawionych tu dotd germaskich bogi dostrzec mona
wiele podobiestw do bstw czczonych w staroytnoci w wiecie antycznym.
lady takie wida take w mitologii dwch najwaniejszych bogi skandy
nawskiego panteonu, Frigg i Freji, w ktrych nie bez podstaw sprbowano
ostatnio dostrzec dwa aspekty jednej i tej samej postaci skandynawskiej
Wielkiej Bogini", podobnej pod wielu wzgldami do jej rdziemnomor
skich odpowiedniczek . Frigg zaliczana jest do rodu Asw, Freja do Wanw.
Pomimo to mogy one stanowi pierwotnie jedn posta. Zdylimy ju jed
nak zauway, e w przypadku bogi podzia na Asw i Wanw nie odgrywa
istotniejszej roli.
44
45
264
cznym rdle pisanym, i nie tylko brak jej w tekstach narracyjnych, ale nawet
wrd imion Matron nie znajdujemy adnego po niej ladu. Bardzo skromne s
te wiadectwa jej czci w toponomastyce (J. de Vries 1957, 302-303), podczas
gdy lady kultu Freji s w nazewnictwie Skandynawii bardzo liczne.
Frigg po raz pierwszy powiadczona zostaa u Longobardw, gdzie wyst
puje jako Frea {Origo Genus Langobardorum
1; Pawe Diakon, Historia
Lon
gobardw,
I, 7-8) i ju w ich tradycji jest on Godana, czyli Wotana. W Dru
gim zaklciu
merseburskim
wystpuje jako Frija, jej siostr jest tam Volla,
a gwnymi postaciami stojcej za treci zaklcia fabuy s Wotan (jak skd
ind ju wiemy, m Frigg) i jej syn Baldr . Z postaci Frigg trwale zwizany
jest motyw podstpnej rywalizacji z maonkiem. Ju w tradycji longobardzkiej Frea wspiera Longobardw, a Wotan Wandalw. Gambara, matka legen
darnych wodzw Ybora i Agiona, miaa uprosi u Friji zwycistwo Winilw
nad Wandalami - wbrew woli Wotana, ktrego o to samo prosili Wandalowie.
Ten obieca im, e zwyci ci, ktrych pierwszych ujrzy wczenie rano. Za ra
d Friji Winulowie, wraz ze swymi kobietami, ktre swe dugie wosy uoyy
na twarzach jak brody, pojawili si o wicie w takim miejscu by mg je zoba
czy Godan, ktry ma zwyczaj patrze przez okno w kierunku wschodnim".
Ten zauway je i zdziwiony spyta kim s ci dugobrodzi". A Frija stwierdzi
a, e skoro da im now nazw (Longobardowie to dugobrodzi"), to powi
nien da te i zwycistwo . W Eddzie poetyckiej
(Grimnismal,
wstp proz)
pupilem Frigg jest Agnar, a podopiecznym Odyna przeciwstawiony mu Geir
rod, ktry idc za niegodn rad Odyna pozbywa si brata i sam obejmuje tron.
Frigg mci si jednak za jego mier, i posyajc podstpnie Odyna do kraju
Geirroda sprawia, e ten bierze boga na mki i za jego obraz ginie, a krlem
zostaje jego syn Agnar, noszcy imi stryja i penicy rol alter ego zamor
dowanego wychowanka Frigg. Skuteczniejsza okazuje si wic ostatecznie
opieka bogini.
47
48
265
kontekcie przez Snorriego w Skaldskaparmal (19) sowo elja, oznaczajce na
og kochank, wskazuje w tym miejscu na Frigg jako rywalk wymienionych
z imienia Jrd, Rindy, Gunnlody i Gridy, najwaniejszych kochanek Odyna .
Natomiast podczas wygnania Odyna z Asgardu jego bracia Wili i We mieli nie
tylko podzielili pomidzy siebie jego majtek, ale te dzielili si wdzikami
Frigg jako swojej wsplnej ony (Ls. 26; Ynglinga saga 3).
Pomimo e w pnej mitologii skandynawskiej wyranie podkrelano cechy
Frigg jako wzorowej matki i ony, to w Anglii Aelfric okreli j jako bez
wstydn bogini, zwan Wenus lub po dusku Frigg" i kontynuowa: Wenus
(= Frigg), ktra bya crk Jupitera ( - Odyna), bya kobiet tak bezwstydn
w swej rozpucie, e spaa ze swym ojcem i bratem" (B.-M. Nsstrm 2001,
144). Niewykluczone, e Aelfric pomiesza tu Frigg z Frej, ale pitek, dies Ve
neris, nie przypadkiem przecie powicono Frigg.
Snorri nazywa Frigg krlow (drotning) Asw i Asynji" (Skaldskap. 19).
Rwnej jak ona czci doznawa miaa wrd bogi jedynie Freja (Gylf. 35). I po
dobnie jak Freja, Frigg posiada szat sokoa, pozwalajc jej zmienia posta
i lata w powietrzu (Skaldskap. 19); kiedy zabra szat potajemnie Loki i jako
sok wpad w rce Hrungnira (Skaldskap. 18). Frigg wraz z Frej proszono
o pomoc przy poogu (Oddr. 9). Frigg, podobnie jak Freja i Gefjon, obdarzona
bya zdolnoci jasnowidzenia i wedug Lokasenny (29; Gylf. 20) znaa przysze
losy ludzi i bogw, ale nie gosia proroctw. W micie o mierci Baldra nie daje
wszake dowodu swych zdolnoci w tej dziedzinie. Wraz z Odynem Frigg za
siadaa na jego magicznym tronie Hlidskjalf (Grimnismal, wstp proz), na kt
rym tronuje wraz z nim w pocztkowych strofach Vafthrudnismal (1-4). Wtek
ten da si dostrzec ju w tradycji longobardzkiej, gdzie - jak zauwaylimy Godan-Wotan ma zwyczaj wyglda przez okno, i z ca pewnoci byo to ok
no magiczne.
49
Frigg mieszka w Fensalir, i cho nazwa jej siedziby jest raczej dziwna i oznacza
bagienne domostwo" (J. de Vries 1962, 117), miaa to by najwspanialsza z sa
dyb bogi (Gylf. 35; Skaldskap 19). Co ciekawe, nie wspomina si o niej w wy4 9
Jrd bya matk Thora, Rinda Waliego, a Gridr Widara, wszystkie s przedstawiane jako ko
chanki Odyna. Tyczy to jednak przede wszystkim Gunnlody, z ktr Odyn zdobywajc mid poezji
spdzi mia jedynie trzy noce, zaliczenie jej przez Snorriego do grupy najwaniejszych partnerek
Odyna i matek jego synw nakazuje postawi pytanie, czy i z tego zwizku Odyn nie mial potomka
-jako e nie wszystko o mitologii nordyckiej wiemy, nie jest to pytanie bezpodstawne. Z pozostaj
cych do zagospodarowania synw Odyna mona by jej przypisa jako dziecko Hda, nie wiemy bo
wiem, kto by jego matk, mona te i Bragiego, ktry jako bg poezji pasowaby do tego mitu zna
komicie, patrz wyej, s. 198 i 231.
266
liczeniu posiadoci bogw w Grimnismal, cho siedziby Sagi i Freji s tam wy
mienione. Prbuje si wic utosami Frigg z Sag (B.-M. Nsstrm 1992, 196),
podkrelajc, e nazwa siedziby Sagi, brzmica Skkvabekk (zagbiony
strumie") nawizuje do tej samej sfery co nazwa domu Frigg, a imi Sagi
oznaczajce goszc", mona kojarzy z waciw dla Frigg zdolnoci jasno
widzenia. Niestety, Snorri (Gylf. 20) wyranie podkrela, e Frigg proroctw nie
gosia! Jako argument za tosamoci obu tych bogi mona tu jeszcze doda
wtek wsplnego zamieszkiwania w Skkvabekk Sagi i Odyna (Grm. 7). Czy to
jednak wystarcza do utosamienia tych postaci - trudno rozstrzyga, atwo
bowiem w tym przypadku pomyli on z kochank! W kenningach okrela
jcych kobiety u skalda Kormaka (Lausavisur 7, 56, 63: Skj. B I , 71-84) Saga
wydaje si by jednak tylko poetyckim przydomkiem Frigg (M. Kristensen
1930-31, 75).
Jako matka Baldra Frigg odgrywa wan rol w jego micie, zmuszajc
wszystkie istoty do zoenia przysigi, e nie uczyni mu krzywdy. Moe to
oznacza, e dysponowaa znakomit znajomoci magii, pozwalajc jej
wszystkie istoty podporzdkowa swej woli (tak B.-M. Nsstrm 2001, 140).
Po mierci syna wysaa do Helu Hermoda, by ten sprbowa wydoby Baldra
z zawiatw (Gylf. 49).
Przeciwiestwem wtku Frigg jako rozpustnej, zdradzajcej ma kochanki
i podstpnej, ktliwej ony, jest motyw przedstawiajcy j w roli matki, trosz
czcej si o swego syna i cierpicej po jego mierci. Jej cierpienia zwizane s
w Voluspa z siedzib Frigg, Fensalir. Tam pacze po mierci Baldra (Vsp. 33),
tam te, nazwana znanym ju skaldom przydomkiem Hlin , opakiwa bdzie
mier Odyna po ostatniej bitwie bogw (Vsp. 53). Mona z tego zreszt wy
snu wniosek, e ragnarok oznacza mier jedynie dla mskich reprezentantw
rodu Asw, a bogi (Dis), podobnie jak Wanw, po prostu nie dotyczy i prze
yj one koniec wiata, tak samo zreszt jak kilku bogw z modszej generacji
Asw .
50
51
Jako suce Frigg pojawiaj si u Snorriego Fulla i Gna (Gylf. 35). Pier
wsza, jako jej zaufana osoba przedstawiona jest nie tylko u Snorriego, ale take
w prozaicznym wstpie do Grimnismal, gdzie z polecenia Frigg ostrzega faszy
wie Geirroda przed przybyciem Odyna, opisujc go jako zego czarodzieja, co
50 Kormak, Lv. 3, 5, 19, 33 40, 60: Skj. BI, 70-83. Hlin, jak zauwaylimy, na licie Asynii
pojawia si u Snorriego jako samodzielna bogini.
5 1
267
powoduje uwizienie boga, a w konsekwencji - zgodnie z zamysem Frigg mier Geirroda. Fulla znaa wic faktycznie najskrytsze zamysy Frigg i poma
gaa swej pani w ich spenianiu. Ale jak ju wiemy, pierwotne znaczenie Fulli
(Volli) byo duo wiksze i w Drugim zaklciu merseburskim pojawia si jako
siostra Frigg. Jej posta znali te skaldowie Gisli (Skj. BI, 104) i Eyvind (Lausavisur 9: Skj. BI, 64), ktry potwierdza motyw jej zotej opaski na wosach,
wykorzystywany te przez Snorriego (Skaldskap. 32). Nanna miaa wedug
Snorriego przesa Fulli z Helu zoty piercionek (Gylf. 49). Ponownie wkracza
my tu w sfer typowych poj wizanych z germaskimi bstwami eskimi,
dobrze widoczny ju w imionach Matron. Mskim odpowiednikiem Fulli by
Ful (Phol) znany z Drugiego zaklcia merseburskiego, w typowy dla germa
skich par bstw sposb obdarzony identycznym imieniem .
Miano Fulli, oznaczajce obfito, znajduje swj odpowiednik w etymologii
imienia Gny, ktrej imi, wywodzone od *ganaha, oznacza ma dokadnie to
samo (J. de Vries 1962, 177). Niewykluczona jest wic tosamo obu tych po
staci. Zdaniem B.-M. Nsstrm (1992, 199) przedstawienie Gny w roli posan
niczki Frigg nawizuje u Snorriego do roli Iris jako posanniczki Hery. Dostrzec
w niej jednak mona raczej istot podobn do Walkirii. O tym, e posta Gny
nie jest zmyleniem Snorriego, wiadczy pojawianie si jej imienia u skaldw ,
a jej okrelenie w Ynglingatal (7: Skj. BI, 8) mianem gliinis gna, konna Gna",
wskazuje, e Snorri nie bez powodu opisa, jak zgodnie z obyczajem Walkirii
galopuje po niebie.
52
53
70. 7 7. Freja
Jak ju wspomnielimy, moliwa jest pierwotna tosamo postaci Frigg
i Freji. Imi Freji znaczy pani" i mg to by najpierw przydomek Frigg.
Przemawia za tym rwnie fakt, i obie boginie miay tego samego maonka.
Ale take miano Frigg (ukochana) ma posta typowego przydomka, a powiad54
268
czenia jej imienia, cho obejmujce cay obszar germaski i starsze ni w przy
padku Freji nie sigaj daleko w gb czasw staroytnych. Postacie Frigg
i Freji s wic zapewne nowymi wariantami postaci dawniejszej, ktrej imi
lub imiona pozostaj dla nas nieznane, do wyranie jednak rysuje si jej na
tura.
Frej zaliczano do Wanw, co podkrelaj podane przez Snorriego (Skald
skap. 20 i 37) jej kenningi Vana god (bogini z rodu Wanw), Vana dis (Disa
z rodu Wanw) oraz Vana brudr. Ciekawy jest ten ostatni, oznaczajcy dosow
nie oblubienic Wana". A mianem Wana okrelano jej brata Freja i ojca Njorda
(Skaldskap. 6-7). Przydomek ten moe jednak oznacza jedynie, e bya kobiet
z rodu Wanw. Jej przydomek Mardol, zorza nad morzem", wyranie nawizu
je do zwizkw jej ojca Njorda z wod i narodzin Freji w Noatun (L. Motz
1998, 37). Inne podane przez Snorriego przydomki Freji to: crka Njorda, sio
stra Freja, ona Oda, matka Hnoss, posiadajca polegych (eigandi valfalls),
i Sessrumnir, i koty (fressa), i Brisingamen", a take bogini pikna we zach
(gratfagra god), bogini mioci" (Skaldskap. 20). Jej imienia skald Kormak
(Lausavisur 7, 10, 23, 40, 4 1 : Skj. B I , 71-79) uywa w kenningach okrelaj
cych pikn kobiet. W poezji skaldw pojawiaj si take poetyckie synonimy
jej imienia (heiti): Gefn, Hom i Syr (M. Kristensen 1930-31, 81). Rwnie
Snorri w swoim wyliczeniu bogi (Gylf. 35) wymieni, jak pamitamy, jej przy
domki Mardol, Hom, Gefn i Syr, i uzna Frej z boginie rwnie dostojn jak
Frigg. Wczeniej, opisujc w Gylfaginning (24) Freja i Frej jako dzieci Njorda
Snorri podkrela jednak, e to wanie Freja jest najczcigodniejsz (agaetuz)
z bogi, ma w niebiosach siedzib, ktra nazywa si Folkvang, i za kadym ra
zem, gdy msza do walki, do niej naley poowa polegych, a dmga do Odyna".
Snorri powouje si tu na odpowiedni strof z Grimnismal (14). Jej siedziba:
Folkvang si nazywa
Tam Freja rzdzi,
W sali miejsca wskazuje.
Poow polegych
Wybiera codziennie,
A poow ma Odyn.
269
Nie przypadkiem jednak jej dzik nazywa si Hlidsvini (Hdl. 7) - dzik bojowy",
a miano jej siedziby, Folkvang, oznacza pole bitwy . To ona wreszcie, czy to
w postaci Walkirii Gondul, czy to posyajc w tej misji Gondul, za pomoc cza
rw powoduje nigdy nie koczc si bitw pomidzy Hedinem i Hognim (Sor
la thattr 5). Co wicej, ich walka, zwana Hjadningavig, codziennie koczca si
mierci wikszoci uczestniczcych w boju wojownikw, oywianych wieczo
rem przez Walkirie, i wznawiana nazajutrz od nowa, trwa ma a po kres cza
sw. Jedynie Sorla thattr czy Frej z wybuchem Hjadningavig, inne rda jej
spowodowanie przypisuj crce Hogniego, noszcej typowe dla Walkirii imi
Hild (pojawiajcej si zreszt take w Sorla thattr) .
Jeli jednak Folkvang
Freji jest odpowiednikiem Walhalli Odyna, to przypisanie jej zwizku z Hjad
ningavig nie jest przypadkowe i w tej nigdy nie koczcej si bitwie widzie
naley odpowiednik pojedynkw mieszkajcych w Walhalli einherjar Odyna
(G. Muller 1976, 350-352).
55
56
55 Tak L. Motz 1998, 32; ostroniej E. Polome 1995, 586, podajc etymologi pole ludu". Folk
wedlug Jana de Vriesa (1962, 137) oznacza tum, lud, armi" ale te walk" a nawet miecz", std
zaproponowana przez L. Motz etymologia jest poprawna i dobrze pasuje do rzeczy, dziejcych si
w siedzibie Freji.
56 Skaldskap. 50; por. L. Motz 1998, 39.
57 Nazwa jej domu oznacza statek o wielu awkach dla wiolarzy", co wskazuje, e albo cze
go w tym wtku mitu nie rozumiemy, albo czego nie rozumiano ju w czasach schykowego po
gastwa, z bied nazw t mona przetumaczy jako Sala o wielu miejscach", por. R. Simek 1995,
360. W swej siedzibie, jak wynika z Sorla thattr (2), miaa wasn, zamknit sypialni (por. po
dobn komnat Gunnlody w Havamal\) gdzie niesposob si byo dosta, Loki zdoa tam wtargn
dopiero wtedy, gdy zmieni si w owada.
270
dziej [ze wszystkich bstw] skonna sucha ludzkich prb, i od jej imienia po
chodzi zaszczytne miano frovor, ktrym okrela si dostojne kobiety. Bardzo lu
bi pieni miosne (mansongr ), i naley wzywa jej pomocy w mioci". Nie
przypadkiem w Skaldskaparmal (20) Snorri okrela j mianem bogini mioci astagud. Freja bya wic patronk mioci ale - zauwamy - to imi Frigg ozna
cza ukochan"!
58
Ziemskim kochankiem Freji by krl Ottar (Hdl. 6), a opowie o nim znaj
duje ciekaw paralel w pnym Svipdagsmal. Zwizek Freji z wasnym bratem
(Ls. 32), przez Lokiego ukazany jako dowd jej szczeglnej rozwizoci, pod5 8
271
krel jednak raczej jej natur Wanki, cho jej przydomek Verna brudr",
do
sownie oblubienica Wana" pozwala myle o moliwym wtku jej maestwa
z wasnym bratem.
Z jej zwizkw z mioci i ostentacyjn, kobiec seksualnoci nie wynika
jednak przypisy wana jej czsto rola patronki podnoci . Nie da si zaprzeczy,
e wraz z Frigg wzywano j przy poogu (Oddr. 9). Take przydomek Gefn
wskazuje na jej podobiestwo do Gefjon i Gabii, bogi nie tylko dajcych ra
do ycia erotycznego, ale take darzcych podnoci. W wyranie rysujcym
si w rdach charakterze Freji brak jednak rysw bogini podnoci , wida
natomiast jej mocne zwizki z wojn, woln mioci i z klejnotami.
59
60
272
on, a ta nie zdoaa go odnale (L. Motz 1998, 30). Ju dawno temu zauwa
ono podobiestwo motywu Freji jako bogini paczcej po swoim zaginionym
partnerze do podobnych wtkw w mitologiach wiata antycznego, szczeglnie
bliskowschodnich, gdzie boginie opakuj bogw takich jak Adonis czy Ozyrys
(J. de Vries 1957, 307). Skd, kiedy i w jaki sposb wtek ten wszed do zesta
wu zwizanych z Frej mitw, trudno powiedzie. Miano Oda jest natomiast bez
cienia wtpliwoci skrcon form imienia Odyna. Take wtek jego dugiej
nieobecnoci w domu (podobny do mitu o wygnaniu Odyna) wskazuje na pierwot
n tosamo tych postaci. Co wicej, w Soda thattr (1) Freja jest przedstawiona ja
ko oficjalna metresa (fridla) Odyna. Nie dochowaa mu jednak wiernoci. Odyn na
tomiast chwalc si w Hvaml swoimi podbojami miosnymi nie wspomina
o niej jako o swojej kochance. I nic dziwnego, jeli bowiem zaoy pierwotn
tosamo Oda i Odyna, oraz Frigg i Freji, to uzna j mona za jego on.
Kolejnym rdziemnomorskim" motywem jest wz Freji zaprzony w ko
ty (kattur), na ktrym wedug Snorriego pojawia si na pogrzebie Baldra (Gylf.
24 i 49). Dostrzeono w nim naladownictwo wozw bliskowschodnich bogi,
przede wszystkim Cybele jedcej wozem zaprzonym w dwa lwy (E. Polme
1995, 586; B.-M. Nsstrm 1995, 24-25). Zestawienie wozu cignitego przez
grone, ryczce lwy z wozem cignitym przez miauczce koty wydaje si do
zabawne. Zastanawia jednak liczba dwch tylko kotw cigncych jej wz
(Gylf. 24). W Skaldskaparmal miano Freji jako posiadaczki kotw" (eigandi
fressa) nie odnosi si do ich typowej nazwy (kottur), ale oznacza dosownie wa
cicielk zwierzt parskajcych, sapicych, fuczcych", takich jak koty, ale
take i niedwiedzie (J. de Vries 1962, 141). Mona wic uzna, e oznacza
w tym przypadku jakie stworzenia kotowate, i to by moe duych rozmiarw.
Poniewa za trudno podrujcym czsto do Europy i Bizancjum Islandczykom wmawia nieznajomo wiata i niezdolno do odrnienia kota od lwa
(zwierzcia rzadkiego, ale trzymanego i podziwianego w krlewskich zwierzy
cach), to w kotach Freji" dostrzec naley okrelenie lww.
Koci zaprzg nie jest jedynym rodkiem lokomocji waciwym dla Freji. Jej
brat Frej podruje na dziku Gullinborstim. Podbnie do niego Freja jedzi na
dziku Hlidsvini, na ktrym w Hyndluljod (5-7) pojawia si na drodze bogw
(godveg) obok Olbrzymki Hyndli, dosiadajcej wilka. Hlidsvini, czyli dzik bo
jowy" podobnie jak Gulinborsti nie jest jednak zwyczajnym zwierzciem . Za
rzucajc Hyndli, e myli si, widzc jej ukochanego Ottara na drodze mierci
powiada:
62
6 2
273
Tam, gdzie mj odyniec
Zalni zot sierci.
Ktrego mi zrobiy,
Dwa kary, Dainn i Nabi.
Tam z siode zejdziemy,
Sidziemy i opowiemy
O dawnych rodw dziejach
Ludzi, co z bogw pochodz.
Freja posiada te (podobnie jak Frigg) strj sokoa, pozwalajcy jej porusza
si w powietrzu. Dwukrotnie poycza go Lokiemu, by ten mg w nim dotrze
do Thrymsheimu, siedziby Thjaziego i odzyska Idunn (Skaldskap.
1), a potem
by mg w nim dolecie do siedziby Thryma, i sprawdzi, czy to on ukrad mot
Thora (Thrk. 3-5). W Thrymskvidzie
poycza te Thorowi Brisingamen (Thrk.
14 i 18). Chtnie wic pomaga znajdujcym si w potrzebie bogom.
Charakterystyczn cech Freji s jej zwizki ze zotem i klejnotami. Wspo
mnielimy ju o jej zotych zach i imionach jej rzekomych crek Hnoss i Gersemi, oznaczajcych klejnoty. Doda tu jeszcze naley jej przydomek Menglady, pod jakim wystpuje w Svipdagsmal.
Oznacza on kobiet cieszc si [ko
sztownym] naszyjnikiem" (J. de Vries 1962, 384). Najwaniejszym atrybutem
Freji jest bowiem Brisingamen, klejnot, uznawany na og za jej naszyjnik, z ca
pewnoci ozdobiony jakim wieccym kamieniem szlachetnym, by moe
rubinem. Jedna z bardziej poetyckich prb interpretacji sensu jej przydomka
Mardol (zorza, wiecca nad morzem"), uznaje, e Freja jako stella maris wie
cia nad wodami wiatem swego klejnotu .
64
274
Nazwa Brisingamen, powiadczona u Snorriego (Gylf. 35, Skaldskap 20)
i w Thrymskvidzie (13, 19) oznacza naszyjnik Brisingw". Mona w niej jed
nak sprbowa odnale pojcie wiecenia (por. norweskie brisa, J. de Vries
1957, 311) i poncego ognia, brisingr (J. de Vries 1962, 57). Brisingamen poja
wia si ju w Beowulfie (v. 1191-1209) jako Brosinga mene, a klejnot w z hali
Eormenrika kradnie niejaki Hama. Prarda tej opowieci doszukiwa si wic
mona ju w cyklu mitw zwizanych z Hermanarykiem (A.B. Rooth 1961,
54). Niewykluczone, e Brisingamen jest tosamy z tajemniczym hafnyra
z Husdrapy (2), o ktry przy Singasteinn walczyli Loki i Heimdall, i ten ostatni
zwyciy. Pewne jest tu tylko, e ju wedug pierwszych skaldw Loki ukrad
Brisingamen, a Heimdall go odzyska. W Haustlong (9) Loki okrelony jest bo
wiem jako zodziej brisinga gjord (naszyjnika, pasa), a jako zodziej Brisinga
men pojawia si w Skaldskaparmal (16). Heimdall natomiast przedstawiony jest
tam (Skaldskap. 8) jako mansaekir Freju ten, kto szuka [lub odzyska] naszyj
nik Freji". Wedug Snorriego, ktry powouje si w tym miejscu na nieznane
nam strofy Husdrapy, Heimdall mia o naszyjnik Freji walczy z Lokim pod
Singasteinn, a obaj stoczyli swj bj przemienieni w foki.
Jeli za E.C. Polome (1995, 585) dokonamy miaej interpretacji 20. strofy
Lokasenny, utosamiajc Frej z Gefjon, i uznamy wspomnianego tam biaego
modzieca" za Heimdalla, to okae si, e za odzyskanie swego klejnotu Freja
nagrodzia go swymi sprzedajnymi wdzikami. Nie jest to interpretacja a tak
karkoomna, jak by si mogo na pozr wydawa. Opowie o zdobyciu przez
Frej jej klejnotu, cho zachowana jedynie w pnym Sorla thattr, nosi znamio
na legendy opartej na dawnym micie. W znanej nam wersji nie tumaczy ona
jednak, dlaczego naszyjnik Freji odzyska mia Heimdall. Najwyraniej wic
mit mia wiele wersji. W Sorla thattr suy on wyjanieniu, dlaczego Freja spo
wodowaa nie kocz si bitw dwch krlw, zwan Hjadningavig. W innych
rdach powoduje j Walkiria Hild, Sorla thattr jej wywoanie przypisuje Freji
- j a k zreszt sdzimy nieprzypadkowo.
Legenda brzmi nastpujco (Sorla thattr 1). Gdy Odyn by krlem w pooo
nym w Azji Asgardzie, powierzy tam Njordowi i Frejowi penienie funkcji ka
panw. Crk Njorda bya Freja. Ta stowarzyszya si z Odynem i zostaa jego
kochank. Ale byli te w Azji mowie, jeden zwa si Alfrigg, drugi Dwalinn,
trzeci Berling, czwarty Grerr", ktrych ludzie zwali Karami (dvergr). Ci mie
szkali w pewnej skale". Odyn bardzo kocha Frej, ktra bya najpikniejsz ko
biet swoich czasw. Ale pewnego dnia zdarzyo si, e Freja sza obok skay,
a ta bya otwarta. Kary zajte byy robieniem zotego naszyjnika, ktry by bar
dzo pikny. Freji podoba si naszyjnik, a Karom Freja". Dostaa go od nich za
275
spdzon z kadym z nich noc i wrcia z do Odyna, udajc, e nic si nie stao.
Loki dowiedzia si jednak o jej niewiernoci i donis na ni do Odyna, a ten
wiedzia, jak j dotkliwie ukara. Zmusi Lokiego, by ten ukrad naszyjnik, co
nie byo atwe, jako e Freja nosia swj klejnot na piersiach nawet podczas snu.
Loki musia si wic zmieni w much, by dosta si do jej komnaty, rozpi na
szyjnik, uksi j tak, by si przewrcia na drugi bok i dopiero wtedy zabra go
i zdoa uciec ze zdobycz. Freja rankiem zauwaya brak naszyjnika. O jego
kradzie podejrzewaa Odyna. Ten zgodzi si odda jej klejnot, ale pod warun
kiem, e spowoduje nigdy nie koczc si wojn dwch krlw (Sorla thattr
2). W tej wersji mitu wtek walki Heimdalla z Lokim o nalecy do Freji na
szyjnik w ogle si nie pojawia. Wan paralel do tego mitu stanowi wspo
mniana tu ju anegdota Saksona Gramatyka (I, 7, 1-3) o zotym posgu Odyna,
ktry jego ona Frigg potajemnie przetopia, zdradzajc przy tej okazji swego
ma ze zotnikiem.
Warto tu zauway, e Freja musiaa swj klejnot odzyska za wszelk cen,
by to bowiem jej najwaniejszy atrybut. Jak pokazuje Thrymskvida (26-28),
Freja kochaa biuteri, a co wicej, bez Brisingamen najwyraniej nie bya
w peni bogini. Tak jak Thor bez Mjollnira traci sw msko, tak brak Brisin
gamen pozbawia Frej jej kobiecoci. Dawne interpretacje, dostrzegajce
w Brisingamen zorz polarn, Soce, lub przynoszcy podno amulet nie wy
daj si dzi przekonujce . Gdy bogowie chc przebra Thora za Frej, musz
na jego wypchanych kamieniami sztucznych piersiach zawiesi Brisingamen
(Thrk. 14 i 18). Warto tu przy okazji zauway, e kenning Eilifa Gudrunarsona
(Thorsdrapa 17: Skj. B I , 148) okrela Thora mianem langvinr
Throngvar,
starego przyjaciela Freji". Nic wic dziwnego, e Freja bez wahania powierza
mu w Thrymskvidzie swj najcenniejszy atrybut. Odpowied na pytanie, czy oz
nacza to, e ich przyja miaa erotyczny podtekst zaley od tego, czy uwierzy
my w cytowane tu ju sowa Lokiego o jej intymnych zwizkach ze wszystkimi
bogami.
65
Freja bya mistrzyni waciwej dla Wanw magii seidr, dajcej take moc
wieszcz. W jej tajniki po pojednaniu Asw z Wanami wprowadzia Odyna (Yn
glinga saga 4). Jako pani seidr Freja bya zapewne tosama z Gullveig, o ktrej
mwilimy ju wyej. Znaa si te na nekromancji, o czym wiadczy zaklcie,
jakim zmusia Olbrzymk Hyndl do wygoszenia proroctwa, zawierajcego list
przodkw jej ziemskiego kochanka Ottara heimski (L.P. Supecki 1998, 59-60;
L. Motz 1998, 31). Po to, by Ottar, zmieniony w jej dzika, potrafi zapamita
65 Omawia je R. Simek 1995, 57-59, tam literatura.
276
otrzyman od Hyndli wiedz, zmusia j, by daa mu piwo pamici, minnisol
(44), a gdy Olbrzymka czarodziejski pyn zatma, zauwaya to i potrafia piwo
oczyci za pomoc czarw (Hdl. 48-49). Sama natomiast w postaci Walkirii
Gondul podaa Hedinowi napj zapomnienia (ominni) po to, by nie pamita
0 swym braterstwie krwi z przyjacielem, z ktrym z woli Freji ma toczy nigdy
nie koczc si walk . Nic wic dziwnego, e Loki (Ls. 32) okreli Frej
mianem czarownicy (fordoedd).
Freja, gdy znalaza si wrd Asw, zostaa przez nich wyznaczona do pe
nienia obowizkw kapanki (gydji), tak jak kapanami stali si jej ojciec i brat
(Ynglinga saga 4 i 10). W Hyndluljod (2-4) opisano, jak modli si do Odyna
1 skada ofiar dla Thora. W tej samej pieni wspomina si, i skadano jej krwa
we ofiary z byda na kamiennych otarzach, hrgach (Hdl. 10). Zapisana w Hi
storia Norwegie (9) wersja legendy o mierci krla Domaldiego mwi, e ten
zosta przez Szwedw powieszony dla obfitoci plonw w ofierze dla Ceres".
Wskazuje to, e adresatem tej ofiary moga by Freja. Kult Freji nie by li tylko
motywem literackim. wiadcz o nim istniejce do dzi w caej Skandynawii li
czne nazwy miejscowe utworzone od jej imienia (J. de Vries 1957, 309). Pomi
mo szczeglnego zwizku Freji i Freja ze Szwecj nie mona wic jej kultu
ogranicza do tego tylko kraju .
66
67
277
Podobnie mona interpretowa fabu Svipdagsmal.
Jest to pie, w ktrej
pojawia si modzieniec, wysany przez macoch z niewykonaln zdawaoby si
misj zdobycia Menglady. Broni jej zawiatowe ognie, piekielne ze psy, czaro
dziejskie umocnienia i Olbrzym Fjolsvinn. Ale to wanie Svipdag jest wybrankiem Menglady i gdy ujawnia swoj tosamo, drzwi jej siedziby, Lyfjabergu,
staj przed nim otworem. A jest to miejsce, gdzie leczy si rannych i chorych
mczyzn, oraz cierpice na swoje przypadoci kobiety (Fjm. 36). Suce
Menglady nosz odpowiednie do leczniczych i pomocnych ludziom funkcji
imiona (Fjm. 38). Pojawia si wrd nich take Eir, znana ju nam jako bogini
medycyny. Jak si powiada (Fjm. 40), mieszkanki Lyfjabergu zawsze su po
moc ludziom skadajcym im ofiary i
Nie przyjdzie nieszczcie
takie dla synw czowieczych,
od ktrego ich nie wybawi.
Freja miaa wic wiele cech czynicych z niej gwn bogini skandyna
wskiego panteonu. Bya pani wojny i mierci, rozwiz patronk mioci gu
stujc w kosztownych klejnotach, opiekunk wadcw i bieg w czarach ka
pank. W swojej osobie czya zatem wiele cech znanych nam germaskich
bogi. Ale w odrnieniu od Frigg nie bya matrona i wbrew opinii wikszoci
badaczy trudno j uzna za szczegln patronk podnoci i dobrobytu. Jej po
chodzenie z rodu Wanw nie jest tu argumentem wystarczajcym. Na rzecz tezy
0 zwizku Freji z podnoci i dobrobytem mogyby ju raczej wiadczy liczne
lady jej kultu pojawiajce si w onomastyce, tak w nazwach miejscowych, jak
1 w imionach osb, opieka nad krlami i yczliwo dla prb ludzi.
B.-M. Nsstrm (1995, 73 i passim) uznaa niedawno Frej za wielk bogi
ni mitologii skandynawskiej. Jest to teza w pewnym stopniu suszna. Jeli za
typowe cechy Wielkiej Bogini uzna swobod i niezaleno od mskiej czci
68 Badajca zapisany w Svipdagsmal mit Lotte Motz (1975, 133-150) doszukaa si w nim na
wet ladw jego wczeniejszej postaci, w ktrym Menglada jako Wielka Bogini witaaby Svipdaga
jako swojego wracajcego po dugiej nieobecnoci syna. Wtek ten pasuje jednak raczej do poszuku
jcej zaginionego maonka Frigg!
278
panteonu, wadz nad przeznaczeniem, zwizki z ziemi i wiatem natury oraz
ambiwalentny charakter istoty dajcej zo i dobro, ycie i mier - to Freja by
a takim bstwem. Byy to jednak cechy typowe rwnie dla innych bogi.
Take przypuszczenie o pierwotnej tosamo Frigg i Freji nie jest pozbawione
racji (L. Motz 1998). Jeli uzna jego prawdziwo, to wiele zdumiewajcych
podobiestw pomidzy Frigg i Frej znajduje wytumaczenie. Pozwala te zro
zumie, dlaczego Frigg i Freja, w swoich pocztkach stanowice by moe
jedn i t sam posta, przyjy ostatecznie inne nieco cechy. Freja ukazuje si
nam raczej jako wcielenie nieokieznanej, wolnej i frywolnej kobiecej seksual
noci. Bardzo mocne s przy tym jej zwizki ze wiatem wojny. Jeli jednak
uzna jej tosamo z Menglad, to zdoamy w niej te dostrzec bogini lecz
c chorych i rannych, chtnie pomagajc ludziom. Frigg natomiast ukazuje si
w roli czcigodnej matrony, ony i matki. Najwicej zwizkw z podnoci
i dobrobytem, pojciami nieodcznymi przecie od postaci bstw kobiecych
dostrzegamy jednak nie u Frigg, i nie u Freji, ale w postaci Gefjon. Inna ju
rzecz, e sfery dziaania wszystkich zajmujcych nas bogi w duym stopniu
zachodz na siebie, a kada z ich postaci jest tylko czasowym i czciowym
uosobieniem wci aktualnych i potrzebnych mocy, w rnej postaci przywo
ywanych w mitach za pomoc podobnych na og wtkw fabularnych, sym
boli, poj i skojarze.
Kolejn bogini, o ktrej wiemy nieco wicej, jest Sif. Bya on Thora
i matk Ulla, lecz Thor nie by jego ojcem, std skaldowie (Thjodolf,
Haustlong
15: Skj. B I , 17; Eysteinn Valdason 3: Skj. BI, 131) nazywaj go tylko ojczymem
Ulla {magr Ullar). Miaa z nim wszake crk Thrudr i w Skaldskaparmal
(21)
nazwana zostaa jej matk. Nie bya jednak matk synw Thora Modiego i Magniego, ktrych mia on z Olbrzymka Jarnsaxa {Skaldskap.
17), std Sif nazwana
jest jego wspon i rywalk (elja) Jarnsaxy (Skaldskap.
21). To jednak w ro
dzinach bogw zdarzao si czsto. Bardziej zdumiewajcy jest motyw narodzin
jej syna Ulla z nieznanego ojca, ktry w adnym nordyckim rdle nie jest wy6 9
Jako ona Thora pojawia si w jego kenningu Sifjar runi (Eysteinn Valdason 1: Skj. B1, 131).
Jej imi pojawia si te w kenningu oznaczajcym kobiet u skalda Kormaka (Lv. 7: Skj. BI, 71).
279
mieniony i zdecydowane wykluczanie ojcostwa Thora. W Harbardsljod
Odyn wymiewa si z podrujcego jak zawsze Thora, stwierdzajc:
(48)
280
Sif z Sybill, co opiera si moe jedynie na zewntrznym podobiestwie ich
imion.
Mit o zotych wosach Sif mwi przede wszystkim o pochodzeniu najwa
niejszych atrybutw bogw. Naley zatem do podstawowych mitw. Osoba je
go gwnej bohaterki, cho atrakcyjna, jest w nim jednak nieco papierowa.
Prby interpretacji postaci Sif jako bogini wegetacji oparte s na nadinterpreta
cji anegdoty Snorriego. W jej zotych wosach niektrzy badacze w poetyckim
uniesieniu prbowali dopatrze si obrazu anw zboa (R. Simek 1995,
349-350). U Saamw (Lapoczykw) on Horagalla, tamtejszego odpowied
nika nordyckiego Thora (i fiskiego Ukko) jest Raudna, ktrej imi pochodzi
od norweskiego raun, jarzbina" . Wskazywa to moe, e drzewem rudej
Sif bya czerwona jarzbina. Poparcia dla takiej interpretacji szuka mona
w przysowiu z mitu o Hrungnirze mwicym, e Jarzbina jest brzegiem
Thora",
71
10.13. Thorgerdr
Holgabrudr
281
Wedug Jomsvikinga sagi bogini przez wyroczni zadaa ofiary ludzkiej. Ha
kon poleci wic zabi dla niej w ofierze swego siedmioletniego syna Erlinga .
Jest to wyranie literacki motyw, nalecy do czarnej legendy tworzonej wok
postaci ostatniego obrocy pogastwa w Skandynawii. Wedug Fagrskinny (21:
IF 29, 1985, 129) zoony rzekomo w ofierze Erling walczy w bitwie z Jomsvikingami u boku swego ojca. Snorri w Heimskringli {Olafs saga Tryggvasonar
42) rwnie dystansuje si od tej tradycji uznajc j za niegodn wiary ludow
legend, i stwierdzajc sceptycznie, e wrd ludzi kry taka opowie, poda
o niej krtk tylko wzmiank.
Nas jednak interesuje wanie legenda, a nie historyczne fakty. Thorgerdr,
czy to w zamian za ofiar, czy to z sympatii dla jarla, pomagaa mu w bitwie nie
tylko zsyajc sztorm, lecz take biorc osobicie udzia w walce wraz ze sw
siostr Irp (lub nawet z kilkoma siostrami). W postaci Olbrzymki (flaga) ciska
a gazami w okrty Jomsvkingow i strzelaa z kadego swego palca strzaami
we wrogw Hakona (Buadrapa 10, Jomsvikinga saga 45,1879, 80). W tym ma
lowniczym obrazie bitwy widzi si jeden z dowodw wpywu wierze ludw
pnocy, Saamw i Finw, na kult Thorgerdy (N. Chadwick 1 9 5 0 , 4 0 1 ^ 0 3 ) .
Faroeyinga saga (23) opisuje pooon w lesie jej wityni , by moe
tosam ze wspomnian w Brennu-Njals sadze (79) wityni Thorgerdy, jej sio
stry Irpy i Thora, ktr w Gudbrandsdalen wadali wsplnie Hakon Jarl i Gudbrand; rwnie w tej opowieci witynia Thorgerdy pooona jest gdzie na
uboczu. Wedug Hardar sagi (19) witynia Thorgerdy istnie te miaa w islan
dzkim Olfusvatn. Poniewa i norwesk, i islandzk wityni w zdumiewaj
co podobnych okolicznociach rzekomo spalono, wydaje si, e w Hardar
sadze mamy do czynienia jedynie z literackim echem przybytku z Gudbrand
sdalen .
Wedug Thorleifs thattr Jarlaskald (7: Flat 1, 1860, 213) bogini Thorgerdr
na prob Hakona Jarla oywia wyrzebion z drewna dryftowego figur, wka
dajc w ni serce zoonego jej w ofierze czowieka. Tak stworzonej istocie na
daa imi Thorgarda. Daa mu te wczni i posaa na poszukiwanie skalda
Thorleifa, ktry swoj poezj obrazi Hakona Jarla. I tak sporzdzony magiczny
manekin odnalaz go rzekomo na Islandii i zabi na posiedzeniu Althingu.
73
74
75
73 Jomsvikinga saga 44: 1879, 78-80; Jomsvikinga drapa 30; Flat 1, 1860, 191.
74 Wspomniane tam oszklone okna wskazuj na koci jako jeden z jego wzorcw, co nakazuje
szczegy tego opisu traktowa ostronie.
75 Nie wyklucza to przeniesienia si w czasach konfrontacji chrzecijastwa z pogastwem
lansowanego przez Hakona Jarla kultu Thorgerdy take na Islandi, zagadnienie analizowaa
N. Chadwick (1950, 405-406) dajc, niepotrzebnie, wicej wiary w przekaz Hardar sagi.
282
W Ketils saga Hengst (5) Thorgerdr przedstwiona jest jako Olbrzymka, uda
jca si na wiec trolli, najwyraniej zwizany z postpujc chrystianizacj Nor
wegii. Ich zgromadzenie porwna mona do podobnego wiecu trolli (a cilej
trollek) opisanego we Flateyjarbk (1, 1860, 257), gdzie jego uczestniczki opo
wiadaj, jak prboway si pozby krla Olafa Tryggvasona (N. Chadwick
1950, 399).
Natura tego interesujcego bstwa nie jest do koca jasna. Ju samo imi
Thorgerdr stawia wicej pyta, ni daje odpowiedzi. Warto zauway, e imiona
zoone z dwch czonw s nietypowe dla postaci boskich (jedynym chyba
wyjtkiem jest Heimdall), pojawiaj si natomiast czsto wrd Walkirii i Ol
brzymek. Jej miano, brzmice Thor-Gerdr nawizuje do postaci Gerdy, ony
Freja i do Thora, nie bez powodu chyba czczonego wraz z Thorgerd w wityni
w Gudbrandsdalen. Przydomek Holgabudr
wskazuje na jej zwizek jako oblu
bienicy lub po prostu kobiety z jakim Helgim. Warto tu zwrci uwag na przy
domek Freji Vanabrudr, oznaczajcy oblubienic Wana", zapewne Freja.
Wedug Snorriego (Skaldskap. 44) Helgi by ojcem Thorgerdy i krlem Halogalandu, i to od ktrego pochodzi ma nazwa tego kraju. Helgi pochowany zosta
w kurhanie, ktrego wntrze zostao usypane z warstw zota i srebra, a z zew
ntrz jego kopiec zosta oboony paszczem z kamieni. Dla obojga, Helgiego
i Thorgerdy, skada tam miano ofiary. Podobne motywy pojawiaj si w opisie
kopca, w ktrym rzekomo pochowano Freja jako ziemskiego krla Szwedw.
16
76 Jego wystpowanie w rdach analizowa ju G. Storm 1885, 124-125; por. L. Motz 1998,
41-43. Wariant jej imienia brzmicy Hrgabrudr, nawizujcy do pojcia hrgu, otarza, jest ewi
dentnie bdny.
77 L. Motz 1998,43; G. Steinsland 1991, 220-225. Pytanie, czy w kulcie Hakona dla Thorgerdy
mona doszuka si ladw hierogamii, jak chciaa ongi N. Chadwick (1950, 415) pozostawiamy tu
otwarte.
283
prawdopodobn tosamoci z Gerd, pochodzc przecie z rodu Olbrzymw.
Thorgerdr czya wic w sobie cechy wielu istot.
Przy wszystkich wtpliwociach jakie nasuwaj rda stwierdzi mona, e
Thorgerdr bya w wiecie bogw odnowieniem postaci Gerdy, ony Freja, i
czyy j jakie zwizki z Thorem. W wiecie ludzi jej miejsce naley widzie
w ostatnim wanym orodku norweskiego pogastwa, jakim by w czasach
chrystianizacji dwr majcych krlewskie ambicje Jarlw z Hladir . Podjto
tam najwyraniej prb wylansowania nowej bogini opiekuczej. wiadczy to,
jak potrzebne byy tego rodzaju kulty.
Wszystkich bogi skandynawskich nie da si sprowadzi do jednej postaci
"wielkiej bogini pnocy", jak to prbowaa niedawno uczyni B.-M. Nsstrm.
Przy niewtpliwej przewadze dwch bogi, Frigg i Freji, by moe stanowi
cych pierwotnie jedn posta, istniay te inne i odgryway niema rol - jak
choby Idunn. W pogastwie nie byo bowiem miejsca dla monoteizmu, tak
wrd bstw mskich, jak i eskich. wiat bogw, tak jak i ludzi, by bowiem
wiatem na wskro spoecznym - i w tym tkwia jedna z wielu niewtpliwych
zalet pogastwa.
78
7 8
285
Najwaniejsz wspln cech Olbrzymw, Elfw i Karlw wydaje si by
jednak to, e w ich osobach dostrzec mona bohaterw innej mitologii, postacie
w duo mniejszym stopniu podobne do ludzi ni si to dzieje w przypadku
Asw, bstwa yjce w innym wiecie, podziemnym lub pozagrobowym. Czy
oznacza to, e istoty te uzna mona za lady postaci dawnej mitologii, poprze
dzajcej lepiej nam znany, bliszy naszych czasw i naszej mentalnoci antropomorficzny i wybitnie mski panteon Asw , czy te jest to tylko inna warstwa
wierze, wspistniejca od zawsze z antropocentrycznym panteonem waci
wych bogw? Jest to pytanie, ktre lepiej pozostawi bez odpowiedzi.
1
11.1.
Olbrzymi
286
2
kie Riese). Olbrzymki okrelano jako flagdur i gygjar . Jotun jest okreleniem
wystpujcym najrzadziej i zarazem najmniej pejoratywnym. Nazwa ta
najwyraniej bya wypierana przez dwie inne, thurs i troll (R. Simek 1995, 327328). Nie znaczy to jednak, e byy to nazwy nowe. Natomiast sowo risi jest
w literaturze staroislandzkiej pojciem uywanym przede wszystkim do okre
lania obcych Olbrzymw, pochodzcych ze wiata Biblii (jak na przykad Go
liat) i kultury antycznej. W rodzimych tekstach pojawiaj si jednak bergrisir,
Olbrzymi grscy (Grt 9, 10, 24; Gylf. 21). W Eddzie poetyckiej Olbrzymi s naj
czciej okrelani mianem jotunw (jedynie w pnej Thrymskvidzie Thrym jest
konsekwentnie nazywany krlem thursw). W fornaldarsgur dominuje ju so
wo troll (R. Kroesen 1996, 58).
Nie byo ono obce Eddzie poetyckiej, gdzie wystpuje w Voluspa (40) jako
okrelenie poercy Ksiyca" Managarma, przeladujcego to ciao niebieskie
w postaci trolla" (i trolls hami). W prozie przed strof 31. w Helgakvidha Hjorvardsonar, pojawia si jeszcze trollkona - by moe jest to niejaka Hrimgerda,
crka wspomnianego wczeniej w pieni Olbrzyma (jotuna) Hatiego-jej miano
wskazuje tu jednak przede wszystkim, e znaa si na czarach. Wedug Eddy
Snorriego (Skaldskap. 33) na uczcie u Aegira nie byo na pocztku Thora, gdy
pojecha na wschd zabija trolle.
Wedug Lotte Motz (1987, 298-302) cech jotunw byo panowanie nad
wiatem natury, cech thursw ociao umysowa lub wrcz gupota, a przy
rodzon waciwoci trolli znajomo magii. W islandzkiej kulturze ludowej ze
sowem risi wizano pojcia ogromu, z jotunn - siy, a z thurs - gupot
(R. Kroesen 1996, 57). Z wyrazem troll czono czary, o czym wiadczy sowo
trollkona oznaczajce przede wszystkim czarownic i wrk, a nie Olbrzymk.
W poezji skaldw czsto wspominani s jotunowie (Haustlong 10; Eyvind
skaldaspillir, Lv 8: Skj. BI, 64; Egil Skalla-Grimsson, Sonatorrek 3: Skj. BI,
34). W Haustlong (7) pojawia si nawet nazwa Jotunheimu, kraju Olbrzymw.
Z opisw jotunw w kenningach wynika, e mieszkali oni czsto w grach.
Skaldowie znali wiele ich imion, lecz wspominali gwnie, cho nie wycznie,
Olbrzymw pokonanych i zabitych przez Thora (M. Kristensen 1930-1931, 87).
Etymologia sowa jotun jest niejasna, prbuje siej wywodzi od eta - je
(J. de Vries 1962, 295-296) - jeliby j przyj, to jotunowie okazaliby si by
2 Nie nale one jedynie do wiata folkloru, jak stwierdzi Jon Hnefill Adalsteinsson (1998,
133). Okrelenie Thorgerdr Holgabrudr mianem flagd (patrz wyej, s. 283) wskazuje, e jest to poj
cie stosowane przynajmniej od czasw spisywania sag. Sowa flagd i gygr nie wystpuj u skaldw,
ktrzy postacie Olbrzymek opisuj w inny sposb (M. Kristensen 1930-1931, 87), w Eddzie (np.
Hdl. 41; Hm. 15) pojawiaj si jednak flagd, por. R. Kroesen 1996, 58.
287
arokami". Pochodzenie sw thurs i troll pozostaje niewyjanione (J. de Vries
1962, 599 i 627). Thurs jest mianem Olbrzyma o cechach demonicznych, ktry
jest brzydki i potworny, a w jego naturze ley zo i perwersja. Gupota nie bya
jednak pierwotn cech tych istot. Runie zwanej thurs przypisano znaczenie
znaku przynoszcego nieszczcie, w szczeglnoci hab, wstyd i niedol (er
gi, oedi i othold), std pragnc zaszkodzi innym stosowano j w magii (Sdf.
36). To za pokazuje, e thursy, tak jak i trolle, zwizane byy z czarami. Niewy
kluczone, e szczeglnie grone byy dla kobiet i ich ycia erotycznego, na co
zdaj si wskazywa znane kltwy i zaklcia miosne, w ktrych uywano runy
thurs . Jej nazwa dowodzi, e thursy nale do dawnych postaci mitologii.
3
Trolle wystpuj jako typowi wrogowie bogw i ludzi. Thor czsto wyprawia
si na wschd do Jotunheimu by zabija trolle" (Skaldskap. 33). Trolle, podob
nie jak thursy, przedstawiane s jako istoty zoliwe i brzydkie, wydaje si jed
nak, e ogromny wzrost nie by ich cech pierwotn - w zasadzie wic nie byli
Olbrzymami (R. Kroesen 1996,58). Sownictwo jzykw skandynawskich wiadczy
0 ich mocnych zwizkach z czarami, a to porednio wskazuje na ich dawno.
Olbrzymi byli najstarszymi istotami na wiecie. Byli nawet starsi ni wiat
1 dlatego pamitali jego pocztki. Jan de Vries (1956, 243) stwierdza susznie,
e Olbrzymi s pramieszkacami wiata" i dodawa, e w religii Germanw
tak jak w innych religiach, u pocztku wiata stoi Praolbrzym, na Pnocy na
zywa si on Ymir". Jak pamitamy, Ymir zrodzi si z topniejcych w Ginnun
gagap lodw i by przodkiem Hrimthursw, najstarszego plemienia na wiecie.
Olbrzymi byli wic istotami odwiecznymi i pamitajcymi pocztki wiata, kt
ry zbudowany zosta z ciaa praolbrzyma Ymira (Grm. 40-41) . Pewnym wa
riantem tego mitu wydaj si by legendy przedstawiajce Olbrzymw jako
istoty dwigajce wiat lub jakie jego istotne elementy; dobrym przykadem
jest tu grecki Atlas (P. Grimal 1987, 48-49). W mitologii Skandynawii
dwiganie sklepienia niebios powierzono jednak Karom. Take Norny, w kt
rych widzimy trzy thursw dziewice" (Vsp. 8), podobnie jak pierwsze Olbrzy
my istniej od prawiekw, i gdy bogowie tej ery wiata dopiero zabieraj si do
jego tworzenia, pamitaj powstanie i upadek wiatw istniejcych wczeniej.
4
288
5
w krwi Ymira, gdy jego dziada zabili bogowie . Dlatego w Hyndluljod (33)
stwierdza si, e wszyscy Jotunowie pochodz od Ymira.
Nordyccy bogowie byli potomkami Olbrzymw (J. de Vries 1956, 244). Po
dobnie rzecz si ma zreszt w innych mitologiach, jak choby w greckiej. Tyr,
uznawany za boga waniejszego pierwotnie od Odyna, mia by synem Olbrzy
ma Hymira i jego bezimiennej kochanki, oczywicie Olbrzymki (Hym. 5, 8-9,
31) . W kanonicznej" wersji Snorriego bogowie s jednak potomkami Olbrzy
mw ju tylko po kdzieli: Odyn, Wili i We, zrodzeni z Olbrzymki Bestii, byli
bowiem synami Bura, pochodzcego od powstaego niezalenie od Ymira praoj
ca bogw Buriego. Przypisanie potomstwu Odyna niezalenego od Olbrzymw
pochodzenia w linii mskiej wzio si z przekonania o kulturowej niszoci
Olbrzymw . Moe to by wtek stosunkowo nowy. Panujce rody Skandyna
wii wywodziy swoje pochodzenie od pary praprzodkw, ktr stanowili bg
i Olbrzymka (L. Motz 1996, 49; por. G. Steinsland 1991). Najwyraniej wic
pochodzenie od Olbrzymw w linii eskiej nie przynosio ujmy, co wicej,
mogo dawa podane zwizki z uosabianymi przez nie wartociami. Inne jed
nak walory przekazywano w linii mskiej, a inne w eskiej.
6
289
w parantel. Warto tu zauway, e nawet pochodzca z rodu Wanw bogini
Freja jako partnerka Odyna jest jedynie jego metres (fridla). Z zakazanego
zwizku Olbrzyma Farabautiego z Asyni Laufey narodzi si Loki, i zarwno
jego charakter jak i monstrualne potomstwo wiadcz, e byy to zwizki nie
waciwe .
8
290
Aby ukaza intelektualne moliwoci Olbrzymw, przywoajmy tu opowie
o pojedynku na wiedz pomidzy Odynem a Olbrzymem Vafthrudnirem. W eddaicznym Vafthrudnismal zosta on przedstawiony jako rwnorzdny przeciw
nik Odyna i okrelony przydomkiem alsvidr iotun (wszystkowiedzcy jotun").
W Hvaml (143) Alsvidr jest imieniem Olbrzyma, ktry uczy swych wspple
miecw sztuki ran. Odyn i Vafthrudnir zapytuj si na przemian o rne kwe
stie mitologiczne, ostatecznie bg potrafi odnie zwycistwo dopiero uciekajc
si do podstpu (Vftn. 54-55). Nie jest tu istotne, e Vafthrudnir jest prawdopo
dobnie postaci literack stworzon na uytek tego dialogu jako partner rozmo
wy dla Odyna (chyba e by identyczny z Alsvidrem). Wane, e przypisano mu
waciwoci, ktre miay by typowe dla przedstawiciela plemienia Olbrzymw.
Olbrzymi okrelani te byli epitetem mdry jak pies" (hundviss), co miao by
cech Hymira (Hym. 5) i Lodina, ktrym Helgi straszy Hrimgerd (HHjrv.
25). Takie okrelenie z jednej strony podkrelao wiedz Olbrzymw, z drugiej
jednak wskazywao, e jest ona specyficzn mdroci istot, ktre jak zwierzta
nale do wiata natury.
Odyn zosta wprowadzony w tajniki wiedzy run i magicznych pieni przez
wuja Olbrzyma, syna wasnego macierzystego dziada Bolthrona, brata swej
matki Bestii. By nim najprawdopodobniej Mimir. Warto tu zauway (L. Motz
1987, 300), e do dzi w jzykach skandynawskich czary i magi okrela si
sowem trolldom (od rzeczownika troll), szwedzkie trollstav to rdka, a nor
weski trolldrik to napj czarodziejski. A Olbrzymki uznawano za istoty obda
rzone szczeglnymi zdolnociami wrbiarskimi. Z rodu Olbrzymw pocho
dz wszystkie wieszczki, ktrych rady zasigali Odyn i Freja (L.P. Supecki
1998, 55-61). Olbrzymka bya take Harthgreipa, ktra uciekajc si do nekromancji potrafia przewidzie przyszo swego pupila Haddinga. Do Olbrzy
mw zaliczano te Norny.
Motyw gupiego Olbrzyma, ktry pojawia si czsto w nowoytnym folklo
rze, a dzi jest intensywnie wykorzystywany w kreskwkach, pochodzi zapewne
od cech przypisywanych w pniejszych czasach niektrym tylko rodzajom Ol
brzymw, a mianowicie thursom i trollom. Thurs, jak wspomnielimy, we
wspczesnych jzykach skandynawskich wie si semantycznie z pojciem
umysowej ociaoci (L. Motz 1987, 301). W dawnej mitologii thursy i trolle
byy wprawdzie wyjtkowo nieprzychylne ludziom i bogom, ale bynajmniej nie
gupie. By moe Olbrzymy uznawano za istoty na swj sposb szalone, co nie
wyklucza wysokiej sprawnoci intelektualnej. Pami o niej utracono, cho
zostaa w nazwie magii zwizanej z trollami, natomiast ich boskie szalestwo
uznano za gupot.
291
W kulturze ludowej Islandii trollom przypisywano jednak szczegln prostoduszno, wierno danemu sowu i niezomne dotrzymywanie umw (Jon Hnefill Adalsteinsson 1998, 135). Sowem trollatryggd okreli mona w nowoislandzkim czowieka szczeglnie godnego zaufania. Musi to by motyw daw
ny, gdy w Eddzie poetyckiej i w Eddzie Snorriego bogowie nagminnie ami
przysigi i oszukuj, a przycinici do muru szukaj wykrtw, Olbrzymi natomiast
dotrzymuj sowa nawet za cen ycia (Jon Hnefill Adalsteinsson 1998, 130).
O zdolnociach budowlanych przypisywanych Olbrzymom wiadczy mit
o zbudowaniu umocnie Asgardu. Wa twierdzy bogw - jak pamitamy wzniesiony zosta przez Olbrzyma, za bogowie - jak zawsze przez podstp wykrcili si od wypenienia swych zobowiza, a budowniczy twierdzy zgin
z rki Thora. Mit nawizuje do powszechnego w wiecie motywu cyklopich bu
dowli, trwajcego dugo w kulturze ludowej rnych ludw, jak wida, take na
Islandii. Co ciekawe, Snorri (Gylf. 42) okrela pocztkowo Olbrzyma-Budowniczego mianem kowala (smidr) i dopiero w finale opowieci identyfikuje go jako
jotuna i grskiego olbrzyma (iotunn i bergrisif.
O tym, e Olbrzymw uwaano za posiadaczy cennych dbr i akcesoriw,
wiadczy opowie o ogromnym kotle do warzenia piwa, ktry Thor i Tyr zra
bowali Hymirowi, i mit o miodzie poezji, ktry nalea do Olbrzyma Suttunga,
ale zosta wykradziony przez Odyna. Zauwamy jednak, e Olbrzymi nie stwo
rzyli miodu, uwarzonego przez Kary. Zapewne te i kocio Hymira nie by
wasnym dzieem Olbrzyma, a tylko jego wasnoci. Przepyw dbr odbywa
si gwnie w jednym kierunku: od Olbrzymw do Asw . Od tej reguy s
wszake znamienne wyjtki. Olbrzymowi Thrymowi udao si ukra Thorowi
mot, a Thjaziemu uprowadzi Idunn i jej zote jabka wiecznej modoci. Oba
te incydenty przedstawiane s jako zdarzenia rwnie niewaciwe i niebezpiecz
ne, jak prby Olbrzymw, by zdoby rk bogini. Kocz si zreszt identycz
nie. Cenny przedmiot zostaje odzyskany, a zuchway Olbrzym, ktry prbowa
go zdoby, ginie. I w ten sposb waciwy porzdek wiata zostaje zachowany.
Rnic pomidzy Bogami i Olbrzymami mona wic prbowa zdefinio
wa odwoujc si do koncepcji wyzysku klas niszych, zdominowanych przez
panujc klas prniacz. Cho Olbrzymi nale do wiata natury, to jednak
podobnie jak Kary i Wolund przedstawiani s niekiedy jako istoty, ktre ciko
pracuj, podczas gdy bogowie na og prnuj w sposb waciwy dla klasy
10
292
dominujcej: panuj sprawujc rzdy we wasnym interesie, sdz wydajc nie
zawsze sprawiedliwe wyroki, sprawuj kult, ktry jest kultem ich wasnych
osb, wojuj i rabuj, owi zwierzyn, ucztuj (czsto na koszt innych), wresz
cie pij i cudzoo.
Najlepszym przykadem tego typu relacji pomidzy bogami a Olbrzymami
jest opowie o dwch Olbrzymkach-czarodziejkach, Fenji i Menji. Wedug eddaicznego Grotasong jako niewolnice mey one w gigantycznym, magicznym
mynie Grotim zoto, pokj i szczcie dla panujcego w Lejre krla Frodiego,
ktrego mona uzna za ziemsk hipostaz Freja. Poniewa ten nie dawa im
odpocz i kaza pracowa ponad siy, zmey we mynie ogie, bro i najazd
morskiego krla Mysinga, ktry pokona Frodiego, ale Olbrzymkom kaza pra
cowa nadal i mle sl. Olbrzymki zmey wic ogromny wir, w ktry wpada
flota Mysinga. Od tego czasu morze jest sone. Poza Edd poetyck Fenja
i Menja powiadczone s w Eddzie Snorriego, ktry objaniajc kenning zota,
okrelanego jako mka Frodiego" (Froda mjol) opowiada mwicy o nich mit
(Skaldskap. 43). Fenja pojawia si take sama u skalda Thromoda Bersasona
Kolbrunarskalda (Lv 24: Skj. BI, 266). Mit mwicy o czarodziejskim mynie
Grotim znany by w X wieku skaldom i ju Egil Skallagrimsson okrela zoto
mianem mki Frodiego" (Hofudlausn 17).
Obraz stosunkw pomidzy nordyckimi bogami i Olbrzymami nie jest jednak
a tak prosty i jasny jak marksowska teoria walki klas. Olbrzymi przedstawiani s
bowiem w skandynawskiej mitologii jako istoty, ktre ze swoich umiejtnoci
i skarbw nie potrafi zrobi waciwego uytku. Dlatego ich zasoby, niezmie
rzone i duo wiksze ni pierwotne zasoby Asw, musz zosta przez bogw
zdobyte i odpowiednio wykorzystane (M. Clunies Ross 1994, 128). Sposoby ich
zdobycia s nastpujce: wiedz bogowie uzyskuj przez nauk i wtajemniczenie,
usugi Olbrzymw przez oszustwa i podstpy, a dobra i cenne akcesoria odbieraj
im drog kradziey lub rabunku. Trzeba tu od razu podkreli, e gdy chodzi
0 wiedz i magi, to cakiem podobnie wygldaj stosunki pomidzy Asami
z jednej, a Wanami z drugiej strony - wtajemniczanymi zawsze s Asowie. Jako
biegli rzemielnicy na usugach bogw pojawiaj si przede wszystkim Kary,
a jako ofiary obrabowane przez bogw tak Olbrzymi, jak i Kary.
Olbrzymi ze swymi dobrami podobni s do wiata natury i jej zasobw. Jako
istoty pierwsze i pierwotne, zwizani s ze wiatem chaosu, z podziemiem
1 z zawiatami. yj poza wiatem ludzi i bogw, zamieszkujc w Utgardzie
(dosownie: wiecie poza"), lokowanym daleko na wschodzie (K.A. Eckhardt
1940, 29), dokd wyprawia si na nich Thor, lub na gbokiej pnocy - do dzi
Ocean Lodowaty nazywa si w jzykach skandynawskich Trolleboten. czeni
293
byli ze zjawiskami typowymi dla sfery polarnej, z lodem, niegiem, mrozem
i szronem, od ktrego pochodzi zreszt nazwa ich najstarszej gazi - Hrimthursw, czyli dosownie Olbrzymw szroniastych"". Te same motywy odnajduje
my w niektrych z ich imion wasnych: imi Hrimir wie jego posta ze szro
nem, Jokul to lodowiec lub mieszkaniec lodowca, Snor to nieg (B.-M. Ns
strm 2001, 34-35). Utgard jest zarazem czsto identyczny z zawiatami, mo
tyw ten jest oczywisty w mitach o wyprawach Thora do Geirrodsgardu i do Ut
gardalokiego oraz w zalenych od nich, pniejszych opracowaniach literac
kich. Jeli spojrze na postacie poszczeglnych Olbrzymw, przedstawionych
w poezji skaldw, w Eddzie poetyckiej
i u Snorriego Sturlusona, a take na to,
jak charakteryzuj ich postacie imiona, ktre nosz - to nietrudno zauway, e
Olbrzymi wizani byli z pooonym poza ludzkimi siedzibami wiatem anekumeny (L. Motz 1984, 175-187). Na miejsce zamieszkania wybierali gry, jaski
nie, lodowce, puszcze, moczary i wody. Dlatego Lotte Motz prbowaa dostrzec
w nich istoty w rodzaju Nadprzyrodzonych Panw wiata Natury", postaci, ja
kie pojawiaj si w wierzeniach od czasw staroytnoci po nowoytny fol
klor . Jest to ciekawa drog interpretacji, sdzimy jednak, e lepsz paralel dla
nordyckich Olbrzymw tworz Giganci z innych mitologii, w tym take tych
najlepiej znanych klasycznych mitologii Grecji i Rzymu. Tak jak na Pnocy Ol
brzymi nosz tam wiele nazw zbiorowych (w Grecji s znani jako Gigantes, Titanes, Kiklopes, Hekatonkheiros). Tak jak i na Pnocy s tam przodkami bo
gw, ale pozostaj ze swym potomstwem w trwaym konflikcie. Take czcio
wo monstrualny wygld: wielo gw, nadmiar par rk i oczu, pewna potwor
no i oczywicie nadludzkie rozmiary ciaa, s wspln cech Olbrzymw
znad brzegw Oceanu Lodowatego i z wybrzey Morza rdziemnego.
12
294
13
Tak w znakomitym skdind studium interpretuje ich ostatnio, moim zdaniem przesadnie,
R. Kroesen 1996, 59.
295
tem zewntrznym w stosunku do siedzib bogw i ludzi. Wizano ich te z za
wiatami, zarwno w ich aspekcie podziemnym, jak i zewntrznym (wschd,
daleka pnoc). Olbrzymi byli odwieczni, najstarsi ze wszystkich istot, ale
miertelni. Posiadali ogromn mdro i bogactwa, ale nie potrafili z nich po lu
dzku skorzysta. Byli wreszcie podni i ogromnie chutliwi (co tyczy i Olbrzy
mek). Gdy jednak Olbrzymki przedstawiane s jako pikne, to Olbrzymi jako
brzydcy, a niekiedy nawet oszpeceni potwornoci. Moe to jednak mie swe
prardo w przekonaniu, i kobiety obcych, na ktre mamy ochot, s bardzo
atrakcyjne, natomiast obcy czyhajcy na nasze kobiety s po prostu odraajcy.
Zachowanie Olbrzymw jest wprawdzie czsto rwnie poprawne jak bogw, ale
niektre z ich imion wskazuj na brak ogady, a miano jotunw, jeli poprawnie
rekonstruuje si jego etymologi, wiadczy o ich arocznoci. Inne, jak imiona
Thryma i Hrungnira (J. de Vries 1962, 262 i 624), podkrelaj tworzony przez
nich haas, paralel do nich jest wszake imi grzmicego" Thora, ktry ma
wiele cech Olbrzyma.
Relacje pomidzy bogami i ludmi z jednej, a Olbrzymami z drugiej strony
opiera si wic na przeciwiestwie pomidzy pierwiastkami naturalnymi", kt
re reprezentuj Olbrzymi, a kulturowymi", waciwymi dla bogw, moe na
wet pomidzy chaosem a kosmosem . Kulturowe" oznacza tu co stworzone
go, logicznego i obliczalnego, i jest cech ludzi i antropomorficznych bogw.
Naturalne" jest przyrodzone, alogiczne i nieobliczalne. Jest waciwe dla ko
biet i istot nadprzyrodzonych innych ni antropomorficzni bogowie. W prze
strzeni pierwiastki kulturowe" cz si z terenami zaludnionymi i kultywowa
nymi, naturalne" natomiast przynaley do wiata bezludzi, pusty, puszcz i pu
stkowi, czy si te jednak ze sfer zawiatw . Zewntrzni w stosunku do lu
dzi Olbrzymi, mogli by jednak czasem otaczani przez nich kultem (G. Steins
land 1986, 121-222).
14
15
296
16
11.1.1.
Aegir
1 6
18
Ls., wstp proz; Skaldskap. 1 i 25; u skaldw moe take jako Valthognir, patrz M. Kristen
sen 1930-1931,70-71.
297
Aegira kojarzono z warzeniem piwa, Egil nazywa go mianem olsmidr, wa
rzcy p i w o " (Egil Skalla-Grimsson, Sonatorrek 8; por. Hym. 3, Ls. 65). Jego
posta czono z obfitoci ywnoci (Hymiskvida 1), gocinnoci i ucztami.
Scen akcji eddaicznej Lokasenny jest uczta w jego hali, gdzie Aegir podejmo
wa bogw. Wspomina o niej te Grimnismal (45). Trzeba tu zreszt powie
dzie, e to oni wprosili si do niego w gocin, a Olbrzym usiowa unikn wi
zyty bogw (Hymiskida, 1-3). Alici wedug Snorriego Sturlusona rwnie Ae
gir odwiedza bogw w Asgardzie i by tam podejmowany uczt (Skaldskap. 1).
Snorri (Skaldskap. 33; por. Ls. proza wstpna) objaniajc pochodzenie kenningu zota okrelanego jako ogie Aegira" podaje, e gdy Asowie przybyli do
niego na uczt i zasiedli na swych miejscach Aegir kaza przynie i pooy na
pododze hali lnice zoto, i w ten sposb mieli podczas uczty dosy wiata,
gdy wiecio jak ogie, podobnie jak w Walhalli miecze, suce tam za ogie".
Wedug Snorriego na uczcie u Aegira bya take Ran. Ale bogowie obawiali si,
e Ran ma ze sob sie, w ktr owi wszystkich ludzi, ktrzy utopi si w mo
rzu". W Fridthjofs sadze (3: FN 3, 256-257) jej bohater, kochajcy krlewn
Ingibjorg, podczas sztormu wspomina o swoim moliwym zatoniciu w morzu:
19
Teraz bd musia
Pj do oa Ran
A kto inny bdzie
Mia moj Ingibjorg.
Aegir by bowiem mem (Skaldskap. 25, 33, 61) bogini morza Ran , po
dobnie jak on znanej ju pierwszym skaldom. Egil (Sonatorrek 7) oskara j
o to, e zabraa mu syna (ktry zgin na morzu), potwierdzajc przy okazji, e
ju w jego czasach uwaano j za on Aegira . Imi Ran oznacza istot ra
bujc" (od ran), zabierajc ycie (J. de Vries 1962, 433). Jej posta jest wic
przeciwiestwem podobnego do Njorda, na og przyjaznego i gocinnego bo
ga morza, a moe tylko uosobieniem drugiej, gorszej strony tego ywiou
(R. Simek 1995, 323).
21
1 9
1 M. Kristensen 1930-1931, 71, gdzie dalsze przykady wystpowania Ran w poezji skaldw.
298
Dziewi crek Aegira i Ran uosabia fale morskie. Ich postacie znane byy
skaldom (M. Kristensen 1930-1931, 71). Wedug Snorriego {Skaldskap. 25 i 61),
przywoujcego odpowiednie fragmenty ich pieni, byy nimi: Himinglefa
(byszczca jak niebiosa), Blodughadda (o krwawych wosach), Hefring (wzno
szca si), Dufa, Udr, Hronn, Bylgja, Bara (wszytkie te imiona s synonimami
fali) oraz Kolga (zimna). W innym miejscu zamiast Bary pojawia si u niego
Drofn, a w cytowanych fragmentach poezji inne jeszcze imiona.
Nigdzie nie syszymy, by kiedykolwiek lub w jakichkolwiek okoliczno
ciach Aegir znalaz si z bogami w konflikcie. Naley do grupy Olbrzymw
i Olbrzymek, o ktrych sdzi si, e uznawano ich pierwotnie za bogw i do
piero w trakcie przemian skandynawskiej religii zaliczony zosta do Olbrzy
mw. Uderza jego podobiestwo do Njorda, tak jak Aegir wizanego z mo
rzem, obfitoci i bogactwem.
11.1.2. Mi mi r
Podobn istot by Mimir, albo bg, albo Olbrzym, a na pewno jedyna
w nordyckim panteonie posta pci mskiej wyranie powizana z wiedz
0 przeznaczeniu i z jego ksztatowaniem. Mimir to osoba do zagadkowa.
U Germanw na kontynencie istnia mit o kowalu tego imienia. W Thidreks sa
dze kowal Mimi jest bratem Reginna (L.P. Supecki 2002, 193), Na og jednak
Mimi wyczany jest z rozwaa nad postaci Mimira, niekoniecznie susznie
(J. de Vries 1956, 245-248). Snorri Struluson {Ynglinga saga 4) zaliczy Mimira
do Asw , ale wszystkie thulur wymieniaj go wrd Olbrzymw. Wedug Ed
dy Snorriego {Gylf. 15) rdo przeznaczenia w wiecie Olbrzymw nazywa si
Mimisbrunnr. Imi Mimira pojawia si a w trzech formach jako Mimi, Mimr
1 Mimir, i dlatego Jan de Vries pomijajc cakowicie kontynentalny wtek Mimiego jako kowala chcia wydzieli dwa mity: jeden o Mimisbrunn, zwizany
z postaci Mimira, i drugi mwicy o gowie Olbrzyma imieniem Mimr. Ale
Jacqueline Simpson (1962-1965, 41-53) odwoujc si do zachowanego w mi
tologii celtyckiej wtku gowy goszcej wyrocznie, przechowywanej w studni
lub rdle, dowioda, e jest to jeden mit. Nie da si jednak zaprzeczy, e w do
stpnej nam postaci otrzymujemy go w dwch rozbienych wersjach. Jedna m
wi o zdobyciu przez Odyna zdolnoci jasnowidzenia, ktr da mu yk miodu
22
22 Tak te ostatnio interpretuje jego posta J.P. Schjdt 1991, 316, przyp. 7.
299
z Mimisbrunnr, otrzymany w zamian z oko zostawione jako zastaw w rdle.
Tene Mimir pije codziennie ze swego rda mid, czerpic go rogiem Gjall
horn (Vsp. 28; Gylf. 15). W tej wersji Odyn na pocztku ragnarok zasiga rady
u rda Mimira (Gylf. 51). Dmga wersja mitu mwi o pozbawieniu Mimira
gowy (Ynglinga saga 4), ktr Odyn przechowuje i nosi ze sob, a ta udziela
mu wiedzy o wszystkim, co dzieje si we wszystkich wiatach (Ynglinga saga
7). W tej wersji Odyn na pocztku ragnarok rozmawia z gow Mimira" (Vsp.
46). Tym, co w obu wersjach pozostaje niezmienne, jest mocny zwizek czcy
Mimira i Odyna (F.-X. Dillmann 2002, 42). Motyw ten znali ju skaldowie z X
wieku, Egil Skalla-Grimsson (Sonatorrek 23) i Volu-Steinn (Skj. BI, 93) uywa
jcy kenningu Minis vinr (przyjaciel Mimira") oznaczajcego Odyna. Za Egilem przytacza go Snorri (Skaldskap. 2).
Mimir by wic panem Mimisbrunn, rda z miodem z ktrego czerpa sw
mdro, pijc ze w trunek rogiem Gjallhorn, tym samym, w ktry zadmie
Heimdall, by ostrzec bogw przed nadcigajcym ragnarok. Odyn za prawo
czerpania ze rda wiedzy odda Mimirowi w zastaw swoje oko, a Heimdall,
jak sdzimy, ucho . Jeli uwzgldnimy przywoane przez J. Simpson analogie
celtyckie, to naley uzna, e spocza w nim take i gowa samego Mimira.
W Voluspa (46) wspomina si te, e w chwili przeraenia przed ragnarok, gdy
Heimdall ju zad w rg, Odyn bdzie szuka porady u gowy Mimira. Snorri
Sturluson (Gylf. 51) nie wspominajc o gowie, lokuje ten sam epizod u rda
Mimira, piszc: Wtedy Odyn pojedzie do Mimisbrunn zasign rady u Mimi
ra co do siebie i swoich". S to wiadomoci sprzeczne. By rozwiza zagadk
tej rozbienoci uzna mona, e w jakiej wersji mitu ucita gowa Mimira zna
laza si w rdle z miodem razem z okiem Odyna i uchem Heimdalla. Dlatego
Odyn, by zasign rady gowy Mimira, musia uda si do jego rda. Sprze
czny z tak interpretacj motyw zachowania przy yciu ucitej gowy Mimira
dziki magii i zioom jest waciwy jedynie dla Ynglinga sagi Snorriego, co mo
e wskazywa, e by on jego wasn reinterpretacj zajmujcego nas motywu.
Zauway tu jednak trzeba, e w Volsa thattr gospodyni w podobny sposb za
chowuje przy yciu volsi.
W Sigrdrifumal (14) wspomina si o udziale gowy Mimira w przekazaniu
Odynowi tajnikw wiedzy run:
23
24
2 3
2 4
300
Hefm miat na gowie.
Wtedy mruczaa gowa Mimira,
Pierwsze sowa mdroci
Wyrzeka prawe znaki.
Z tych dwch nie do koca zrozumiaych strof wynika, e runy waciwe dla
plemienia Asw pierwszy barwi, ry i zrozumia Hropt - czyli Odyn (J. de Vries
1957, 73-76). Pyn, z ktrego je wydoby, pyn z czaszki Heiddraupnira
i z rogu Hoddrofnira", postaci skdind cakowicie zagadkowych. Czaszk Hoddraupnira mona sprbowa uzna za gow Mimira (J. de Vries 1956, 244),
a ciecz, z ktrej Hropt wydoby runy - za wody Mimisbrunn . Bowiem, za
uwamy, to wanie gowa Mimira wedug Sigdrifumal wyrzeka pierwsze so
wa mdroci, i powiedziaa prawe znaki". Poniewa Sigdrifumal (15-19) wy
mienia dalej, gdzie i jakie magiczne runy zostay wyryte i kto z nich korzysta,
nie ma wtpliwoci, e ogoszone przez gow Mimira znaki to wanie runy.
Wedug Hvaml (137145) Odyn pozna szuk run podczas swej samoofiary,
gdy wisia na drzewie Yggdrasill, rosncym nad pooonym u jego korzeni
rdle przeznaczenia. Jedyn postaci pojawiajc si w tym epizodzie obok
niego jest anonimowy wuj Odyna, brat jego matki Bestii i syn Olbrzyma Bolt
horna, jego dziada macierzystego.
B.-M. Nsstrm (2001, 63-64) zwrcia uwag na wielk rol, jak w yciu
spoecznym Germanw odgrywa wuj, znaczenie awunkulatu zauway zreszt
ju Tacyt {Germania 20), wspominajc o oddawaniu przez siostry swych dzieci
na wychowanie wujowi. Take na Islandii wuj by czsto wychowawc swoich
siostrzecw. Przekaz Sigdrifumal przypisujcy Mimirowi wynalezienie run
wiadczy za wspomnian tu ju tez o tosamoci wuja Odyna z Mimirem .
Mimir dysponowa spor czci zawiatowej wiedzy, ktra bya Odynowi po
trzebna i wprowadzi go w tajniki magii run, czarodziejskich zakl i form spra
wowania kultu. Poniewa za runy Odyn wzi skd z dou, jak sdzimy z Mi
misbrunn, to wynikaoby z tego, e w tajniki magii Odyn zosta wprowadzony
przez spoczywajc w rdle gow swego wuja. Wynika z tego rwnie, e
rdo Mimira stao si swoist skadnic symbolicznie wanych dla nordyckiej
mitologii organw. Poza gow Mimira spoczy w nim bowiem oko Odyna
i ucho Heimdalla. Kady z nich, jak sdzimy, by cen za zdobycie czarodziej25
26
27
2 5
Imi ma znaczenie kapicy jasn ciecz" (J. de Vries 1962, 216), czyli sdzi mona, znaj
dujcym si w Mimisbrunnr miodem.
2 6
Wtedy mona by sprbowa uzna rg Hoddrofnira (nazwa zawiera rdze hodd - ukryty
skarb", por. J. de Vries 1962, 216) za przechowywany w Mimisbrunnr rg Heimdalla.
2 7
Tak G. Dumzil (1988, 140) i S. Piekarczyk (1979, 69-71); do podobnych wnioskw doszed
en passant i.V. Schjdt, 1988, 35, przyp. 22.
301
skich zdolnoci jasnowidzenia. Przy takiej interpretacji nawet wzmianka o co
dziennym spoywaniu przez Mimira miodu z Mimisbrunn jest atwa do wytu
maczenia. Pywajca w rdle gowa nie miaa do tego trunku daleko. Taka wi
zja znaczenia Mimisbrunn jest ju jednak w caoci nasz wasn interpretacj
niejednoznacznych przecie rde.
Interpretacja Snorriego bya inna. Gdy wedug Ynglinga sagi (4) Asowie
i Wanowie zawarli pokj, Wanowie posali im jako zakadnikw Njorda, Freja
i najmdrzejszego z nich Kwasira, za Asowie posali do Vanaheimu Hoenira
i Mimira. Hoenir szybko sta si wodzem Wanw, lecz Mimir doradza mu we
wszystkim, gdy za nie byo go w pobliu, Hoenir unika rozstrzygania spraw,
mwic: niech radz inni. Wanowie to zauwayli, i uznajc, e zostali przy wy
mianie zakadnikw oszukani, pochwycili Mimira, ucili mu gow i posali
Odynowi. Ten jednak owin j specjalnymi zioami, by nie ulega rozkadowi,
wypowiedzia nad ni zaklcia i da jej przez to si wystarczajc, by gowa
Mimira moga z nim mwi, dziki czemu - jak pisze Snorri - przepowiada mu
wiele zakrytych rzeczy. Zakrawa to na nekromancj, na co wskazuje rwnie
uycie przez Odyna zakl (galdrar). A noszona przez Odyna ze sob udzielaj
ca mu wiadomoci zabalsamowana gowa Mimira przybiera w Ynglinga sadze
(7) posta jednego z magicznych akcesoriw tego boga.
Odpowied na pytanie, czy Mimir by jednym z Asow czy Olbrzymem,
przesdza ulokowania przypisanego mu rda w wiecie Olbrzymw-Hrimthursw. U Saksona Gramatyka (III, 2, 5-6) odpowiadajcy Mimirowi Mimingus okrelony jest zreszt jako satyrus silvarum". O przynalenoci Mimira do
Olbrzymw wiadczy te jego wiedza. Mimir wie o wszystkim, co si zdarzyo
i co si zdarzy musi. Jego specyficzna, zawiatowa mdro jest wic cech lo
kujc go bliej Olbrzymw i Nom ni Asw. Zgadza si z tym najprawdopodobniejsza etymologia jego imienia, zestawianego z aciskim memor (pa
mi"), awestyjskim mimara (zastanawianie si, mylenie") i greckim mermairo (troska, myl") . Ze zwizanych z Mimirem okrele przypomnijmy tu je
szcze wspomniane wyej drzewo lub konar Hodmimir, w ktrym podczas
ragnarok znajd schronienie Lif i Lifthrasir, drzewo Mimameidr, synonim
Yggdrasilla i kenning Sokmimir (zoty Mimir", Mimir od skarbw") oznacza
jcy w Ynglingatal (2) jakiego Karla (F.-X. Dillmann 2002, 46). Wtek Mimiego
jako kowala wydaje si czy ten aspekt jego postaci z osob Wolunda - miecz
zwany Mimingr by wedug Thidreks sagi (105-107) dzieem Velenta, znanego
potem jako Wolund.
28
28 J. de Vries 1962, s. 387; .V. Strm 1975, 253254; L.P. Supecki 1998, 187.
302
11.1.3.
Skadi
303
zadanie rozmieszenia Skadi powierzono Lokiemu, ktry najbardziej przyczyni
si do mierci Thjaziego. Sposb, w jaki Loki tego dokona, nawizuje do typo
wych cech jego postaci, z ktr trwale zwizane jest pitno pasywnego
homoseksualizmu (ergi) i przybiera form seksualnego samoponienia podczas
zainscenizowanej przeze obscenicznej scenki.
Loki przywiza sznurek do brody samicy kozy, a drugi jego koniec zawiza
wok wasnych genitaliw i oboje, Loki i koza, zaczli si siowa jczc a
onie. Wreszcie Loki upad na kolana Skadi, a ta si rozemiaa. I w ten sposb
pojednanie Skadi z bogami zostao ostatecznie dopenione (Skaldskap. 1, 1931,
78-81). Loki dokonuje tu zamiany rl seksualnych, bdca jego przeciwnikiem
w dziwnych zapasach samica kozy ma brod, a Loki nieomal traci (lub traci)
swoje genitalia. Dla zadouczynienia Skadi bogowie zmusili wic Lokiego do
(nieomal) samokastracji (M. Clunies Ross 1989, 12). Dopenieniem rekompen
saty byo umieszczenie przez Odyna oczu Thjaziego jako gwiazd na niebosko
nie. Wedug Harbardsljod (19) mia tego dokona Thor.
miech Skadi jest jednak po czci jej miechem z samej siebie. Otrzymany
dla zadouczynienia m nie by dla niej wymarzonym partnerem. Takie ma
estwo musiao by nieudane. Jak pamitamy, Skadi nie chciaa mieszka na
morzu w Noatun, a Njord w grach w Thrymsheimie, maonkowie mieli wic
przebywa razem po 9 dni w kadym z tych miejsc. Skadi szybko jednak opu
cia siedzib Njorda i wrcia w gry, a jej maestwo si rozpado (Gylf. 23).
Cho zaraz po opisie tego epizodu Snorri wspomina o dwojgu dzieci Njorda,
Freju i Freji, nic nie wskazuje na to, by Skadi uwaano za ich matk. Skadi mia
a potem dzieci z Odynem, nie zostaa jednak jego on. Od ich syna Saeminga
wywodzili swj rd jarlowie z Hladir i niewykluczone, e to wanie na ich
dworze powsta ten wtek mitu.
Skadi staa si wic dziewicz" na swj sposb bogini oww, przemierza
jc z ukiem i oszczepem lasy. U wczesnych skaldw wystpuje jako ondurdis,
disa narciarka" . Podobny przydomek (ondurass) nosi Ullr; sugemje to istnie
nie jakich powiza tych postaci.
W Lokasennie (51) wspomniane s powicone Skadi sanktuaria (ve), fakt
ich istnienia potwierdzaj utworzone od jej imienia teoforyczne nazwy miejsco
we ze Szwecji i Norwegii w rodzaju Skadevi, Skadelunda i im podobne (J. de
Vries 1957, 337-339). Posta Skadi przypomina wic raczej bogini (narzuca
si skojarzenie z Dian) ni typowe Olbrzymki. Skadi, podobnie jak Aegira
30
3 0
304
i Mimira, naley zatem uzna za posta do specyficzn. Problem sprawia jej
imi, ktre ma posta typowo msk; niewykluczone wic, e pocztkw jej
osoby szuka naley w osobie jakiego boga .
31
11.1.4.
Gerdr
33
34
11.1.5.
Olbrzymki
305
Waliego. Owocw zwizku Odyna z Gunnloda nie znamy, omielilimy si tu
jednak postawi tez, e ich synem mg by Hdr lub Bragi . Wszystkie
zwizane z bogami Olbrzymki, w tym take pochodzce z tego plemienia mat
ki Odyna (Bestia) i Tyra (anonimowa kochanka Hymira) sprawiaj wraenie
postaci oswojonych" ju przez bogw i na swj sposb wczonych w struk
tury ich wiata.
35
306
pojawiajcego si jako Fin (Lapoczyk), ktry podczas uczty w wito Jul po
woduje zniknicie ze stou krla Halfdana miodu. Uwiziony przeze i torturo
wany zosta wypuszczony potajemnie przez modego Haralda, ktry uciek wraz
z nim w gry. Tam by przez niego wychowywany. Potem Olbrzym otworzy
mu drog do zdobycie tronu przyczyniajc si do mierci jego ojca i poradzi, by
nie cina wosw, dopki nie zdobdzie wadzy w caej Norwegii (L. Motz
1996, 80-81).
Na og jednak Olbrzymki nie byy przyjazne dla bogw i ludzi. Dobrym
przykadem jest tu Hyndla, wedug eddaicznego Hyndluljod Olbrzymka, ktr
Freja zmusia zaklciem, by nauczya jej ziemskiego kochanka, Ottara heimski,
jego genealogii i daa mu napj (piwo) pozwalajcy mu j zapamita. Tymcza
sem Hyndla prbowaa zamiast napoju pamici poda mu trucizn. Co ciekawe,
Freja okrelaj mianem swej siostry (Hdl. 1), a Olbrzymka nazywa Frej swoj
krewn (Hdl. 46-47). Jej imi, Hyndla, oznacza ma psin", i moe wskazy
wa na jej szczeglnej natury wiedz, podobn moe do wiedzy psio mdrych"
(hundviss) Olbrzymw .
37
71.2. Elfy
Wspomnijmy teraz o Elfach. Miano Elfw wywodzi si od starogermaskiego *albh - wietlisty" lub biay", prasowa zachowanego rwnie w aciskim
37 L. Motz (1998, 39) prbowaa dostrzec w psiej postaci Hyndli szamaski duch pomocniczy
Freji, co mnie nie przekonuje. O Hyndli patrz L.P. Supecki 1998, 59-61, tam literatura.
38 Patrz wyej, s. 151.
307
albus
i w polskim abd
(pierwotnie olbd,
39
41
(Ynglingatal
czudze", jest peryfraz wojownika. Podobnie mona byo stosowa sowo ass.
Nigdy jednak w tego rodzaju metaforach nie uywano nazw innych istot mity
cznych (H. Kuhn 1973, 130). Kenningi takie jak wspomniany tu ju
brynjalfr
czy sverdalfr
czyli Elf z mieczem" dowodz, e Elfy wyobraano sobie jako
39 Staroislandzkie alfar, sing, alf; por. starogrnoniemieckie alb, staroangielskie aelf W formie
eskiej staroangielskie aelfen, rednioniemieckie elbinne, J. de Vries 1962, 5-6; H. Kuhn 1973,
130. Inn jego etymologi, mato prawdopodobn, wywodzi si zestawiajc *albh ze staroindyjskim
rhbu, artysta", ten, ktry co robi" - jak Ribhus, wielki twrca i mistrz licznych kunsztw w We
dach (L. Motz 1973-1974, 94-95). W staroislandzkim eskie elfy pojawiaj si jedynie jako alfkony. W Gongu-Hrolfs sadze (16) jej bohater spotyka na kopcu martwej alfkony jej rodzc crk i po
maga jej; w Hrolf saga kraka (15) do krla Helgiego zwraca si w burzow noc z prob o gocin
alfkona.
4n
T a k C. Lecouteaux 1997, 101-103. Moliwa jest jednak lepsza etymologia, wywodzca imi
Olruny od ol-runy, runy ol, powiadczonej w Sigdrifumal (7), ktr mona interpretowa jako run
napoju (piwa, ol), albo lepiej jeszcze jako run wit, widzc w stwie ol kontynuacj runicznego
alu, oznaczajcego pojcie witoci. Do Elfw pasowayby te dziki swemu imieniu biay"
Baldr.
4
' W jednym przypadku w identyczny sposb stworzono kenning Olbrzyma, ktry w StjornuOddi draumar okrelony jest jako bjargalf, Elf z gr.
308
42
wojownikw, podobnie jak bogw . Landalf wzywany przez Egila Skallagrimssona (Lv 20) w jego zaklciu skierowanym przeciw Gunhildzie, onie krla Ery
ka blodxa, ma wypdzi j z jej krlestwa (M. Olsen 1944, 181). Wskazuje to
na zwizki czce Elfy z konkretnymi ziemiami, co upodabnia je do landvaettir. Tym, co wyranie rni Elfy od wszystkich innych rodzajw istot mitycz
nych (z wyjtkiem landvaettir) jest to, e w zasadzie nie znamy ich imion.
Jak ju wspominalimy, zastanawiajce jest podobiestwo Elfw do Wanw
(J.P. Schjdt 1991, 306). Alfheim ma by siedzib boga Freja (Grm. 5 ) , cho
jego nazwa oznacza sadyb Elfw, a wedug Snorriego {Gylf. 17) mieszkaj
w nim Ijosalfar, Elfy wietliste. W prozaicznym wstpie do Lokasenny wspomi
na si, e na uczcie u Aegira wielu byo Asw i Elfw", a w nastpujcych po
tem strofach zamiast Elfw (ktrych imion nie znamy) pojawiaj si obok Asw
Wanowie - Njord, Frej i Freja. Zarazem jednak zAlvismal wynika, e Wanowie
i Elfy mwi rnymi jzykami, co wiadczyoby o ich odrbnoci.
Jeli wstrzyma si z utosamieniem Elfw z Wanami, to ich miejsce w sy
stemie mitologii skandynawskiej nie jest atwe do okrelenia. W Beowulfie
(v. 112) elfy wymieniane s take razem z Olbrzymami (eoatans ondylfe), a po
rwnywano je nawet z czarownicami. Elfy najbardziej s jednak podobne do
Karw. Wskazuje na to wyliczenie karw (dvergataV) w Voluspa (11-16),
gdzie trzy z nich nosz imiona okrelajce je jako Elfy. S to: Alf (Elf), Gandalf
(Elf z rdk" czyli Elf od czarw) i Vindalf. Dainn wystpujcy na tej samej
licie imion jako Karze, w Hvaml (143) pojawia si jako Elf, ktry nauczy
swych wspplemiecw sztuki mn. Karem noszcym imi wskazujce na
zwizki z Elfami jest te niemiecki Alberich.
Nie przypadkiem wic Snorri uzna Kary za rodzaj Elfw. W swej prbie
systematycznego przedstawienia Elfw podzieli ich na Ijosalfar, elfy wietli
ste" (czyli waciwe) oraz dokkalfar, elfy ciemne", o ktrych podaje, e s
czarne jak smoa. Pierwsze zamieszkiwa maj w Alfheimie, pooonym w trze
cim, najwyszym i najpikniejszym niebie (zwanym Gimle), gdzie po mierci
maj trafi ludzie sprawiedliwi, drugie za pod ziemi. Te ostatnie prbuje si
czasem utosamia ze zmarymi ludmi. Tymczasem uzna je naley za tosame
ze svartalfar (elfami czarnymi"), ktrych miano pojawia si w nazwie Svartalfaheimu. Wedug Snorriego {Gylf. 33, Skaldskap. 39) bya to siedziba Karw.
Dokkalfar i svartalfar byy wic dla Snorriego identyczne z Karami. Podzia El43
42 w poezji skaldw (M. Kristensen 1930-1931, 86-87) pojawiaj si te radalf (Bragi, Ragnarsdrapa 11, Skj. BI, 3), sokialfr (Glumr. 12, Skj. BI, 68), mordalfr (Vellekla 27).
4 3
Problem ewentualnych zwizkw Freja z Elfami bada K.A. Eckhardt 1940, 23.
309
fw na biae i czarne nawizuje wyranie do poj chrzecijaskich i przeciw
iestwa pomidzy jasnymi, niebiaskimi anioami i podziemnymi, czarnymi
diabami. Czarne elfy zwizane byy by wic ze mierci, jasne z yciem
(E.O.G. Turville-Petre 1964, 231). Taka wizja moga mie wszake swe rodzime
korzenie, na co wskazuje i etymologia nazwy Elfw waciwych, i wiara w by
towanie Karw w podziemiach.
Obie te grupy istot maj wiele ze sob wsplnego i s to podobiestwa na
wizujce do sfery chtonicznej, z waciwym dla niej czeniem w jedno ycia
i mierci jako dwch aspektw tego samego zjawiska. W Elfach prbuje si wi
dzie istoty zawiatowe i czy je z kultem zmarych oraz z kultem podnoci.
Ma to swoje uzasadnienie nie tylko w podobiestwie (o ile nie identycznoci)
z Wanami, ale i w ich roli dawcw pomylnoci i dobrobytu. Elfy pojawiaj si
czasem w postaci niewidzialnych istot przypominajcych duchy. W Noma-Gesti thattr (1) krl Olaf, gdy ju jego ludzie zasnli, usysza jak przez zamknite
drzwi elf lub kto w tym rodzaju wszed do domu" (L. Motz 1973-1974, 97).
Nie jest to jednak klucz w peni wystarczajcy do zrozumienia skomplikowanej
natury tych istot, dzielcych si zapewne dodatkowo na dwa rodzaje o niejasno
zakrelonych granicach.
Z Elfami waciwymi czy mona pojcia jasnoci, wiata i pikna, po
wiadczone nie tylko przez podejrzany o chrzecijaskie wpywy przekaz Snor
riego, ale te przez etymologi ich nazwy i jej leksykalne powizania z poj
ciem pikna. W poezji staroangielskiej kobieta okrelona jako aelfsciene, jest
pikna jak e l f (H. Kuhn 1973, 131). Alfrodull - blask elfw", jest kenningiem oznaczajcym soce (Vm 47; Skm. 4), znanym ju skaldowi Eyvindowi
(Lv 9), ktry zoto okreli mianem soca elfw - alfar alfrodul. A kenning
graeti alfa, zy elfw" (Hm. 1) opisuje najprawdopodobniej poranek (H. Kuhn
1973, 131).
Zwizki Elfw z piknoci potwierdza przekaz Sogubrot af fornkonungum
(10), gdzie charakterystyczn cech przodkw krla Haralda harfagri (piknowosego) miaa by ich szczeglna pikno. Jego rd wywodzono w linii ma
cierzystej od Elfw, na co wskazuj imiona: Alf, Alfgeir, Alfhilda, Gandalf,
nazwa rodu Alfa aett (rd elfw), i nazwa kraju, nad ktrym panowa - a by to
Alfheim ulokowany gdzie na pograniczu Szwecji i Norwegii. Motyw pikna ja
ko cechy rodu panujcego w ziemskim Alfheimie pojawia si te w Hervarar
44
4 4
310
sadze (1). W Ynglinga sadze (21) dwaj bracia, panujcy nad Szwedami jako kr
lowie z dynastii Ynglingw nosz imiona Yngvi i Alf .
Elfy miay przynosi szczcie i dobrobyt. Wskazuje na to historia norwe
skiego krla Vestfoldu Olafa Gudrodarsona, syna pochodzcej z ziemskiego
Alfheimu krlowej Alfhildy, ktrego panowanie przynioso dobrobyt, a on sam,
pochowany w kurhanie w Geirstad, zosta po mierci nazwany Geirstadaalf.
Moliwa jest tu niestety kontaminacja imienia Olafa (z dawnego *Alafr) ze so
wem Elf, alfr (tak H. Kuhn 1973, 131). Ale wedug rde, jakie stoj do naszej
dyspozycji (Ynglinga saga 48-49; Fiat 2, 1862, s. 6-8) na jego kopcu skadano
ofiary za dobrobyt wsplnoty. Niewykluczone, e by to synny dzi kurhan
z pochwkiem odziowym z Gokstad (T. Gansum 2002, 271-286). Podobnie
krl Halfdan hvitbeinn mia by po mierci opakiwany jako wspomniany ju tu
brynjalf (Ynglinga saga AA; Ynglingatal 30). Motyw tosamego z Elfami zmar
ego, ktry jako jeden z nich dba ze swego kurhanu o dobrobyt wsplnoty, do
ktrej przed mierci nalea, wyranie wic wskazuje na powizania Elfw ze
wiatem zmarych i z zawiatami. Ale kurhan jako miejsce, skd promieniuje na
cay kraj urodzaj i dobrobyt, pojawia si te w mitach zwizanych z Wanami
przedstawionymi w roli miertelnych, ziemskich wadcw. Zarwno Frej w roli
krla Szwedw, jak i stanowicy jego posta Helgi, krl Halogalandu zostali po
chowani w obsypanych zotem kopcach. Przynajmniej w przypadku Freja jego
grb, przedstawiony jako jego zawiatowy dom, uznawano za rdo pomylno
ci kraju .
46
47
49
4 6
Yngvi opisany zosta jako wojowniczy wadca, Alf jako leniwy domator, ktry jednak z poduszczenia ony prbuje zabi brata, podczas prby mordu obaj zabijaj si wzajemnie.
4 7
Patrz wyej, s. 175 (Frej) i s. 282 (Helgi). W Halfdanar saga svarta (9) Snorri opisuje, jak
ciao krla przynoszcego szczcie krajowi podzielono na cztery czci i pochowano w rnych
miejscach kraju, by jego mieszkacw rwno obdzieli pyncym z niego szczciem. Paralela do
chrzecijaskiego kultu relikwii jest tu ju wrcz uderzajca.
48 L.P. Supecki 1998, 71; C. Lecouteaux 1997, 100-101.
49 Por. J. de Vries 1932-1933, 169-180; H. Ellekilde 1933-1934, 182-192.
311
by na Sigvata gniew Odyna. Nie musi to oznacza, e by to sekretny kult kobie
cy (prbowano go nawet utosami z kultem volsi). Pamita trzeba raczej, e
Sigvat jako chrzecijanin nie by miym gociem dla uczestnikw takich obrz
dw, tak realnych jak i nadprzyrodzonych, i zapewne dlatego wyproszono go po
kolei z czterech zagrd. Ze strof Sigvata wynika, e by to kult prywatny, spe
niany w poszczeglnych domach. Poniewa gospodarz kadego z nich nosi
mia imi Olvir, przypuszcza si, e nie byy to ich wasne imiona, ale miano
spenianej przez nich funkcji kapaskiej . Istnienie kultu Elfw potwierdza
Kormaks saga (22). Thorvard, brat ma kochanej przez niego Steingerdy zosta
przez skalda zraniony w pojedynku. Zgodnie ze zwyczajem Kormak po zwyci
stwie zabi byka. Tymczasem rana Thorvarda nie chciaa si goi, uda si on
wic po rad do wspierajcej go, wrogiej Kormakowi, synnej wieszczki Thordis
ze Spakonufelir. Ta powiedziaa mu, e w pobliu znajduje si wzgrze w kt
rym mieszkaj Elfy {er alfar bua). Masz wzi byka, ktrego zabi Kormak,
poczerwieni krwi byka wzgrze od zewntrz (rjoda blod graudungsins
a hol
lin utan), i zrobi dla Elfw uczt z jego misa, a wtedy ci si poprawi". Thor
vard zrobi jak mu poradzono, kupujc od Kormaka zabitego przeze byka za
cen piercienia Steingerdy, co byo upokorzeniem dla jego rodu. Ale Thorvard
wyzdrowia .
Inaczej ni w przypadku bogw, Olbrzymw i Karw, imiona Elfw pozo
staj w zasadzie nieznane i widzimy je na og jako anonimow rzesz zawia
towych istot. Za kadym razem, gdy ich imiona prbujemy uchwyci konkret
niej, natrafiamy na problem, czy noszce je osoby nie nale do innych grup
istot. Jeli uznamy Elfy za tosame z Wanami, to moemy do nich zaliczy
Njorda, Freja i Frej. Moliwy jest jednak i inny kierunek poszukiwa, ktry
prowadzi w stron Karw - w ich wyliczeniu w Voluspa pojawiaj si imiona
postaci, w ktrych widzie naley Elfy. Dainn w Hvaml
uczy Elfy sztuki run,
co pozwala widzie w nim ich wodza (podobnie Odyn uczy run Asw, Dwalinn
Kary, a Alsvidr Olbrzymy). Ale ten sam Dainn pojawia si w dvergatal
w Volu
spa jako Karze! Wolund, genialny kowal i zotnik, w powiconej mu Volundarkvidzie
(10, 13, 32) wspomniany jest jako ksi Elfw i ich dziedzic. We
dug Thidreks sagi (58, 69, 194) by on pocztkowo nazywany Welentem (co
jest jedynie oboczn form tego imienia), i nauczy si swego kunsztu od Kar
w, mieszkajcych w pewnym wzgrzu na Zelandii. Wolund jest jednak mi50
51
50 O alfablot patrz: J. de Vries 1932-1933, 173; H. Ellekilde, 1933-1934, 182-192. Jaki Olvir
pojawia si te podczas Disarblot w Egils saga Skalla-Grimssonar (44). Olvir jako miano kapana
patrz: O. Sundqvist 1998, 93-94.
51 C. Lecouteaux 1997, 95; L. Motz 1973-1974, 98.
312
strzem sztuki typowej raczej dla Karw, w wizji Snorriego Elfw czarnych, ni
dla Elfw waciwych. Czy Wolunda naley wobec tego zaliczy do Karw?
Problem jest bardziej skomplikowany. Voluspa (7) wspomina, i na pocztku tej
ery bogowie rozniecili kowalskie ognisko, obrabiali zoto i wytwarzali narz
dzia (por. Gylf. 14). Wolno przypuci, e prym wid w tym jeden z nich, spe
cjalista od sztuki kowalskiej, a tym musia by Wolund. Warto tu przypomnie,
e ju Cezar (De bello gallico, VI, 21, 2) stwierdza, i Germanie czcz Soce,
Wulkana i Ksiyc. Moe wic pod postaci Wulkana skry si w jego relacji
Wolund, a nie Donar, jak si czasem przypuszcza? Zauwaono zreszt pewne
podobiestwa Thora/Donara do Wolunda (C. Lecouteaux 1997, 100-101). Wo
lund podobny jest wszake przede wszystkim do kulawego Hefajstosa, ktry ja
ko rzemielnik wykonuje nieomal te same rzeczy, ktrych stworzenie mitologia
nordycka przypisze pniej Karom (L. Motz 1973-1974, 107-109). W Volundarkvidzie pojawia si motyw jego uwizienia przez krla Niduda, ktry za rad
swej ony nakaza go okulawi przez pocicie cigien u kolan i zmusi do pra
cy dla niego. Natomiast Wolund w zemcie za uwizienie i upokorzenie zabi
dwch synw Niduda, wykonujc z ich czaszek puchary, a z zbw klejnoty,
uwid jego crk Bodwild, po czym uciek, ulatujc w powietrze (Vkv. 14-40).
Kenning okrelajcy Thjaziego mianem grjot-Nidudr, skalny Nidud" (Haust
long 9) dowodzi, e mit ten znano ju w X wieku.
Do dzi w islandzkim folklorze (Jon Hnefill Adalsteinsson 1998, 136) prze
trwa motyw Elfw (i podobnego do nich huldafolk) jako istot przyjaznych lu
dziom, darzcych pomylnoci i chtnie udzielajcych pomocy - pod warun
kiem jednak, e si ich nie obrazi . A za obraz Elfy potrafiy si zemci.
W Bosa saga ok Herrauds (5) przytoczone jest przeklestwo, ktrym wzywa si
trolle i elfy, czarownice i olbrzymy grskie (troll ok alfar, ok tofranornir, buar,
bergrisir), proszc wszystkie te istoty, by spaliy wrogowi jego dom. Niemiecki
Albschuss (strza Elfw") jest synonimem Hexenschuss, mczcego blu
w miniach i kociach typowego dla lumbago, rwnie po polsku nazywanego
postrzaem. Motyw Elfw jako sprawcw tej choroby pojawia si zreszt ju
w staroangielskim zaklciu przeciw ylfa gescot, haegtessan gescot i esa gescot,
czyli chorobom spowodowanym strzaami Elfw, czarownic i Asw . Woono
w nim wic najwyraniej do jednego worka rne istoty z gincej mitologii,
zrwnujc Asw i Elfy z czarownicami.
52
53
52 Nie cakiem jasny jest tu zwrot at ganga alfrek (Eyrbyggja saga 4), oznaczajcy zaatwianie
potrzeb naturaych, co mona interpretowa jako zakaz zanieczyszczania zamieszkiwanej przez Elfy
ziemi (tak J. de Vries 1956, 259).
53 J. de Vries 1956, 297; E.O.G. Turville-Petre 1964, 232; H. Kuhn 1973, 131.
313
11.2.1.
Landvaettir
W Gulathings-Christenret (NGL 2, 1848, 308) jednym z dodatkw do staronorweskiego prawa Gulathingu mwicym o yciu religijnym zabrania si wie
rzy, e landvaettir mieszkaj w gajach, wzgrzach i wodospadach. Landvaettir
wspomniane s te w jednym z islandzkich penitencjarzy z 1281 roku (Diplo
matarium Islandicum, t. 2, 1893, 224), gdzie ponownie lokuje sieje w wodospa
dach i wzgrzach. W homilii opartej na kazaniu De auguriis Aelfrica zapisanej
5 4
Landnamabk H 268, 1968, 313. Rozdziawione paszcze smokw lub podobnych stworze
wyobraane na dajcych si zdj ozdobach stewy w oczywisty sposb nie tylko oznaczay wrogie
zamiary, ale wrcz niosy ze sob moce wrogie dla tych, w ktrych kierunku zostay zwrcone, ich
symbolik analizuj M. Clunies Ross 1998, 132-136; B. Almqvist 1965, 89-118.
314
w Hauksbk
(1892-1896, 167) wspomina si, e islandzkie kobiety skaday dla
landvaettir ofiary z jedzenia.
W Sadze o Egilu (57) czytamy, e Egil opuszczajc Norwegi i stawiajc
swj pal zemsty przeciw Erykowi blodxowi i Gunhildzie prosi landvaettir, by
wygnay ich z kraju. Co ciekawe, krlewska para faktycznie musiaa opuci
Norwegi i Eryk wygnany z ojczyzny zosta krlem w Yorku. Z tym wanie
epizodem cz si zaklcia Egila przeciw krlewskiej parze (Lv 19-20), w sa
dze wygaszane przez niego (EgUs saga Skala-Grimssonar 56 i 57), zapewne
jednak wyryte na palu zemsty. Wymienieni w nich Land-ass i Land-alfr mog
by zinterpretowani jako peryfrazy landvaettir .
55
11.3. Kary
Kary odgryway w mitologii skandynawskiej bardzo wan rol. Wymienia
no je wraz z Asami i Elfami, ale na ostatnim miejscu (Hav. 143 i 160). Snorri,
jak ju wspomnielimy, uzna je za Elfy czarne (svartalfar),
umieszczajc ich
5 5
315
siedzib w Svartalfaheimie. Nazwa Karw, podobnie zreszt jak i Elfw, jest
oglnogermaska. Staroisladzki dvergr (starogrnoniemiecki zwerc, staroangielski dweorg) znajduje swj odpowiednik w nazwie staroindyjskich demonw
zwanych dhvaras. Sowo to oznaczao najprawdopodobniej istot maego wzro
stu, gdy uwaa si, e pierwotnie oznaczao may, krtki kij". Inna etymolo
gia, mniej prawdopodobna ale moliwa i majca ciekawe konsekwencje mitolo
giczne, czy dvergr z awestyjskim drva, pojciem oznaczajcym trwae uszko
dzenie ciaa. W europejskich mitologiach ludowych wygld Karw (krasnolu
dw i krasnoludkw) obok nieodcznej siwej brody i kaptura cechuj defekty
fizyczne, jak kalectwo, garb, nieproporcjonalna budowa ciaa, a nawet posiada
nie pewnych czci wzitych z postaci zwierzt, jak gsie apki zamiast stp .
Miano Karw prbowano te powiza z pojciami snu i sennego zudzenia,
wywodzc je od i.e. *dhreugh, zachowanego w niemieckim Traum, sen (R. Si
mek 1995, 447). Do takiej wizji pasuj imiona wasne niektrych Karw.
57
5 9
Poza analogi do stworzenia z gliny Adama przez Boga Ojca mona tu przywoa jako para
lel stworzenie z gliny Pandory przez Hefajstosa (tak L. Motz 1973-1974, 109). W mitologii nor
dyckiej inn istot zrobion z gliny i oywion jest Olbrzym Mokkurkalfi (patrz wyej, s. 142). Ob
darzanie yciem postaci z drzewa widzimy w micie o Asku i Embli, wzmiance o dwch tremenn na
potkanych i oywionych przez Odyna (patrz wyej, s. 37-38), wreszcie w opowieci o drewnianym
golemie oywionym przez Thorgerdr Holgabrudr po to, by zabit Thorleifa jarlskalda, ktry zniewa
y! Hakona Jarla (patrz wyej, s. 282).
316
dzie. Tak jak bogowie i ludzie, Kary podlegaj wadzy przeznaczenia. Jego bie
gu pilnuj odpowiednie dla nich Norny (Fm. 13). Niekiedy Kary umieraj, po
dobnie jak ludzie, Olbrzymi i bogowie, a wtedy sala ze zota rodu Sindriego"
(Vsp. 37) jest ich miejscem w zawiatach.
Typowym elementem ich natury jest bytowanie w podziemiach, do ktrych
prowadz kamienne wrota. Wtek ten pojawia si ju w Voluspa (48). Pie m
wi, e w chwili ragnarok Kary stan jczc przed kamiennymi wrotami swej
siedziby. Voluspa przedstawia je wtedy w roli biernych obserwatorw ostatniej
bitwy tego wiata, w ktrej walczy bd bogowie, ludzie (einherjar) i Olbrzy
mi - ci ostatni jako ich wrogowie. Kary jednak w odrnieniu od wszystkich
tych istot z reguy nie walcz. Nawet dzielny karze Mondul w Gongu-hrolfs sa
dze (28) mwi z alem do jej tytuowego bohatera: Tak zostao zrzdzone, e
nigdy nie mog stawa do boju" .
60
317
Sowa Reginn i Radsvidr przetumaczylimy tu zgodnie z ich znaczeniem ja
ko epitety odnoszce si do cech Karw jako caej grupy istot, a nie jako imio
na wasne.
Kto wic zosta wyliczony wczeniej, skoro dopiero w tym miejscu wiesz
czka zaczyna wymienia Kary? Siegfried Gutenbrunner (1955, 61-71) w pier
wszej czci strofy 11. z Voluspa dostrzeg przedstawienie istot wanych dla
kosmogonii i ksztatu wiata, wtrnie dopiero zaliczonych do Karw, a w stro
fie 12. chcia widzie wyliczenie Elfw.
Zacznijmy od postaci ze strofy jedenastej. Wspomniani tam na pocztku Nyi
i Nidi s oczywistymi personifikacjami Ksiyca w peni i w nowiu. Austri
(Wschodni"), Westri (Zachodni"), Nordri (Pnocny") i Sudri (Poudnio
wy") wi si z kardynalnymi punktami przestrzeni. Te cztery Kary peni
szczegln rol. Wedug Snorriego podtrzymuj one sklepienie niebieskie utwo
rzone z czaszki Ymira, ich imiona wiadcz, e przyszo im sta w punktach kie
runkowych krgu ziemskiego. Za Voluspa wymienia je Snorriego (Gylf. 8 i 14),
mwi te o nich skaldowie (M. Kristensen 1930-1931, 88) wspominajcy
wszystkie za wyjtkiem Westriego. Ten jednak ju w IV wieku n.e. znajduje za
stanawiajc paralel w imieniu krla Alamanw Westralpusa, czyli Zachod
niego Elfa" (S. Gutenbrunner 1955, 61). Cho w roli istot podtrzymujcych nie
biosa naleaoby si spodziewa Olbrzymw, jej spenianie przez Kary potwier
dza kenning sklepienia niebieskiego nidbyrdrdi Nordra, brzemi krewnych
Nordriego", w Olafsdarpie (26 i 28) Halfreda vandraedaskalda (Skj. B I , 156).
Snorri (Skaldskap. 23) powtarza go w postaci brzemi karw" (byrdi dvergana), wspominajc te i inn metafor, opisujc niebiosa jako hem Westriego
lub Austriego, Sudriego, Nordiego". Do tej grupy Karw mona by jeszcze do
da wymienionego dalej Anara, ktry w innym miejscu pojawia si u Snorriego
jako m Nocy (Natty) i ojciec Jrd (Ziemi).
Dalsze Kary wymienione w dvergatal nie nale do grupy istot kosmologi
cznych". Ju pierwszy z nich, Althjofr (arcyzodziej") stanowi trudny przypa
dek do interpretacji. Natomiast kolejny, Dwalinn (Vsp. 11; por. Gylf. 14) by nie
byle jak postaci. Cho nie zosta wspomniany w micie o powstaniu Karw,
czsto jest przedstawiany jako najwaniejszy z nich. Wspomina si go czsto
w Eddzie poetyckiej. W Hvaml (143) wystpuje jako ten, kto nauczy Kary
sztuki rycia run, w Fafnismal (13) przedstawiony zosta jako ojciec tych Norn,
ktre pochodz z plemienia Karw lub moe raczej zajmuj si Karami, bo
wiem w tej strofie Dwalinn bezsprzecznie je uosabia. Etymologi jego imienia
mona wywie od dvelia, zwodzi, i jak zobaczymy, przywouje ono scen je
go mierci (Alv. 16).
318
Nastpne imiona trudno doprawdy uzna za cz wyliczenia Elfw, do kt
rego Siegfried Gutenbrunner zaliczy ten fragment strofy. Bifur to Karze trz
scy", imi Bofura oznacza groch, a Bombura - bbniarza, dobosza". Dalej po
jawiaj si Ai i Miodvitnir. By moe chodzi tu o jedn i t sam posta Aiego
(dziadka), ktry szuka pitnego miodu (vitar miadar). Nie jest to jednak cecha,
ktra zmuszaaby nas, ludzi, czsto rwnie mionikw tego trunku, by go uz
na za Elfa.
W wersji Voluspy w Hauksbk i u Snorriego zamiast Bifura, Bofura, Bom
bura, Noriego i Aina pojawiaj si Nar, Nain, Niping, Dain i Ori (lub Orin) .
Ich imiona w wikszoci nawizuj do wiata mierci. Nar jest trupem" (J. de
Vries 1962, 405). Imi Daina pochodzi od staroislandzkiego deyja, umiera" .
Ori jest zmczony" lub stary". Natomiast imi Nipinga wywie mona od j
czmienia, ktry wedug Alvismal (32) w Helu nazywa si hnipinn" (S. Guten
brunner 1955, 67). Podobne do wyliczonych tu zawiatowych" Karw imiona
nosz znani skdind ich pobratymcy: Blainn jest czarny" lub ciemny" (J. de
Vries 1962,42) jak noc, bdca czasem aktywnoci lkajcych si wiata sone
cznego Karw. Durin wedug jednej z moliwych etymologii swego imienia
jest ospay" , a Durnir drzemicy" (J. de Vries 1962, 88). Niewykluczone
wic, e stanowi jedn i t sam posta. Natomiast Mdsognir wysysa si"
(J. de Vries 1962, 391), co pozwala dostrzec w nim rodzaj wampira.
63
64
65
Poza dvergatal (Vsp. 13) powiadczony w Hyndluljod (7), gdzie razem z Nabbim jest twrc
Hlidsvinni. Pojawia si ju u jedenastowiecznego skalda Sighvata Thordarsona (R. Simek 1995, 64).
W Hvaml (143) wystpuje jako Elf.
65 Tak R. Simek 1995, 77; J. de Vries (1962, 88) widzi w nim natomiast stranika drzwi".
66 Litr jako karze pojawia si na pogrzebie Baldra, wymieniany jest te jednak wrd Olbrzy
mw pokonanych przez Thora, patrz wyej, s. 208.
319
Imiona Karw wymienionych w kolejnej strofie (Vsp. 13) przedstawiaj je
jako rzemielnikw, przede wszystkim kowali. Fili to twrca pilnikw, Kili robi
kliny, Nali gwodzie, Hepti trzonki, Viii jest biegy w sztuce (C. Lecouteaux
1997, 84-85, S. Gutenbrunner 1955, 70), Sviur specjalizuje si w toczeniu,
a Hornbori wierci dziury w rogu, jest wic rogownikiem . Take w innych
przekazach pojawiaj si Kary, ktrych imiona wiadcz o ich zwizkach ze
sztuk kowalsk, jak rzucajcy iskry" Sindri (Vsp. 37; por. J. de Vries 1962,
476) i kowal gwodzi Nain (R. Simek 1995, 278).
67
320
domkiem wymienionego wczeniej Yngviego. Poznajemy wic w ten sposb
Yngviego o dbowej tarczy", bo tak mona przetumaczy *eikin-skjoldr
(S. Gutenbrunner 1952, 77). Z Ynglingami mona te czy wymienionego
dalej Frostiego. Kolejny z Karw, Fjalar (ukrywajcy, od fella), posta znana
z mitu Kwasira, wystpuje tu bez swego towarzysza Galara, wrzeszczcego",
czy moe raczej piewajcego zaklcia" (J. de Vries 1962, 169-170). Zamiast
niego pojawia si obdarzony imieniem o podobnym znaczeniu Ginnar, zwo
dzcy", czarujcy" (J. de Vries 1962, 167). Ta cz wyliczenia Karw okre
lona jest na kocu jako langnidja tal Lofars, czyli lista potomkw Lofara w li
nii mskiej", a on sam zosta jednoznacznie nazwany praprzodkiem rodu. Posta
Lofara i znaczenie jego imienia pozostaje zagadk, podobnie jak i osoba wymie
nionego en passant Lionara . Wdrwk tego rodu Karw mona prbowa
umieci w krajobrazie Skanii, gdy Jorovala znajduje swj realny odpowiednik
w Jarnavall, acuchu klifowych ska pod Ystad (S. Gutenbrunner 1952, 75).
Etymologia tej nazwy wywodzi si od okrelenia wa ziemny", moe by to
wic zwizek przypadkowy, bdcy jedynie ladem wiary, e Karom przypisy
wano wznoszenie takich cyklopich" budowli.
69
S. Gutenbrunner (1952, 55 i 81) dla Lofara zdoa znale ciekaw paralel w nazwie wntrza
doni (lofa) w Sigdrifumal 9, miejsca, gdzie naley umieszcza bjargrunar. Lionara prbowa po
czy z plemieniem Leounoi u Ptolomeusza i poudniowoszwedzkiego kraju Liothida u Jordanesa.
70J.de Vries 1962,90.
321
podziemnych siedzibach (C. Lecouteaux 1997, 104). Ten schemat opowieci
odnajdujemy te na pnocy.
Przekonanie o podziemnych miejscach zamieszkania Karw, osiedlajcych
si najchtniej w skaach i gazach, wydaje si nieodczne od ich postaci. Ju
w Voluspa (48) widzimy Kary przed kamiennymi wrotami ich podziemnej sie
dziby. Wedug Ynglinga sagi (12) uppsalski krl Sweigdir wszed za Karem do
wntrza jego skay i znikn na zawsze. Jak pisze Snorri na wschodzie Szwecji
jest wielkie miasto zwane Stein . Jest tam gaz tak ogromny jak duy dom".
Sweigdir wracajc po zachodzie soca z pijatyki przechodzi koo niego i gdy
zbliy si, zobaczy Kara siedzcego przed nim. Sweigdir i jego ludzie byli
kompletnie pijani, podbiegli wic do gazu. Karze sta w drzwiach i zawoa do
Sweigdira, zapraszajc, by wszed do rodka, jeli chce si spotka z Odynem.
Sweigdir wtoczy si do wntrza gazu, a ten natychmiast sam si zamkn
i Sweigdir nigdy nie powrci". W cytowanej przez Snorriego strofie z Ynglingatal (2) Thjodolf przedstawia to samo zdarzenie nastpujco:
71
Nie wszystko w tej strofie jest jasne: nie wiemy, dlaczego Sweigdir nazwany
zosta mianem potomka Duslana (Dusla konf) i jakie jest znaczenie tego kennin
gu. Waciciel siedziby Karw okrelony jest kenningiem Skmimir, czyli zo
ty Mimir" lub Mimir od skarbw", i to on zapewne jest potomkiem Durnira",
ktry podstpnie zaprosi pijanego krla do wntrza skay. W Historia Norwegie
(9) ta sama opowie, najwyraniej dobrze znana w Skandynawii, opowiedziana
jest krtko: Powiadaj, e Sweigdir idc za Karem mia wej w ska i nie
wrci", co autor kroniki uzna za bajk. Nie przypadkiem jednak wiele ska no
si w Skandynawii miano skay lub gazu Karw - Dvergasteinn i Dverghammar
(L. Motz 1973-1974, 103). W skale mieszka mia wraz z rodzin duch opie
kuczy (rmann) i wieszczy (spamadr), czczony przez Kodrana oraz niejaki
Jarngrim, ktry ukaza si mia Flosiemu wychodzc ze skay . W toponoma
styce pojawiaj si te doliny Karw, Dvergdalur. Ale rwnie i Olbrzymi lubili
takie miejsca.
72
73
7 1
2 Kristni saga, 2: ASB, L 11, 1905, 6; Thattr Thorvalds ens vidforla, 2: ibidem, s. 65-69.
322
Dawny jest te motyw nocnego trybu ycia Karw i wyjtkowej ich wrali
woci na wiato soneczne, ktre powoduje, e zmieniaj si w kamie, tak jak
to si stao z Alvisem (jego imi oznacza wszechwiedzcego"). Jest to bohater
eddaicznego dialogu dydaktycznego Alvissmal, podajcego synonimy nazw r
nych rzeczy w mowie rnych plemion (ludzi, Asw, Wanw, Olbrzymw, El
fw, Karw a nawet mieszkacw Helu). W Alvissmal Karze stara si o rk
crki Thora, przyrzeczonej mu przez Asw bez wiedzy jej ojca. Thor zmusi
wic Alvisa do sownego pojedynku pytajc o synonimy ronych nazw i prze
ciga go a do witu, gdy wschodzce soce zmienio Kara w kamie. Ponie
wa imi Alvisa nie wystpuje nigdzie poza Alvismal (XII wiek), uznaje si go
za pn posta literack, stworzon dla potrzeb dialogu. Inny z Karw, Solblindi (Fjm. 10) mg swe imi zawdzicza temu, e w podobnej sytuacji za
chowa ycie, ale utraci wzrok. Kenning soca Dvalins leica okpienie Dwalina" (Alvismal 16; por. Skaldskap. 56) potwierdza dawno motywu wraliwoci
Karw na wiato soneczne i wskazuje, e Dwalinn wedug etymologii jego
imienia ten, ktry da si oszuka" (por. staroangielskie dvala, bd, pomyka,
J. de Vries 1962, 88) zgin wystawiony podstpnie na promienie soca podobnie
jak Alvis (S. Gutenbrunner 1955, 62). W pnej mitologii ludowej Kary, przed
stawiane czsto z atrybutami grnikw, broni si przed wiatem sonecznym
zakadajc na gowy charakterystyczne dla nich kaptury (K. Heim 1953, 102-103).
Kary wystpuj w mitologii nordyckiej jako istoty szczeglnie mdre,
0 czym wiadcz ich imiona (Alvis, wszystkowiedzcy, Fjolsvidr, wiele wiedz
cy). Wtek ten posuy w Eddzie poetyckiej za ramy dydaktycznego Alvissmal,
gdzie Alvis przedstawiony jest jako istota znajca na wylot tajemne jzyki
wszystkich plemion. Posiadanie wiedzy oznaczao wszake przede wszystkim
znajomo czarw. W Hvaml (160) wrd znanych Odynowi pieni pojawia
si i taka:
Ktr Karze Thjodrorir
Pia u wrt Dellinga,
Si piewa Asom
Powodzenie Elfom,
Moc umysu Odynowi.
Wspomniany tu Delling jest ojcem Daga czyli Dnia, istoty dla Karw raczej
niebezpiecznej (cho dajcej si doczy do gupy istot kosmogonicznych"), co
stawia pytanie, dlaczego przed drzwiami siedziby jego ojca znalaz si Karze
1 co tam robi. Tego nie wiemy. Moemy natomiast powiedzie, e pie Thjodrorira naleaa do gatunku galdrar, czyli pieni majcych form czarodziej
skich zakl.
323
Kary byy te biege w pdzeniu magicznych trunkw. Dwa z nich, Fjalar
(imi odfela - ukrywajcy, zwodzcy") i Gjallar (krzykacz" lub piewak ma
gicznych pieni"), z krwi Kwasira uwarzyy przecie mid poezji. Fjalar wy
mieniony jest w katalogu karw w Voluspa (16), gdzie jednak brak Gallara. Snorri
(Skaldskap. 57) wspomina jednak obu jako braci, ktrzy zamordowali Kwasira.
Waciw domen Karw byo wszake kowalstwo i zotnictwo. Jako mi
strzowie tych sztuk s oni twrcami najwaniejszych atrybutw bogw. O po
chodzeniu wikszoci z nich mwi mit o konsekwencjach ostrzyenia Sif
(Skaldskap. 35). Loki, zmuszony przez Thora, by zamwi zote wosy dla jego
maonki pojecha do Karw, ktrych nazywa si synami Ivaldiego, a ci zrobi
li i wosy, i Skidbladnir, i wczni, ktr ma teraz Odyn, a nazywa si ona Gun
gnir. Potem Loki poszed o zakad o swoj gow z Karem Brokkurem, e jego
brat Eitri nie zdoa zrobi trzech rwnie cennych rzeczy, jak te. I gdy poszli do
kuni, Eitri pooy wisk skr i poprosi Brokkura, by w ni d i nie przery
wa pracy, a nie wyjmie z paleniska tego, co w nim bdzie leao" i wyszed
z kuni. Gdy Brokkur d mucha siada na jego rce i go ucia", ale udao mu
si nie przerwa pracy. Za pierwszym razem w ogniu paleniska powsta dzik
74
324
Brokkur pokaza swoje dary. Da Odynowi bransolet mwic, e osiem bransolet takiej samej wagi
skapywa z niej bdzie co dziewit noc. Frejowi da dzika, mwic, e moe on biega po wodzie
i powietrzu, tak w dzie, jak i w nocy lepiej ni jakikolwiek ko, i nigdy nie bdzie tak ciemno
w nocy czy w mrocznych krajach, gdzie nie ma wystarczajco wiele wiata, by nie rozwietli mu
drogi blask z jego sierci, kiedy tam dotrze. Potem da mot Thorowi i powiedzia, e Thor moe nim
uderza tak mocno jak zechce w cokolwiek, co bdzie przed nim, a mot nigdy nie zawiedzie, a gdy
rzuci nim, nigdy nie chybi i nigdy nie poleci tak daleko by nie mg wrci do jego rki. Ale jeli
tego zapragnie, moe sta si tak may, e moe go trzyma za koszul. Faktycznie byt jednak feler
w tym mocie, gdy jego rczka bya nieco za krtka.
7 5
325
Fafnira majcy wyrane cechy Kara (Rm., proza przed strof 15; por. C. Lecouteaux 1997, 85). Kary wykonyway te i inne przedmioty, jak choby magiczne
wizy Gleipnir, ktrymi sptano Fenrira. Take Thrymgjol, brama zamku Men
glady, ktrej cech byo to, e chwytaa w pta kadego, kto prbowa przez ni
przej, zrobiona zostaa przez trzech synw Kara Solblindiego (Fjm. 10).
Gdy si lub podstpem prbowano Karom zabra wytworzone przez nie
przedmioty lub zgromadzone skarby, wtedy skutecznie je przeklinay. Najbar
dziej znana kltwa Kara zwizana jest ze skarbem Nibelungw, skandynaw
skich Niflungw. Andvari (ostrony"), karze wspomniany w katalogu karw
w Voluspa (15; take w Volsunga sadze 16) y wedug Reginsmal (wstp proz
i strofy 1-5) w postaci szczupaka w wodospadzie Andvarafors i posiada ukryty
w skale ogromny skarb. Bogowie Odyn, Hoenir i Loki potrzebowali zota na za
pacenie gwszczyzny za mier Otra, zabitego przez nich w tyme wodospa
dzie, gdzie przebywa jako wydra (otr). W ludzkiej postaci by on synem Hreidmara, bratem Kara Regina i smoka Fafnira. Skr Otra bogowie mieli w caoci
wypcha i z wierzchu pokry zotem. Loki zowi wic Andvariego w poyczo
n od bogini Ran sie. By wykupi si z niewoli, Andvari musia odda bogom
cay swj skarb, z ktrego chcia zostawi sobie jedynie piercie Andvaranaut,
lecz i ten zabra mu Loki, by zakry nim ostatni ws wydry wystajcy spod sto
su zota. Wtedy Andvari rzuci na skarb kltw, powodujc mier kadego ko
lejnego posiadacza. Jest to punkt wyjcia opowieci o modoci Sygurda, ujtej
w Eddzie poetyckiej w trzech pieniach (Reginsmal, Fafnismal, Sigrdrifumal),
tworzcych do spjn cao (tzw. Sigurdarsaga). Podobny motyw skarbu
przynoszcego nieszczcie i spoczywajcego w jaskini nad brzegami Renu po
jawia si w eposie o Nibelungach (w Eddzie poetyckiej: Niflungach), gdzie
strzegcy go Karze nosi imi Alberyk. Sygurd za to skandynawski odpowied
nik Zygfryda z tego samego eposu .
Podobnie jak to byo w przypadku bogw, Elfw, a nawet Olbrzymw, rw
nie i Kary otaczano czasem kultem; wiadczy o tym przykad Kodrana. Znamy
okoo 100 imion Karw. Wiele z nich (szczeglnie wikszo tzw. imion m
wicych) moe by zdaniem wielu badaczy pnego pochodzenia (R. Simek
1995, 475). Niektre powiadczone s jednak ju przez pierwszych skaldw.
Najobszerniejsz list Karw zawieraj przywoane na pocztku tych rozwaa
strofy dvergatal w Voluspa. Najprawdopodobniej zostay one wtrnie wczone
do pieni (S. Gutenbrunner 1952, 72), nawizuj jednak logicznie do opowieci
76
7 6
C. Lecouteaux (1997, 105-107) uzna Alberyka za Elfa, zgodnie zreszt z etymologi jego
imienia, zawierajcego rdze Alb-, Elf. W pniejszej tradycji kontynentalnej wystpuje on jako
Oberon. Nie zwrci jednak uwagi na jego skandynawski odpowiednik w osobie Andvariego.
326
o stworzeniu Karw (Vsp. 9-10). Etymologie imion Karw wskazuj na po
twierdzone w tekstach wtki ich mdroci, zwizki ze sztuk kowalsk i na ich
kunszt rzemielniczy. Ale mona te dostrzec ich powizania z Elfami oraz ze
wiatem mierci, snu, i odrtwienia. Scena przedstawiajca polskie krasnoludki
budzce si wiosn w swej grocie z zimowego snu, przypominajcego hiberna
cj lub wieczny sen zawiatw, przedstawiona przez Mari Konopnick w uro
czej ksice dla dzieci O Krasnoludkach i sierotce Marysi" moe wic pod
wiadomie nawizywa do wielce archaicznych wtkw.
Skd w mitologii wziy si Kary, pozostaje przedmiotem dyskusji (C. Lecouteaux 1997, 72-75). Ani teza o ich pierwotnym charakterze demonw natu
ry, ani o ich pochodzeniu ze wiata zmarych, ani wznowiona niedawno niepo
trzebnie teoria czca ich jako znakomitych rzemielnikw z twrcami europej
skich kultur prahistorycznych nie tumaczy ich natury w sposb zadowalajcy .
Bardziej ju przekonuje wspomniana tu prba dostrzeenia w nich, podobnie
jak w Elfach i Olbrzymach, postaci z dawnej mitologii, w ktrej bogowie nie
mieli jeszcze tak wyranych cech ludzkich jak skandynawscy Asowie lub grec
cy bogowie olimpijscy. Czy jednak owa dawna" mitologia nie jest jedynie inn
mitologi, istniejc nie przed ale obok antropomorficznych panteonw wa
niejszych jakoby bstw - oto jest pytanie.
77
7 7
ZAKOCZENIE
328
mitologia skandynawska bya tworem zoonym z wielu warstw i wtkw, dla
ktrych trudno o jeden klucz interpretacji, wyjaniajcy wszystko. Nie jest nim
trjfunkcyjny model Georgesa Dumzila, cho tumaczy on wiele. Nie jest nim
te i przewijajcy si czsto na kartach tej pracy schemat, eksponujcy wspist
nienie i wzajemne uzupenianie si pierwiastkw mskich" i eskich". Skan
dynawska mitologia bya bowiem bogatsza ni wszelkie, najlepsze nawet mode
le. My natomiast czsto nie wiemy nawet, co w przypadku konkretnego wtku
byo ywym mitem, a co jedynie legend, zgrabnie dopisan w czasach, gdy po
gaska wiara zmieniaa si w uczon mitologi skandynawskich intelektuali
stw.
Nie prbowalimy te za wszelk cen doszukiwa si w mitologii nordyc
kiej wtkw wolnych od wpyww obcych, motyww czysto germaskich
i czysto indoeuropejskich. Kiedy, szczeglnie w Niemczech, starano si ich
szuka wanie na Islandii, uznajc j za rezerwat pragermaskoci. Taka kon
cepcja bya naukowym naduyciem. Mitologia skandynawska, jak kada chyba
mitologia, bya od zawsze" otwarta na wpywy z zewntrz, std widzimy
w niej i wspomniane ju tu przejtki z mitologii uczonej, i wpywy chrzecija
stwa, i zapoyczenia z wierze ssiednich ludw (szczeglnie Celtw i Finw),
i wreszcie istotne impulsy pynce do wierze Germanw od ludw mieszkaj
cych w basenie Morza rdziemnego i na Bliskim Wschodzie.
Problemy kultu i rytuau sprbujemy przedstawi w kolejnej ksice. Zaczy
najc od stosunku czowieka do sacrum, pojcia witoci i bogatej, skandynaw
skiej terminologii rytualnej, ukaemy miejsce kapanw i wadcw w sprawo
waniu ceremonii religijnych. Omwimy kwesti sakralnoci wadzy krlew
skiej, oraz postacie herosw i opiekujcych si nimi Walkirii. Opiszemy skada
nie ofiar (w tym szczeglnie ofiar z ludzi i koni), wita i uczty witeczne, wre
szcie miejsca kultu, takie jak wite wody, gaje, otarze (hrgi), witynie i hale
kultowe (hofy). Omwimy te wrby i czary, w tym sztuk seidr i magi run.
Mwic o religii nie sposb pomin eschatologii i obrzdku pogrzebowego,
w tym szczeglnie jego monumentalnych form, takich jak wielkie kopce i po
chwki odziowe. Przedstawimy te przenikanie chrzecijastwa, zmierzch
dawnych wierze i jego przyczyny, narzucanie si i perswazj nowej wiary
okrelane mianem nawracania (konwersji), i wreszcie pocztki chrystianizacji.
BIBLIOGRAFIA
rda
Adam z Bremy, 1961: Adami Bremensis Gsta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum [w:] Quellen
des 9. und 11. Jahrhunderts zur Geschichte der Hamburgischen Kirche und des Reiches, wyd.
W. Trillmich, Darmstadt.
Alcuinus, Vita Willibrordi, 1851: B. Flacci Albini seu Alcuini... Opera Omnia, Patrologia Latina,
wyd. J.-P. Migne, t. 101, Parisii.
Agnesar saga, 1877: Heilagra Manna Sogur, t. 1.
Ari in frodi, Islendingabk, 1923: Ares Islanderbuch [Islendingabc], wyd. W. Golther, ASB, t. 1,
Halle.
Asmundar saga Kappabana, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
W. Baetke, 1937: Die Religion der Germanen in Quellenzeugnissen, Frankfurt/M.
Beda Venerabiiis, Historia Ecclesiastica Genlis Anglorum, 1962-1963: Bedae Opera Historica with
an English Translation by J.E. King, t. 1-2, London (Loeb).
Beda Venerabiiis, Paraenetica, 1850: Venerabiiis Bedae Opera Omnia 5, Plat. t. 94, wyd. J.-P. Mig
ne, Parisii.
Beda Venerabiiis, De Temporum Ratione, 1977: Bedae Venerabiiis Opera. Pars VI. Opera Didascalica 2, Turnholti 1977.
Beowulf, 1954: Beowulf and Judith, wyd. Elliott van Kirk Dobbie, London (The Anglo-Saxon Poetic
Records, t. 4).
Biblia - patrz Pismo wite.
Biblia Gocka, 1960: Die Gotische Bibel, wyd. W. Streitberg, t. 1-2, Darmstadt.
Bjarnar saga Hitdoelakappa, 1938: wyd. Sigurdur Nordal, Gudni Jnsson, IF, t. 3, Reykjavik.
Bosa saga ok Herrauds, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
Brandkrossa thattr, 1950: IF, t. 11, Reykjavik.
Brennu-Njals saga, 1954: wyd. Einar l. Sveinsson, IF, t. 12, Reykjavik.
[Saga o Njalu, 1968: tum. A. Zauska-Stromberg, Pozna].
Breta saga, 1892-1896: Hauksbk, wyd. Finnur Jonsson, Kbenhavn.
Cezar, De bello Gallico, 1987: wyd. W. Hering, Leipzig (Teubner).
Cezar, Wojna Galijska, 1978: tum. E. Konik, Wrocaw.
Corpus Poeticum Boreale, 1883: wyd. Gudbrandur Vigfusson, F. York Powell, Oxford.
Danmarks Runeinnskrifter, 19411942: wyd. L. Jacobsen, E. Moltke, Kbenhavn.
330
Diplomatarium Islandicum, 1893: t. 2, Kaupmannahfn.
Diodor Sycylijski, 1961: Diodorus of Sicily with an English Translation by C.H. Oldfather, t. 3, Lon
don-Cambridge/Mass. (Loeb).
Dudo z St Quentin, 1853: Dudonis Decani S. Quintini Viromand De Gestis Normanniae Ducum Libri Tres, Plat., t. 141, wyd. J.-P. Migne, Parisii.
Edda, 1962: Edda. Die Lieder des Codex Regius nebst verwandten Denkmlern, wyd. G. Neckel.
H. Kuhn, Heidelberg.
Eddalieder, 1888-1890: t. 1-2, wyd. Finnur Jnsson, Halle.
Edda Poetycka, 1986: tum. A. Zaluska-Strmberg, Wroclaw.
Edda czyli Ksiga Religii dawnych Skandynawii Mieszkacw, 1807: tum. J. Lelewel, Wilno.
Edda Snorra Sturlussonar - patrz Snorri Sturluson
Eddica minora, 1903: Eddica Minora. Dichtungen eddischer Art aus den Fornaldarsgur und ande
ren Prosawerken, wyd. A. Hausler, W. Ranisch, Dortmund.
Egil Skallagrimsson, Sonatorrek - patrz Norrona lovkvden.
Egil Skallagrimsson, Hofudlausn - patrz Norrona lovkvden.
Egils Saga Skallagrimssonar, 1924: wyd. F. Jnsson, ASB, t. 3, Halle.
Egils saga Skalla-Grimssonar, 1933: wyd. Sigurdur Nordal, IF, t. 2, Reykjavik.
[Egils saga Skalla-Grimssonar], 1974: Saga o Egilu, tum. A. Zatuska-Strmberg, Pozna.
Einhard, Vita Caroli, 1935: ycie Karola Wielkiego, tum. J. Parandowski, Warszawa-Lww.
Einarr Helgason skalaglamm, Vellekla - patrz Norrona lovkvden.
Eneida - patrz Wergiliusz.
Eyrbyggja saga, 1935: wyd. Einar l. Sveinsson, Matthias Thordarson, IF, t. 4, Reykjavik.
Ibn Fadian, Kitab, 1985: rda arabskie do dziejw Sowiaszczyzny, t. 3, wyd. A. Kmietowicz,
F. Kmietowicz, T. Lewicki, Wrocaw.
Faereyinga saga, 1927: Faereyingasaga. Den islandske saga om Faeringerne, wyd. Finnur Jnsson,
Kbenhavn.
Fagrskinna, 1984: Fagrskinna. Nregs konunga tal, wyd. Bjarni Einarsson, IF, t. 29, Reykjavik.
Flateyjarbk, 1860-1862: Flateyjarbk. En samling af norske kongesagaer, t. 1-3, Christiania.
Fostbroedra saga, 1943: IF, t. 6, Reykjavik.
Fontes Historiae Religionis Germanicae, 1928: wyd. C. Clemen, Berolini.
Fornaldarsgur Nordurlanda, 1943-1944: wyd. Gudni Jonsson, Bjarni Vilhjalmsson, t. 1-3, Reykjavik.
Fridthjofs saga ins froekna, 1901: wyd. L. Larsson, ASB, t. 9, Halle.
Fridthjofs saga ins fraekna, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
[Fridthjofs saga ins fraekna], 1974: Saga o Fridthiofie miaym, tum. A. Zauska-Stromberg, Poe
zja, nr 10 (107), s. 28-46.
Gautreks saga, 1944: FN, t. 3, Reykjavik.
[Gautreks saga], 1968: Gautreks Saga and other medieval tales, tum. H. Palsson, P. Edwards, Lon
don, New York.
Gisla saga Surssonar, 1903: wyd. F. Jnsson, ASB, t. 10, Halle.
Gisla saga Surssonar, 1943: wyd. Bjrn K. Thrlfsson, Gudni Jnsson, IF, t. 6, Reykjavik.
Gongu-Hrlfs saga, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
[Gongu-Hrlfs saga], 1980: Gongu-Hrolfs Saga. A Viking Romance, tum. Hermann Palsson, Paul
Edwards, Edinburgh (The New Saga Library).
331
Gota log, 1852: GotlandsLagen, wyd. C.J. Schlyter, Lund.
Gota saga, 1852: GotlandsLagen, wyd. C.J. Schlyter, Lund.
Gragas, 1992: Gragas. Lagasafn islenska Thjdveldisins, wyd. Gunnar Karlsson, Kristjan Sveins
son, Mordur Amason, Reykjavik.
Gragas, 1852: Islaendernes Lovbog i Fristatens tid, wyd. Vilhjalmur Finsen, t. 1, Kjobenhavn.
Gretlis saga Asmundarsonar, 1936: IF, t. 7, Reykjavik.
Grzegorz z Tours, Historia Francorum, 1885: Gregorii Turonensis Opera, wyd. W. Arndt, B. Krusch,
MGH Scriptores Rerum M erovingicarum, t. 1, Hannoverae.
Grzegorz z Tours, 2002: Historie. Historia Frankw, tum. K. Liman, T. Richter, wyd. D.A. Sikor
ski, Krakw.
Gulathings-Lov patrz NGL
Hallfred Ottarsson vandraedaskald, La usa visur - patrz Skjaldedigtning.
Hallfredar saga, 1939: wyd. Einar Ol. Sveinsson, IF, t. 8, Reykjavik.
Halfs saga ok Halfsrekka, 1981: wyd. H. Seelow, Reykjavik.
Halfs saga ok Halfsrekka, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
Hardr saga, 1991: Hardr saga Grimkelssonar eda Holmverja sa ga , wyd. Thrhallur Vilmundar
son, Bjarni Vilhjalmsson, IF, 1.13, Reykjavik.
Hauksbk, 18921896: wyd. Finnur Jonsson, Eirikur Jonsson, Kbenhavn.
Haustlong - patrz Thjodolf inn Hvini
Heilagra Manna sogur, 1877: wyd. CR. Unger, t. 12, Christiania.
Heimskringla - patrz Snorri Sturluson
Hervarar saga, 1943: Hervarar saga ok Heidreks, FN, t. 1, Reykjavik.
[Hervarar saga], 1960: Saga Heidreks konungs ins vitra. The sa ga of King Heidrek the Wise, wyd.
Ch. Tolkien, London.
Hezjod, 1952: Prace i dni, tum. W. Steffen, Wroclaw.
Historia Norwegie, 2003: wyd. J. Ekrem, L.B. Mortensen, tum. R Fischer, Copenhagen.
Homer, 1986: Iliada, tum. K. Jeewska, Wrocaw.
Hrafnkels Saga Freysgoda, 1950: wyd. J. Jhennesson, IF, t. 11, Reykjavik.
Hrafnsmal - patrz Skj. i CPB.
Hrlfs saga kraka, 1944: Hrlfs saga kraka og kappa hans, FN, t. 2, Reykjavik.
Jomsvikinga saga, 1962: The Saga of the Jomsvikings, wyd. N.F. Blake, London.
Jomsvikinga saga, 1879: Jomsvikinga saga efter Cod AM.510, 4to, wyd. C. af Petersens, Lund.
Jordanes, Getica, 1882: Romana et Getica, wyd. T. Mommsen, MGH Auctores Antiquissimi, t. 5,
cz. 1, Berolini.
Jordanes, O pochodzeniu i czynach Gotw, 1984: tum. E. Zwolski [w:] tego: Historia Gocka czyli
scytyjska Europa, Lublin.
Karlamagnus saga, 1860: wyd. CR. Unger, Reykjavik.
Ketils saga haengs, 1943: FN, t. 1, Reykjavik.
Kjalnesinga saga, 1959: wyd. Johannes Haldrsson, IF, t. 14, Reykjavik.
Knyttinga saga, 1982: wyd. Bjarni Gudnason, IF, t. 35, 1982.
Kormakr Ogmundarson, patrz Skjaldedigtning.
Kormaks saga, 1939: wyd. Einar l. Sveinsson, IF, t. 8, Reykjavik.
Kristni saga, 1905: wyd. B. Kohle, ASB, t. 11, Halle.
Landnamabk, 1925: Landanamabk Islands, Kbenhavn.
332
Lange, 1962: Texte zu germanischen Bekehrungsgeschichte, wyd. W. Lange, Tbingen.
Laxdoela saga, 1896: wyd. K. Klund, ASB, t. 4, Halle.
Laxdoela saga, 1934: wyd. Einar Ol. Sveinsson, IF, t. 5, Reykjavik.
[Laxdoela saga], 1973: Saga rodu z Laxdalu, tum. A. ZaluskaStrmberg, Pozna.
Liwiusz, 1974: Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od zaoenia miasta, tum. M. Broek, Wrocaw.
Martinus saga byskups, 1877: Heillagra manna Sogur, t. 1.
Norges Gamle Love intid 1387, 1846-1848: t. 1-2, wyd. R. Keyser, P.A. Munch, Christiania.
Norges Indskrifter med de aeldre Runer, 1905-1924: wyd. S. Bugge, M. Olsen, t. 1-3, Christiania.
Norges Indskrifter med de yngre Runer, 1941-1960: wyd. M. Olsen, A. Liestol, Oslo.
Norna-Gests Thattr, 1943: FN, t. 1, Reykjavik.
Norrona lovkvden, 1929: Norrona lovkvden fran 800- och 900-talen, wyd. I. Lindquist, t. 1, Lund
1929.
Olafs saga Tryggvasonar en mesta, 19581961: wyd. Olafur Halldorsson, Kbenhavn (Editiones
Arnamagnaeanae, Series A, t. 1-2).
Origo gentis Langobardorum, 1878: MGH Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum saec.
VI-IX, wyd. G. Waitz, Hannoverae.
Orkneyinga saga, 1965: wyd. Finnbogi Gudmundsson, IF, t. 34, Reykjavik.
Orvar-Odds saga, 1892: wyd. R.C. Boer, ASB, t. 2, Halle.
Orvar-Odds saga, 1943: FN, t. 1, Reykjavik.
Owidiusz 1977: P. Ovidii Nasonis Metamorphoses, wyd. W.S. Anderson, Leipzig (Teubner).
Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, 1878: MGH SS Rerum Langobardicarum et Italicarum
saec. VI-IX, wyd. L. Bethmann, G. Weitz, Hannoverae.
Pauzaniasz, Opisanie Grecji, 1989: U stp boga Apollona. Z Pauzaniasza Wdrwki po Helladzie
Ksigi VII, IX, X, tum. J. Niemirska-Pliszczyska, H. Podbielski, Wrocaw.
Pawe Diakon, Historia Longobardw, 1995: Historia rzymska, Historia Longobardw, tum. I. Le
wandowski, Warszawa.
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, 1980: Pismo wite Starego i Nowego Testamentu
w przekadzie z jzykw oryginalnych. Opracowa zesp biblistw polskich z inicjatywy Bene
dyktynw tynieckich, Pozna, Warszawa.
Pliniusz Starszy, 1958-1962: Natural history, wyd. H. Rackam, t. I-10, Cambridge/Mass. London
(Loeb).
Prokopiusz z Cezarei, 1961-1962: Procopius with an English translation by H.B. Dewing, History of
the Wars, t. 1-5, London-Cambridge/Mass. (Loeb).
Rimberti Vita Anskari.c. 19, 1961: Quellen des 9. und 11. Jahrhunderts zur Geschichte der Hambur
gischen Kirche und des Reiches, wyd. W. Trillmich, Darmstadt.
Saxo Grammaticus, 1931: Saxonis Gesta Danorum, wyd. J. Olrik, H. Raeder, t. 1, Hauniae 1931.
Skjaldedigtning, 1912-1915: Den norsk-islandske Skjaldediglning, B. Rettet text, wyd. Finnur Jns
son, t. 1-2, KbenhavnKristiania.
Snorri Sturluson, 1931: Edda Snorra Sturlusonar, wyd. F. Jnsson, Kbenhavn.
Snorri Sturluson, 1982: Edda. Prologue and Gylfaginning, wyd. A. Foulkes, Oxford.
Snorri Sturluson, 1998: Edda. Ska ldska pa rma l, t. 1 (Introduction, Text and Notes), t. 2 (Glossary and
Index of Names), wyd. A. Foulkes, London.
Snorri Sturluson, 1999: Edda. Ha tta ta l, wyd. A. Foulkes, London 1999.
Snorri Sturluson, 1916: The Prose Edda by Snorri Sturluson, tum. A.G. Brodeur, New York.
333
Snorri Sturluson, 1925: Die jngere Edda, ttum. G. Neckel, F. Niedner, Jena (Thule, t. 20).
Snorri Sturluson, 1991: L'Edda. Recit de mylhologie nordique, ttum. F.-X. Dillmann, Paris.
Snorri Sturluson 1828: Nowa Edda [w:] Edda to jest ksiga dawnych Skandynawii mieszkacw.
Star Saemundiask w wielkiej czci tumaczy. Now Snorrona skrci Joachim Lelewel, Wil
no.
Snorri Sturluson, 1911: Heimskringla. Nregs konunga sogur, wyd. F. Jnsson, Kbenhavn.
Snorri Sturlusson, 1941-1951: Heimskringla, IF, t. 26-28, Reykjavik.
Sogubrot af nokkurum fornkonugum i Dana- ok Sviaveldi, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
Solarijod, 1991: wyd. NjordurP. Njardvik, Reykjavik.
Sozomen Hermiasz, 1980: Historia Kocioa, ttum. S. Kazikowski.
Sturlunga saga, 1946: wyd. Jn Johanesson, Magnus Finnbogason, Kristjan Eldjarn, t. 1, Reykjavik.
Sturlunga Saga, 1970: tum. Julia H. Mac Grew, New York.
Styrbjarnar thattr, 1860: Flateyjarbk, t. 1, Christiania.
Tacitus Publius Cornelius, Germania, 1937: Die Germania des Tacitus erleutert von R. Much, Hei
delberg.
Tacitus Publius Cornelius, 1951-1956: The Histories. The Annals, tum. C.H. Moore, J. Jackson,
t. 1-5. Cambridge/Mass, London (Loeb).
Tacitus Publius Cornelius, Historiae, 1989: Comelii Taciti Libri qui supersunl, wyd. S. Borzsak,
K. Wellesley, t. 2, cz. 1: Historiarum Libri, Leipzig (Teubner).
Tacyt, 1957: Dziea, tum. S. Hammer, t. 1-2.
7af(r Tiranda ok Thorhalls - patrz Flateyjarbk, t. 1, 1860.
Thattr Thorvalds ens vidforla, 1905: wyd. B. Kahle, ASB, t. 11, Halle.
Thidreks saga, 1853: Saga Thidriks Konungs af Bern, wyd. CR. Unger, Christiania.
Thjodolfr inn Hvini, 1997: The Haustlong of Thodolfr of Hvinir, wyd. R. North, Hisarlik Press.
Thorsteins thattr baejarmagns, 1944: FN t. 3, Reykjavik.
Trojumanna saga, 1892-1896: Hauksbk, Kbenhavn.
Vatnsdoela saga, 1939: wyd. Einar 01. Sveinsson, IF, t. 8, Reykjavik.
Vatnsdoela saga, 1921: ASB, t. 16, Halle.
Vellekla - patrz Einar skalaglamm, Skj.
Viga-Glums saga, 1956: wyd. Jonas Kristjansson, IF, t. 9, Reykjavik.
Vita Anskari - patrz Rimberti Vita Anskari.
Vita Witleha di - pa trz. FHRG, 1928.
Volsistrophen - patrz Eddica minora.
Volsunga saga, 1943: FN, t. 1, Reykjavik.
Wergiliusz, Eneida , 1967: Virgil with an English translation by H.R. Fairclough, t. 1, Cambridge
MassLondon.
Wergiliusz, Eneida, 1987: tum. Z. Kubiak, Warszawa.
Widsith, 1961: rda skandynawskie i anglosaskie do dziejw Sowiaszczyzny, wyd. G. Labuda,
Warszawa.
Wilhelm z Malmesbury, 1887: Willemi Malmesbiriensis Monachi De Gestis Rerum Anglorum libri
uinue, t. 1, London (Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores, t. 90).
Ynglinga saga - patrz Snorri Sturluson, Heimskringla.
Ynglingatal - patrz Norrona lovkvden, 1929.
334
Literatura
Adamus M. , 1970: Tajemnice sag i run, Wrocaw, Warszawa, Krakw.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1978: Under the Cloak: The Acceptance of Christianity with Particular
Reference to the Religious Attitudes Prevailing at that Time, Stockholm.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1990: Opferbeschriebungen in christlichen Schriften [w:] Old Norse and
Finnish Religions and Cultic Place-Names, s. 206-222.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1990a: Old Norse Religion in the Sagas of Icelanders, Gripla, t. 7,
s. 303-321.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1997: Blot i norraenum sid. Rynt i forn truarbrogd med thjodfraedilegri
adferd, Reykjavik.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1998: A Piece of Horse Uver. Myth, Ritual and Folklore in Old Icelandic
Sources, Reykjavik.
Almqvist B. 1965-1974: Norron Niddiktning. Tradisionshistoriska studier i versmagi, t. 1 (Nid mot
furstar), t. 2 (Nid mot missionarer. Senmedeltida nidtradilion), Stockholm, Gteborg, Uppsala.
Andersen L.P., 2002: On Valkyries, shield-meidens and others armed women - in Old Norse sources
and Saxo Grammaticus [w:] Mythological Women, Bonn, s. 291-318.
Andersson T., 1992: Orts- und Personennamen als Aussagequelle fr die altgermanische Religion
[w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, 1992, s. 508-540.
Andersson T.M., 1977: The Conversion of Norway according to Oddr Snorrason and Snorri Sturlu
son, Mediaeval Scandinavia, t. 10, s. 83-95.
Andersson T.M.A, 1985: Kings' Sagas [w:] Old Norse-Icelandic Literature. A Critical Guide, wyd.
C.J. Clower, J. Lindow, s. 197-238, Ithaca, London.
Amira K. von, 1922: Die Germanischen Todesstrafen. Untersuchungen zur Rechts- und Religionsge
schichte, Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Philologi
sche und Historische Klasse, t. 31, cz.3, Mnchen.
Baetke W 1934: Art und Glaube der Germanen, Hamburg.
Baetke W., 1950: Die Gtterlehre der Snorra-Edda, Berlin (Berichte Uber die Verhandlungen der Sachsichen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig, Phil.-hist. Klasse, t. 97, z.3).
Baetke W., 1951: Christlisches Lehngut in der Sagareligion. Das Svoldr-Problem. Zwei Beitrge zur
Sagakritik, Berlin (Berichte Uber die Verhandlungen der Sachsichen Akademie der Wissenschaf
ten zu Leipzig, Phil.-hist. Klasse, t. 98, z.6.
Bauer A., 2003: Runengedichte. Texte, Untersuchungen und Kommentare zur gesamten
berlieferung, Wien.
Bauschatz P.C., 1975: Urth's Well, Journal of Indo-European Studies, t. 3, s. 53-89.
Bauschatz P.C., 1982: The Well and the Tree. World and Time in Early Germanic Culture, The Uni
versity of Massachusetts Press.
Beck H., 1970: Germanische Menschenopfer in der literarischen berlieferung [w:] Vorgeschichtli
che Heiligtumer und Opferpltze in Mittel- und Nordeuropa, Gottingen 1970, s. 240-258.
Beck H 1986: Eber [w:] RGA, t. 6, s. 330-336.
Beck H., 1994: Snorri Sturlusons Sicht der paganen Vorzeit, Gttingen (Nachrichten der Akademie
der Wiss. in Gttingen. I. Phil.-hist. Klasse, Jahrgang 1994, z. 1).
Beck H., 1999: Hludana - Hlodyn [w:] RGA, t. 14, s. 644-645.
Beck H., 2000: Hoenir, RGA t. 15, s. 53-55.
335
Bibrie P., 1986: Freyr and Gerdr: The Story and its Myths [w:] Sagnaskemtun. Studies in Honour of
Hermann Palsson, wyd. R. Simek, Jonas Kristjansson, H. Bekker-Nielsen, s. 19-40, Wien, Kln,
Graz.
Biezais H., 1975: Baltische Religion [w:] H. Biezais, .V. Strm, Germanische und baltische Religion, S. 311-374 (Die Religionen der Menschheit 19).
Birkeli E., 1932: Hogsaetet. Det gamle ondvege i religionshistorisk belysning, Stavanger.
Boor H. de, 1924: Der Zwerg in Skandinavien [w:] Festchrift Eugen Mogk, s. 536-557, Halle/S.
Boyer R., 1981: Yggdrasil. La religion des anciennes Scandinaves, Paris.
Boyer R., 1990: La poesie scaldique, Paris.
Boyer R., 1994: La mort chez les andens Scaninaves, Paris.
Brate E., 1919: Andra Merseburg-besvarjelsen, ANF, t. 35, 287-296.
Brndsted J., 1960-1963: Nordische Vorzeit, t. 1-3, Neumnster.
Brednich R.W., 1964: Volkserzhlungen und Volksglaube von den Schicksalfrauen, Helsinki (FF
Communications, t. 193).
Brednich R.W., 1967: Die osteuropische Volkssagen vom vorherbestimmten Schicksal [w:] Fatalistic Beliefs in Religion, Folklore and Literature, wyd. H. Ringgren, Stockhlom, s. 97-117.
Bruce A.M., 2002: Scyld and Scef. Expanding the Analogues, New York, London.
Bruce-Mitford R., 1975: The Sutton Hoo Ship Burial, t. 1: Excavations, Background, the Ship, Dating and Inventory, London.
Buchholz P., 1968: Schamanistische Zge in der altislndischen berlieferung, Bamberg (Nordische
Philologie, Diss. Mnster).
Buchholz P., 1993: Religion, Pagan Scandinavian [w:] Medieval Scandinavia, 1993, s. 521-525.
Bugge S., 1881-1889: Studier over de nordiske Gude- og Heltesagns Oprindelse, Christiania.
Burkert W., 1977: Griechische Religion der archaischen und klasischen Epoche, Stuttgart (Die Religionen der Menschheit, t. 15).
Campbell J., 1991: The Lost Centuries: 400-600 [w:] The Anglo-Saxons, wyd. J. Campbel, s. 20-44,
London.
Chadwick N.A., 1950: Thorgerdr Holgabrudr and the trolla thing: A note on sources [w:] The Early
Cultures of North-West Europe (H.M. Chadwick Memorial Studies), wyd. Sir C. Fox, B. Dickins,
s. 397^417, Cambridge.
Clover CJ., 1985: Icelandic Family Sagas [w:] C.J. Clover, J. Lindow (wyd.), 1985: Old Norse-Icelandic Literature. A Critical Guide, s. 239-315, Ithaca, London.
Clover C.J., Lindow J. (wyd.), 1985: Old Norse-Icelandic Literature. A Critical Guide, Ithaca, London (Islandica, t. 45).
Clunies Ross M., 1978: The Myth of Gefjon and Gylfi and its Function in Snorra Edda and Heimskringla, ANF, t. 93, s. 149-165.
Clunies Ross M., 1981: An Interpretation of the Myth ofThorr's Encounter with Geirrodr and his
Daugthers [w:] Speculum Norroenum. Norse Studies in Memory of Gabriel Turville-Petre, wyd.
U. Dronke et alii, 370-391, Odense.
Clunies Ross M., Skaldskaparmal. Snorri Sturluson's ars poetica and the medieval theories of language, Odense.
Clunies Ross M., 1989: Why Skadi laughed, MoM, s. 1-14.
Clunies-Ross M., 1994-1998: Prolonged Echoes. Old Norse myths in medieval Northern society, t. 1
(The Myths), t. 2 (The Reception of Norse Myths in Medieval Iceland), Odense.
336
Clunies Ross M., Martin B.K., 1986: Narrative structure and intertextuality in Snorra Edda: the
example ofThor's encounter with Geirrod [w:] Structure and Meaning in Old Norse Literature.
New Approches to Textual Analysis and Literary Criticism, wyd. J. Lindow, L. Lnnroth,
G.W. Weber, s. 56-72, Odense (The Viking Collection 3).
Cramer-Petersen B., 1972: Zur Deutung des Namens Nehalennia. Frija-Isis-Nehalennia, Amsterda
mer Beitrage zur lteren Germanistik 3, 1-24.
Czarnowski S., 1956: Dziea, t. 1-5, Warszawa.
Dillmann F.-X., 1995: Fjorgynn [w:] RGA, t. 9, 151-155.
Dillmann F.-X., 2002: Mimir [w:] RGA, t. 20, 38-43.
Drescher H., Hauck K., 1982: Gtterthrone des heidnischen Nordens, Frhmittelaterlische Studien,
t. 16, s. 237-300.
Droht R., 1974: Der Rauschtrank im germanischen Mythos, Wien (Wiener Arbeiten zur germani
schen Alterumskunde und Philologie 3).
Drobin U., 1968: Myth and epical motifs in the Loki-research, Temenos, t. 3, 19-39
Dronke U., 1979: Voluspa and satiric tradition, Studii per Mario Gabrieli, s. 57-86, Napoli.
Dronke U., 1988: The war of the Aesir and Vanir in Voluspa [w:] Idee, Gestalt, Geschichte. Fest
schrift Klaus von See, wyd. G.W. Weber, s. 223-238, Odense.
Dronke U., 1992: Eddie Poetry as a source for the History of Germanic Religion [w:] Germanische
Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, 656-684, Berlin, New York.
Dronke U. 1996: Myth and Fiction in Early Norse Literature, Adelshort.
Duczko W., 2002: Taczcy wojownicy: ikonografia rytuaw kultowo-militamych w skandyna
wskiej sztuce wczesnego redniowiecza [w:] Imago nassat. Obraz jako komunikat w spoecze
stwach europejskich, s. 165-187, Wroclaw (Acta Universitatis Wratislaviensis 2478).
Dumzil G., 1947: Tarpeia. Essai de philologi comparative indo-europeenne (Les mythes Romains,
3), Paris.
Dumzil G., 1958: L'ideologie tripartite des Indo-Europeens, Bruxelles.
Dumzil G., 1959: Les dieux des Germains. Essai sur la formation de la religion scandinave, Paris.
Dumzil G., 1959a: Loki, Darmstadt.
Dumzil G., 1966: La religion Romaine Archaique, Paris.
Dumzil G 1970: Du mythe au Roman. La saga de Hadingus (Saxo Grammaticus, I, 5-5) et autres
essais, Paris.
Dumzil G., 1988: Mitra-Varuna. An Essay on Two Indo-European Representation of Sovereignty,
New York.
Dumzil G., 2000: Mythes et dieux de la Scandinavie ancienne. Edition etablie et prefacee par Francois-Xavier Dillmann, Paris.
DUwel K., 1983: Runenkunde, Stuttgart.
DUwel K., 1985: Das Opferfest von Lade. Quellenkritische Untersuchung zur germanischen Reli
gionsgeschichte, Wien (Wiener Arbeiten zur germanischen Altertumskunde und Philologie,
t. 27).
DUwel K., 1992: Runeninschriften als Quellen der germanischen Religionsgeschichte [w:] Germani
sche Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, 1992, 336-364.
DUwel K., 1997: Magische Runenzeichen und magische Runeninschriften [w:] Runor och ABC. Elva
forelsningarfrn ett symposium i Stockoholm varen 1995, red. S. Nystm, s. 23-42, Stockholm.
Eckhardt K.A., 1939: Ingvi und die Ingweonen in der berlieferung des Nordens, Weimar.
Eckhardt K.A., 1940: Der Wanenkrieg, Bonn.
337
Eggers H.J., 1932: Die magischen Gegenstnde der Altislndischen Prosaliteratur, Leipzig (Form
und Geist. Arbeiten zur Germanischen Philologie, t. 27).
Einarsson B., 1971: The Lovesick Skald, Medieval Scandinavia, t. 4, s. 21-41.
Eldjarn K., 1953: Carved Panels from Flatatunga, Iceland, Acta Archaeologica, t. 24, s. 81-101.
Elgqvist E., 1952: Studier torande Njordkultens spridning bland de nordiska Folken, Lund.
Elgqvist E., 1955: Ullvi och Ullinshov, Lund.
Elgqvist E., 1957: Guden Honer, ANF, t. 72, s. 155-172.
Ellekillde H., 1933-1934: Om Sigvats skjalds Alfeblotstrofer og Alfhildsagnet i Hervararsaga,
APhS, t. 8, 182-192.
Ellis [Davidson) H.R., 1943: The Road to Hell. A Study of the Conception of the Dead in the Old
Norse Literature, Cambridge.
Elmevik L., 1966: Fsv. *lytir ("Lytir). Ett etymologisk! och religionshistorisk! bidrag, Namn och
Bygd, t. 54, s. 47-61.
Elstad K., 1987: Om tremenn og solulvar i Edda. To sma marknader om poesi og mytologi, ANF,
t. 102, s. 13-17.
Enright M.J., 1990: The Godess who weaves, Frilhmittelterliche Studien, t. 24, s. 54-70.
Enright M.J., 1996: Lady with a Mead Cup. Ritual, Prophecy and Lordship in the European War
band from La Tene to the Vikin Age. Dublin.
Falk H., 1924: Odensheite, Kristiania.
Faulkes A., 1978: Descent from Gods, Medieval Scandinavia, t. 11, s. 92-125.
Jonsson Finnur, 1931: Austrfaravisur, Oslo (Avhandlinger utgitt av Det Norske Vidneskaps-Akademi i Oslo, II Hist.-Filos. Klasse, 1).
Fischer R.W., 1963: Gullveigs Wandlung. Versuch einer Luternden Deutung des Kultes in Hars
Halle, Antaios, t. 4, s. 581-596.
Fleck J., 1971: Odinn's selfsacrifice - a new interpretation, Scandinavian Studies, t. 43, 119-142,
385^113.
Foote P.G., Wilson D.M., 1975: Wikingowie, Warszawa.
Frank R., 1981: Snorri and the mead of poetry [w:] Speculum Norroenum. Norse studies in Memory
of Gabriel Turville-Petre, s. 155-170, Odense.
Frank R., 1985: Scaldic Poetry [w:] C.J. Clover, J. Lindow, Old Norse-Icelandic Literature. A Criti
cal Guide, s. 157-196, Ithaca, London.
Frazer J.G., 1913: Balder the Beautifull. Thefire-festivalsof Europe and the doctrine of external so
ul, London.
Gansum T., Risan T., 1998-1999: Oseberghaugen - en stratigrafisk historie [w:] Vestfold mine,
s. 60-72.
Gansum T., 2002: Fra jord til handling [w:] Plats och praxis. Studier av nordisk forkristne ritual,
red. K. Jennbert, A. Andren, C.Raudvere, 249-286.
Gansum X, 2003: Oseberg [w:] RGA, t. 22, s. 306-309.
Gehl W, 1939: Der Germanische Schicksalglaube, Berlin.
Gennep A. van, 1909: Les rites de passage, Paris [The Rites of Passage], London I960].
Germanische Religionsgeschichte, 1992: Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellen
probleme, wyd. H. Beck, D. Ellmers, K. Schier, Berlin, New York (Ergnzungsbnde zum Real
lexikon der Germanischen Altertumskunde, t. 5).
Gieysztor A., 1982: Mitologia Sowian, Warszawa.
338
Gieysztor A., 1984: Opfer und Kult in der slawischen berlieferung, Frhmittelalterliche Studien,
t. 18, s. 249265.
Gjessing G., 1943: Hesten i forhistorisk kunst og Kultus, Viking, s. 5143.
Gonda J., 1960: Die Religionen Indiens, t. 1, Veda und alterer Hinduismus, Stuttgart.
Gould C.N.. 1930: Blotnaut [w:] Studies in Honour ofH. Collitz, s. 141154, Baltimore.
Grimal P., 1987: Sownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wroclaw.
Grimm ]., 18751878: Deutsche Mythologie, t. 12, Berlin.
Gronvik O., 1989: Kormaks vers om Sigurd jarls blot [w:] Festskrift til F. Hednebo, s. 8290, Oslo.
Gronvik 0., 1990: Der Runenstein von Tanum - ein Religionsgeschichtliches Denkma l aus urnorischer Zeit [w:] Old Norse and Finnish Religions and Cullic Place-Names, wyd. T. Ahlbck,
s. 223255, boStockholm.
Grunbech V., 1939: Kultur und Religion der Germanen, t. 2, Hamburg.
Gnnewig B., Castratius H.. 2002: Nerthusstmme [w:] RGA, t. 21, s. 89 91.
Gunnlog Josefson, 2002: Var Embla en klangranka?, ANF, t. 116, 7196.
Guriewicz A.J., 1969: Wyprawy Wikingw, Warszawa.
Gurevich A.J., 1969a: Space and time in the Wellmodel of the Old Scandinavian peoples. M ediaeval
Scandinavia, t. 2, s. 4253.
Gurevich A.J., 1971: Saga and History. The Historical Conception of Snorri Sturluson, M ediaeval
Scandinavia, t. 4, s. 4253.
Guriewicz A.J., 1973: Tripa rtitio Christiana - tripa rtitio sca ndina vica . W sprawie interpretacji
Pieni o Rigu", Kwartalnik Historyczny, t. 80, s. 547-567.
Gurevich A.J., 1973a: Commentary upon Hyndluljod, ANF, t. 88, s. 72-84.
Gutenbrunner S., 1936: Die germanischen Gtternamen der antiken Inschriften, Halle/S.
Gutenbrunner S., 1952: Versteckte Eddagedichte. Langnidatal Lofars (Voluspa 12-16) [w:] Edda,
Skalden, Saga. Festschrift Felix Genzmer, wyd. H. Schneider, s. 72-83, Heidelberg.
Gutenbrunner S., 1955: Eddastudien I. ber die Zwerge in der Voluspa Str. 9-13, ANF, t. 70, s. 61-75.
Gutenbrunner S., 1956: Eddastudien II. Skuld helt skildij en Skogul onnor, ANF, t. 71, s. 14-24.
Haavio M., 1979: Mitologiafiska,Warszawa.
Hagberg U.E., 1976: Fundort und Fundgebiet der Modeln aus Torslunda, Frhmittelaterliche Stu
dien, t. 10, s. 323-337.
Hald K., 1963: The cult of Odia in Danish place-names [w:] Early English and Norse Studiem, pre
sented to H. Smith, s. 99-109, London.
Hammel A.G. van, 1929: The Prose-Frame of Lokasenna, Neophilologus, t. 14, s. 204-214.
Hammel A.G. van, 1932: Gambanteinn, Neophilologus, t. 17, s. 136-143, 234-239.
Hammel A.G. van, 1932-1933: Odinn hanging on the tree, APhS, t. 7, 260-288.
Hammel A.G. van, 1934: The Game of the Gods, ANF, t. 50, s. 218-242.
Hasselberg G., 1959: Eriksgata [w:] KHL4, s. 22-27.
Harris J., 1975: Ogmundar thattr dyts ok Gunnars helmings. Unity and literary relations, ANF, t. 90,
s. 156-182.
Harris J., 1985: Eddie Poetry [w:] Old Norse-lcelandic literature. A Critical Guide, wyd. C.J. Clo
ver, J. Lindow, s. 68-156. Ithaca, London.
Hauck K., 1970: Vlkerwanderungszeitliche Bilddarstellungen des Zweiten Merseburger Spruchs als
Zugang zu Heiligtum und Opfer [w:] Vorgeschitliche Heiligtmer und Opferpltze, wyd. H. Jahn
kuhn, s. 297-319, Gttingen.
339
Hauck K., 1972: Zur Ikonologie der Goldbrakteaten IV. Metamorphosen Odins nach dem Wissen von
Snorri und von Amulettmeistem der Volkerwanderungszeit [w:] Festschifi fr S. Gutenbrunner,
s. 47-70, Heidelberg.
Hauck K., 1974: Ein neues Drei-Gotter-Amulett von der Insel Funen. Zur Ikonologie der Goldbrakteaten V [w:] Geschichte in der Gesellschaft. Festschrift fr K. Bosl, s. 92-159, Stuttgart.
Hauck K., 1976: Zur Ikonologie der Goldbrakteaten VIII. Ikonographie des Opfers [w:] Festgabe fr
Otto Hfler zum 75 Geburtstag, s. 269-296, Wien.
Hauck K., 1978: Brakteatenikonologie [w:] RGA, t. 3, s. 361-401.
Hauck K., 1980: Gemeinschatfsliflende Kulte der Seegermanen. Zur Ikonologie der Goldbrakteaten
XIX, Frhmittelalterliche Studien 14, s. 463-617.
Hauck K., 1983: Tekst und Bild in einer oralen Kultur. Zur Ikonologie der Goldbrakteaten XXV,
Frhmittelalterliche Studien, t. 17, s. 510-599.
Hauck K., 1984: Varianten des gottlischen Erscheinungsbildes im kultischen Vollzug erhellt mit einer
ikonographischen Formenkunde des heidnischen Altares (Zur Ikonologie der Goldbrakteaten,
XXX), Frhmittelalterlische Studien, t. 18, s. 266-313.
Hauck K., 1992: Die religions- und sozialgeschichtliche Quellenwert der vlkerwanderungszeitlichen Goldbrakteaten [w:J Altgermanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme,
s. 229-269.
Hauck K., 1998: Zur religionsgeschichtlichen Auswerung von Bildschiffren und Runen der vlkerwanderungszeitlichen Goldbrakteaten. Zur Ikonologie der Goldbrakteaten, LVI [w:] Runenischriften als Quellen interdisziplinaren Forschung, wyd. K. Dwel, s. 298-347, Belin, New York
(Ergnzungsbnde zur RGA, t. 15).
Hauck K., Rosenfeld H., 1984: Dioskuren [w:] RGA, t. 5, s. 482^494.
Hedeager L., 1997: Odins offer, Tor, t. 29, s. 265-278.
Hedlund G., 1993: Utgravningen 1992 [w:J Arkeologi och miljogeologi i Gamla Uppsala, red.
W. Duczko, Uppsala, t. 1, s. 64-69 (Occasional Papers in Archaeology, t. 7).
Heizmann W., 1992: Leinfen) und Lauch in der Inschrift von Floksand und im Volsa thattr [w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, s. 365-395.
Heizmann W 2002: Gefjon. Metemorphosen einer Gottin [w:] Mythological Women, Bonn, s. 197
257.
Hellberg L., 1986: Hedendomens spr i upplandska ortnamn [w:] Ortsnamnssallskapets i Uppsala
rsskrift, s. 40-71.
Helm K., 1913: Altgermanische Religionsgeschichte, t. 1, Heidelberg.
Helm K., 1937-1953: Altgermanische Religionsgeschichte, t. 2, cz. 1-2, Heidelberg.
Herrmann P., 1903: Nordische Mythologie in gemeinverstndlicher Darstellung, Leipzig.
Hfler O., 1934: Kultische Geheimbnde der Germanen, Frankfurt/M.
Hfler O., 1972: Das Opfer im Semnonenhein und die Edda [w:] Edda, Skalden, Saga. Festchrift fr
F. Genzmer, s. 1-67, Heidelberg.
Holmberg B., 1986: Den hedenske gud Tyr i danske stednavne [w:] Mange baekke sma. Til J. Kousgard Srensen..., s. 109-127, Kbenhavn.
Holmberg B., 1991: Om sakrale sted- og personnavne [w:] Nordisk Hedendom. Et symposium, Odense, s. 149-159.
Holmberg [Haarva] U., 1922: Der Baum des Lebens, Helsingfors 1922 (Annales Academiae Scientiarum Fennicae, Ser. B, t. 16, No 3).
Holtsmark A., 1939: Vefr Darradar, MoM, s. 74-96.
340
Holtsmark A., 1949: Myten om Idun og Tjatse i Tjodolvs Haustlong, ANF, t. 64. s. 1-73
Holtsmark A.. 1952: Skara a skidi. Til tolkningen av Voluspa str. 20, MoM, s. 81-89.
Holtsmark A.. 1956: Studier i norwn diktning, Oslo.
Holtsmark A., 1962: Loki - en omstrid skikkelse i nordisk mytologi, MoM. s. 81-89.
Holtsmark A.. 1964: Studier i Snorres mytologi. Oslo.
Holtsmark A., 1970: Norron mytologi, Oslo.
Holtsmark A., 1970a: Skirnismal [w:] KHL, t. 15, s. 570-572.
Hondius-Crane A., 1955: The Temple of Nehalennia at Domburg, Amsterdam.
HonnegerT.. 1999: Henges und Fi in. Horsa [w:] RGA, t. 14, s. 386-391.
Huldgrd A., 1990: Old Scandinavian and Christian Eschatology [w:] Old Norse and Finnish Religions and Cultic Place-Names, wyd. T. Ahlbck. s. 344-357, bo. Stockholm
Huldgrd A., 1993: Altskandinavische Opferrituale und das Problem der Quellen [w:] The Problem
of Ritual, wyd. T. Ahlback, s. 221-259, Stockholm.
Huldgrd A., 1998: Runeninschriften und Runendankmaller als Quelle der Religionsgeschichte [w:]
Runenischriften als Quellen interdiszipliiutren Forschung, wyd. K. Dwel, s. 715-737. Berlin.
New York (Ergnzungsbande zur RGA, t. 15).
Huldgrd A.. 2001: Kultische Umfahrt [w:] RGA, t. 17, s. 437-442.
Huldgrd A., 2001a: Menschenopfer [w:] RGA, t. 19, s. 533-546.
Huldgrd A., 2002: Nethus [w:] RGA, t. 21, s. 83-88.
Huldgrd A., 2002a: Njord [w:] RGA, t. 21, s. 234-240.
Huldgrd A., 2003: Ar- gutes Jahr und Erntegluck" - ein Motivkomplex in der altnordischen Literatur und sein religionsgeschichtlicher Hintergrund [w:] Runica - Germanica - Mediaevalia,
s. 282-308, Berlin-New York (Ergnzungsbande zur RGA, t. 37).
Jochens J., 1996: Old Norse Images of Women, Philadelphia.
Johannsson Alexander, 1956: Islandisches Etymologisches Wrterbuch, Bem.
Kabell A., 1975: Bugi und der Ringeid [w:] ANF, t. 90, s. 30-40.
Kabell A., 1980: Skalden und Schamanen, Helsinki 1980 (FF Communications, No.227).
Kauffmann F., 1926: ber den Schicksalglauben der Germanen, Zeitschrift fr Deutsche Philologie,
t. 50, s. 360-408.
Kiil V.. 1960: Hlidskjalf og seidhjallr, ANF, t. 75, s. 84-112.
Kiil V., 1962: The Norse Prophetess and the ritually induced Prostitution, Norveg, t. 9, s. 159-174.
Kjolbye M.-L., 1989: Nyt lys pa Baldersmyten, Danske Studier, s. 47-68.
Klare H.-J.. 1933-1934: Die Toten in der altnordischen Literatur. APhS, t. 8. s. 1-56.
Kousgard Srensen J., 1974: Odinkar og andre navne p -kar. Namn og Bygd, t. 62, s. 108-116.
Kragerund Alv, 1981: De mytologiske sporsmal i Favnesmal, ANF, t. 96, s. 9-48.
Krappe A.H.. 1928-1929: La legende de Gunnar Half (Olafs Saga Tryggvasonar. chapt. 173).
APhS. t. 3, s. 226-233.
Krappe A.H., 1931-1932: Les dieux jumeaux dans la religion germanique. APhS, t. 6, s. 1-25.
Krappe A.H., 1934, Odin enter lesfeux, APhS, t. 8, s. 136-145.
Kreutzer G., 1999: Valhall - Himmel - Holle. Das Bild des Knigs Hakon Adalsteinsfostri in der
nordischen Literatur des Mittelalters [w:] Die Aktualitt der Sage. Festschrift fr H. Schottmann.
s. 85-110, Berlin, New York (Ergnzungsbande zur RGA, t. 21).
Kroesen R 1996: Ambiguity in the relationship between heroes and giants, ANF, t. 111, s. 57-71.
Kroesen R., 2001: The great god Thorr - a war god?, ANF, t. 116, s. 97-109.
341
Krogmann W., 1931-1932: Hoenir, APhS, t. 6, s. 311-327.
Krogmann W., 1938: Loki, APhS, t. 12, s. 59-70.
Kristensen M., 1930-1931: Skjoldens Mytologi, APhS, t. 5, s. 67- 92.
Kuhn H., 1971: Der lteste Christentum Islands, Zeitschrift fr Deutsches Altertum und Deutsche
Literatur, t. 100, s. 4-40.
Kuhn H., 1973: Alben [w:] RGA, t. 1, s. 130-132.
Labuda G 1961: rda skandynawskie i anglosaskie do dziejw Sowiaszczyzny, Warszawa.
Labuda G., 1961a: rda, sagi i legendy do najdawniejszych dziejw Polski, Warszawa.
Landolt C , 1999: Hedeninge [w:] RGA, t. 14, s. 109-110.
Landolt C., 1999a: Hildedichtung und Hildesage [w:] RGA 14, 1999, s. 561-565.
Lelewel J., 1807 - patrz Edda poetycka
Lelewel J., 1828 - patrz Edda Snorriego Sturlusona
Leciejewicz L., 1979: Normanowie, Wrocaw.
Lecouteaux C , 1998: Trapaslici a Elfove ve stredoveku, Praha.
Liberman A., 1978: Germanie sendan, to make a sacrifice ", Journal of English and Germanic Phi
lology, t. 77, s. 473-488.
Liberman A., 2002: What happened to female Dwarfs? [w:] Mythological Women, Studies in Memo
ry of Lotte Motz, wyd. R. Simek, W. Heizmann, Wien, s. 257-264.
Lid N., 1950: Trolldom. Nordiske Studier, Oslo.
Liestol A., 1945: Freyfaxi, MoM, s. 59-66.
Liestol A., 1963: Runer fra Bryggen, Viking. Tidskrift for norron arkeologi, t. 27, s. 5-54.
Liestol A., 1965: Runavisur fra Bjorgvin, Skirnir, t. 139, s. 27-51.
Lincoln B., 1979: The Hellhound, Journal of Indo-European Studies, t. 7 (z. 3/4), s. 273-285.
Lincoln B., 1986: Myth, Cosmos, and Society. Indo-European Themes of Creation and Destruction,
Cambridge/Mass.
Lincoln B., 1991: Death, War, and Sacrifice. Studies in Ideology and Practice, Chicago, London.
Lindow J., 1988: Scandinavian Mythology. An annotated Bibliography, New York, London.
Lindow J., 1996: 77iori Duel with Hrungnir, Alvissmal 6, s. 3-20.
Lindow J., 1997: Murder and Vengeance among the Gods. Baldr in Scandinavian Mythology, Hel
sinki (FF Communications 262).
Lindquist I., 1923: Galdrar. De gamla germaska trollsagemas..., Gteborg.
Lindqvist S., 1941-1942: Gotlands Bildsteine, t. 1-2, Stockholm.
Lindroth H., 1915: Bodn, Son och Odroerir, MoM, s. 174-177.
Ljunberg H., 1947: Tor. Undersokningar i indoeuropeisk och nordisk religionshistoria. I. Den nordi
ske skaguden och beslaktade indoeuropeiska gudar. Den nordiske skaguden i bild och myt, Uppsala.
Lnnroth L., 1981: lord fannz aeva ne upphiminn. A Formula Analysis [w:] Speculum Norroenum.
Norse Studies in Memory of Gabriel Turville-Petre, wyd. U. Dronke, Odense, s. 310-327.
Lnnroth L., 1986: Domaldi's Death and the Myth of Sacral Kingshgip [w:] Structure and Meaning
in Old-Norse Literature. New Approches to Textual Analysis and Literary Criticism, wyd. J. Lindow et alii, Odense, s. 73-93.
Lundgreen M., 2003: Phol [w:] RGA, t. 23, s. 140-141.
Maciszewski R., 1998: Mity skandynawskie. Warszawa.
Maier B., 1999: Heimdall [w:] RGA, t. 14, s. 236-237.
342
Maier B., 2000: Idunn [w:] RGA, t. 15, s. 332-333.
Maier B 20O0a: Ing-Ingvi [w:] RGA, t. 15, s. 417-418.
Marold E., 1972: Das Walhallabild in den Eiriksmal und den Hakonarmal, Medieval Scandinavia,
t. 5, s. 19-33.
Marold E., 1975: 77ior weihe diese Runen, Frhmittelalterliche Studien, t. 8, s. 195-222.
Marold E., 1992: Die Skaldendichtung als Quelle der Religionsgeschichte [v/:]Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 685-719.
Marold E., 1998: Runeninschriften als Quelle zur Geschichte der Skaldendichtung [w:] Runeninschriften als Quelle interdisziplinren Forchung, wyd. K. Dwel, Berlin, New York, s. 667-693
(Ergnzungsbnde zur RGA 15).
Marold E., 2001: Altislandische Liebesdichtung [w:] RGA, t. 18, s. 378-385.
Marstander S., 1976: Ynglingeaettens graver [w:J The Third International Saga-Conference, Oslo
[maszynopis powielony].
Maurer K., 1855-1856: Die Bekehrung des norwegischen Stammes zum Christenthume, t. 1-2,
Mnchen.
McKinnel J., 2002: Thorgerdr Holgabrudr and Hyndluljod [w.j Mythological Women, Bonn, s. 265291.
McKinnel J., Simek R., DUwel K., 2003: Runes, Magic and Religion, Wien (Studia Medievalia Septentrionalia 10).
Medieval Scandinavia, 1993: Medieval Scandinavia. An Encyclopedia, wyd. P. Pulsiano, New York,
London.
Meid W., 1992: Die germanische Religion im Zeugnis der Sprache [w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 486-507.
Meissner R., 1921: Die Kenningar der Skalden, Bonn, Leipzig.
Meissner R., 1924: Die Sprche der Gtter, Riesen und Zwerge in den Alvismal, Zeitschrift fr deutches Altertum, t. 61, s. 128-140.
Meulengracht Srensen P., 1977: Starkad, Loki og Egill Skallagrimsson[w:] Sjotiu ritgerdir helgadir
Jakoby Benediktssyni, Reykjavik, s. 756-768.
Meulengracht Srensen P, 1983: The unmanly Man. Concepts of sexual defamation in early Northem society, Odense.
Meulengracht Srensen P., 1986: Thor's Fishing Expedition [w:J Words and Objects: towards a Dialogue between Archaeology and History of Religions, Oslo, wyd. G. Steinsland, s. 257-278.
Meulengracht Srensen P., 1988: Loki's senna in Aegir's Hall [w:] Idee, Gestalt, Geschichte. Festschrift Klaus von See, wyd. G.W. Weber, Odense, 239-259.
Meulengracht Srensen P., 1990: Der Runenstein von Rk und Snorri Sturluson - oder Wie
aussagekrftig sind unsere Quellen zur Religionsgeschichte der Wikingerzeit?" [w:] Old Norse
and Finnish Religions and Cultic Place-Names, wyd. T. Ahlbck, bo, Stockholm, s. 58-71.
Meulengracht Srensen P., 1991: Hakon den Gode og Guderne [w:] Fra stamme til stat i Danmark,
t. 2, wyd. P. Mortensen, B.M. Rasmussen, rhus, s. 235-244.
Meulengracht Srensen P, 1992: Freyr in den Islandersagas [w:] Germanische Religionsgeschichte.
Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 720-735.
Meulengracht Srensen P., 1996: Fortaelling og aere. Studier i islaendingesagaeme, Oslo.
Mitchell S.A., 1985: The Whetstone as Symbol of Authority In Old English and Old Norse, Scandinavian Studies, t. 57, s. 1-31.
Moltke E., Runerne i Danmark og deres oprindelse, Kbenhavn.
344
Nsstrm B.-M., 1992: The Goddesses in Gylfaginning [w:] Snorrastefna, wyd. Ulfar Bragason,
Reykjavik 1992, s. 193-203.
Nsstrm B.-M., 1995: Freyja - the Grat Goddess of the North, Lund.
Nsstrm B.-M., 1997: Stucken, hngd och drnkt. Rituella monster i norrn litteratur och i Adam
av Bremens notiser om Uppsalakulten [w:] Uppsala och Adam av Bremen, wyd. A. Huldgrd,
s. 75-100.
Nsstrm B.-M., 1999: Biota, soa och senda. Om offer i fomskandinavisk religion [w:] Religion och
samhalle i det forkristna Norden. Et symposium, wyd. U. Drobin, Odense, s. 157-170.
Nsstrm B.-M., 2001: Fornskandinavisk religion. En grundbok. Lund.
Nsstrm B.-M., 2002: Blot. Tro och offer i det forkristna Norden, Stockholm.
Naumann H., 1940: Altdeutsches Volksknigtum, Stuttgart.
Naumann H., 1938: Der Knig und die Seherin, Zeitschrift fr Deutsche Philologie, t. 63, s. 347-358.
Naumann H.-P., 1984: Disen [w:] RGA, t. 5, s. 494-497.
Neckel G., 1909: Zur Einfhrung in die Runenforschung, 2: Die Runen Kulturhistorisch betrachtet,
Germanisch-Romanische Monatsschrift, t. 1, s. 81-95.
Neckel G., 1920: Die berlieferungen vom Gotte Balder, Dortmund.
Nedoma R., Pietroassa. Deutung [w:] RGA, t. 23, 156-158.
Neumann E., 1955: Das Schicksal in der Edda, t. 1. Der Schicksalbegriff in der Edda, Giessen.
Neumann G., Stuart P, 2002: Nehalennia, [w:] RGA, t. 21, s. 61-65.
Nielsen N.A., 1969: Freyr, Ullr, and the Sparlsa stone. Medieval Scandinavia, t. 2, s. 102-128.
Nielsen N.A., 1976: Myten om krigen og fredsslutningen mellem asrene og vanerne [w:] Nordiska
studier i filologi og lingvistik. Festskrift G. Holm, Lund, s. 310-315.
Ninck M., 1967 [1935]: Wodan und Germanischer Schicksalglaube, Darmstadt.
Nitschke R.K., 1983: Literatura staroskandynawska [w:] Dzieje Literatur Europejskich, t. 2, red.
W. Floryan, Warszawa, s. 6-31.
Nordal Sigurdur, 1971: Three Essays on Voluspa, Saga-Book of the Viking Society, t. 18, s. 79-135.
Nordal Sigurdur, 1978-1979: The Author of Voluspa, Saga-Book of the Viking Society, t. 20, s. 114
130.
North R., 1997: Heathan Gods in Old English Literature, Cambridge.
Nylen E., Lamm J.P., 1991: Bildsteine auf Gotland, NeumUnster.
Ohlmarks A., 1936: Totenerweckung in Eddalieder, ANF, t. 52, s. 264-297.
Ohlmarks A., 1937: Heimdals Horn und Odins Auge, Lund-Kopenhagen.
Olafsson Olafur, 1969: Sigurdr duldi nafns sin, Andvari, nyr flokkur, t. 12, s. 182-189.
Olsen M., 1909: Fra gammelnorsk mythe og kultus, MoM, s. 17-36.
Olsen M., 1916: Om troldruner, Edda, t. 5, s. 225-245.
Olsen M., 1926: Aettegard og Helligdom, Kristiania.
Olsen M., 1931-1932: Valhall med de mange dorer, APhS, t. 6, s. 151-170.
Olsen M., 1944: Egils viser om Eirik blodoks og dronning Gunnhild (Lausavlsur 19, 20 og 24),
MoM, s. 180-200.
Olsen O., 1966: Horg, hov og kirke, Kbenhavn.
Palsson H., Simek R., 1987 - patrz Simek R., H. Palsson.
Palsson H., 1998: Snorri Sturluson and the Everlasting Battle [w:] Snorri Sturluson. Beitrage zu
Werk und Rezeption, wyd. H. Fix, s. 44-55, Berlin, New York (Ergnzungsbande zur RGA, t. 18).
345
Pering B., 1941: Heimdall. Religionsgeschichtliche Untersuchung zum Verstndnis der altnordi
schen Gtterwelt, Lund.
Perkins R., 2001: Thor the Wind-Raiser and the Eyrland Image, London.
Pesch A., 2002: Frauen und Brakteaten. Eine Skizze [w:] Mytholgical Women, Bonn, s. 33-80.
Philipson E.A., 1929: Germanisches Heidentum bei den Angelsachsen (Klner Anglistische Arbei
ten, t. 4).
Piekarczyk S., 1962: Krlowie, Herosi, Bogowie, Kwartalnik Historyczny, t. 69, s. 567-589.
Piekarczyk S., 1963: O spoeczestwie i religii w Skandynawii VIII-XIII wieku, Warszawa.
Piekarczyk S., 1968: Barbarzycy i chrzecijastwo. Konfrontacje spoecznych postaw i wzorcw
u Germanw, Warszawa.
Piekarczyk S., 1979: Mitologia germaska, Warszawa.
Piekarczyk S., 1986: Religia Germanw [w:] Zarys dziejw religii, red. J. Keller et alii, Warszawa,
s. 409-431.
Pipping H., 1926: Eddastudier II, Helsinki (Studier i nordisk filologi, t. 17).
Pipping R., 1928: Oden i galgen, Helsingfors (Studier i nordisk filologi 18/2).
Pipping R., 1928a: Om Gullveig-stroferna i Voluspa [w:] Festskrift til Finnur Jonsson, Kbenhavn,
s. 225-228.
Plats och praxis, 2002: Plats och praxis. Studier av nordisk forkristen ritual, red. K. Jennbert, A. Andren, C. Raudvere, Lund.
Pluskowski A., 2000: The Sacred Gallows: Sacrificial Hanging to Odinn [w:] Early Medieval Religion, s. 55-81 (Archaeological Review from Cambridge 17/2).
Polome E., 1969: Some Comments on Voluspa, Stanzas 17-18 [w:] Old Norse Literature and Mythology. A Symposium, ed. E. Polome, Austin 1969, s. 265-290.
Polome E., 1970: The Indo-European Component in Germanic Religion [w:] Myth and Law among
the lndo-Europeans. Studies in Indo-European Comparative Mythology, wyd. J. Puhvel, Berkeley, Los Angeles, London, s. 55-82.
Polome E., 1995: Freyr [w:] RGA, t. 9, s. 587-594.
Polkowski E., 1973: Dziedzictwo wierze pogaskich w redniowiecznych Niemczech. Defuncti vivi,
Warszawa.
Price N., 2002: The Viking Way. Religion and War in Late Iron Age Scandinavia, Uppsala (Aun 31).
Reuschel H., 1934: Der Gltertrug im Gunnarsthattr helmings, ZfdA, t. 71, s. 155-157.
Roesdahl E.. 1992: The Vikings, Penguin.
Rooth A.B., 1961: Loki in Scandinavian Mythology, Lund.
Ros J., 1969: Heroje pnocy, Warszawa.
Ross A., 1962: Severed Heads in Wells: An Aspect of the Well Cult, Scottisch Studies, t. 6, s. 31^18.
Rozenfeldt H., 1984: Dioskuren [w:] RGA, t. 5, s. 482-184.
Rozniecki S., 1901: Perun und Thor, Archiv fr slavische Philologie, t. 23, s. 462-520.
Ryan J.S., 1963: Othin in England. Evidence from the Poetry for a Cult of Woden in Anglo-Saxon
England, Folklore, t. 74, s. 460-480.
Rydving H., 1996: Suttungamjodet, vishetens kalla [w:] Rus och Rit. Om droger och religioner, red.
H. Rydving, Malm, s. 155-162.
Scandinavia and Christian Europe, 2003: Scandinavia and Christian Europe in the Middle Ages. Pa
pers of the 12'h International Saga Conference Bonn/Germany..., wyd. R. Simek, J. Meurer,
Bonn.
346
Schier K., 1963: Die Erdschopfung aus dem Urmeer und die Kosmogonie der Voluspa [w:] Mrchen.
Festschrift fr Friderich von den Leyen, Mnchen, s. 303-334.
Schier K., 1965: Husdrapa 2. Heimdall, Loki und die Meerniere [w:] Festschrift fr Otto Hfler zum
75. Geburtstag, Wien, s. 577-588.
Schier K., 1968: Freys und Frodis Bestattungen [w:] Festschrift fr Otto Hfler, t. 2, Wien, s. 386409.
Schier K., 1976: Die Husdrapa von Ulf Uggason und die bildliche berlieferung altnordischen Mythen [w:] Minjarog Mentir, Reykjavik, s. 425-443.
Schier K., 1976: Baldr [w:] RGA, t. 2, s. 2-7.
Schier K., 1992: Skandinavische Felsbilder als Quelle fr die germanische Religionsgeschichte?
[w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 162-228.
Schjdt J.R, 1981: Voluspa - cyklisk tidsopfattelse i gammelnordisk religion. Danske Studier, s. 91-96.
Schjdt J.P., 1981a: Om Loke endnu engan, ANF, t. 96, s. 48-86.
Schjdt J.R, 1983: Livsdrik ok vidensdrik. Et problemkompleks i nordisk mytologi, Religionsvitenskabeligt Tidsskrif, t. 2, s. 85-102.
Schjdt J.R, 1988: The fire ordeal" in the Grimnismal - initiation or annihilation?, Medieval Scandinavia, t. 12, s. 29-41.
Schjdt J.P., 1988a: Hovedtendenser i den nye forskning inden for nordisk mytologi. Danske Studier,
s. 133-153.
Schjdt J.P., 1990: Horizontale und vertikale Achsen in der vorchristlichen skandinavischen Kosmologie [w:] Old-Norse and Finnish Religions and Cultic Place-Names, red. T. Ahlback, bo,
s. 35-57.
Schjdt J.P, 1991: Relationen mellem aser og vaner og dens ideologiske implikation [w:] Nordisk
hedendom. Et symposium, s. 303-319.
Schjdt J.P., 1992: Nio man ec heima, nio ividi, miotvid maeran fyr mold nedan. Tid og rum i Voluspa 2, ANF, 1.107, s. 156-166.
Schjdt J.P., 1993: The Relation between the two Phenomenological Categories Initiation and Sacrifice as Exemplified by the Norse Myth on Odinn on the Tree [w:] The Problem of Ritual, wyd.
T. Ahlbck, Stockholm, s. 261-273.
Schlauch M., 1976: Stare sagi islandzkie, Warszawa.
Schmidt-Wiegand R., 1992: Spuren paganer Religiositt in frhmittelaterlichen Rechtsquellen [w:]
Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 575-587.
Schneider H., 1936: Muspili, Zeitschrift fr deutsches Altertum und deutche Literatur, t. 73, s. 1-32.
Schneider H., 1938: Die Gtter der Germanen, Tbingen.
Schneider K., 1956: Die Germanischen Runennamen. Versuch einer Gesamtdeutung, Meisenheim/Glan.
Schomerus R., 1936: Die Religion der Nordgermanen im Spiegel christlicher Darstellung, Leipzig.
Schrder F.R., 1918: Hoenir. Eine mythologische Untersuchung, Beitrge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, t. 43, s. 219-252.
Schrder F.R., 1924: Germanentum und Hellenismus, Heidelberg.
Schrder F.R., 1927: Njords nackte Fusse, Beitrage zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, t. 51, s. 31-32.
Schrder F.R., 1955: Das Hymirlied. Zur Frage verblasster Mythen in den Gterliedern der Edda,
ANF, t. 70, s. 1-40.
Schrder F.R., 1957: Indra, Thor und Herakles, Zeitschrift fr deutsche Philologie, t. 76, s. 1-41.
347
Schroeder F.R., 1960: Die Gttin des Urmeers und ihr mannlicher Partner, Beitrage zur Geschichte
der deutschen Sprache und Literatur, t. 82, s. 221-264.
Schroeder F.R., 1967: Heimdall, Beitrage zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, t. 89,
s. 1-41.
Schroeter K.R., 1994: Entstehung einer Gesellschft. Fehde und Bndniss bei den Wikingern, Berlin.
Scovazzi M , 1960: La Saga di Hrafnkell e il problema delie saghe lslandesi, Brescia.
Scovazzi M., 1967: Paganesimo e Cristianesimo neue saghe nordiche [w:] La conversione al christianesimo nell'Europa dell'alto Medioevo, Settimane di Studio del Centro Italiano di Studii sull'alto Medioevo, t. 14, Spoletto, s. 760-783.
Scovazzi M., 1969: Nerthus e la volva [w:] Einarsbk, Reykjavik, s. 309-323.
Simek R., 1995: Lexikon der germanischen Mythologie, Stuttgart.
Simek R., 2002: Godesses, Mothers, Disir: Iconography and interpretation of the female deity in
Scandinavia in the first millenium [w:] Mythological Women, Wien, s. 93-124.
Simek R., 2003: Religion und Mythologie der Germanem, Darmstadt.
Simek R., H. Palsson, 1987: Lexikon der altnordischen Literatur, Stuttgart.
Simpson J., 1962-1965: Mimir: Two Myths or One? Saga-Book of the Viking Society, t. 16, s. 4 1 53.
Supecki L.P., 1984: Obrzdek pogrzebowy pogaskich Rusw w wietle relacji ibn Fadlana, Euhemer. Przegld Religioznawczy, t. 134, s. 83-100.
Supecki L.P., 1987: Wilkolactwo, Warszawa.
Supecki L.P., 1994: Wojownicy i Wilkoaki, Warszawa.
Supecki L.P., 1994a: Slavonic Pagan Sanctuaries, Warsaw.
Supecki L.P, 1995: Vanda mari, Vanda terrae, aeri Vanda imperet. The tripartite earth-heaven-sea
formula, wiatowit, t. 40, s. 158-167.
Supecki L.P., 1996: Kastadi fyrir bord ondvegissulum sinum. Obrzd zajmowania ziemi przez pier
wszych osadnikw islandzkich [w:] Sowiaszczyzna w Europie, t. 1, Wrocaw, s. 89-95.
Supecki L.P., 1998: Wyrocznie i wrby pogaskich Skandynaww, Warszawa.
Supecki L.P., 2000: Sanktuaria w wiecie natury u Sowian i Germanw [w:] Czowiek, Sacrum,
rodowisko. Miejsca kultu we wczesnym redniowieczu, Wrocaw, s. 3946 (Spotkania Bytom
skie IV).
Supecki L.P., 2000a: 'Cultural' and 'Natural' in Norse Pagan Religion [w:] Czowiek i Przyroda
w redniowieczu i wczesnym okresie nowoytnym, Warszawa, s. 65-72.
Supecki L.P., 2000b: Czy w pogaskiej mitologii Sowian istnieli Olbrzymi? [w:] Archeologia w teo
rii i praktyce, Warszawa, s. 447-458.
Supecki L.P., 2001: Pocztek i koniec wiata w mitologii nordyckiej [w:] Origines mundi, gentium et
civitatum, Wroclaw, s. 31-51 (Acta Universitatis Wratislaviensis No 2339).
Supecki L.P., 2001a: Hrg w pogaskiej religii Skandynaww epoki Wikingw [w:] Ludzie. Koci,
Wierzenia, Warszawa, s. 289-294.
Supecki L.P., 2002: Wiedza wyssana z palca. Zapomniany rytua mantyczny dawnych Germanw,
Celtw i Sowian [w:] Imago narrat. Obraz jako komunikat w spoeczestwach europejskich,
Wrocaw, s. 189-202 (Acta Universitatis Wratislaviensis 2478).
Soderberg B., 1987: Lokasenna - engenheter och alder, ANF, t. 102, s. 18-99.
Steblin-Kamienskij M., 1982: Valkyries and Heroes, ANF, t. 97, s. 81-93.
Steblin-Kamienskij M., 1982a: Ze wiata sag. Warszawa.
348
Steger H., 1961: David rexel propheta, Nrnberg.
Steinsland G., 1979: Treet i Voluspa, ANF, t. 94, s. 120-150.
Steinsland G., 1983: Antropogonimyten i Voluspa: En tekst og tradisjonskritisk analyse, ANF, t. 98,
s. 80-107.
Steinsland G., 1986: Giants as Recipients of Cult in the Viking Age? [w:] Words and Objects: Towards Dialogue between Archaeology and History of Religion, wyd. G. Steinsland, Oslo, s. 212
222.
Steinsland G., 1989: Religionsskiftet i Norden - et dramatisk ideologiskifte [w:] Medeltidens fdelse,
wyd. A. Andren. Lund, s. 203-212.
Steinsland G., 1990: Pagan Myth in Confrontation with Christianity: Skirnismal and Genesis [w:]
Old Norse and Finnish Religions and Cultic Place-Names, wyd. T. Ahlbck, bo, s. 316-328.
Steinsland G., 1991: Det helige bryllup og norron kongeideologi. En analyse av hierogami-myten
i Skirnismal, Ynglingatal, Haleygjatal og Hyndluljd, Oslo.
Steinsland G., 1991a: Religionsskiftet i Norden og Voluspa 65 [w:] Nordisk hedendom. Et symposium, Odense, s. 335-348.
Steinsland G., 1992: Die mythologische Grundlager nordischen Knigsideologie [w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 736-751.
Steinsland G., 1992a: Myte og ideologi. Bryllupsmyten i eddadiktning og hos Snorri. Om det mytologiske grundlaget for norron kongeideologi [w:] Snorrastefna, red. Ulfar Bragason, Reykjavik,
s. 226-240.
Steinsland G., Vogt K., 1981: Aukinn ertu Uolse ok vpp vm tekinn. En religionshistorisk analyse av
Volsathattr i Flateyjarbk. ANF, t. 96, s. 87-106.
Steinsland G Meulengracht Sorensen P., 1994: Menneske og makter i vikingenes verden, Oslo.
Stjernfeld F., 1990: Baldr og verdensdramaet i den nordiske mytologi, Kbenhavn.
Storm G., 1885: Om Thorgerd Holgabrudr, ANF, t. 2, s. 124-135.
Storm G., 1890: Ginnungagap i Mythologien og i Geografien, ANF, t. 6, s. 340-350.
Strm .V., 1966: Die Hauptriten des wikingerzeitlichen nordischen Opfers [w:] Festschrift Walter
Baetke, Weimar, s. 330-342.
Strm . V., 1975: Germanische Religion [w:] Germanische und Baltische Religion, Stuttgart 1975.
Strm F., 1942: On the sacral Origin of the German Death Penalties, Stockholm.
Strm F., 1947: Den doendes makt och Odin i trdet. Acta Universitatis Gotoburgensis, t. 53, cz. 1,
Gteborg, s. 5-91.
Strm F., 1954: Diser, Nornor, Valkyrijor. Fruktbarhetskutt och sakralt kungdome i Norden, Stockholm.
Strm F., 1956: Loki. Ein mythologisches Problem, Gteborg.
Strm F., 1961 [1967]: Nordisk hedendom, Gteborg.
Strm F., 1972: Nid och ergi, Saga och sed, s. 27^17.
Strm F., 1974: Nid, ergi and Old Norse moral attitudes, London (The Dorothea Coke Memorial
Lecture).
Strm F., 1981: Poetry as an instrument of propaganda. Jarl Hakon and his poets [w:] Speculum
Norroenum. Norse Studies in Memory of Gabriel Turville-Petre, Odense, s. 440-458.
Strm F., 1983: Hieros-gamos motivet i Hallfredr Ottarsons Hakonardrapa och den nordnordiska
jarlavardigheten, ANF, t. 98, s. 67-79.
Strm F., 1986: Bog Corpses and Germania, ch. 12 [w:] Words and Objects. Towards a Dialogue between Archaeology and History of Religion, red. G. Steinsland, Oslo, s. 223-239.
349
Strmback D., 1928: Lytir, en fornsvensk gud? [w:] Festschrift til F. Jonsson, Koenhavn, s. 283293.
Strmbck D.. 1935: Sejd. Textstudier i nordisk religionshistoria. Lund (Nordiska texter och
underskningar, t. 5).
Strmbck D., 1949: Ttdrande och diserna. Lund 1949.
Strmbck D., 1963: Uppsala, Iceland and the Orient [w:] Early English and Norse Studies Presented to Hugh Smith, London, s. 178-190.
Strmbck D., 1968: Some remarks on learned and novelistic elements in the Icelandic sagas [w:]
Nordica et Anglica. Studies in honor of Stefan Einarsson, Hague-Paris, s. 140-142.
Strmbck D., 1970: Folklore och filologi, Uppsala.
Strmbck D., 1975: The Conversion of Iceland, Bristol.
Sundqvist O., 1996: Hrskaren i kulten under yngre jarnalder [w:] Religion frn stenalder till medeltid, Linkping, s. 68-88.
Sundqvist O., 1998: Kultledare och kultfunktionarer i det forntida Skandinavien, Svensk religionshistoorisk rsskrift, t. 7, s. 76-104.
Sundqvist 0., 2002: Freyr's offspring. Rulers and religion in ancient Svea society, Uppsala (Historia
Religionum 21).
Sundqvist O., 2003: Priester und Priesterinnen [w:] RGA, t. 23, s. 424-435.
Svavar Sigmundsson, 1992; Atrunadur og ornefhi [w:] Snorrastefna, Reykjavik, s. 241-254.
Sveinbjrn Egilsson, Lexicon Poeticum Antiquae Linguae Septentrionalis, Hafniae 1860 [wyd. 2:
Finnur Jonsson, Kbenhavn 1966].
Szrejter A.. 1997: Mitologia germaska, Warszawa.
Szyjewski A., 1991: Symbolika kruka, Midzy mitem a rzeczywistoci, Krakw.
Timpe D., 1992: Tacitus Germania als religionsgeschichtliche Quelle, [w:] Germanische Religions
geschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 434-485.
Tomicki R., 1974: mij, migrody, Waty mijowe. Z problematyki religii przedchrzecijaskich So
wian, Archeologia Polski, t. 19, s. 483-508.
Tomicki R., 1976: Sowiaski mit kosmogoniczny, Etnografia Polski, l. 20/1, s. 47-66.
Tomicki R., 2000: Czy Krzywe krzywa? Kilka uwag o poytkach z przeytkw [w:] Archeologia
w teorii i praktyce. Warszawa, s. 459-481.
Turville-Petre E.O.G., 1947: The Story of Raud and his Sons, Viking Society for Northern Research.
Payne Memorial Series, t. 2.
Turville-Petre E.O.G., 1953: Origins of Icelandic Literature, Oxford.
Turville-Petre E.O.G., 1963: A Note on the Landdisir [w.J Early English and Norse Studies Presen
ted to Hugh Smith, London, s. 196-201.
Turville-Petre E.O.G., 1964: Myths and Religion of the North. The Religion of Ancient Scandinavia.
London.
Turville-Petre E.O.G., 1972: Nine Norse Studies, London.
Turville-Petre E.O.G., 1976: Scaldic Poetry, Oxford.
Vogt W.H., 1927: Stilgeschichte der eddischen Wissendichtung, t. 1: Der Kultredner (thulr), Breslau.
Vogt W.H., 1936: Zwei Flche der gridamal, ANF, t. 52, s. 325-335.
Vries J. de, 1930-1931: Ginnungagap, APhS, t. 5, s. 41-66.
Vries J. de, 1931: Contribution to the Study of Oihin Especially in his Relations to Agricultural Pra
ctices in Modern Popular Lore, Helsinki (FF Communications 94).
350
Vries J. de, 1932-1933: ber Sigvats Alfablots-Strophen, APhS, t. 7, s. 169-180.
Vries J. de, 1933: The Problem of Loki, Helsinki (FF Communications 110).
Vries J. de, 1934: ber Sigvats Alfabits-Strophen, APhS, t. 7, s. 169-180.
Vries J. de, 1941/42: Altnordische Literaturgeschichte, t. 1-2, Berlin-Leipzig.
Vries J. de, 1951: Kimbren und Teutonen. Ein Kapitel aus den Beziehungen zwischen Kelten und
Germanen [w:] Erbe der Vergangenheit. Festgabe fr K. Helm, Tbingen, s. 12-24.
Vries J. de, 1954: ber das Verhltnis von Odr und Odinn, ZfdPh, t. 73, s. 337-353.
Vries J. de, 1955: Der Mythos von Balders Tod, ANF, t. 70, s. 41-60.
Vries J. de, 1955a: Heimdallr, dieu enigmatique, Etudes Germanique, t. 10, s. 257-268.
Vries J. de, 1956/57: Altgermanische Religionsgeschichte, t. 1-2, Berlin.
Vries J. de, 1959: Loki... und kein Ende [w:] Festschrift F.R. Schrder, Heidelberg, s. 1-10.
Vries J. de, 1961: Heldenlied und Heldensage, Bern, Mnchen.
Vries J. de, 1962: Altnordisches Etymologisches Wrterbuch, Leiden.
Vries J. de, 1962a: Voluspa Str. 21 und 22, ANF, t. 77, s. 42- 47.
Vries J. de, 1965: Kleine Schriften, Berlin.
Vries J. de, 1977: La religion des Celles, Paris.
Walter E., 1966: Quellenkritisches und Wortgeschichtliches zum Opferfest von Hladir in Snorris
Heimskringla [w:] Festschrift Walter Baetke, Weimar, s. 360-367.
Wammers E., 1997: Hammer und Kreuz. Typologiosche Aspekte einer nordeuropischen Amulettsitte
aus der Zeit des Glaubenwechsels [w:] Rom und Byzanz im Norden. Mission und Glaubenwechsel
im Ostseeraum whrend des 8.-14. Jahrhunderts, t. 1, red. M. Mller-Wille, s. 83-108.
Warmind M.L., 1995: Ibn Fadlan in the Context of his Age [w:] The Ship as a Symbol in Prehistoric
and Medieval Scandinavia, wyd. O. Crumlin-Pedersen, B. Munch Thye, Copenhagen, s. 131-138.
Watt M., 1999: Guldgubber [w:J RGA, t. 13, s. 133-142.
Watt M., 2002: Images of women on Guldgubber" from the Merovingian Age [w:] Mythological
Women, Bonn, s. 81-92.
Weber G.W., 1969: Wyrd. Studien zum Schicksalbegriff der altenglischen und altnordischen Litera
tur (Frankfurter Beitrage zur Germanistik, t. 8).
Wenskus R., 1994: Religion abatardie. Materialien zum Synkretismus in der vorchristlichen politi
schen Theologie der Franken [w:] Iconologia Sacra, Festschrift fr K. Hauck, Berlin-New York,
s. 179-249.
Wessen E., 1929-1930: Schwedische Ortsnamen und altnordische Mythologie, APhS, t. 4, s. 97-115.
Widengren G., 1965: Die Religionen Irans, Stuttgart.
Wilbur T.H., 1959: The Interpretation of Voluspa 22.4: vitti hon ganda, Scandinavian Studies, t. 31,
s. 129-136.
Wolfram H., 1996: Germanie, Krakw.
Wood FT., 1949: The Voluspa and its Name, Scandinavian Studies, t. 20, s. 209-216.
Zauska-Stromberg A., 1976: Gramatyka jzyka staroislandzkiego, Stockholm.
Zimmer S., Huldgrd A., 2002: Nerthus und Nerthuskult [w:] RGA, t. 21, s. 83-89.
Zoega G.T., 1910: y4. Concise Dictionary of Old-Icelandic, Oxford.
SPIS S K R T W
poetyckiej:
Fjm. - Fjolsvinnsmal
Grm. - Grimnismal
Grp. - Gripisspa
Grt. - Grottasong
Hav. - Hvaml
Hdl. - Hyndluljod
Fm. - Fafnismal
Gg. - Grogaldr
Hm. - Hamdismal
Gdr. - Gudrunarkvida
Hrbl. - Harbardsljod
Akv. -Atlakvida
Alv. - Alvissmal
Atm. - Atlamal
Bdr. - Baldrs draumar
352
Hunn. - Hunnenschlachtlied
Rth. - Rigsthula
Hym. - Hymiskvida
Sdf. - Sigdrifumal
Skir. - Skirnismal
Svm. - Svipdagsmal
Thrk. - Thrymskvida
Ls. - Lokasenna
Vkv. - Volundarkvida
Oddr. - Oddrunargratr
Vfm. - Vafthrudnismal
Rm. - Reginsmal
Vsp. - Voluspa
W Y K A Z ILUSTRACJI
Rye. 1. Zota blaszka z Lundeborga. Scena czona z motywem hierogamii w mitologii nor
dyckiej (za L.P. Supecki 1998)
Ryc. 2. Krl Gylfi przed bogami. Gylfi przebrany za Gangleriego stoi przed tronem, na kt
rym zasiadaj pouczajcy go o skandynawskiej mitologii bogowie Har, Jafnhar i Thridi
(przerys postaci z miniatury w Codex Upsaliensis. Oryginalna posta strony prze
drukowana w faksymile oryginau: Snorre Sturlusons Edda. Uppsala-handskriften
DG 11, t. 1, wyd. A. Grape, Uppsala 1962)
20
25
68
69
79
Ryc. 7. Wotan/Odyn (?). ptak, ko i jele. Scena ze zotego brakteatu z Skrydstrup. Dania.
obecnie w Kopenhadze (za: K. Hauck 1972, 63)
80
Ryc. 8. Odyn w postaci orla zwraca mid poezji. Fragment kamienia obrazkowego Hammars
III, Gotlandia, Szwecja, ca VIII wiek (przerys za: E. Nylen, J P. Lamin 1991. 50)
Ryc. 9. Tyr trzymajcy dto w paszczy Fenrira. Scena ze zotego brakteatu z Trollhttan,
Szwecja (przerys za: K. Hauck 1978, 361). Na brakteacie z Trollhttan Tyr trzyma
w paszczy Fenrira lew rk, natomiast na brakteacie z Hamburga (K. Hauck 1978,
Tafel 33) zgodnie ze znan treci mitu - praw
92
Ryc. 10. Odyn na Sleipnirze. Posta wojownika na omionogim koniu, ktrego wita kobieta
(moe Walkiri) z rogiem w doni. Albo Odyn powracajcy do Walhalli, albo powi
tanie u jej bram polegego bohatera (wysuwane s te inne interpretacje). Kamie
obrazkowy Tjngvide 1. Gotlandia, Szwecja, VIII wiek (za: S. Lindqvist 19411942, nr 305)
Ryc. 11. Odyn i wilkoak. Taczca posta bez jednego oka, zapewne Odyn. obok niego wo
jownik w wilczej skrze. Patryca z Thorslundy (za: W. Duczko 2002, 178)
107
89
354
Rye. 12. Bg pochylajcy sie nad lecym koniem. Przedstawienie interpretowane jako zna
ny z Drugiego zaklcia merseburskiego epizod uzdrowienia nogi konia Baldra
przez Wotana/Odyna. Scena z brakteatu Schnen-B (za: K. Hauck 1992. 242). Po
dobnie interpretuje si przedstawienia samej gowy boga widniejcej nad koniem ze
zaman przedni nog (na ktrej czasem siedzi ptak), jak np. na brakteacie
Hlsinborg (K. Hauck 1978. Tafel 26)
Ryc. 13. Samoofiara Odyna? Przedstawienie na zotym brakteacie rs B. Posta wojownika
z wczni o zakrconym drzewcu i ostrzu skierowanym w stron trzymajcej j
postaci ludzkiej z koskim ogonem. Przedstawienie interpretowane jako nawizanie
do mitu samoofiary Odyna (przerys z: K. Hauck 1978, 397)
Ryc. 14. Kamie z Altuna w Upplandzie. Szwecja, X wiek. Na grze posta na podwysze
niu (Odyn?), w rodku posta na koniu (Frej?), u dou Thor walczcy z Midgardsor
mem. Wida, jak stopa Thora przebija poszycie odzi (przerys za: E.O.G. TurvillePetre 1964, Fig. 21)
Ryc. 15. Srebrny motek Thora. Skania, koniec X wieku (za: Viking og Hvidekiist. Norden
og Europa 800-1200, wyd. E. Roesdahl, Kbenhavn 1992, 190)
Ryc. 16. Symbol valknuta (przerys za: E. Nylen, J.P. Lamm 1991, 64)
Ryc. 17. Midgardsorm. Scena przedstawiajca Wa wiata poykajcego eb byka zatknity
na hak wdki Thora. Fragment miniatury z papierowego manuskryptu Eddy poetyc
kiej AM 738 z 1680 roku (ongi w Kopenhadze, Det Amamagnaeanske Sammling,
obecnie w Stofnun Arna Magnussonar w Reykjaviku)
Ryc. 18. Frej z Rllinge. Szwecja. Maleka figurka uznawana za wyobraenie boga Freja
(przerys za: Viking og Hvidekrist. Norden og Europa 800-1200, wyd. E. Roesdahl.
Kbenhavn 1992, 147)
Ryc. 19. Fragmenty zaklcia runicznego z Bergen (przerys za: A. Liestl 1965, fig. 3) . . .
Ryc. 20. mier Baldra. Brakteat Faxe (przerys z: K. Hauck 1978)
Ryc. 21. Olbrzymka Hyrrokin. Olbrzymka jedzie na wilku trzymajc we jako wodze. Ka
mie z Hunestad w Skanii, Szwecja. XI wiek
Ryc. 22. Zloty rg z Gallehus. Jeden z dwch zotych rogw z pocztkw epoki wdrwek
ludw, odnalezionych w Gallehus, ale w 1802 roku ukradzionych z Muzeum w Ko
penhadze i przetopionych, znanych jedynie z przerysu Ole Worma (za: L. Jacobsen.
E. Moltke, Danmurks Runeinnskrifter, t. 1, 1941, 12 i 16)
Ryc. 23. Fontanna Gefjon w Kopenhadze. XIX wiek (fot. L.P. Supecki)
Ryc. 24. Kobieca posta na brakteacie Grossfahner-B (za: Mythological Women 2002, Plate lc).
Ryc. 25. Sceny z mitu Sygurda na pycie runicznej z Ramsunda. Sdermanland, Szwecja,
XI wiek (za: L.P. Supecki 2002, 192)
Ryc. 26. Domniemany Thurs. Trjgowa posta na mniejszym rogu z Gallehus (za: G. Leczyk, wiatowi! zbruczaski, Materiay Archeologiczne" 5, 54)
Ryc. 27. Loki z zaszytymi ustami. Kamie z wyposaenia stanowiska hutniczego w Sanptun
(Dania) z ok. 1000 roku (za: Danefae. Til Hendes Majestaet Dronning Margarete II,
red. PV. Glob, Kbenhavn 1980, 32)
Ryc. 28. Wojownicy w hemach zdobionych wyobraeniem dzika. Scena na patrycy z Torslunda(zaW. Duczko 2002, 178)
Ryc. 29. Wz z pochwku odziowego w kurhanie w Oseberg, Norwegia, IX wiek. Obecnie
w Viking Ship Museum w Oslo (za: L.P. Supecki 1998, 135)
Ryc. 30. Tkanina z Oseberg. Procesja kultowa. Akwarela Mary Strom z rekonstrukcj przed
stawie (za: B. Hougen, Osebergfunnets Billedvev,,.Viking", 1940)
114
117
128
129
146
158
159
179
194
208
221
232
233
245
284
326
327
352
360
INDEKS BSTW
I POSTACI M I T Y C Z N Y C H
Baldr 11, 18, 45, 46, 49, 56, 64, 65, 67, 76,
100, 101, 103, 104, 110, 114, 115, 123,
127, 138, 141, 167, 173, 178, 178, 181,
184, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200,
201, 202, 205, 206, 207, 208, 209, 210,
211, 212, 213, 217, 219, 220, 223, 249,
251, 264, 265, 266, 272, 294, 302, 318
Bara 298
Baugi 88
Beli 174
Bergelmir 29
Berling 218, 274, 324
Bestia 28, 29, 42, 118, 288, 290, 300, 305
Bifur318
Bil 34, 250, 251
Billing 316
Blain 36,318
Bofur 318
Bolthom29, 118,290,300
Bombur 318
Bous 123, 206
Bragi 11, 76, 101, 103, 110, 112, 116, 144,
156, 198. 221,230,251,265,305
Brimir 36, 50, 64, 118
Brokkur 323, 324
Buri 11,31, 100, 288
Burr 28, 29, 32, 37, 42, 288
Bylgia 288
Czarne Elfy (= kary) 279, 314
Dagr 33, 34, 106, 322
Dainn 54, 117, 118, 273, 308, 311, 318, 324
Disy 11, 68, 73, 76, 190, 230, 133, 234, 235,
236, 237, 247, 253, 266, 268, 284
356
357
Heimdall 11, 18, 32, 40, 41, 48, 53, 56, 59,
61, 62, 76, 101, 160, 209, 218, 219,
221, 222, 223, 224, 225, 226, 274, 275,
282, 294, 299, 300
Hel (bogini) 50, 65, 158, 196, 201, 202, 207,
210, 212, 213, 215, 234, 249, 294
Hel (zawiaty) 48,49, 50, 55, 59, 61, 67, 103,
124, 201, 202, 205, 207, 210, 211, 212,
266, 267
Heriarfdr (= Odyn) 55
Hermod 49, 76, 101, 103, 104, 112, 126, 127,
204,207, 212,213,231,266
Hlodyna 11, 61, 134, 258
Hoenir 11, 37, 38, 39, 40, 64, 66, 67, 71, 74,
76, 78, 84, 85, 98, 127, 168, 216, 217,
218, 221, 227, 228, 229, 260, 261, 301,
325
Hlin (= Frigg) 61, 250, 256
Hild 247, 269, 274
Hdr 64, 67, 76, 100, 127, 197, 198, 199,
201,205,206,213, 230,305
Hrimthursowie 28, 29, 52, 61, 133, 208, 285,
287, 293, 324
Hropt (=Odyn) 107, 117, 118
Hrungnir 35, 37, 73, 131, 134, 135, 141, 142,
143, 144, 145, 146, 157, 279, 280, 288,
295
Hymir 18, 50, 66, 93, 94, 132, 141, 153, 154,
155, 156, 168, 169, 290, 291, 295, 305
Hyndla 18, 28, 122, 126, 272, 275, 276, 306
Hyrrokin 141, 207, 208, 210
Idisy 233, 234
Idunn 11, 116, 178, 181, 187, 217, 218, 231,
251, 252, 260, 261, 262, 263, 273, 283,
288, 291, 296, 302
Ing 78, 171, 172
Indra 132, 133, 146
Irmin 31, 95
Jarnsaxa 134, 222, 278, 288, 304
Jokul 188, 293
Jrd 33, 78, 100, 134, 139, 143, 159, 191,
251, 258, 259, 265, 304, 317
Kary 11, 12, 18, 24, 30, 36, 37, 41, 50, 64,
66, 69, 71, 72, 86, 87, 90, 133, 135,
145, 208, 217, 218, 219, 238, 270, 272,
358
Olbrzymki 18, 28, 35, 42, 43, 45, 58, 76, 90,
93, 100, 101, 122, 134, 139, 141, 152,
167, 173, 176, 177, 180, 181, 207, 208,
210, 212, 222, 251 270, 272, 276, 278,
281, 282, 286, 288, 292, 294, 295, 298,
302, 303, 304, 305, 306
Ollerus (= Ullr) 123
Olruna 243, 307
Phol (= Ful) 114, 115, 190, 195, 267
Praolbrzym 27, 28,31,287
Ran 50, 56, 297, 298, 325
Rig 40,41
Rig (= Heimdall) 40,71,223
Rinda 101, 123, 201, 206, 251, 265, 288, 304
Saga 55, 56, 76, 250, 251,266
Saxnot 95, 97
Sif 12, 76, 134, 142, 180, 215, 217, 219, 251,
262, 278, 279, 280, 323
Sigdryfa 118, 119, 178 242
Sigyn 16,215,219, 251,252
Sinthguna 114, 115
Sjofn 250, 251
Skadi 35, 56, 76, 79, 85, 101, 148, 167, 168,
172, 173, 215, 218, 219, 251, 282, 288,
302, 303, 305
Skirnir 18, 62, 70, 104, 113, 174, 178, 180,
181, 262
Skjold 172, 101
Skogul 33, 180, 111, 112, 246
Skuld 43,51,238
Sleipnir 24, 96, 105, 120, 127, 142, 143, 201,
207, 212, 215, 217
Snotra 76, 250, 251
Sol 34, 66,250,251
Sudri 30,317
Sunna 34, 114, 115
Surtr 27, 48, 50, 55, 59, 60, 61, 62, 63, 65,
66, 67, 174, 181
Suttung 87,88, 89, 115
Svanvita 243, 307
Svava 240, 241
Syn 76, 250, 251
Tarpeja 82
359
Thjalfi 31, 73, 135, 139, 143, 150, 151, 152,
153, 155,217
Thjazi 56, 74, 88, 93, 141, 148, 167, 218, 219,
228, 261, 263, 288, 296, 302, 303, 312
Thokk 212, 213
Thor 11, 18, 27, 35, 37, 45,47, 48,49, 50, 55,
56, 61, 62, 66, 69, 70, 71, 73, 75, 76,
93, 94, 98,107, 109, 113, 114, 120, 126,
127, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135,
136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143,
144, 145, 147, 148, 149, 150, 151, 152,
153, 154, 155, 156, 157, 158, 170, 175,
184, 190, 191, 192, 207, 208, 216, 217,
218, 219, 222, 229, 234, 251, 258, 259,
270, 273, 275, 276, 278, 279, 280, 282,
283, 286, 288, 291, 292, 294, 295, 296,
303, 304, 305, 306, 312, 318, 323, 324
Thorgerdr Holgabrudr 12, 145, 280, 281, 282,
283, 286, 305
Thrudr 134, 135, 144, 192, 278
Thrym 18, 132, 141, 146, 147, 148, 149, 251,
270, 273, 276, 286, 287, 288, 289, 291,
295, 302
Thursowie 83, 140, 146, 148, 178, 179, 180,
201, 284, 286, 287, 290, 294
Trivaldi 140, 157
Trolle 179, 180, 285, 286, 287
Tyr 11, 16, 56, 61, 62, 65, 70, 71, 74, 76, 92,
93, 94, 95, 98, 101, 126, 139, 154, 155,
169, 215, 288, 291, 294
Ullr 11, 23, 55, 71, 76, 78, 100, 134, 221,
229, 230, 234, 278, 279
Urdr42, 44,51,238
Utgard 46, 48, 57, 153
Utgardaloki 49, 135, 141, 152, 153, 155, 217
Vafthrudnir 66, 115
Valfodr (= Odyn) 53, 54, 98, 116
Vanadis 308,318
Var 76, 149, 251
Vidofnir 55, 216
Vikar 125, 203, 204
Vindalf 308, 318
Volla (= Fulla) 115, 264
Vor 148, 250, 251
Walhalla 24, 28, 50, 55, 56, 61, 67, 79, 98,
99, 105, 107, 108, 109, 110, 111, 113,
142,211,231,246,269
Wali 55, 66, 67, 76, 101, 127, 201, 206, 213,
215,219,251,265, 305
Walkirie 11, 33, 42, 43 , 61, 106, 111, 112,
118, 119, 124, 180, 198, 209, 233, 236,
237, 239, 240, 241, 243, 246, 247, 250,
251,, 253, 256,267, 269, 274, 276, 282,
328
Wanowie 11, 12, 41, 43, 46, 56, 64, 68, 69,
70, 72, 74. 75, 76, 78, 79, 80, 81, 83,
84, 85, 86, 90, 91, 110, 116, 123, 158,
159, 160, 165, 166, 168, 170, 173, 174,
178, 181, 190, 197, 200, 222, 228, 229,
268, 269, 271, 275, 282, 284, 289, 301,
308, 309, 311, 322
We 28, 29, 32, 37, 38, 76, 98, 100, 123, 127,
227, 288
Werdandi 43, 51,238
Westri30,317
Widar 56, 61, 62, 66, 67, 76, 101, 127, 150,
304
Wili 28, 29, 32, 37, 38, 98, 100, 123, 127,
227, 288
Wilk (= Fenrir)
Wolund 307, 311, 312, 320
Wotan 29, 38, 71, 80, 92, 95, 96, 97, 100,
103, 104, 105, 106, 107, 114, 115, 120,
125, 126, 129, 131, 190, 193, 195, 205,
212
Yggdrasill 18, 25, 40, 44, 51, 52, 53, 54, 58,
59, 60 62, 63, 66, 67, 116, 119, 120,
216, 226, 227, 238, 300, 301
Ymir 11, 18, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 36,
38, 40, 46, 50, 93, 118, 287, 288, 315,
317
Yngvi 166, 171, 174, 175, 319, 320
Yngvi-Frej 31, 101, 170, 172, 251