Professional Documents
Culture Documents
Hans-Hermann Hoppe - Demokracja - Bóg, Który Zawiódł
Hans-Hermann Hoppe - Demokracja - Bóg, Który Zawiódł
Tytu oryginau: Democracy: The God That Failed. The Economics and Politics of Monarchy,
Democracy, and Natural Order
Tumaczenie:
Witold Falkowski (wstp, rozdziay: 1, 2, 1012)
Juliusz Jabecki (rozdziay: 39, 13)
Jan Fijor (wstp do wydania polskiego)
Redakcja: Monika i Tomasz Cukiernik
Copyright 2001, 2003 by Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey
Copyright 2005 for the Polish edition by Fijorr Publishing and Witold Falkowski
Copyright 2005 for the Polish translation by Witold Falkowski and Juliusz Jabecki
Spis treci
Wstp.......................................................................................................................................... 4
1. O preferencji czasowej, rzdzie i procesie decywilizacyjnym......................................... 15
2. O monarchii, demokracji i pojciu adu naturalnego ....................................................... 45
3. O monarchii, demokracji, opinii publicznej i delegitymizacji ......................................... 65
4. O demokracji, redystrybucji i destrukcji wasnoci ......................................................... 65
5. O centralizacji i secesji..................................................................................................... 73
6. O socjalizmie i desocjalizacji ........................................................................................... 73
7. O wolnej imigracji i przymusowej integracji................................................................... 84
8. O wolnym handlu i ograniczonej imigracji...................................................................... 84
9. O wsppracy, plemieniu, miecie i pastwie .................................................................. 97
10.
O konserwatyzmie i libertarianizmie ........................................................................... 97
11.
O bdach klasycznego liberalizmu i o perspektywach wolnoci ................................ 97
12.
O rzdzie i prywatnej produkcji bezpieczestwa ....................................................... 108
13.
O niemoliwoci rzdu ograniczonego i widokach na rewolucj .............................. 108
Bibliografia ............................................................................................................................ 109
Wstp
Pierwsza wojna wiatowa wyznacza jeden z wielkich przeomw w najnowszych dziejach.
Wraz z jej zakoczeniem zamknity zosta proces odchodzenia caego wiata zachodniego od
rzdw opartych na monarchii i niepodzielnej wadzy krlw na rzecz demokratycznorepublikaskich niepodzielnych rzdw ludu. Proces ten rozpocz si od Rewolucji
Francuskiej. Do roku 1914 w Europie istniay tylko trzy republiki: Francja, Szwajcaria i od
1911 roku Portugalia. Spord wszystkich wielkich monarchii europejskich tylko wczesn
Wielk Brytani mona by uzna za pastwo z systemem parlamentarnym, tj. takim, w
ktrym naczelna wadza naley do wybieralnego parlamentu. Zaledwie cztery lata pniej do
wojny w Europie przystpiy Stany Zjednoczone, co przesdzio o jej wyniku. Niemal
wszystkie monarchie znikny, a Europa, wraz reszt wiata, wkroczya w er
demokratycznego republikanizmu.
Pokonani militarnie Romanowowie, Hohenzollernowie i Habsburgowie musieli abdykowa.
Rosja, Niemcy i Austria stay si demokratycznymi republikami, w ktrych wszyscy
mczyni i kobiety mieli prawo wyborcze, a rzdy miay charakter parlamentarny.
Rwnie wszystkie nowe, powstae po rozpadzie imperiw pastwa z wyjtkiem Jugosawii
przyjy demokratyczno-republikaskie konstytucje. Obalone zostay monarchie w Turcji i
Grecji. Nawet w tych krajach, w ktrych nominalnie zachowano monarchi Wielkiej
Brytanii, Woszech, Hiszpanii, Belgii, Holandii i pastwach skandynawskich krlowie nie
sprawowali ju faktycznie wadzy. Ich doroli obywatele otrzymali powszechne prawo
wyborcze i caa wadza zostaa przekazana parlamentom oraz urzdnikom publicznym.
Historyczn przemian ancien regimew, w ktrych wadz dziery krl lub ksi, w
pastwa rzdzone przez osoby wybrane w powszechnym gosowaniu, mona przedstawi
jako przejcie od systemu austriackiego do systemu amerykaskiego. Przemawia za tym kilka
wzgldw. Przede wszystkim Austria wywoaa wojn, a Ameryka doprowadzia do jej
zakoczenia. Austria przegraa, Ameryka zwyciya. W Austrii rzdzi monarcha cesarz
Franciszek Jzef a w Ameryce wybrany demokratycznie prezydent profesor Woodrow
Wilson. Waniejsze jest jednak to, e I wojna wiatowa nie bya wojn tradycyjn, nie
ograniczaa si do konfliktu o okrelone terytoria, lecz bya wojn ideologiczn. Kade z
pastw Austria i Ameryka w najbardziej widoczny sposb ucieleniao pozostajce w
konflikcie idee (i byo w ten sposb postrzegane przez inne pastwa biorce udzia w
wojnie)1.
I wojna wiatowa rozpocza si jako tradycyjny konflikt terytorialny. Jednake po
pocztkowym nieformalnym zaangaowaniu si w wojn i pniejszym oficjalnym
przystpieniu do niej w kwietniu 1917 roku Stanw Zjednoczonych, konflikt nabra
nowego, ideologicznego wymiaru. Stany Zjednoczone zostay zaoone jako republika, a
zawierajce si w pojciu republiki demokratyczne zasady dopiero co zwyciyy w tym
kraju w wyniku pokonania i zniszczenia skonfederowanych stanw poudniowych przez
centralistyczny rzd Unii. Podczas I wojny wiatowej zwyciska ideologia
ekspansjonistycznego demokratycznego republikanizmu znalaza swoj personifikacj w
osobie prezydenta USA Woodrowa Wilsona. Za prezydentury Wilsona wojna w Europie staa
si ideologiczn misj majc na celu utorowanie wszdzie drogi dla demokracji i uwolnienie
wiata od wadcw dynastycznych. Gdy w marcu 1917 roku sprzymierzony z USA car
Mikoaj II zosta zmuszony do abdykacji, a w Rosji powsta demokratyczny republikaski
rzd Kierenskiego, Wilson nie posiada si z radoci. Po abdykacji cara wojna staa si
wreszcie konfliktem czysto ideologicznym: walk dobra ze zem. Wilson i jego najblisi
1
doradcy w sprawach polityki zagranicznej, George D. Herron oraz Colonel House*, nie lubili
Niemiec, Kaisera, arystokracji i elity wojskowej, ale Austrii wprost nienawidzili. Erik
Kuehnelt-Leddihn w nastpujcy sposb scharakteryzowa pogldy Wilsona i amerykaskiej
lewicy: Austria bya znacznie bardziej odraajca ni Niemcy. Jej istnienie stao w
sprzecznoci z ide pastwa narodowego Mazziniego. Austria bya spadkobierczyni wielu
tradycji i symboli, wywodzcych si jeszcze od witego Cesarstwa Rzymskiego (dwugowy
orze, kolory czarny i zoty itd.); rzdzca ni dynastia panowaa kiedy w Hiszpanii (jeszcze
jeden bte noir); przewodzia kontrreformacji i witemu Przymierzu; walczya przeciwko
Rissorgimento, zdawia powstanie na Wgrzech, ktrego przywdc by Kossuth (w Nowym
Jorku jest jego pomnik), a take wspieraa moralnie eksperyment monarchiczny w Meksyku.
Samo sowo Habsburg przywodzio na myl skojarzenia z katolicyzmem, Armad,
Inkwizycj, Metternichem, uwizieniem Lafayettea w Olmtz i Silvia Pellico w fortecy
Spielberg. Takie pastwo musiao zosta zniszczone, taka dynastia musiaa znikn z
powierzchni Ziemi2.
Wojna, stajc si konfliktem w coraz wikszym stopniu ideologicznym, w szybkim tempie
przeksztacia si w wojn totaln. Uczestniczce w niej pastwa w caoci podporzdkoway
swoje gospodarki celom wojskowym (socjalizm wojenny)3, a przestrzegany z dawien dawna
podzia na onierzy i nieonierzy, na sfer wojskow i cywiln, przesta obowizywa. Z
tego powodu w I wojnie wiatowej zgino znacznie wicej cywilw ktrzy padli ofiar
godu i chorb ni onierzy na polu walki. Ponadto, ze wzgldu na swj ideologiczny
charakter, wojna nie zakoczya si kompromisowym pokojem, lecz cakowit kapitulacj,
upokorzeniem i ukaraniem jednej ze stron. Niemcy musiay zrezygnowa z monarchii i odda
Francji Alzacj-Lotaryngi, ktr wczyy w swoje granice po wojnie francusko-pruskiej w
latach 1870-1871. Na now republik niemieck naoono cikie i dugotrwae reparacje
wojenne. Niemcy zostay zdemilitaryzowane, Zagbie Saary zostao pod francusk okupacj,
a znaczna cz terytorium na wschodzie przypada Polsce (Prusy Zachodnie i lsk). Niemcy
nie zostay jednak rozparcelowane i zniszczone. Ten los Wilson zarezerwowa dla Austrii. Po
odsuniciu od wadzy Habsburgw cae Cesarstwo Austro-Wgierskie zostao podzielone.
Ukoronowaniem polityki Wilsona byo powstanie dwch nowych, sztucznych tworw
pastwowych: Czechosowacji i Jugosawii, ktre wykrojono z ziem byego cesarstwa. Sama
Austria przez wieki jedno z najwikszych europejskich mocarstw zostaa okrojona do
pastewka w granicach obejmujcych niemieckojzyczne jdro dawnego pastwa. Ponadto
Austria musiaa zgodnie z wol Wilsona odda Wochom cakowicie niemieck prowincj
Poudniowego Tyrolu a po Przecz Brenner.
W roku 1918 Austria znikna z mapy midzynarodowej polityki mocarstwowej. Rol
najwikszego wiatowego mocarstwa przejy Stany Zjednoczone. Rozpocz si wiek
Ameryki, wiek pax Americana. Zwyciy demokratyczny republikanizm. Po raz drugi mia
on odnie zwycistwo po zakoczeniu II wojny wiatowej, a pniej jeszcze raz jak si
przynajmniej zdawao wraz z upadkiem imperium sowieckiego na przeomie lat
osiemdziesitych i dziewidziesitych. Zdaniem niektrych dzisiejszych komentatorw
nasta koniec historii. Amerykaska koncepcja powszechnej i globalnej demokracji zostaa
wreszcie wcielona w ycie4.
*
Colonel House, waciwie Edward Mandell House (18581938), polityk amerykaski, doradca i przyjaciel
prezydenta Wilsona [przyp. W.F.].
2
Kuehnelt-Leddihn 1990, s. 210. Wicej na temat Wilsona i wilsonizmu w: Rothbard 1989; Gottfried 1990,
1991; Nisbet 1988.
3
Na licie tej znajduj si: filozofowie: Ludwig Boltzman, Franz Brentano, Rudolph Carnap, Edmund Husserl,
Ernst Mach, Alexius Meinong, Karl Popper, Moritz Schlick i Ludwig Wittgenstein; matematycy: Kurt Gdel,
Hans Hahn, Karl Menger i Richard von Mises; ekonomici: Eugen Bhm-Bawerk, Gottfried von Haberler,
Friedrich A. von Hayek, Carl Menger, Fritz Machlup, Ludwig von Mises, Oskar Morgenstern, Joseph
Schumpeter i Friedrich von Wieser; prawnicy i teoretycy prawa: Rudolph von Jhering, Hans Kelsen, Anton
Menger i Lorenz von Stein; psychologowie Alfred Adler, Joseph Breuer, Karl Bhler i Sigmund Freud;
historycy i socjologowie: Max Adler, Otto Bauer, Egon Friedell, Henrich Friedjung, Paul Lzarsfeld, Gustaf
Ratzenhofer i Alfred Schtz; pisarze i krytycy literaccy: Hermann Broch, Franz Grillparzer, Hugo von
Hofmannsthal, Karl Kraus, Fritz Mauthner, Robert Musil, Arthur Schnitzler, Georg Trakl, Otto Weininger i
Stefan Zweig; artyci i architekci: Gustaw Klimt, Oskar Kokoschka, Adolf Loos i Egon Schiele; kompozytorzy:
Alban Berg, Johannes Brahms, Anton Bruckner, Franz Lehar, Gustaw Mahler, Arnold Schnberg, Johann
Strauss, Anton von Webern i Hugo Wolf.
6
mona empirycznie uzasadni ani obali. Nie oznacza to jednak, e jest ono bezsensowne
albo e odpowied na nie musi by arbitralna. Dysponujc wiedz na temat faktw
historycznych i biorcych w nich udzia postaci, moemy da szczegow i przekonujc
odpowied na pytanie o najbardziej prawdopodobny alternatywny rozwj zdarze7.
Gdyby Stany Zjednoczone konsekwentnie kieroway si w polityce zagranicznej zasad
nieinterwencjonizmu, prawdopodobnie pod koniec roku 1916 albo na pocztku 1917 konflikt
wewntrzeuropejski wygasby dziki kilku inicjatywom pokojowym, przede wszystkim dziki
inicjatywie cesarza Austrii Karola I. Ponadto wojna zakoczyaby si rozwizaniem
kompromisowym, moliwym do przyjcia przez obie strony i pozwalajcym na zachowanie
twarzy, a nie dyktatem. W zwizku z tym w Austro-Wgrzech, Niemczech i Rosji
utrzymayby si tradycyjne monarchie, nie zamieniono by tych krajw w mao stabilne
republiki demokratyczne. Gdyby utrzymali si przy wadzy car Rosji oraz cesarze Austrii i
Niemiec, to bolszewicy nie mieliby praktycznie szans na zwycistwo w Rosji. W odpowiedzi
na nadcigajce nad Europ Zachodni widmo komunizmu nie pojawiby si faszyzm i
narodowy socjalizm we Woszech i w Niemczech8. Miliony ofiar komunizmu, narodowego
socjalizmu i II wojny wiatowej uniknyby mierci. Pastwowy interwencjonizm
gospodarczy i kontrola nad prywatn przedsibiorczoci w Stanach Zjednoczonych i w
Europie Zachodniej nigdy nie osignyby takich rozmiarw, jakie obserwujemy obecnie.
Europa rodkowa i Wschodnia (a w zwizku z tym poowa wiata) nie wpadyby w rce
komunistw i nie byyby przez 45 lat pldrowane, niszczone i przymusowo izolowane od
rynkw zachodnich. Caa Europa (i cay wiat) pozostaaby w obrbie jednej
oglnowiatowej gospodarki (jak w XIX wieku) z systemem podziau pracy i kooperacj.
Poziom ycia podnisby si na caym wiecie znacznie bardziej, ni miao to miejsce w
rzeczywistoci.
Z porwnania wynikw tego eksperymentu mylowego i rzeczywistego biegu wypadkw
widzimy, e system amerykaski i pax Americana wbrew oficjalnej wersji historii, ktr
pisz zwycizcy, czyli w tym przypadku zwolennicy demokracji jest jedn wielk
katastrof. Natomiast Austria Habsburgw i era przeddemokratyczna prezentuj si
niezwykle atrakcyjnie9. Dlatego trzeba si bdzie dokadnie przyjrze procesowi historycznej
przemiany monarchii w demokracj.
Historia bdzie odgrywaa w tej ksice istotn rol. Nie jestem jednak historykiem: moj
specjalnoci jest ekonomia polityczna i filozofia. Nie przedstawiam w niniejszej pracy
nowych lub mao znanych faktw. Jeli ta ksika pretenduje do oryginalnoci, to jedynie
jako nowa, nieznana interpretacja oglnie znanych i niekwestionowanych faktw, i to jako
interpretacja faktw, a nie prezentacja samych faktw, ktre s gwnym przedmiotem
bada naukowcw oraz tematem sporw i dyskusji. Na przykad mona bez zastrzee
7
Wspczesny wybr przykadw z historii, ktra si nie zdarzya Czytelnik znajdzie w: Ferguson 1999.
Na temat zwizku midzy komunizmem a powstaniem faszyzmu i narodowego socjalizmu zob.: Raico 1996;
Nolte 1987.
Bliski temu twierdzeniu by nawet nalecy do establishmentu George F. Kennan, gdy w r. 1951 pisa:
Gdyby dzisiaj zaproponowano komu powrt do Niemiec z r. 1913, do Niemiec rzdzonych przez ludzi
o pogldach konserwatywnych, ale stosunkowo umiarkowanych, bez nazistw i komunistw, silnych
Niemiec, zjednoczonych i wolnych od obcej okupacji, penych energii i wiary w siebie, znw zdolnych
do odgrywania wanej roli w rwnowaeniu potgi Rosji w Europie... c pojawiyby si z wielu stron
sprzeciwy i nie wszyscy byliby szczliwi; a jednak pod wieloma wzgldami nie byoby to takie ze
rozwizanie w porwnaniu z dzisiejszymi problemami. Zastanwmy si, co to oznacza. Jeli zestawimy
rezultaty obu wojen pod wzgldem celw, ktrym miay rzekomo suy, dojdziemy do wniosku, e
jeli w ogle zostay osignite jakie korzyci, to trudno je dostrzec (Kennan 1951, s. 55-56).
przyj, e w Ameryce w XIX wieku przecitny poziom ycia, wysoko podatkw, a take
stopie, w jakim poddano gospodark regulacji, byy stosunkowo niskie, natomiast w XX
wieku poziom ycia, podatki i stopie regulacji byy wysokie. Jest tylko pytanie, czy
dwudziestowieczny poziom ycia by wyszy, dziki wyszym podatkom i dalej posunitym
regulacjom, czy pomimo wyszych podatkw i wikszych regulacji, tzn. czy standard ycia
nie byby jeszcze wyszy, gdyby podatki i regulacje pozostay na takim poziomie, na jakim
byy w XIX wieku? Mona rwnie przyj, e w latach pidziesitych wydatki na opiek
spoeczn byy niskie, a przestpczo niewielka, natomiast obecnie i jedno, i drugie zjawisko
osigny stosunkowo wysoki poziom. Powstaje jednak pytanie: czy przestpczo wzrosa
dlatego, e nastpi wzrost wydatkw na opiek spoeczn, czy pomimo tego, czy te
przestpczo i wydatki na opiek spoeczn nie maj ze sob nic wsplnego, a jednoczesny
ich wzrost jest zjawiskiem wycznie przypadkowym? Fakty nie przynosz odpowiedzi na
takie pytania i adne operacje na danych statystycznych tego nie zmieni. Dane historyczne
mona pogodzi z rnymi sprzecznymi ze sob interpretacjami, a historycy, jako historycy,
nie s w stanie stwierdzi, ktra z interpretacji jest poprawna.
Jeli chcielibymy dokona racjonalnego wyboru jednej spord konkurencyjnych i
niedajcych si pogodzi interpretacji, moemy tego dokona tylko pod warunkiem, e
dysponujemy teori albo przynajmniej teoretycznym twierdzeniem, ktrego prawdziwo
nie zaley od zdarze historycznych, lecz przysuguje mu a priori, tzn. raz na zawsze, ze
wzgldu na reguy intelektualnego ujmowania rzeczywistoci lub na rozumienie natury
rzeczy. W pewnych krgach takie podejcie nie cieszy si powaaniem. Niektrzy
filozofowie, zwaszcza nalecy do kierunku empiryczno-pozytywistycznego, stwierdzili, e
kada taka teoria wykracza poza granice nauki albo jest wrcz niemoliwa. Moja ksika nie
jest traktatem filozoficznym powiconym rozwaaniom z zakresu epistemologii i ontologii.
Nie zamierzam tu obala empiryczno-pozytywistycznej tezy mwicej, e nie istnieje co
takiego jak teoria a priori, tzn. nie istniej zdania, ktre mwiyby co o rzeczywistoci i
ktrych wano mona by stwierdzi niezalenie od wynikw pniejszych dowiadcze10.
Trzeba jednak na samym pocztku zaznaczy, e uwaam t tez za z gruntu faszyw i
cakowicie nie do przyjcia11. Podobny stosunek mam do caego empirycznopozytywistycznego programu, ktry mona interpretowa jako wynik zastosowania
(egalitarnych) zasad demokracji w dziedzinie wiedzy i bada naukowych. Rezultatem tego
zabiegu bya ideologiczna dominacja empiryzmu w cigu caego wieku XX. Dla potrzeb
niniejszej pracy wystarczy przytoczy kilka przykadw tego, co rozumiem przez teori a
priori a w szczeglnoci powoa si na przykady z zakresu nauk spoecznych. Powinno to
rozwia wszelkie wtpliwoci i przekona Czytelnikw do uznania mojego teoretycznego
stanowiska za intuicyjnie poprawne i zgodne ze zdrowym rozsdkiem12.
A oto przykady zda, ktre uwaam za aprioryczne: aden przedmiot materialny nie moe
si znajdowa jednoczenie w dwch miejscach. Dwa przedmioty nie mog zajmowa tego
samego miejsca. Linia prosta jest najkrtsz lini czc dwa punkty. Dwie linie proste nie
ograniczaj przestrzeni. Przedmiot, ktry jest cakowicie czerwony, nie jest cakowicie
zielony (niebieski, ty itd.). Kady przedmiot, ktry ma jak barw, jest przedmiotem
rozcigym. Kady przedmiot, ktry ma jaki ksztat, ma rwnie wielko. Jeli A jest
10
11
Zob.: Blanshard 1964 oraz Pap 1958; Kripke 1972; Lorenzen 1997.
12
Nawet prawdziwy empirysta musiaby przyzna, e zgodnie z jego wasn doktryn, nie moe wiedzie a
priori, czy twierdzenia a priori istniej i czy mog by przydatne w rozstrzyganiu, ktre z dwch rnych
wyjanie tego samego faktu historycznego jest prawdziwe. Musiaby powstrzyma si od sdu rwnie w tej
sprawie.
Dla uniknicia nieporozumie wyjanijmy: gdy mwimy, e co jest konieczne (i e jako takie moe by
uznane za a priori), nie twierdzimy, i jestemy nieomylni. Matematycy i logicy te uwaaj, e zajmuj si
zalenociami koniecznymi, a mimo to nie uwaaj si za nieomylnych. Chodzi tylko o to, e obalenie
twierdzenia teoretycznego wymaga (w przeciwiestwie do twierdzenia hipotetycznego) powoania si na inne,
jeszcze bardziej podstawowe twierdzenie teoretyczne, podobnie jak dla obalenia teorematu matematycznego lub
logicznego konieczne jest powoanie si na inny dowd matematyczny lub twierdzenie logiczne (a nie na dane
empiryczne).
10
wyranie
krytycznego
czy
Ponadto nikt nie zgodziby si na klauzul zezwalajc na to, eby monopolista w dziedzinie
wydawania ostatecznych decyzji, tzn. rozjemca i sdzia w kadym sporze midzy ludmi,
dyktowa jednostronnie (nie zasigajc opinii adnej z zainteresowanych stron) cen za swoje
usugi. Wyposaenie jakiego podmiotu we wadz nakadania podatkw jest wic z punktu
widzenia etycznego nie do przyjcia. Posiadacz monopolu na wydawanie ostatecznych
decyzji, dysponujc wadz nakadania podatkw, produkuje nie tylko mniej sprawiedliwoci
i sprawiedliwo gorszej jakoci, lecz w istocie wiksz ilo za, czyli niesprawiedliwoci i
agresji. A zatem wybr midzy monarchi a demokracj jest wyborem pomidzy dwoma
uomnymi porzdkami spoecznymi. Historia nowoytna obfituje w przykady gospodarczych
i etycznych wad wszystkich pastw zarwno monarchii, jak demokracji.
Ta sama teoria spoeczna wykazuje, e istnieje moliwo alternatywnego porzdku
spoecznego, nieobarczonego wadami monarchii i demokracji (ani adnego innego ustroju
pastwa). Terminem, ktry przyjem tu na okrelenie systemu spoecznego wolnego od
monopolu i opodatkowania, jest ad naturalny (natural order). To samo pojcie bywa
rwnie okrelane w innych miejscach i przez innych autorw mianem uporzdkowanej
anarchii (ordered anarchy), anarchii prywatnej wasnoci, a take anarchokapitalizmem,
samozarzdzaniem (autogovernment), spoeczestwem prawa prywatnego (private law
society) i czystym kapitalizmem.
Ponad monarchi i demokracj plasuje si system, ktry pozostaje w zgodzie z logik adu
naturalnego. W systemie tym wszelkie rzadkie zasoby s wasnoci prywatn, kade
przedsibiorstwo powstao dziki dobrowolnie paccym za jego produkty klientom lub
darczycom, a dostp do rynku dowolnie wybranego produktu, w tym rwnie do rynku usug
sdowniczych, policyjnych i obronnych, jest otwarty. W zestawieniu z systemem adu
naturalnego gospodarcze i etyczne wady monarchii staj si bardziej widoczne. Na tle adu
naturalnego ujawniaj si z ca wyrazistoci jeszcze wiksze uomnoci demokracji oraz
upadek cywilizacyjny zwizany z zastpieniem monarchii demokracj. Ze wzgldu na to, e
ad naturalny ma logiczny status teoretycznej odpowiedzi na podstawowe zagadnienie
porzdku spoecznego na pytanie o to, jak zapewni wolno, wasno i moliwo denia
do szczcia w ksice zajmiemy si take omwieniem problemw dotyczcych strategii.
Zastanowimy si nad warunkami umoliwiajcymi zmiany spoeczne, a w szczeglnoci
zmian polegajc na przejciu od demokracji do adu naturalnego.
Chocia interpretacje i wnioski wysunite w niniejszych esejach odbiegaj od
obowizujcych powszechnie przekona, to lece u ich podstaw teorie i twierdzenia z
pewnoci ani nie s nowe, ani nie odbiegaj od oglnie przyjtych opinii. Jeli przyjmie si
tak jak ja przyjmuj e aprioryczne: teoria spoeczna i twierdzenia na tematy spoeczne
istniej, to naley rwnie oczekiwa, i wiksza cz tego rodzaju wiedzy jest stara i e
postpy w dziedzinie teorii s nieznaczne i powolne. I tak jest rzeczywicie. Mimo e
wnioski, do jakich dochodz, mog si wydawa radykalne lub skrajne, to jako teoretyk
zajmuj stanowisko zdecydowanie konserwatywne. Stanowisko to naleaoby umieci w
intelektualnej tradycji sigajcej co najmniej szesnastowiecznych scholastykw hiszpaskich
i wspczenie znajdujcej swj najpeniejszy wyraz w tak zwanej austriackiej szkole
ekonomii w tradycji czystej teorii spoecznej, uprawianej przez wspomnianych wczeniej
Carla Mengera, Eugena von Bhm-Bawerka, Ludwiga von Misesa i Murraya N. Rothbarda14.
Na wstpie wymieniem Austri Habsburgw i Stany Zjednoczone jako kraje, z ktrych
pierwszy by najsilniej zwizany ze starymi rzdami monarchii, a drugi z now,
wspczesn er demokratyczno-republikask. Widzimy teraz, e jest jeszcze jeden powd,
14
12
dla ktrego t ksik mona by zatytuowa: An Austrian View of the American Age
(Amerykaska era w wietle teorii austriackiej). Austriacka szkoa ekonomii jest jednym z
najwybitniejszych dokona wrd licznych osigni ycia intelektualnego i artystycznego,
ktre miay swj pocztek w Austrii przed I wojn wiatow. Jednym ze skutkw upadku
Cesarstwa Habsburgw byo to, e reprezentanci trzeciego pokolenia tej szkoy, z Ludwigiem
von Misesem na czele, opucili Austri i Europ. Emigrujc w roku 1940 do Nowego Jorku,
Mises przeszczepi j na grunt amerykaski. Od tego czasu to wanie w Ameryce teoria
spoeczna rozwija si najbujniej, przede wszystkim dziki najwybitniejszemu uczniowi
Misesa, Murrayowi N. Rothbardowi.
Zamieszczone w tej ksice studia s napisane w przewaajcej mierze ze stanowiska
wspczesnej austriackiej teorii spoecznej. Widoczne s w nich wpywy Ludwiga von
Misesa, a w jeszcze wikszym stopniu Murraya N. Rothbarda. Podstawowe twierdzenia z
zakresu ekonomii politycznej i filozofii, ktre wykorzystuj do zrekonstruowania historii i
przedstawienia konstruktywnej alternatywy dla demokracji, zostay w sposb najbardziej
wyczerpujcy omwione w najwaniejszych dzieach teoretycznych Misesa i Rothbarda15.
Wiele problemw poruszanych w tej ksice byo rwnie tematem prac tych autorw z
zakresu nauk stosowanych. Ponadto pogldy wyraone w tych esejach s zbiene z pogldami
Misesa, a zwaszcza Rothbarda, ktrzy opowiadali si zdecydowanie przeciw etatyzmowi,
bronic prywatnej wasnoci i wolnej przedsibiorczoci.
Mimo to jednak niniejsza ksika moe by uznana za nowatorsk w dwch aspektach. Z
jednej strony zamieszczone w niej eseje umoliwiaj gbsze zrozumienie nowoytnej historii
politycznej. W swoich pracach z zakresu stosowanych nauk spoecznych Mises i Rothbard
zajmowali si wikszoci najwaniejszych zagadnie i wydarze gospodarczych oraz
politycznych XX wieku: socjalizmem i kapitalizmem, monopolami i konkurencj, wasnoci
prywatn i publiczn, produkcj i handlem oraz ich przeciwiestwem, czyli podatkami,
regulacjami, redystrybucj itd. Obaj autorzy opisali szczegowo szybki rozwj potgi
pastwa w XX wieku i przedstawili zgubne konsekwencje gospodarcze i moralne tego
procesu. Wprawdzie wykazali si przy tym niezwyk spostrzegawczoci i umiejtnoci
przewidywania (zwaszcza w porwnaniu z reprezentantami kierunku empirycznopozytywistycznego), ale aden z nich nie pokusi si o ustalenie przyczyny upadku klasycznej
myli liberalnej i leseferystycznego kapitalizmu oraz towarzyszcego mu rozwoju
politycznych ideologii antykapitalistycznych i etatystycznych w XX wieku. Z pewnoci nie
uwaali, e przyczyn t bya demokracja. Chocia zdawali sobie spraw z wystpujcych w
demokracji problemw natury gospodarczej i etycznej, to obaj i Mises, i Rothbard mieli
sabo do demokracji i zastpienie monarchii demokracj uwaali za postp. Ja natomiast
wyka, e szybki rozwj potgi pastwa w XX wieku, nad ktrym ubolewali Mises i
Rothbard, jest konieczn konsekwencj demokracji i mylenia w kategoriach
demokratycznych, czyli (bdnej) wiary w efektywno i sprawiedliwo wasnoci
publicznej oraz rzdw sprawowanych przez wszystkich (przez wikszo).
Jednoczenie, opierajc si na tym gbszym, rewizjonistycznym pojmowaniu historii
nowoytnej, w przedstawionych tu esejach dochodz take do lepszego bardziej
przejrzystego i wyranego zrozumienia konstruktywnej alternatywy dla demokratycznego
status quo, tzn. adu naturalnego. Przedstawiam szczegowe wyjanienia dotyczce
funkcjonowania naturalnego porzdku jako bezpastwowego systemu spoecznego z
dobrowolnie finansowanymi firmami ubezpieczeniowymi, zapewniajcymi utrzymanie prawa
i porzdku na zasadach wolnej konkurencji. Szczegowo omawiam te kwestie dotyczce
15
13
14
Na temat preferencji czasowej zob.: Mises 1999, rozdz. 18 i 19; Jevons 1965; Bhm-Bawerk 1959; Strigl 2001;
Fetter 1977; Rothbard 1993.
15
polegajcym na zmaganiu si
natychmiastowych gratyfikacji.
rzeczywistoci
goymi
rkami
oczekiwaniu
Poda funduszy poyczkowych i popyt na nie powstaje wycznie wtedy i taka jest
kondycja ludzka kiedy: po pierwsze, uzna si, e przy tych samych nakadach porednie
(bardziej okrne, dusze) procesy produkcji przynosz wikszy lub lepszy produkt ni
procesy bezporednie i krtkie3; po drugie, musz zaistnie dziki oszczdnociom
warunki do akumulowania teraniejszych dbr (konsumpcji) w takiej iloci, jaka jest
niezbdna do zaspokojenia w okresie wyduonego oczekiwania wszystkich potrzeb, ktre
zostan uznane za pilniejsze ni zwikszenie przyszego dobrobytu, oczekiwane w zwizku z
zastosowaniem duszego procesu produkcji.
Gdy zostan spenione te warunki, dojdzie do tworzenia i akumulacji kapitau. Ziemia i praca
(pierwotne czynniki produkcji) nie bd wwczas utrzymywane przez biec produkcj i nie
bd zaangaowane w procesy produkcyjne przynoszce natychmiastow gratyfikacj.
Zamiast tego bd utrzymywane przez nadwyk produkcji nad konsumpcj i zostan
wykorzystane do produkcji dbr kapitaowych. Dobra kapitaowe maj warto wycznie
jako produkty porednie w procesie otrzymywania produktu finalnego (dbr
konsumpcyjnych) w pniejszym czasie i tylko o tyle, o ile produkcja dbr finalnych jest
dziki nim bardziej wydajna lub co sprowadza si do tego samego o ile ten, kto posiada
dobra kapitaowe i potrafi je wykorzysta do produkcji dbr konsumpcyjnych, znajduje si
bliej osignicia ostatecznego celu ni ten, kto musi si oby bez tych dbr kapitaowych.
Nadwyka wartoci (cena) dobra kapitaowego nad sum wydan na komplementarne
czynniki pierwotne niezbdne do jego wyprodukowania wynika z tej rnicy w czasie i z
powszechnie obowizujcego zjawiska preferencji czasowej. Jest to cena pacona za czas, za
przyblienie si do realizacji swojego ostatecznego celu z pominiciem koniecznoci
rozpoczynania wszystkiego od samego pocztku. Z tego samego wzgldu warto
docelowego produktu musi przewysza sum wydan na czynniki biorce udzia w jego
produkcji (np. cen zapacon za wszystkie komplementarne czynniki produkcji dobra
kapitaowe i prac).
Im nisza jest stopa preferencji czasowej, tym szybciej rozpocznie si proces tworzenia
kapitau i tym szybciej nastpi wyduenie okrnych procesw produkcji. Z kolei kade
zwikszenie akumulacji dbr kapitaowych i okrnoci struktury produkcji zwiksza
kracow produkcyjno siy roboczej. W rezultacie albo nastpi wzrost zatrudnienia,
wzgldnie pac, albo nawet jeli krzywa poday siy roboczej bdzie spadaa w miar
wzrostu pac wzronie oglna suma wynagrodze. Populacja lepiej opacanych
pracobiorcw, majc do dyspozycji wiksz ilo dbr kapitaowych, bdzie produkowaa
wikszy przyszy produkt spoeczny. Przyczyni si to do podwyszenia realnych dochodw
wacicieli kapitau i ziemi.
CZYNNIKI WPYWAJCE NA PREFERENCJ CZASOW
A ROZWJ CYWILIZACJI
Wrd czynnikw majcych wpyw na preferencj czasow mona wyrni czynniki
zewntrzne, biologiczne, osobiste i instytucjonalne.
Naley zaznaczy, e dusze procesy produkcji nie zawsze s wydajniejsze od krtszych procesw.
Zaoywszy jednak, e ograniczony preferencj czasow czowiek bdzie zawsze wybiera najkrtsze moliwe
metody produkowania okrelonych dbr, trzeba oczekiwa, e jakiekolwiek zwikszenie produkcji moe by z
punktu prakseologicznego widzenia osignite wycznie pod warunkiem wyduenia procesu produkcji (o ile
poziom technologiczny jest sta).
16
Jeli wydaje si, e nie mona nic poradzi na straty dbr przyszych powstae wskutek oczekiwanego
negatywnego zdarzenia, to znaczy nie da si ich zrwnoway teraniejszymi oszczdnociami (albo
ubezpieczeniem), poniewa one rwnie zostan zniszczone, stopa preferencji czasowej gwatownie wzronie i
pozostanie na wysokim poziomie take po zdarzeniu.
5
17
18
eby unikn nieporozumie, naley podkreli, e samo wyduenie ycia nie ma wpywu na preferencj
czasow. Dopiero wiadomo tego faktu subiektywne przewiadczenie, e bdzie si yo duej przyczynia
si do spadku stopnia preferencji czasowej jednostki.
19
t11
11
21
t22
12
22
M1
T1
T2
M2
nastpuje wtedy, gdy jednostka o danej osobowoci ma do dyspozycji wiksz ilo dbr
teraniejszych. Z drugiej strony istnieje ruch od punktu 12 do 22. Ta zmiana od wyszej do
niszej krzywej preferencji czasowej przy zaoeniu, e dochd realny jest stay
reprezentuje zmiany osobowoci, ktre nastpuj w trakcie dojrzewania i wchodzenia w
doroso, w miar jak ronie rednia dugo ycia lub poszerza si wiedza.
PREFERENCJA CZASOWA, WASNO, PRZESTPCZO I RZD
Z jednej strony to, ile dbr teraniejszych jednostka przeznaczy do celw zwizanych z
produkcj dbr przyszych, zaley od jej wiedzy technicznej. Na przykad gdyby Crusoe nie
wiedzia, jak zrobi sie ryback, to oczywicie nie mgby przystpi do wymieniania dbr
teraniejszych na przysze, to znaczy oszczdza i inwestowa. Z drugiej strony, przy
okrelonej wiedzy technicznej jednostki, ilo jej oszczdnoci zaley wycznie od poday
dbr teraniejszych oraz od krzywej jej preferencji czasowych. Im mniejsza jest poda dbr
teraniejszych, i im wyej przesunita krzywa preferencji czasowej, tym wysza bdzie
efektywna stopa preferencji czasowej i tym mniejsze oszczdnoci.
U zarania dziejw ludzkoci istniaa tylko ziemia (surowce naturalne oraz przeszkody
naturalne) i praca (ciao czowieka). cile mwic, jedynym danym dostarczycielem
wszelkich dbr jest ciao dziaajce w czasie. Poda wszystkich innych dbr nietrwaych i
trwaych dbr konsumpcyjnych, takich jak owoce lene i jaskinie, a take dbr porednio
uytecznych (czynnikw produkcji), takich jak krzewy owocowe i otaczajcy je teren nie
jest dana. Poda ta jest wynikiem czyjego dziaania, rezultatem zawaszczenia
(homesteading) natury przez okrelon osob. Zdarzenia oraz rzdzce natur i biologi
czowieka prawa s oczywicie dane, natura za moe by hojna lub skpa. Jednake tylko
dziki indywidualnemu aktowi zawaszczenia natura zostaje przeksztacona w poda dbr.
Tym bardziej oczywiste jest, e poda wszystkich dbr wyprodukowanych nie jest dana.
20
Por.: Rothbard 1993, s. 147159; zob. te: Rothbard 1977; Hoppe 1989; Hoppe 1993.
21
ograniczenia na korzystanie przez A z jego dbr w dowolny sposb (wyjwszy zakaz ich
uycia w celu fizycznego niszczenia wasnoci B), to tendencja do zmniejszania si stopy
preferencji czasowej zostanie zakcona, wstrzymana lub nawet ulegnie odwrceniu.
Przypadki naruszenia prawa wasnoci a take skutki, jakie te naruszenia wywouj w
przebiegu procesu cywilizacyjnego mona podzieli na dwie kategorie. Mog one mie
form aktw przestpczych (wcznie z zaniedbaniem) lub interwencji dokonywanych przez
instytucje lub rzd.
Cech charakterystyczn przypadkw przestpstw przeciwko prawu wasnoci jest to, e s
one uznawane za bezprawne lub niesprawiedliwe nie tylko przez ofiar, lecz take przez og
posiadajcych jak wasno (a niewykluczone, e rwnie przez samego przestpc).
Dlatego panuje przekonanie, e ofiara ma prawo do obrony z zastosowaniem rodkw
odwetowych i moe kara winowajc lub domaga si od niego odszkodowania.
Skutki przestpstwa s dwojakiego rodzaju. Z jednej strony dziaalno przestpcza zmniejsza
zasb dbr nalecych do pokrzywdzonego waciciela-producenta-handlowca, co sprawia, e
zwiksza si jego efektywna stopa preferencji czasowej (przy waciwej dla tej osoby krzywej
preferencji czasowej). Z drugiej za strony inne osoby, czujc, e im take grozi
niebezpieczestwo przyszych aktw przestpczych, przemieszczaj swoje zasoby zgodnie z
tymi obawami. Buduj mury i ogrodzenia, zakadaj zamki i systemy alarmowe, wytwarzaj
lub sprowadzaj bro, wykupuj usugi ochrony i ubezpieczenia. Istnienie przestpczoci
powoduje wic, e proces spadku stopy preferencji czasowej ofiar przestpstw zostaje
wyhamowany; przestpczo przyczynia si zarazem do tego, e osoby, ktre ju pady ofiar
przestpstw oraz potencjalne ofiary przestpstw zwikszaj wydatki, ktre byyby uznane za
marnotrawstwo, gdyby nie istniaa przestpczo10.
Dlatego te przestpczo lub zmiana wskanika przestpczoci maj taki sam wpyw na
preferencj czasow jak wystpowanie kataklizmw lub zmiana czstotliwoci, z jak si one
pojawiaj. Powodzie, burze, fale upaw, trzsienia ziemi te przyczyniaj si do
zmniejszenia zasobw dbr teraniejszych nalecych do ofiar tych klsk ywioowych,
podnoszc efektywn stop preferencji czasowej. Postrzegana przez ludzi zmiana stopnia
ryzyka katastrof skania ich do realokacji zasobw i zmiany w strukturze wydatkw.
Przeznaczaj oni wiksze rodki na tamy, systemy irygacyjne, way przeciwpowodziowe,
schrony lub na zakup polis ubezpieczeniowych od trzsienia ziemi. Wydatki te byyby
zbdne, gdyby nie istniao ryzyko klsk ywioowych.
Waniejsze jest jednak to, e wpyw tych zjawisk na preferencj czasow jest tymczasowy i
nie ma charakteru cigego, poniewa ofiary przestpstw i katastrof rwnie te potencjalne
maj moliwo bronienia si przed takimi zdarzeniami, a take przeciwdziaania im i
ubezpieczenia si od ich skutkw. Ofiary przestpstw i klsk bd mniej oszczdzay lub
inwestoway mniejsz ilo dbr, bo zuboej. Z kolei zmiana stopnia ryzyka postrzegana
przez ofiary i ofiary potencjalne katastrof wywieraj wpyw na kierunek ich przyszych
dziaa. Dopki jednak dozwolona jest fizyczna ochrona i obrona, dopty istnienie katastrof
spoecznych i klsk ywioowych nie oznacza, e stopie preferencji czasowej ofiar i ofiar
potencjalnych stopie ich zorientowania na przyszo ulegnie trwaej zmianie11. Po tym,
10
11
22
jak ludzie oceni straty i zmieni kierunki dziaania, spadek stopy preferencji czasowej oraz
towarzyszcy mu proces cywilizacyjny powrc na dawne tory. Jednoczenie bd stale
doskonalone metody zapobiegania przestpstwom i klskom ywioowym12.
Sytuacja ulega radykalnej zmianie, a proces cywilizacyjny zostaje trwale zakcony, gdy
naruszenie prawa wasnoci przybiera form interwencji rzdu. Cech odrniajc przypadki
naruszenia prawa prywatnej wasnoci przez rzd od przypadkw takiego naruszenia przez
przestpcw jest to, e zarwno przedstawiciele rzdu, ktrzy bior w nich udzia, jak i og
spoeczestwa (a w rzadkich przypadkach take ofiary) uwaaj te dziaania za uprawnione.
Dlatego w takich przypadkach ofierze nie wolno zgodnie z prawem broni si przed takimi
naruszeniami jej praw13.
Naoenie rzdowego podatku na wasno lub dochd stanowi takie samo naruszenie prawa
wasnoci i prawa osoby wytwarzajcej dochd jak kradzie. W obu przypadkach zasb dbr
waciciela-producenta zostaje uszczuplony wbrew jego woli i bez jego zgody. Pienidze
rzdu lub wytworzenie pynnoci oznacza nie mniej podstpny zabr mienia prywatnych
wacicieli ni dziaania bandy faszerzy. Ponadto kada rzdowa regulacja dotyczca tego, co
wacicielowi wolno zrobi ze swoj wasnoci, a czego nie wolno kada, ktra wykracza
poza zakaz fizycznego niszczenia cudzej wasnoci i poza zasad, e wszelka wymiana i
handel z innymi musz by dobrowolne i opiera si na umowie stron powoduje, i
dochody rzdu pobierane z czyjej wasnoci trzeba postawi na rwni z aktami z
wymuszeniem, rabunkiem i zniszczeniem. Tymczasem podatki, tworzenie przez rzd
pynnoci oraz regulacje rzdowe w przeciwiestwie do dziaa przestpcw s uznawane
za legalne, a ofiara interwencji rzdu w przeciwiestwie do ofiary przestpstwa nie ma
prawa do ochrony osobistej ani ochrony swojej wasnoci.
Przypadki naruszenia prawa wasnoci przez rzd s legalne i dlatego ich wpyw na
indywidualn preferencj czasow jest zasadniczo odmienny i znacznie gbszy ni wpyw
przestpczoci na preferencje czasowe ludzi. Interwencje rzdu w prawo wasnoci prywatnej,
podobnie jak przestpstwa, zmniejszaj zasoby dbr teraniejszych konkretnych osb,
przyczyniajc si do wzrostu ich efektywnej stopy preferencji czasowej. Wykroczenia rzdu
przeciwko prawu wasnoci w przeciwiestwie do wykrocze o charakterze kryminalnym
powoduj jednoczenie wzrost stopnia preferencji czasowej ofiar i potencjalnych ofiar.
Wykroczenia te pocigaj bowiem za sob zmniejszenie iloci dbr przyszych (spadek stopy
zysku z inwestycji). Przestpstwo jest sprzeczne z prawem, tote zdarza si sporadycznie.
Zodziej znika ze sceny, uchodzc z upem i pozostawiajc ofiar w spokoju. Z
przestpczoci mona wic sobie poradzi, zwikszajc popyt na dobra i usugi zwizane z
ochron (w porwnaniu z popytem na inne dobra) w celu przywrcenia lub nawet
podniesienia poprzedniej stopy oczekiwanego zysku oraz po to, eby temu samemu lub
innemu zodziejowi nie byo tak atwo obrabowa tej samej lub innej ofiary. Tymczasem gdy
rzd narusza prawo wasnoci, czyni to legalnie, wic jego dziaania o tym charakterze s
cige. Sprawca naruszenia wasnoci nie ucieka do kryjwki, lecz stale kry w pobliu
ofiary, ktra nie moe si uzbroi przeciwnie: musi pozosta bezbronna (a w kadym
razie tego si od niej na og oczekuje)14. Przysze przypadki naruszenia prawa wasnoci nie
12
Na temat rozwoju i sprawnoci konkurencyjnych systemw sdowniczych oraz prywatnej ochrony i egzekucji
prawa zob.: Molinari 1849; Wooldridge 1970; Rothbard 2004; Hoppe 1993; Tannehill 2004; Anderson i Hill
1979; Benson 1986; Benson 1991; McGrath 1984; McGrath 1994.
13
Na temat teorii pastwa, oprcz dzie wymienionych w przyp. 9, zob.: Oppenheimer 1914; Oppenheimer
1964; Rstow 1980; Tilly 1985; Epstein 1985.
14
23
24
rozrastania si, a zwikszajc swj stan posiadania i dochody za pomoc konfiskaty, bdzie
stwarza stae zagroenie dla procesu cywilizacyjnego. Moe zosta zahamowana tendencja
do zmniejszania si preferencji czasowej oraz poszerzania zakresu i wyduania czasowego
horyzontu zabezpieczenia (provision), a wzmocnione zostan siy decywilizacyjne.
Jednak nie wszystkie rzdy rozwijaj si tak samo i nie wszystkie w tym samym stopniu
wspieraj siy decywilizacyjne. Rne formy rzdw niszcz cywilizacj w rnym stopniu.
Powstanie poszczeglnych rodzajw rzdu i pojawienie si kolejnych stadiw ich rozwoju
rwnie nastpuje z niejednakowym prawdopodobiestwem.
Jeli kadej konfiskacie towarzysz ofiary, i jeli przyj, e ofiary nie chc wsppracowa w
przeprowadzaniu dziaa represyjnych skierowanych przeciwko nim, to podmiot, ktry
instytucjonalizuje konfiskat musi mie umocowanie prawne. Wikszo spoeczestwa,
ktra nie wchodzi w skad rzdu, musi uwaa jego dziaania za sprawiedliwe lub
przynajmniej na tyle uprawnione, eby nie sprzeciwia im si. Dziki temu ofiara pozostanie
bezbronna15.
Nadanie swoim dziaaniom znamion legalnoci nie jest jednak zadaniem atwym. Wanie
dlatego na przykad powstanie od razu jednego rzdu wiatowego byoby mao
prawdopodobne. Wszystkie rzdy musz zaczyna od wadania na maym terytorium. Nie jest
te prawdopodobne, eby nawet w maej spoecznoci, takiej jak klan, plemi, wioska lub
miasto, rzdy byy od pocztku sprawowane wedug regu demokratycznych, bo kady
wolaby obdarzy zaufaniem konkretnego, znanego sobie czowieka, a nie wybran
demokratycznie anonimow osob zwaszcza w tak delikatnej materii jak sprawa monopolu
na konfiskat. W pierwotnym stadium rzd rozpoczyna dziaalno na maym terytorium i
oznacza zwykle wadz osobist: prywatn wasno rzdowego aparatu przymusu
(monarchi)16.
W kadym spoeczestwie o dowolnie zoonej strukturze pewne jednostki, dziki rnym
uzdolnieniom, wybijaj si szybko na tle innych i wsptworz elit. Ze wzgldu na zdobyte
bogactwo albo mdro, albo odwag, lub dziki kombinacji tych cech, poszczeglni ludzie
zdobywaj szacunek, a ich opinie i oceny ciesz si powaaniem. Czonkowie elit,
dysponujc takim autorytetem mog z powodzeniem dy do utworzenia legalnego
terytorialnego monopolu przemocy, zazwyczaj za pomoc zmonopolizowania usug
sdowniczych (sdw i ustawodawstwa) oraz usug egzekucji prawa (policji)17. Swoj
15
Na temat podstawowego znaczenia przychylnoci opinii publicznej dla wadzy rzdu traktuje klasyczne dzieo
Etiennea de la Botie (Botie 1975) ze wstpem Murraya N. Rothbarda. Zob. te: Hume 1971. Hume pisze:
Wydaje si, e dla tych, ktrzy patrz na sprawy ludzkie okiem filozofa, nie ma nic dziwniejszego od
atwoci, z jak nieliczni rzdz wieloma i z jak ci ostatni poddaj si woli rzdzcych, rezygnujc z
wasnego zdania i z wasnych uczu. Gdy zastanowimy si, w jaki sposb moliwy jest ten cud,
dojdziemy do wniosku, e Sia jest zawsze po stronie rzdzonych, a rzdzcych utrzymuje przy wadzy
tylko opinia. Rzd wspiera si zatem wycznie na opinii, a prawda ta odnosi si w rwnym stopniu do
rzdw najbardziej despotycznych i zmilitaryzowanych, co do rzdw zapewniajcych obywatelom
wszelkie wolnoci i udzia we wadzy. Sutan Egiptu i cesarz Rzymu mog pdzi swoich potulnych
poddanych jak zwierzta, nie zwaajc na ich pogldy i chci. Jednak przynajmniej swoimi
mamelukami albo pretorianami musz kierowa, wpywajc na ich opinie (Hume 1971, s. 19).
Zob. te: Mises 1999, s. 863864.
16
Na temat dugiego procesu ksztatowania si wadzy rzdw oraz prymatu rzdw monarchicznych zob.:
Jouvenel 1957, zw. rozdz. 10; Jouvenel 1949; Jouvenel 1987; Rstow 1980, zw. s. 101105.
17
25
Na temat zagadnie poruszanych w nastpnych akapitach por. literatur dotyczc dylematu wsplnych
zasobw (tragedy of the commons), np. Hardin i Baden 1977. Zob. te: Olson 1993.
19
Zgodnie z tym opisem, dzisiejsze monarchie, takie jak Wielka Brytania, Holandia, Belgia, Szwecja,
Norwegia, Dania lub Hiszpania s oczywicie monarchiami tylko z nazwy. W rzeczywistoci kraje te stanowi
przykady tego, co nazywamy tutaj i w dalszym cigu ksiki demokracjami. Terminowi monarchia w
przedstawionym tu rozumieniu odpowiada natomiast najdokadniej rodzaj rzdw, ktry by charakterystyczny
dla Europy pod koniec osiemnastego wieku. Ten ancien rgime za spraw wojny o niepodlego Stanw
26
Carlo M. Cippola (Cippola 1980) tak podsumowuje to zagadnienie: Kady musi przyzna, e od XI w.
dochody sektora publicznego w caej Europie niewtpliwie rosy, ale trudno sobie wyobrazi, eby poza
pojedynczymi przypadkami wadza publiczna zdoaa przej wicej ni 5 do 8 procent dochodu narodowego.
Jak zauwaa dalej autor, udzia wydatkw rzdu w dochodzie narodowym nie zwiksza si znaczco a do
poowy XIX w. Por. te dwa nastpne przypisy.
27
O poszanowaniu istniejcego prawa prywatnej wasnoci przez monarchw pisze Bertrand Jouvenel (Jouvenel
1957), zw. rozdz. 10 i 11:
Stosunek suwerena do praw wyraony jest w tekcie przysigi pierwszych krlw Francji: Bd
szanowa i chroni kadego z was i bd zachowywa prawa, ktre kademu si nale. W czasach gdy
krl by nazywany powiernikiem sprawiedliwoci (debtor for justice), nie by to pusty frazes. Jeli
obowizkiem krla byo suum cuique tribuere, to suum stanowio punkt odniesienia. Nie chodzio o to,
eby krl oddawa kademu w taki sposb, ktry w swej mdroci uzna za najkorzystniejszy dla siebie,
lecz eby kady otrzyma to, co mu si naley zgodnie z obyczajem. Subiektywne uprawnienia nie
pochodziy z askawego nadania, lecz stanowiy niewzruszaln wasno. Prawa suwerena byy rwnie
wasnoci; byy prawami subiektywnymi w takim samym stopniu jak inne prawa. Cho przyznawano
im wiksz rang, to nie mogy one uniewania innych praw (s. 172173).
W dalszej czci swojej ksiki de Jouvenel rozwija powysz myl:
Znana anegdota o Fryderyku Wielkim i mynarzu z Sans-Souci wiernie oddaje obraz wczesnych
stosunkw. Uprawnienia krla miay nieporwnanie wiksz rang ni uprawnienia mynarza. Mimo to
uprawnienia mynarza w odniesieniu do tych zagadnie, ktrych dotyczyy byy tak samo wane jak
uprawnienia krla. Na swojej posiadoci mynarz jest uprawniony do przeciwstawienia si krlowi.
Istniao gboko zakorzenione przekonanie, e wszystkie prawa pozytywne musz by przestrzegane na
rwni, gdy w przeciwnym wypadku wszystkie traciyby wano. Jeli krl podwayby prawo
mynarza do jego ziemi, rwnie dobrze mona by podway prawo krla do tronu. Gboki sens zasady
legalnoci przyczyni si do tego, e wszystkie prawa byy na rwni przestrzegane (s. 189).
O finansowaniu potrzeb krla Jouvenel pisze:
Wydatki pastwowe, jak je nazywamy obecnie, byy traktowane w czasach feudalnych jako wasne
wydatki krla, ktre musia on pokrywa od chwili objcia tronu. Wraz ze sw godnoci krl
przejmowa majtek (w dzisiejszym rozumieniu tego sowa), tzn. przysugiwao mu prawo wasnoci
zapewniajce dochody odpowiednie do potrzeb krla. To tak, jakby w dzisiejszych czasach rzd mia
pokrywa swoje wydatki z dziaalnoci pastwowych przedsibiorstw.
Naley jednak podkreli, e kady rodzaj monopolu na prawo i porzdek powoduje, e ceny tych usug s
wysze, a jako nisza ni w warunkach konkurencji. Nawet krl bdzie wykorzystywa swj monopol
wymiaru sprawiedliwoci dla wasnych korzyci, odchodzc coraz bardziej od zasady zadouczynienia i
wynagrodzenia szkd ofierze przestpstwa na rzecz wynagrodzenia dla siebie, czyli krla. Por.: Benson 1992.
28
Bertrand de Jouvenel pisze: W dzisiejszych czasach ludzie nie maj pojcia o tym, jak bardzo ograniczona
bya wadza krla w redniowieczu i do jakiego stopnia musia on liczy si z innymi wybitnymi osobistociami,
gdy chcia wprowadzi w ycie swoj decyzj (Jouvenel 1987, s. 113). W innym miejscu Jouvenel stwierdza:
Krl nie mg ciga kontrybucji, mg tylko prosi o subsydia. Podkrelano, e to lojalni poddani
udzielali mu z wasnej woli pomocy, wykorzystujc czsto sytuacj do tego, eby da od niego
spenienia okrelonych warunkw. Na przykad przyznali subsydia krlowi francuskiemu Janowi
Dobremu, pod warunkiem e powstrzyma si od tej pory od bicia monety o z byt maej wadze. W celu
uzupenienia brakw w swoim skarbcu, krl mg si uda w objazd po probie. Podrujc od miasta
do miasta, wyjania, jakie ma potrzeby i zbiera datki od miejscowej ludnoci. Tak na przykad zrobi
przed Wojn Stuletni. Zdarzao si rwnie, e z rnych czci kraju zwoywa wszystkich, ktrych
chcia prosi o pomoc. Byoby powanym bdem, gdybymy uwaali, e takie zgromadzenie byo tym
samym, co wspczesne posiedzenie parlamentu, chocia pocztki parlamentu maj w nim swoje
rdo. Parlament jest niezaleny i moe nakada kontrybucje. Dawniejsze zgromadzenia
przypominay raczej zebrania rady dyrektorw we wspczesnej firmie, ktra uchwala, e odda cz
zyskw na rzecz skarbu pastwa z przeznaczeniem na cele publiczne, a obecni na naradzie przywdcy
zwizkw zawodowych godz si jednoczenie zrezygnowa z czci nalenoci dla swoich
organizacji. Kada grupa bya wzywana do wsparcia krla i kada miaa moliwo stawiania
warunkw. Wspczesny parlament nie dziaaby w ten sposb, tylko narzuciby swoj wol
wikszoci gosw (Jouvenel 1957, s. 178179).
29
23
Na temat decentralizacji politycznej anarchii jako czynnika ograniczajcego wadz rzdu i jako
zasadniczej przyczyny powstania rynkw i kapitalizmu, a take na temat tendencji centralistycznych w polityce
ekspansywnej eliminacji oraz towarzyszcej jej tendencji do zwikszania uprawnie rzdu dotyczcych
podnoszenia podatkw i regulacji zob.: Baechler 1976, zw. rozdz. 7; Hoppe 1993, zw. rozdz. 3 i 4; Hoppe
1992; Hoppe 1993a; zob. te: Rosenberg i Birdzell 1986.
24
30
Wadca demokratyczny moe uywa aparatu rzdu dla realizacji wasnych celw, ale nie jest
jego wacicielem. Nie moe sprzeda zasobw rzdu i przywaszczy sobie uzyskanych w
ten sposb pienidzy. Nie moe te przekaza wasnoci rzdowej swoim spadkobiercom.
Jest on tylko wacicielem biecego korzystania z zasobw rzdu, a nie ich wartoci
kapitaowej. W przeciwiestwie do krla, prezydent nie bdzie dy do pomnoenia
bogactwa rzdu (wartoci kapitau i biecych dochodw), lecz do zwikszenia biecego
dochodu (z pominiciem i kosztem wartoci kapitau). Nawet gdyby chcia postpowa
inaczej, nie moe tego uczyni, poniewa zasoby rzdu, jako wasno publiczna, nie mog
by sprzedane, a bez cen rynkowych kalkulacja ekonomiczna jest niemoliwa. W zwizku z
tym naley oczekiwa, e nieuchronnym rezultatem publicznej wasnoci rzdu bdzie staa
konsumpcja kapitau. Prezydent (tymczasowy opiekun rzdu albo jego powiernik) w
przeciwiestwie do krla nie bdzie dy do utrzymania lub powikszenia majtku
rzdowego, lecz bdzie si stara zuy go jak najszybciej i jak najwicej, poniewa tego,
czego nie skonsumuje teraz, nie bdzie mg skonsumowa ju nigdy. W szczeglnoci
prezydent (w odrnieniu od krla) nie ma interesu w tym, eby nie doprowadzi swojego
kraju do ruiny. Dlaczego miaby si powstrzymywa od zwikszania konfiskat, jeli z
owocw polityki umiaru zwikszenia wartoci kapitau nalecego do majtku rzdu nie
moe skorzysta osobicie, podczas gdy na polityce bdcej przeciwiestwem polityki umiaru
a wic na podwyszaniu podatkw i zwikszaniu biecych dochodw moe skorzysta?
Dla prezydenta, inaczej ni dla krla, umiar nie ma adnych zalet25.
25
O naturze publicznej wasnoci i jej nieracjonalnoci zob. te: Rothbard 1977, s. 172184 i Hoppe 1989,
rozdz. 9.
Podstawow rnic midzy prywatn wasnoci rzdu (i nisk preferencj czasow) a publiczn wasnoci
rzdu (i wysok preferencj czasow) mona zilustrowa na przykadzie instytucji niewolnictwa, porwnujc
przypadek prywatnej wasnoci niewolnikw (np. w Ameryce przed wojn secesyjn) z publiczn wasnoci
niewolnikw (ktra wystpowaa np. w Zwizku Sowieckim i krajach Europy Wschodniej nalecych do jego
imperium).
Niewolnicy nalecy do prywatnego waciciela byli karani za prby ucieczki. Emigracja w imperium
sowieckim te bya zabroniona i karano j jak przestpstwo, w razie koniecznoci strzelajc do tych, ktrzy
prbowali uciec. Ponadto wszdzie istniay przepisy zabraniajce prniactwa i rzdy mogy nakaza kademu
obywatelowi wykonanie dowolnej pracy oraz w dowolny sposb wynagradza go lub kara. Dlatego system
sowiecki naley sklasyfikowa jako niewolniczy. Jednake w przeciwiestwie do prywatnego waciciela
niewolnikw ich publiczni waciciele w Europie Wschodniej od Lenina po Gorbaczowa nie mogli sprzeda
ani wynaj swoich poddanych na rynku pracy, by zachowa dla siebie pienidze z handlu lub wynajmu
kapitau ludzkiego. Z tego wzgldu naley ten system uzna za niewolnictwo publiczne (lub socjalistyczne).
Gdy nie istnieje rynek niewolnikw i rynek niewolniczej siy roboczej, sytuacja niewolnika pogarsza si, a nie
poprawia, poniewa przy braku cen na niewolnikw i ich prac waciciel niewolnika nie jest w stanie
dokonywa racjonalnej alokacji swojego kapitau ludzkiego. Nie moe okreli wartoci rzadkich dbr, jakimi
s poszczeglne elementy kapitau ludzkiego. Nie jest rwnie w stanie ustali kosztu alternatywnego
wykorzystania tego kapitau ani porwna tego kosztu z dochodem, ktry moe przynie inwestycja. Powoduje
to sta niewaciw alokacj rodkw, marnotrawstwo i konsumowanie kapitau ludzkiego.
A oto, co mwi na ten temat empiria. Zdarzao si, e prywatny waciciel niewolnika zabi go, czyli dokona
radykalnej konsumpcji kapitau ludzkiego, ale socjalistyczne niewolnictwo w Europie Wschodniej pocigno
za sob mier milionw ludzi. Gdy niewolnicy byli prywatn wasnoci, ich stan zdrowia i dugo ycia
ulegay na og poprawie. W imperium sowieckim poziom opieki medycznej stale si obnia, a dugo ycia w
cigu ostatnich kilkudziesiciu lat zmniejszya si. Poziom praktycznego wyszkolenia oraz wyksztacenia
oglnego prywatnych niewolnikw na og poprawia si, a niewolnikw socjalistycznych spada. Wskanik
urodze w przypadku prywatnych niewolnikw by dodatni, a wrd niewolniczych spoeczestw Europy
Wschodniej na og ujemny. Wrd prywatnych niewolnikw odsetek samobjstw, zachorowa na choroby
weneryczne, samookalecze, rozbitych rodzin, stosunkw pozamaeskich, aborcji, a take poziom
alkoholizmu, apatii i agresji byy wysokie. Jednake wszystkie te wskaniki zwizane z konsumpcj kapitau
ludzkiego byy jeszcze wysze w przypadku socjalistycznych niewolnikw byego imperium sowieckiego. Po
ogoszeniu abolicji wrd prywatnych byych niewolnikw czste byy wprawdzie przypadki zachowa
31
Gdy wadz sprawuje rzd publiczny znika rwnie drugi element skaniajcy do umiaru w
przypadku prywatnej wasnoci rzdu: wyrana i dobrze rozwinita wiadomo klasowa
rzdzonych. Nie moe istnie wicej ni jeden najwyszy wadca prezydent lub krl. W
monarchii dostp do godnoci krla i moliwo uzyskania tytuu szlacheckiego byy cile
ograniczone, w pastwie za, w ktrym rzd jest publiczn wasnoci, teoretycznie kady
moe sta si czonkiem klasy rzdzcej, a nawet prezydentem. Rnica midzy rzdzcymi a
rzdzonymi zaciera si, a wiadomo klasowa rzdzonych ulega rozmyciu. Powstaje nawet
zudzenie, e taka rnica nie istnieje, e dziki rzdom demokratycznym nikt nikim nie
rzdzi, lecz wszyscy rzdz si sami. Wanie to zudzenie w duym stopniu przyczynio si
do tego, e przejcie od monarchii do demokracji interpretowano jako postp, a wic co, co
zasugiwao na spoeczne poparcie. Dlatego opr spoeczestwa przeciwko rosncej potdze
rzdu staje si coraz mniejszy. Za monarchii byo oczywiste, e wyzysk i podatki s uciliwe
i ze dla spoeczestwa, obecnie natomiast, gdy kady moe wej do grupy konsumujcej
podatki, nie wydaj si one takim ciarem.
Podatki wic rosn albo bezporednio, to znaczy w wyniku podwyszania stp podatkowych,
albo porednio, czyli przez zwikszanie iloci pienidza wytwarzanego przez rzd (inflacj).
Wzrasta te liczba osb pracujcych dla rzdu i stosunek zatrudnionych przez rzd do
pracujcych w firmach prywatnych. Etaty rzdowe przycigaj osoby wykazujce si wysok
preferencj czasow i sab umiejtnoci przewidywania w dugiej perspektywie,
zapewniajc im moliwoci awansu26.
amoralnych i brutalnych, ale po zniesieniu niewolnictwa socjalistycznego brutalno ycia spoecznego w
byych krajach socjalistycznych bya znacznie wiksza, co wiadczyo o jeszcze gbszej degeneracji moralnej
ich obywateli. Zob. te: Hoppe 1993b.
26
W trakcie caej epoki monarchicznej, a do drugiej poowy XIX w., kiedy nastpi punkt zwrotny w
historycznym procesie demonarchizacji i demokratyzacji rozpocztym przez Rewolucj Francusk, a
zakoczonym w momencie wybuchu I wojny wiatowej, obcienia podatkowe rzadko przekraczay 5 procent
produktu krajowego (zob. te przyp. 20 powyej). Od tej pory podatki stale rosy. W Europie po I wojnie
wiatowej podatki stanowiy 1520 procent produktu krajowego, by wzrosn do obecnych 50 procent. Przez
cay okres monarchii, a do drugiej poowy XIX w. liczba zatrudnionych w rzdzie rzadko stanowia wicej ni
2 procent siy roboczej kraju. Od tamtego czasu liczba ta stale rosa i dzi wynosi najczciej 1520 procent.
Zagadnienia te s omwione szczegowo w: Flora 1983, t. I, rozdz. 5 i 8.
32
Kombinacja tych majcych ze sob zwizek elementw publicznej wasnoci rzdu oraz
swobodnego dostpu do niego zasadniczo zmienia sposb prowadzenia przez rzd polityki
wewntrznej i zewntrznej. W kraju rzd bdzie dy do zacigania dugw. Krl te nie
mia nic przeciwko dugom, ale jego naturaln skonno do ich zacigania
powstrzymywao to, e by prywatnym wacicielem rzdu i wszystkie zobowizania swojego
rzdu musia uregulowa osobicie on lub jego spadkobiercy (mg nawet zbankrutowa lub
zosta zmuszony do upynnienia aktyww rzdu). Prezydent natomiast nie odpowiada za
dugi zacignite w czasie, gdy piastowa swj urzd. Jego dugi uwaa si za dugi
publiczne, ktre zostan spacone przez nastpne rzdy (rwnie nieponoszce
odpowiedzialnoci za swoje zobowizania). Jeli kto nie odpowiada osobicie za swj dug,
to dug bdzie rs i teraniejsza konsumpcja rzdu bdzie si zwikszaa kosztem przyszej
konsumpcji rzdu. eby spaci rosncy dug publiczny, trzeba bdzie w przyszoci naoy
wysze podatki (lub zwikszy inflacj pienin). Spoeczestwo, spodziewajc si
podwyszenia przyszych obcie podatkowych, rwnie zostaje zainfekowane zmor
podwyszonej preferencji czasowej, poniewa widmo wyszych podatkw zwiksza
atrakcyjno inwestycji krtkoterminowych w stosunku do inwestycji dugoterminowych27.
Jeszcze waniejsze s celowe zmiany, ktre dokonuj si w monopolistycznych dziaaniach
rzdu w sferze prawa i porzdku. Jak wyjanilimy powyej, krl dy do egzekwowania
istniejcego ju prawa prywatnej wasnoci i mimo przysugujcego mu w niektrych
sprawach wyjtkowego statusu zakada i akceptuje zasady dotyczce prywatnej wasnoci,
odnoszc je do siebie i do swojego majtku (przynajmniej w midzynarodowych relacjach z
innymi krlami). Nie tworzy nowego prawa, tylko zajmuje uprzywilejowan pozycj w
istniejcym, obejmujcym wszystkich systemie prawa prywatnego. Tymczasem gdy rzd jest
wasnoci publiczn, pojawia si nowy rodzaj prawa prawo publiczne, ktre zwalnia
czonkw rzdu z osobistej odpowiedzialnoci i wycza publiczne zasoby spod zarzdu o
charakterze ekonomicznym. Po ustanowieniu prawa publicznego (w tym prawa
konstytucyjnego i administracyjnego) i nadaniu mu statusu nie tylko prawa, lecz wyszego
27
Monarchowie nieustannie mieli trudnoci z zaciganiem dugw (zob. te przyp. 22 powyej) i pacili
zazwyczaj wysze od przecitnych odsetki ze wzgldu na wysze ryzyko ich niespacenia w terminie. Zob. na
ten temat: North i Thomas 1973, s. 96. Tymczasem rzdy demokratyczne, doszedszy do penego rozkwitu po I
wojnie wiatowej, przejawiaj sta skonno do zwikszania deficytu i dugu. Dzi dugi pastwowe w
Europie Zachodniej i w wiecie zachodnim stanowi zwykle co najmniej 30 procent produktu narodowego, a
czsto przekraczaj 100 procent.
Z powyszym zagadnieniem cile si wie to, e za czasw monarchii powszechnie uywanym pienidzem by
pienidz towarowy zazwyczaj zoto lub srebro a od kiedy w XVII i XVIII w. uformowa si jeden
zintegrowany rynek wiatowy, obowizywa midzynarodowy standard zota. Standard pienidza towarowego
sprawia, e rzdowi trudno jest zwiksza poda pienidza. Krlowie robili, co mogli, eby wzbogaci si
kosztem spoeczestwa, m.in. zastrzegali sobie monopol na bicie pienidza i zmniejszali zawarto kruszcu w
monetach (deprecjacja waluty). Pomimo wysikw, nie zdoali jednak wprowadzi monopolu na produkcj
pienidza cakowicie pozbawionego pokrycia pastwowego pienidza papierowego, ktry mona wytwarza
waciwie z niczego, nie ponoszc praktycznie adnych kosztw. adnemu czowiekowi, nawet krlowi, nie
ufano by, gdyby dysponowa takim niezwykym monopolem! Dopiero w warunkach demokratycznego
republikanizmu po I wojnie wiatowej zniesiono standard zota, a w 1971 r. ostatecznie zerwano z nim i
zastpiono go wiatowym systemem pastwowych pienidzy bez pokrycia. Od tej pory poda pienidza i
kredytu gwatownie wzrastaa. Powstaa tendencja do utrzymywania rzekomo odwiecznej inflacji i deprecjacji
pienidza. Finansowanie deficytu rzdu przeksztacio si w zwyk techniczn operacj bankow, a stopy
procentowe jako wskanik spoecznej stopy preferencji czasowej od stuleci stale spadajce i wynoszce pod
koniec XIX w. okoo 2 procent, zaczy rosn.
Zob. te: Rothbard 2003; Rothbard 1983. Na temat historii stp procentowych patrz: Homer i Sylla 1991, zw.
rozdz. 23, s. 553558.
33
prawa, nastpuje stopniowa erozja prawa prywatnego. Prawo publiczne staje si w coraz
wikszym stopniu nadrzdne wobec prywatnego i coraz bardziej je wypiera28.
Rzd, ktrym kieruje publiczno, nie godzi si na zachowanie prawa prywatnego w sferze
dotyczcej spraw obywateli i nie ogranicza swojego monopolu legislacyjnego do dziaa
sucych redystrybucji bogactwa i dochodu wypracowanego przez ludzi na swoj korzy,
lecz w coraz wikszym stopniu wykorzystuje swoj wadz do celw legislacyjnych, czyli do
tworzenia nowego, pozytywnego prawa cywilnego. Prawo to ma suy redystrybucji
bogactwa i dochodu wewntrz spoeczestwa. Dla tymczasowych uytkownikw rzdu (a
nie jego wacicieli) nie ma bowiem wikszego znaczenia to, e taka redystrybucja moe
tylko zmniejszy przysz produktywno. W sytuacji, gdy panuje zasada powszechnych
wyborw i swobodnego dostpu do urzdw, goszenie i akceptacja polityki redystrybucji
musi si sta pierwszym hasem kadego, kto chce zdoby lub utrzyma stanowisko rzdowe.
Gdy rzd stanowi wasno publiczn, nasila si tendencja do podwyszania podatkw (i
zwikszania inflacji), zwikszania zatrudnienia w pastwowych instytucjach oraz dugu
publicznego, pastwo przestaje by pastwem konsumpcji (ktrym jest kada monarchia),
przeksztacajc si w pastwo opiekucze29. Przeksztacenie to, wbrew powszechnemu
pogldowi, nie jest wyrazem postpu, lecz przyczyn rozprzestrzeniania si w spoeczestwie
wirusa podwyszonej stopy preferencji czasowej i zapocztkowania samonapdzajcego si
procesu decywilizacyjnego30.
28
Wiara w zasad mwic, e krlowie i ich poddani podlegaj jednemu powszechnemu prawu kodeksowi
regu nadrzdnych wobec suwerena i wspistniejcych z nim regu, ktre byy nienaruszalne i raz na zawsze
ustalone (Jouvenel 1957, s. 193) przetrwaa przez ca epok monarchii, mimo e zachwiay ni renesans i
ruchy protestanckie. Uwaano, e prawo to co, co trzeba odkrywa, co jest odwiecznie dane, a nie co, co
naley tworzy. Wierzono, e prawa nie da si uchwali, mona je tylko zastosowa jako co, co zawsze
istniao (Rehweld 1951, s. 67). Jeszcze na pocztku XX w. Albert V. Dicey (Dicey 1914) mg nadal twierdzi,
e w Wielkiej Brytanii nie istnieje prawo publiczne lub administracyjne, lecz tylko prywatne: urzdnicy
pastwowi w stosunkach z obywatelami podlegali tym samym reguom i prawom co zwykli ludzie. Dopiero po I
wojnie wiatowej, w warunkach demokratycznego republikanizmu, przepisy prawa prywatnego przestay
dotyczy urzdnikw pastwowych, a powszechne uznanie zaczy zdobywa pogldy takie jak ten, wyraony
przez jednego z gwnych socjalistycznych teoretykw prawa Gustava Radbrucha:
W indywidualistycznym porzdku prawa publicznego pastwo chroni tylko prawo prywatne i prywatn
wasno. W spoecznym [demokratyczno-republikaskim] porzdku prawa prawo prywatne musi by
uznane za przejciow i tracc znaczenie sfer inicjatywy prywatnej, ktr zachowuje si tymczasowo
w obrbie caociowego systemu prawa publicznego (Radbruch 1957, s. 40).
Jednoczenie
(...) w dzisiejszych czasach jestemy przyzwyczajeni do tego, e nasze prawa ulegaj zmianie na skutek
suwerennych decyzji ustawodawcw. Waciciela domu nie dziwi ju, e jest zmuszony wynajmowa
mieszkanie lokatorowi. Pracodawca przyjmuje bez sprzeciwu dekret Wadzy, zgodnie z ktrym musi
podnie pace swoim pracownikom. W dzisiejszych czasach uwaa si za oczywiste, e nasze
subiektywne prawa s odwoalne i zale od dobrej woli rzdzcych (Jouvenel 1957, s. 189).
Na temat rnicy midzy prawem a prawem stanowionym. Zob. te: Leoni 1991; Hayek 1973, rozdz. 4 i 6.
29
Do koca XIX w. wikszo wydatkw publicznych czsto ponad 50 procent bya przeznaczana zwykle na
wojsko (co oznaczao, e przy pastwowych wydatkach rzdu 5 procent produktu krajowego, wydatki na wojsko
wynosiy 2,5 procent produktu krajowego). Reszta bya przeznaczana na pokrycie kosztw administracji.
Wydatki na opiek socjaln, czyli publiczn dobroczynno nie odgryway prawie adnej roli. W pastwie
demokratycznym wydatki wojskowe wzrosy gwatownie do 510 procent produktu krajowego. Wydatki
publiczne wzrosy jednak do 50 procent produktu krajowego, a wic teraz na wojsko przeznacza si tylko 1020
procent budetu pastwa. Najwiksz pozycj w budecie, stanowic zwykle ponad 50 procent i 25 procent
produktu krajowego, s wydatki na opiek publiczn. Zob. te: Cipolla 1980, s. 5455; Flora 1983, rozdz. 8.
30
34
Na temat zalenoci midzy preferencj czasow a przestpczoci zob.: Wilson i Herrnstein 1985, s. 4956 i
416422; Banfield 1974; Banfield 1977. Wysoka preferencja czasowa nie jest wprawdzie jednoznaczna z
wysok przestpczoci moe si bowiem przejawia w cakowicie zgodnych z prawem zachowaniach, takich
jak lekkomylno, nieuprzejmo, bezduszno, nieodpowiedzialno lub niesolidno. Jednake istnieje istotna
zaleno midzy tymi zjawiskami, poniewa w celu uzyskania dochodu na rynku trzeba si wykaza pewnym
minimum zdolnoci planowania, cierpliwoci, powicenia: najpierw trzeba przez pewien czas pracowa, a
potem dostaje si zapat. Tymczasem poszczeglne dziaania przestpcze, takie jak zabjstwo, napad, gwat,
rabunek, wamanie nie wymagaj takiego zdyscyplinowania: agresor otrzymuje dotykaln i natychmiastow
nagrod, a powicenie moliwa kara jest spraw przyszoci i nie jest pewne. Jeli wic stopie spoecznej
preferencji czasowej wzronie, to naley oczekiwa, e wzronie take czstotliwo przypadkw agresji. Jak
pisze Banfield:
Groba kary z rk wymiaru sprawiedliwoci na og nie odstrasza osoby zorientowanej na
teraniejszo. Korzyci, ktrych przestpca oczekuje po swoim akcie bezprawia, nastpi w bardzo
mao odlegej przyszoci, kara natomiast jeli dojdzie do mao prawdopodobnego pojmania go i
ukarania wydaje mu si zbyt odlega, by bra j pod uwag. Normaln osob powstrzymuj
oczywicie jeszcze inne konsekwencje ni sama kara: wstyd, utrata pracy, cierpienie ony i dzieci
zwizane z pobytem ich ma i ojca w wizieniu itd. Osoba zorientowana na teraniejszo nie liczy si
z takimi rodzajami ryzyka. W krgach przestpczych przyjmuje si za rzecz normaln, e czasami kto
ma kopoty z policj; nie istnieje obawa o utrat pracy, bo przestpca pracuje dorywczo lub nie
35
36
33
37
Zmienia si nie tylko prawdopodobiestwo wojny, lecz take sposb jej prowadzenia. Wojny
monarchiczne wybuchaj zwykle na tle sporw dotyczcych dziedziczenia zwizanych ze
skomplikowan sieci zwizkw maeskich, ktrymi poczone s dynastie oraz z powodu
wygasania co jaki czas ktrej z dynastii. Ich celem s zdobycze terytorialne. Nie s to
ktnie o podou ideologicznym, lecz spory dotyczce namacalnej wasnoci. Poniewa
chodzi w nich o rozstrzygnicie problemw dynastycznych, spoeczestwo uwaa je za
prywatn spraw krla: krl powinien je finansowa i prowadzi, przeznaczajc na ten cel
wasne rodki i korzystajc z wasnego wojska. Ponadto spoeczestwo oczekuje, e w czasie
wojny bdzie przestrzegany cisy podzia na walczcych i cywilw oraz e dziaania
wojenne bd dotyczy wycznie zainteresowanych i ich wasnoci. Krl za czuje si
zobowizany do poszanowania tych zasad. Jeszcze w osiemnastym wieku historyk
wojskowoci Michael Howard pisa:
Na kontynencie handel, podre, kontakty kulturalne i naukowe przebiegay w czasie
wojny niemal bez zakce. Wojny byy wojnami krla. Rola dobrego obywatela
polegaa na paceniu podatkw. Zdrowa ekonomia polityczna podpowiadaa, e
zwykego czowieka powinno si zostawi w spokoju, eby mg zarobi pienidze, z
ktrych mgby te podatki paci. Nie wymagano od niego, eby uczestniczy w
decyzjach, ktre prowadziy do wojen, ani eby bra udzia w toczcych si wojnach,
chyba e pcha go do tego modzieczy gd przygody. Byy to sprawy nalece do
arcana regni, sfery zainteresowa samego panujcego34.
yjcy w XVIII wieku Guglielmo Ferrero pisa nawet, e
(...) wojn ograniczono i ujto w system cisych regu. Traktowano j niewtpliwie
jako rodzaj pojedynku midzy dwiema armiami, ktremu ludno cywilna moga si
tylko przyglda. Zabroniona bya grabie, rekwizycje i akty przemocy wobec
spoeczestwa zarwno na terenie wasnego kraju, jak i na terenie wroga. Kada armia
zakadaa kwatery w starannie wybranych miastach na swoich tyach i przenosia je w
miar, jak si przemieszczaa; (...). Pobr odgrywa marginaln rol i by stosowany
sporadycznie, (...). onierzy byo mao i trudno ich byo zwerbowa, tote robiono
wszystko, eby podnie ich sprawno dugimi, cierpliwymi i dokadnymi
wiczeniami. Szkolenie byo kosztowne, wic onierza ceniono i starano si o to,
eby liczba polegych bya jak najmniejsza. Generaowie musieli oszczdza ycie
swoich onierzy, dlatego starali si unika staczania bitew. Celem wojny byo
zwycistwo uzyskane dziki zrcznym manewrom, a nie dziki unicestwieniu wroga;
Kampania bez bitew, zwycistwo odniesione w wyniku przemylanych ruchw armii
uwaano za szczytowe osignicie sztuki wojennej, za wzr doskonaoci35. (...)
34
35
Zob. te na ten temat: Fuller 1992, rozdz. 1. Fuller cytuje (s. 23) Daniela Defoe, ktry pisa, e czsto
pidziesiciotysiczne armie stoj na przeciw siebie w zasigu wzroku i caa kampania upywa im na prbach
przechytrzenia przeciwnika mwic bardziej elegancko na obserwowaniu go, po czym obie armie rozchodz
si do swoich zimowych kwater; podobny opis daje cytowany przez Fullera Sir John Fontescue, ktry pisze, e
38
Dziki skpstwu i kalkulacji wojna bya znacznie bardziej humanitarna. (...) wojna
staa si rodzajem rozgrywki midzy monarchami, gr, ktra miaa swoje zasady i
toczya si o okrelon stawk: terytorium, dziedziczenie, tron, traktat. Strona
przegrana pacia, ale midzy wysokoci stawki, o jak toczya si gra, a zwizanym
z t gr ryzykiem istniay zawsze rozsdne proporcje. Kada z walczcych stron
uwaaa, eby nie popa w ten rodzaj zawzitoci, przez ktr gracz traci gow.
Staraa si trzyma gr w ryzach i umiaa j w odpowiednim momencie przerwa36.
Tymczasem wojny demokratyczne przeradzaj si zwykle w wojny totalne. Waciwe
demokratycznej republice rozmycie granicy midzy rzdzcymi i rzdzonymi sprawia, e
spoeczestwo bardziej si identyfikuje ze swoim pastwem. Wadza monarchiczna sprzyja
identyfikacji czowieka z wasn rodzin i wsplnot oraz wspiera pogldy i postawy
kosmopolityczne37, demokratyczny republikanizm natomiast nieuchronnie prowadzi do
nacjonalizmu, tzn. do tego, e spoeczestwo utosamia si emocjonalnie z wielk,
anonimow grup ludzi o wsplnym jzyku, religii i kulturze, a stawia si w opozycji do
innych narodw. Wojny midzy pastwami przeradzaj si w wojny midzy narodami. Nie s
ju tylko terytorialnymi sporami dynastycznymi prowadzonymi przy uyciu siy, ktre
Zmuszenie wroga do zuycia wasnych zapasw byo duym sukcesem, zmuszenie go do
zaopatrywania strony przeciwnej byo jeszcze wikszym osigniciem, a zajcie kwater zimowych na
jego terytorium byo o wiele wikszym sukcesem. Samo wic przekroczenie granic nieprzyjaciela i
przymuszenie go do maszerowania tygodniami tam i z powrotem, eby nie mia szansy przypuszczenia
ataku, byo ju nie lada wyczynem (s. 25).
36
Ferrero 1969, s. 57. Zob. te: Fuller 1992, s. 2025; Fuller 1969, s. 2629; Howard 1976, rozdz. 4; Palmer i
Colton 1992, s. 274275. Jak zauwaaj ci autorzy, w XVIII w.
wojna bya nieszkodliwa jak nigdy, (...). Dlatego midzy innymi pastwa tak atwo decydoway si na
przystpienie do wojny. O wiele te atwiej ni w pniejszych czasach podejmoway decyzj o
wycofaniu si z wojny. Jej przyczyn mogo by wyczerpanie si zasobw finansowych, utrata
wyszkolonych onierzy pod uwag brano wycznie czynniki praktyczne i racjonalne; nie byo
wojennej histerii ani nacisku opinii spoecznej; dzisiejszy wrg mg by jutrzejszym sprzymierzecem.
Do zawarcia pokoju dochodzio niemal tak atwo jak do wybuchu wojny. Traktaty pokojowe
negocjowano, a nie narzucano. XVIII wiek upyn wic na wojnach i zawieraniu traktatw, przy czym
wojny dotyczyy na og wci tych samych problemw, a w kadej z nich uczestniczyy tylko te
pastwa, ktre je rozpoczy (ibid.).
37
W wyniku mariay, zapisw testamentowych, spadkw itd. ziemie nalece do niektrych krlw leay
nieraz w rnych czciach kontynentu, nie przylegajc do siebie. Krlowie panowali wic nad ludami o
rnych jzykach i kulturach, co skaniao ich do nauki jzykw uniwersalnych, takich jak acina lub francuski, a
take jzykw lokalnych: angielskiego, niemieckiego, woskiego, rosyjskiego, niderlandzkiego, czeskiego itd.
(zob.: Vale 1988, s. 322323). Rwnie niewielkie elity spoeczne i intelektualne najczciej mwiy pynnie
kilkoma jzykami, w czym przejawia si ich patriotyzm lokalny, a zarazem patriotyzm ponadlokalny lub
kosmopolityzm. Ta kosmopolityczna postawa doprowadzia do tego, e w erze monarchicznej, do 1914 r., w
Europie panowaa niemal nieograniczona swoboda przemieszczania si. Mona byo podrowa bez paszportu
wzdu i wszerz kontynentu a do granic Rosji i Imperium Ottomaskiego. Mona byo osiedli si w innym
kraju i podj prac bez adnych formalnoci oprcz w niektrych wypadkach spenienia pewnych
warunkw zwizanych ze zdrowiem. Wszystkie waluty byy tak dobre jak zoto, ktre zawieray (Taylor 1966,
s. 7). W epoce demokratycznego republikanizmu natomiast nie do pomylenia jest, eby w pastwie rzdzi
obcokrajowiec albo eby pastwa mogy mie terytoria w rnych miejscach kontynentu. Pastwa s
definiowane przez swoich obywateli, obywatele za przez swoje paszporty. Przemieszczanie si poza granice
wasnego pastwa podlega cisym regulacjom i kontroli. Rzdzcy i elita intelektualna grupy, ktre s obecnie
znacznie duo liczniejsze ni dawniej coraz bardziej lekcewa nauk jzykw obcych. Nie jest przypadkiem,
e spord wszystkich czonkw Parlamentu Europejskiego tylko Otto von Habsburg, gowa rodziny
Habsburgw, ktrzy niegdy rzdzili znaczn czci Europy, mwi wszystkimi oficjalnymi jzykami
uywanymi przez parlament.
Wybitnym, napisanym w apologetycznym duchu dzieem historycznym na temat przejcia od kosmopolityzmu
do nacjonalizmu w dziewitnastowiecznych Niemczech jest ksika Friedricha Meinecke (Meinecke 1970).
39
mona rozstrzyga, dokonujc okupacji jakich ziem, lecz stanowi starcie rnych
sposobw ycia, a taki spr moe by rozstrzygnity tylko na drodze podporzdkowania
jednego narodu drugiemu w dziedzinie kultury, jzyka i religii (lub na drodze eksterminacji).
Zwykym ludziom coraz trudniej jest zachowa neutralno lub uwolni si od osobistego
zaangaowania w sprawy dotyczce wojny. Sprzeciw wobec podwyszania podatkw w celu
sfinansowania wojny jest uznawany za nieodpowiedzialno lub zdrad stanu. Przymusowa
suba w wojsku z wyjtku zamienia si w regu. Pastwa, dysponujc armiami tanich,
onierzy poborowych, mog toczy wojny o podporzdkowanie sobie innych pastw (lub o
wyzwolenie si spod ich dominacji), czerpic z zasobw gospodarczych caego
spoeczestwa. W rezultacie podzia na walczcych i cywilw zupenie si zaciera i wojny
staj si coraz bardziej brutalne. Gdy pastwo przestao by traktowane jako wasno
dziedzicznego ksicia zauwaa Michael Howard
i stao si narzdziem w rkach potnych si oddanych takim abstrakcyjnym ideom
jak Wolno, Nard lub Rewolucja, co sprawio, e ogromne rzesze ludzi dostrzegy w
swoim pastwie ucielenienie jakiego bstwa, dla ktrego warto zapaci kad cen
i ponie kad ofiar; wwczas umiarkowane i nierozstrzygnite pojedynki epoki
rokoko wyday si miesznym anachronizmem38.
Nowa era wojen znamiennych dla ustroju demokratyczno-republikaskiego rni si zatem
zasadniczo od epoki ograniczonych wojen prowadzonych za ancien rgimeu. Er t
zapocztkowaa Rewolucja Francuska i wojny napoleoskie, a jej cechy charakterystyczne
ujawniy si jeszcze dobitniej w XIX wieku w wojnie o niezaleno Poudnia Stanw
38
40
Zjednoczonych. Jej apogeum stanowi obie dwudziestowieczne wojny wiatowe. Era ta era
wojny totalnej trwa nadal. William A. Orton tak streci to zagadnienie:
Dziewitnastowieczne wojny byy utrzymywane w okrelonych granicach przez
tradycj i respektoway przepisy prawa midzynarodowego mwice o tym, e
wasno ludnoci cywilnej i dziaalno gospodarcza pozostaj poza sfer dziaa
wojennych. Majtek ludnoci nie mg by zajmowany albo konfiskowany i
pomijajc ograniczenia wynikajce z warunkw terytorialnych lub finansowych, ktre
jedno pastwo mogo narzuci drugiemu ycie gospodarcze i kulturalne w
walczcych pastwach na og toczyo si tak jak za czasw pokoju. Wszystko to
zmienio si w XX wieku. Podczas obu wojen wiatowych na listach towarw, ktrych
nie wolno byo przewozi przez granic, umieszczono olbrzymie iloci artykuw, co
w poczeniu z jednostronnie ogaszanymi przepisami prawa morskiego sprawiao, e
wszelka dziaalno handlowa stawaa si bardzo ryzykowna, a wszelkie precedensy
traciy znaczenie. Pod koniec I wojny wiatowej z powodzeniem dono do
ograniczenia odbudowy gospodarczej pastw, ktre przegray, i do zatrzymania
przejtej wasnoci nalecej do ludnoci cywilnej. W czasie II wojny wiatowej ten
sposb postpowania rozwin si tak dalece, e prawo midzynarodowe przestao
istnie. Rzd Niemiec ju w latach poprzedzajcych wojn kierowa si w swojej
polityce konfiskaty teori rasistowsk, ktra nie miaa adnych podstaw w prawie
midzynarodowym ani w etyce chrzecijaskiej. Kiedy wybucha wojna, to
pogwacenie dobrych obyczajw w stosunkach midzynarodowych okazao si
zaraliwe. Przywdcy Anglii i Ameryki rozpoczli krucjat w sferze sw i czynw, w
ktrej nie istniay prawne ani terytorialne granice dla stosowania przemocy. Zamano
zasad neutralnoci zarwno w teorii, jak i w praktyce. Nie tylko aktywa i interesy
wroga, lecz take aktywa i interesy dowolnych osb mogy by przejmowane i
wykorzystywane w sposb, ktry strony konfliktu uznay za korzystny dla siebie,
nawet jeli majtek znajdowa si na terenie kraju neutralnego. Aktywa i interesy
nalece do pastw neutralnych i ich obywateli, a znajdujce si na terytorium
pastwa walczcego albo bdce pod jego kontrol, byy waciwie traktowane z tak
sam bezwzgldnoci, jak te nalece do przedstawicieli wrogich pastw. W ten
sposb wojna totalna staa si wojn, od ktrej adna grupa ludnoci cywilnej nie
moga uciec; w przyszoci odpowiednie wnioski miay z tego wycign kraje
miujce pokj39.
HISTORIA I PRZYSZO
Proces cywilizacyjny, uruchomiony przez indywidualne oszczdnoci, inwestycje oraz
akumulacj trwaych dbr konsumpcyjnych i kapitaowych proces stopniowego obniania
poziomu preferencji czasowych i cigego poszerzania zakresu i wyduania horyzontu
czasowego indywidualnych zabezpiecze moe zosta zakcony przez dziaania
przestpcze. Kademu wolno si jednak broni przed przestpcami, tote istnienie
przestpczoci nie zmienia oglnego kierunku procesu. Przestpczo powoduje tylko
zwikszenie wydatkw na ochron i zmniejszenie wydatkw na inne cele.
Zmiana kierunku natomiast doprowadzenie do zatrzymania si stopy preferencji czasowej
na tym samym poziomie lub nawet do jej podniesienia moe wystpi tylko wtedy, gdy
naruszenie prawa wasnoci jest zinstytucjonalizowane, to znaczy w sytuacji, kiedy mamy do
czynienia z rzdem. Naley przyj, e wszystkie rodzaje rzdu maj skonno do
rozrastania si oraz do ekspansji terytorialnej (centralizacji politycznej), ale nie kady rodzaj
39
41
rzdu bdzie w tych deniach rwnie skuteczny. Jeli rzd jest prywatny (w ustroju
monarchistycznym), krl ma motywacj do tego, eby we wasnym interesie kierowa si
dalekowzrocznoci i umiarem w sferze opodatkowania i wojny. Proces cywilizacyjny bdzie
systematycznie opniany, ale siy decywilizacyjne wyrastajce z wadzy monarchicznej bd
na og zbyt sabe na to, eby przeama przeciwstawn tendencj do obniania si stp
preferencji czasowej i wci powikszajcy si zakres rezerw poszczeglnych ludzi. Tylko
jeli rzd stanowi wasno publiczn (w ustroju demokratyczno-republikaskim)
decywilizacyjny wpyw rzdu moe przybra takie rozmiary, e proces cywilizacyjny
zostanie zahamowany lub nawet przybierze kierunek przeciwny, zamieniajc si w proces
decywilizacyjny: konsumpcj kapitau, zawanie horyzontw planowania i zabezpieczenia
oraz postpujce zdziecinnienie i brutalizacj ycia spoecznego.
W wietle tych teoretycznych ustale mona rekonstruowa i rozumie wiele wydarze z
historii nowoytnej Europy i Zachodu. W cigu 150 lat od wojny o niepodlego Stanw
Zjednoczonych i Rewolucji Francuskiej a do czasw obecnych Europa, a za jej
przykadem cay wiat zachodni, przesza epokow przemian. We wszystkich krajach
monarchi i suwerennych krlw zastpi ustrj demokratyczno-republikaski i suwerenny
lud40.
Pierwszy bezporedni atak republikanizmu i idei powszechnej suwerennoci na zasad
monarchizmu zosta powstrzymany wraz z klsk militarn Napoleona i restauracj
Burbonw we Francji. Wydarzenia epoki napoleoskiej sprawiy, e republikanizm zosta
zdyskredytowany i nie cieszy si popularnoci w XIX wieku. Nadal uwaano, e
republikanizm opiera si na przemocy charakteryzowa si wojowniczoci w polityce
zagranicznej, niestabilnoci w realizowaniu polityki, niechci do Kocioa i
socjalistycznym podejciem do zagadnie dotyczcych wasnoci i bogactwa jednostki, a
przynajmniej egalitaryzmem pogldw w tej dziedzinie41. Mimo wszystko demokratycznorepublikaski duch Rewolucji Francuskiej pozostawi po sobie trway lad. Od czasu
restauracji ustroju monarchicznego w 1815 roku do wybuchu I wojny wiatowej w 1914 roku
we wszystkich krajach Europy udzia spoeczestwa w polityce i we wadzach
przedstawicielskich stale si zwiksza. Wszdzie poszerzano zakres praw obywatelskich, a
uprawnienia wybieranego w powszechnym gosowaniu parlamentu staway si coraz
wiksze42.
Zasada rzdu monarchicznego bya coraz bardziej pozbawiona koca, lecz mimo to
pozostaa dominujc do wybuchu niszczycielskiej I wojny wiatowej. Do tego czasu w
Europie istniay tylko dwie republiki: Szwajcaria i Francja. Zaledwie cztery lata pniej, po
tym jak USA przystpiy do wojny i przesdziy o jej wyniku, wszystkie monarchie znikny,
a Europa zwrcia si ku demokratycznemu republikanizmowi. Przystpienie do wojny USA
nadao jej nowego wymiaru. Z wojny majcej do 1917 roku charakter starowieckiego sporu
terytorialnego przerodzia si w wojn ideologiczn. USA powstay jako republika, a zawarta
w idei republikaskiej zasada demokracji zwyciya niewiele wczeniej w wyniku pokonania
i zniszczenia secesjonistycznych stanw Konfederacji przez centralistyczny rzd Unii. W
okresie I wojny wiatowej triumfalna ideologia ekspansjonistycznego demokratycznego
40
Na temat historycznej doniosoci tej przemiany i jej rewolucyjnego charakteru zob.: Ferrero 1969, zw. s. 155
i n.; Ferrero 1944; Palmer i Colton 1992, zw. rozdz. 14 i 18; a take: Bendix 1978.
Na temat intelektualnej debaty dotyczcej idei powszechnej suwerennoci i powszechnego prawa udziau w
wyborach, zwaszcza w Wielkiej Brytanii, zob.: Halevy 1955, zw. s. 120150.
41
42
42
43
Na temat zaangaowania USA w wojn zob.: Fuller 1992, rozdz. 9; na temat roli W. Wilsona zob.: Rothbard
1989; Gottfried 1990.
44
Warto zauway, e republika Szwajcarii, ktra jako pierwszy kraj wprowadzia (1848 r.) na dobre instytucj
powszechnego prawa gosowania dla mczyzn powyej dwudziestego roku ycia, bya ostatnim krajem, w
ktrym prawa te przyznano rwnie kobietom (1971 r.).
45
Na temat rozwoju na caym wiecie etatyzmu po I wojnie wiatowej zob.: Johnson 1983; o rozbudowie rzdu
USA i o zwizku tego procesu z wojn zob.: Higgs 1987.
46
O tym, e historyczne korzenie tyranii (dos.: samozwaczych rzdw sprawowanych przez osoby, ktre
twierdz, e uywaj wadzy dla dobra ludu, zabiegajc w ten sposb o poparcie) sowieckiego komunizmu,
faszyzmu i narodowego socjalizmu sigaj I wojny wiatowej oraz o pierwotnym charakterze komunizmu a
wtrnym pozostaych dwch systemw mona przeczyta w: Halevy 1965.
43
44
Na temat teorii pastwa zob.: Rothbard 2004; Rothbard 1998; Rothbard 1977; Hoppe 1987; Hoppe 1989;
Hoppe 1993; Nock 2005; Oppenheimer 1914; Oppenheimer 1964.
45
biecy dochd wzrasta kosztem nadmiernego spadku teraniejszej wartoci jego aktyww.
Poniewa za pozyskiwanie biecego dochodu zawsze ma wpyw na biec warto
aktyww (odzwierciedla warto przyszych oczekiwanych dochodw z aktyww
pomniejszon o stop preferencji czasowej), to prywatna wasno z natury prowadzi do
kalkulacji ekonomicznej i sprzyja dalekowzrocznoci. W przypadku prywatnej wasnoci
rzdu oznacza to, e wadca bdzie si wykazywa duym umiarem w korzystaniu ze
swojego monopolu eksploatacji, bo dziaania eksploatacyjne z definicji pasoytuj na
wczeniejszych dziaaniach produkcyjnych podejmowanych przez spoeczestwo. Jeli nic
nie zostao wyprodukowane, nie ma czego eksploatowa. A kiedy wszystko zostanie
wyeksploatowane, caa przysza produkcja zostanie gwatownie wstrzymana. Prywatny
waciciel rzdu bdzie wic wystrzega si nadmiernej eksploatacji swoich poddanych, ktra
mogaby doprowadzi na przykad do zmniejszenia jego przyszych potencjalnych dochodw
w tak duym stopniu, e zmalaaby teraniejsza warto jego majtku. W celu utrzymania
wartoci swojego osobistego majtku lub nawet ewentualnego jej zwikszenia, wadca taki
bdzie ogranicza swoj polityk eksploatacyjn. Im niszy jest bowiem stopie eksploatacji,
tym wiksza produktywno spoeczestwa. A im wiksza produktywno spoeczestwa,
tym wysza bdzie warto nalecego do wadcy pasoytniczego monopolu eksploatacji.
Monarcha bdzie oczywicie wykorzystywa swj monopolistyczny przywilej. Nie bdzie nie
eksploatowa. Jednake w jego interesie jako prywatnego waciciela rzdu jest
pasoytowanie na gospodarce rozwijajcej si, coraz bardziej produktywnej i zasobnej,
poniewa dziki temu, nie wkadajc ze swojej strony adnego wysiku, powikszy wasne
bogactwo i pomylno. Dlatego te dokonywana przez wadc eksploatacja bdzie si
utrzymywaa na niskim poziomie.
Jest jeszcze inny powd, dla ktrego prywatna wasno rzdu oznacza umiar i
dalekowzroczno. Kada wasno prywatna jest z natury wasnoci wyczn. Waciciel
ma prawo wyczy innych z korzystania ze swojej wasnoci. Przysuguje mu swoboda
decydowania o tym, czy i z kim chciaby si podzieli prawem do jej uywania. Najczciej
do grona uytkownikw wczy swoj rodzin, a wyczy z niego wszystkie inne osoby
oprcz zaproszonych goci, wynajtych pracownikw i kontrahentw. Tylko rodzina
panujca i do pewnego stopnia jej przyjaciele, pracownicy i partnerzy biznesowi
korzystaj z przejtych drog eksploatacji zasobw, wiodc dziki temu pasoytnicze ycie.
Ze wzgldu na takie ograniczenia dotyczce dostpu do rzdu i ze wzgldu na status
wycznoci wadcy i jego rodziny prywatna wasno rzdu stymuluje rozwj wyranej
wiadomoci klasowej w spoeczestwie oraz sprzyja powstaniu opozycji i sprzeciwu
wobec rozszerzania eksploatacyjnych uprawnie rzdu. Istnieje wyrane rozrnienie midzy
(nielicznymi) rzdzcymi z jednej strony i (licznymi) rzdzonymi z drugiej strony. Ryzyko
lub nadzieja, e kto przejdzie degradujc si lub awansujc z jednej klasy do drugiej, jest
niewielkie. Wobec nieprzekraczalnej niemal bariery stojcej na drodze awansu wrd
rzdzonych umacnia si solidarno poczucie identyfikacji z ofiarami lub potencjalnymi
ofiarami naruszenia praw wasnoci rzdu, a wzrasta ryzyko utraty legitymacji przez klas
rzdzc z powodu nadmiernej eksploatacji3.
Zupenie inna sytuacja powstanie wtedy, gdy wadz bdzie sprawowa zarzdca publicznego
rzdu. Bdzie on dy nie do powikszenia oglnego bogactwa rzdu (wartoci kapitaowych
i biecego dochodu), lecz do uzyskiwania jak najwyszego biecego dochodu (bez wzgldu
na koszty i ze szkod dla wartoci kapitaowych). Nawet jeli zarzdca chciaby dziaa
inaczej, nie moe tego zrobi, poniewa zasoby rzdu, jako wasno publiczna, s
niezbywalne, a bez cen rynkowych kalkulacja ekonomiczna jest niemoliwa. Nieuchronnym
3
46
Zob.: Rothbard 1977, s. 188189; take Hardin i Baden 1977; Olson 1993.
47
przestpstw. Jest to jednoczenie wpyw sigajcy gbiej. Kade naruszenie przez rzd prawa
prywatnej wasnoci podobnie jak kade przestpstwo zmniejsza poda dbr
teraniejszych, powodujc wzrost jej efektywnej stopy preferencji czasowej. Jednak
wykroczenia rzdu w przeciwiestwie do agresji przestpcw powoduj, e jednoczenie
wzrasta poziom preferencji czasowej ofiar i potencjalnych ofiar, poniewa oznaczaj one
spadek poday dbr przyszych (zmniejszenie stopy zysku z inwestycji). Przestpstwa s
nielegalne, tote dochodzi do nich sporadycznie: zodziej uchodzi z upem i zostawia swoj
ofiar w spokoju. Z przestpcami mona wic sobie radzi, zwikszajc popyt na towary i
usugi zapewniajce ochron (w porwnaniu z popytem na inne dobra), dziki czemu przyszy
zysk z inwestycji moe powrci do danego poziomu lub nawet wzrosn, gdy zmniejszy si
prawdopodobiestwo, e ten sam albo inny zodziej znw dokona kradziey. Tymczasem
przypadki naruszenia prawa wasnoci przez rzd ze wzgldu na swoj legalno maj
charakter cigy. Przestpca nie umyka do kryjwki, lecz czai si nadal w pobliu, a ofiara nie
zaopatruje si w dodatkowe rodki ochrony, bo musi pozosta bezbronna (lub przynajmniej
na og tego si od niej oczekuje). W tej sytuacji gdy bezbronno wobec agresora jest
regu ofiary i potencjalne ofiary pogwacenia prawa wasnoci przez rzd uznaj przysz
produkcj za bardziej ryzykown i oczekuj mniejszych zyskw z wszelkich przyszych
inwestycji. Pogwacenie prawa wasnoci przez rzd powoduje jednoczesne zmniejszenie
poday dbr teraniejszych oraz oczekiwanych dbr przyszych, co prowadzi do wzrostu nie
tylko stp preferencji czasowej (dla danych krzywych preferencji), lecz take przesunicie w
gr krzywych preferencji czasowej. Poniewa waciciele-wytwrcy s bezbronni wobec
przyszej przemocy rzdu (i w taki sposb postrzegaj swoj sytuacj), oczekiwana przez nich
stopa zysku z dziaa produktywnych i zorientowanych na przyszo zmniejsza si i
wszystkie ofiary oraz potencjalne ofiary zaczynaj si bardziej koncentrowa na
teraniejszoci6.
Ponadto, poniewa w pastwie, w ktrym rzd stanowi wasno publiczn, poziom
eksploatacji jest wyszy, skonno do orientowania si na teraniejszo bdzie si w tych
warunkach przejawiaa wyraniej ni w sytuacji, gdy rzd jest wasnoci prywatn7.
PRZYKAD:
PRZEJCIE OD MONARCHII DO DEMOKRACJI (17891918)
Monarchie dziedziczne stanowi historyczny przykad prywatnych rzdw, a demokratyczne
republiki rzdw bdcych wasnoci publiczn.
Wikszo swoich dziejw ludzko pozostawaa pod wadz monarchw o ile w ogle
podlegaa jakim rzdom. Istniay wyjtki: demokracja ateska, Rzym w okresie republiki do
31 roku przed Chrystusem, republiki Wenecji, Florencji i Genui w okresie renesansu, kantony
Szwajcarii od 1291 roku, Zjednoczone Prowincje [Niderlandw] w latach 16481673 oraz
Anglia za Cromwella w latach 16491660. W wiecie zdominowanym przez monarchie byy
to jednak zjawiska rzadkie i nie liczc Szwajcarii krtkotrwae. Wszystkie dawne
republiki bdc otoczone przez monarchie tylko czciowo realizoway postulat
swobodnego dostpu do wasnoci publicznej. Rzdy republikaskie z definicji oznaczaj, e
rzd nie jest wasnoci prywatn, lecz publiczn, wic republika powinna zapewnia
powszechne prawo wyborcze. Tymczasem we wszystkich dawnych republikach moliwo
wejcia do rzdu bya zarezerwowana dla wskiej grupy szlachetnie urodzonych.
Zjawisko preferencji czasowej i teori dotyczc tego zjawiska omawia przede wszystkim Ludwig von Mises
Mises 1999, rozdz. 18 i 19; zob. te: Jevons 1965; Bhm-Bawerk 1959; Fetter 1977; Rothbard 1993.
7
48
Wraz z kocem I wojny wiatowej zakoczya si na dobre epoka monarchii8. W cigu 150
lat po Rewolucji Francuskiej Europa, a za jej przykadem cay wiat, przeszed gruntown
przemian. Ustrj monarchiczny i suwerennych krlw wszdzie zastpi ustrj
demokratyczno-republikaski i suwerenne ludy.
Pierwszy atak republikanizmu i idei powszechnej suwerennoci na panujc zasad
monarchizmu zosta powstrzymany wraz z klsk militarn Napoleona i restauracj
Burbonw we Francji. Terror rewolucji i wojny napoleoskie sprawiy, e republikanizm
zosta zdyskredytowany i nie cieszy si popularnoci w XIX wieku. Mimo wszystko
demokratyczno-republikaski duch Rewolucji Francuskiej pozostawi po sobie trway lad.
Od czasu restauracji ustroju monarchicznego w 1815 roku do wybuchu I wojny wiatowej w
1914 roku we wszystkich krajach Europy udzia spoeczestwa w polityce i we wadzach
przedstawicielskich stale si zwiksza. Wszdzie poszerzano zakres praw obywatelskich, a
uprawnienia wybieranego w powszechnym gosowaniu parlamentu staway si coraz
wiksze9.
W latach 18151830 prawo wyborcze w przywrconej we Francji monarchii Burbonw byo
w dalszym cigu bardzo ograniczone. W trzydziestomilionowym spoeczestwie elektorat
stanowio tylko okoo 100 tysicy najzamoniejszych (mniej ni p procent wszystkich
mieszkacw powyej 20 roku ycia). W wyniku Rewolucji Lipcowej w 1830 roku, po
abdykacji Karola X i koronacji Ksicia Orleanu Ludwika Filipa, liczba uprawnionych do
gosowania wzrosa do 200 tysicy. Po przewrocie w 1848 roku Francja znw staa si
republik. Wprowadzono powszechne prawo wyborcze dla mczyzn powyej 21 lat.
Napoleon III zosta wybrany gosami 5,5 miliona osb na 8 milionw uprawnionych do
gosowania.
W Wielkiej Brytanii po 1815 roku elektorat stanowio okoo 500 tysicy wacicieli (mniej
wicej 4 procent mieszkacw powyej 20 lat). Na mocy Ustawy Reformatorskiej (The
Reform Bill) z 1832 roku warunki dotyczce cenzusu majtkowego zostay zagodzone, co
zwikszyo liczb uprawnionych do gosowania do 800 tysicy. Kolejne poszerzenie
elektoratu z okoo 1 miliona do 2 milionw nastpio po uchwaleniu Drugiej Ustawy
Reformatorskiej w 1867 roku. W 1884 roku warunki cenzusu majtkowego zostay
zagodzone jeszcze bardziej i elektorat wzrs do 6 milionw ludzi (co stanowio prawie jedn
trzeci mieszkacw powyej 20 roku ycia i ponad trzy czwarte wszystkich dorosych
mczyzn).
W Prusach, ktre byy najwaniejszym spord 39 niezalenych pastw niemieckich
uznawanych po Kongresie Wiedeskim, demokratyzacja rozpocza si wraz z rewolucj
1848 roku i uchwaleniem konstytucji w 1850 roku. W wyborach do niszej izby parlamentu
pruskiego mogli uczestniczy wszyscy mczyni. Jednak do 1918 roku elektorat by
podzielony na trzy grupy majtkowe. Kadej grupie przysugiway inne uprawnienia
wyborcze. Na przykad osoby najbogatsze ktre paciy jedn trzeci wszystkich podatkw
wybieray jedn trzeci czonkw izby niszej parlamentu. W 1867 roku powstaa
Konfederacja Pnocnoniemiecka, do ktrej naleay Prusy i 21 innych pastw niemieckich.
Jej konstytucja zapewniaa nieograniczone prawo wyborcze wszystkim mczyznom, ktrzy
skoczyli 25 lat. W 1871 roku, po pokonaniu Napoleona III, najwaniejsze postanowienia
konstytucji Konfederacji Pnocnoniemieckiej zostay wczone do konstytucji nowo
Zob.: Ferrero 1969, zw. rozdz. 3; Ferrero 1944; Kuehnelt-Leddihn 1990; Bendix 1978.
Na temat szczegw tego procesu zob.: Flora 1983, t. 1, rozdz. 3; a take: Palmer i Colton 1992, zw. rozdz.
14 i 18.
49
11
Na temat zaangaowania USA w wojn zob.: Fuller 1992, rozdz. 9; o roli Woodrowa Wilsona i jego polityki
zmierzajcej do przygotowania wiata do demokracji zob.: Rothbard 1989; Gottfried 1990; Kuehnelt-Leddihn
1990, rozdz. 15.
50
Warto zauway, e republika Szwajcarii, ktra jako pierwszy kraj wprowadzia (1848 r.) na dobre instytucj
powszechnego prawa gosowania dla mczyzn powyej dwudziestego roku ycia, bya ostatnim krajem, w
ktrym prawa te przyznano rwnie kobietom (1971 r.).
13
Zob.: Schoeps 1981, s. 405, gdzie mona znale dane dotyczce wzrostu podatkw w Anglii, Prusach i
Austrii.
14
15
16
51
czne wydatki pastwa stanowiy zazwyczaj nie wicej ni 10 procent produktu krajowego
brutto (PKB), rzadko tylko przekraczajc 15 procent, jak w przypadku Niemiec. Sytuacja
ulega gwatownej zmianie wraz z nastaniem epoki demokratyczno-republikaskiej. Wydatki
rzdowe w stosunku do PKB wzrosy w wikszoci pastw do 2030 procent w latach
dwudziestych i trzydziestych, a w poowie lat siedemdziesitych osigny 50 procent PKB17.
Nie ulega tez wtpliwoci, e zatrudnienie w instytucjach rzdowych wzrastao w epoce
monarchii. Jednak a do koca XIX wieku liczba osb zatrudnionych w rzdzie nie
przekraczaa 3 procent siy roboczej. Ministrowie krlewscy i parlamentarzyci na og nie
otrzymywali pensji z publicznych funduszy, lecz utrzymywali si sami z wasnych dochodw.
Tymczasem wraz z rozwojem procesu demokratyzacji stali si oni urzdnikami
wynagradzanymi przez pastwo. Od tej pory zatrudnienie w rzdzie nieustannie wzrasta. W
Austrii na przykad liczba zatrudnionych w instytucjach rzdowych w stosunku do wszystkich
zatrudnionych wzrosa z 3 procent w 1900 roku do ponad 8 procent w latach dwudziestych i
prawie 15 procent w poowie lat siedemdziesitych. We Francji liczba ta wzrosa z 3 procent
w 1900 roku do 4 procent w latach dwudziestych i okoo 15 procent w poowie lat
siedemdziesitych. W Niemczech zatrudnieni w rzdzie stanowili 5 procent siy roboczej w
1900 roku, 10 procent w latach dwudziestych i prawie 15 procent w poowie lat
siedemdziesitych. W Wielkiej Brytanii odpowiednio niecae 3 procent w 1900 roku,
ponad 6 procent w latach dwudziestych i prawie 15 procent w poowie lat siedemdziesitych.
We Woszech i niemal we wszystkich innych pastwach tendencja bya podobna i w poowie
lat siedemdziesitych tylko w maej Szwajcarii liczba zatrudnionych w rzdzie stanowia
niecae 10 procent siy roboczej kraju18.
Podobn prawidowo mona zauway po przyjrzeniu si danym dotyczcym inflacji i
poday pienidza. W wiecie monarchii posugiwano si na og pienidzem towarowym
najczciej srebrem lub zotem a po ustanowieniu zintegrowanego rynku wiatowego w
XVII i XVIII wieku midzynarodowym standardem zota. Pienidz towarowy utrudnia lub
nawet uniemoliwia rzdowi zwikszanie poday pienidza. Krlowie robili, co mogli, eby
wzbogaci si kosztem spoeczestwa, m.in. monopolizujc bicie pienidza i zmniejszajc
zawarto kruszcu w monetach. Prbowali te wprowadzi pienidz fiducjarny (fiat money)
bez pokrycia. Historia Banku Anglii, na przykad, od jego zaoenia w 1694 roku jest
naznaczona okresami zawieszenia wypat w zocie. Bank wprowadza takie ograniczenia w
latach 1696, 1720, 1745 i 17971821. Jednake te eksperymenty z pustym pienidzem,
zwizane gwnie z Bankiem Amsterdamu, Bankiem Anglii, Johnem Lawem i Banque Royal
de France, miay charakter lokalnych wybrykw, ktre szybko koczyy si finansow
katastrof, tak jak na przykad gorczka tulipanowa w Holandii w 1637 roku, Mississippi
Bubble i South Sea Bubble w 1720 roku. Mimo usilnych stara monarchom nie udao si
ustanowi monopoli pustych walut, tzn. rzdowych pienidzy papierowych bez pokrycia,
ktre mona produkowa z niczego, nie ponoszc waciwie adnych kosztw. Nikomu,
nawet krlowi, nie ufano by, gdyby dysponowa takim niezwykym monopolem.
17
Flora 1983, t. 1, rozdz. 8. Jak atwo si domyli, wydatki pastwa rosy najczciej w czasie wojny. Jednake
opisana wyej prawidowo odnosi si rwnie do okresw wojen. Na przykad w Wielkiej Brytanii w
szczytowym okresie wojen napoleoskich wydatki rzdu osigny 25 procent PKB, w czasie I wojny wiatowej
natomiast doszy prawie do 50 procent PKB, a podczas II wojny wiatowej przekroczyy 60 procent. Zob.: ibid.,
s. 440441.
18
Ibid., rozdz. 5. W rzeczywistoci szacunki mwice, e udzia zatrudnienia w instytucjach rzdowych wynosi
15 procent siy roboczej s zanione, poniewa nie tylko nie uwzgldniaj zatrudnionych w wojsku, lecz take
personelu szpitali, instytucji opieki spoecznej, ubezpiecze spoecznych i przedsibiorstw pastwowych.
52
19
Zob. te: Rothbard 2003; Hazlitt 1984; Hoppe 1990; Hoppe 1994.
20
21
22
53
24
25
27
54
Jouvenel 1957, s. 172173 i 189; zob. te: Kern 1948, zw. s. 151; Rehfeld 1951, zw. s. 67.
29
30
55
32
33
34
56
w kocu zbliy si do zera, nigdy go jednak nie osigajc. Jeli bowiem dochody realne
rosn, to kracowa uyteczno teraniejszego pienidza maleje w porwnaniu z kracow
uytecznoci przyszego pienidza, tote przy okrelonej krzywej preferencji czasowej i
niezmienionych pozostaych czynnikach stopa procentowa musi spa. Wskutek tego
oszczdnoci i inwestycje wzrosn, przysze dochody realne bd jeszcze wysze i tak dalej.
Spadek stp procentowych jest charakterystyczny dla rozwoju ludzkoci, wykraczajcego
poza krtki horyzont czasowy. W pocztkowym okresie rozwoju rynku finansowego w Grecji
w VI wieku przed Chrystusem najnisze oprocentowanie zwykych bezpiecznych kredytw
wynosio okoo 16 procent. W okresie hellenistycznym spado ono do 6 procent. W Rzymie
najnisze oprocentowanie spado z 8 procent w najwczeniejszym okresie republiki do 4
procent w pierwszym wieku cesarstwa. W trzynastowiecznej Europie najnisze
oprocentowanie bezpiecznych poyczek wynosio 8 procent. W XIV wieku spado ono do 4
procent, a w XVII do 3 procent. Pod koniec XIX wieku najnisze stopy spady poniej 2,5
procent35.
Proces ten nie przebiega wcale bez zakce. Czsto przeryway go okresy, nawet stuletnie,
kiedy stopy procentowe wzrastay. Miay one jednak zwizek z powaniejszymi wojnami i
rewolucjami, takimi jak wojna stuletnia w XIV wieku, wojny religijne w XVI i na pocztku
XVII wieku, wojna o niepodlego Stanw Zjednoczonych i Rewolucja Francuska, wojny
napoleoskie od koca XVIII do pocztkw XIX wieku, a take dwie wojny wiatowe w XX
wieku. Mimo e w okresach niskiego lub obniajcego si poziomu ycia wystpuj wysokie
lub rosnce minimalne stopy procentowe, to przewaa oglna tendencja do tego, eby stopy
procentowe spaday, co stanowi odzwierciedlenie oglnego postpu ludzkoci rozwoju od
barbarzystwa do cywilizacji. W szczeglnoci spadek stp procentowych towarzyszy
rozwojowi wiata zachodniego, wzrostowi dobrobytu, dalekowzrocznoci, inteligencji, siy
moralnej jego mieszkacw i bezprecedensowemu wzlotowi cywilizacyjnemu
dziewitnastowiecznej Europy.
Na tym tle historycznym i zgodnie z teori ekonomiczn naleaoby oczekiwa, e stopy
procentowe w XX wieku bd jeszcze nisze ni w XIX wieku. Istniej tylko dwa moliwe
wyjanienia, dlaczego tak nie jest. Pierwsza moliwo jest taka, e realne dochody osigane
w XX wieku nie przekraczaj dziewitnastowiecznych lub s nawet nisze od nich. To
wyjanienie mona jednak odrzuci na podstawie empirycznej, poniewa nie ulega raczej
wtpliwoci, e realne dochody w XX wieku s wysze. Pozostaje wic tylko drugie moliwe
wyjanienie. Jeli dochody realne s wysze, a stopy procentowe nie spadaj, to niewtpliwie
ulegy zmianie inne czynniki. Zmienia si krzywa spoecznej preferencji czasowej.
Osabieniu musiaa ulec przecitna sia moralna i intelektualna ludzi. Przecitny mieszkaniec
Zachodu sta si bardziej zorientowany na teraniejszo. Okazuje si, e tu wanie ley
przyczyna.
Od 1815 roku w caej Europie i w wiecie zachodnim minimalne stopy procentowe stale
spaday, osigajc najnisz redni warto poniej 3 procent na przeomie XIX i XX wieku.
Wraz z nastaniem epoki demokratyczno-republikaskiej tendencja ta ulega zatrzymaniu i, jak
si zdaje, zmienia kierunek. Oznaczaoby to, e dwudziestowieczna Europa i Stany
Zjednoczone s cywilizacjami przeywajcymi regres. Analiza danych dotyczcych
najniszych rednich stp procentowych w okresie 200 lat w Wielkiej Brytanii, Francji,
Holandii, Belgii, Niemczech, Szwecji, Szwajcarii i USA pokazuje, e od zakoczenia I wojny
wiatowej stopy procentowe w Europie nigdy nie osigny tak niskiego poziomu jak w
drugiej poowie XIX wieku. Tylko w USA w latach pidziesitych stopy procentowe spady
35
57
poniej poziomu z koca XIX wieku. Byo to jednak zjawisko krtkotrwae i nawet wtedy
stopy procentowe w USA nie byy nisze ni stopy w Wielkiej Brytanii w drugiej poowie
XIX wieku. W XX wieku stopy procentowe byy wszdzie wyranie wysze ni w XIX
wieku i jeli wykazyway jakie zmiany, to bya to tendencja wzrostowa36. Powyszy wniosek
nie ulegnie zmianie, nawet jeli wemiemy pod uwag, e wspczesne stopy procentowe,
zwaszcza od 1970 roku, zawieraj premi inflacyjn. Gdy skorygujemy obecne nominalne
stopy procentowe o wspczynnik inflacji w celu oszacowania realnych stp procentowych, i
tak okae si, e s one znacznie wysze ni sto lat temu. Przecitnie minimalne stopy
procentowe w Europie i USA wynosz ponad 4 procent i prawdopodobnie dochodz do 5
procent, czyli s wysze ni stopy procentowe w siedemnastowiecznej Europie i rwne lub
wysze ni stopy w XV wieku. Rwnie poziom oszczdnoci wynoszcy okoo 5 procent
dochodu, nie jest wyszy ni ponad 300 lat temu w znacznie biedniejszej
siedemnastowiecznej Anglii37.
Zjawiskom tym towarzyszy bardziej specyficzny problem zwizany z wysok lub wzrastajc
stop spoecznej preferencji czasowej, a mianowicie rozpad rodziny, ktrego symptomem
jest coraz czciej wystpujce zjawisko rodziny dysfunkcyjnej.
Do koca XIX wieku wikszo wydatkw publicznych czsto ponad 50 procent bya
przeznaczana zwykle na wojsko. Przy pastwowych wydatkach rzdu 5 procent produktu
krajowego, wydatki na wojsko wynosiy wic 2,5 procent produktu krajowego. Reszta bya
przeznaczana na pokrycie kosztw administracji. Wydatki na opiek socjaln, czyli
publiczn dobroczynno nie odgryway prawie adnej roli. Ubezpieczenie byo prywatn
spraw kadego czowieka, a pomoc ubogim naleaa do zada organizacji charytatywnych.
Od koca XIX wieku natomiast, w zwizku z charakterystycznym dla demokratyzacji
nasileniem egalitaryzmu, nastpia kolektywizacja indywidualnej odpowiedzialnoci.
Wydatki wojskowe wzrosy w XX wieku do 510 procent produktu krajowego. Wydatki
publiczne wzrosy jednak do 50 procent produktu krajowego, a wic teraz na wojsko
przeznacza si tylko 1020 procent budetu pastwa. Najwiksz pozycj w budecie,
stanowic zwykle ponad 50 procent (lub 25 procent produktu krajowego), s wydatki na
opiek publiczn: przymusowe ubezpieczenia zdrowotne, od wypadkw przy pracy,
emerytalne, od bezrobocia i wiele innych38.
Jednostka zostaa wic zwolniona z odpowiedzialnoci za wasne zdrowie i bezpieczestwo
oraz za zapewnienie sobie rodkw do ycia na staro. W rezultacie zawzi si zakres i
horyzont czasowy jej indywidualnych dziaa majcych na celu zabezpieczenie na przyszo.
W szczeglnoci zmalaa warto maestwa, rodziny i dzieci, poniewa nie s one tak
potrzebne w sytuacji, gdy mona polega na pomocy publicznej. Dlatego od nastania ery
demokratyczno-republikaskiej liczba dzieci zmniejszya si, rozmiary populacji
endogenicznej pozostaj na niezmienionym poziomie lub nawet spadaj. Przez wiele wiekw,
a do koca XIX wieku wskanik urodze wynosi 3040 na 1000 mieszkacw (w krajach
katolickich zwykle by nieco wyszy, a w pastwach protestanckich niszy). W XX wieku
wskanik urodze w Europie i w Stanach Zjednoczonych gwatownie spad do 1520 na 1000
mieszkacw39, wzrosa liczba rozwodw, zwizkw nieformalnych, rodzicw
wychowujcych samotnie dzieci, osb samotnych i aborcji. Poziom oszczdnoci zatrzyma
si lub zacz nawet spada, mimo e dochody rosy. Ponadto stopa indywidualnych
36
37
38
39
58
oszczdnoci nie wzrasta, a nawet maleje, cho powinna rosn proporcjonalnie do wzrostu
dochodw lub jeszcze szybciej ni one40.
W wyniku deprecjacji prawa zwizanej z zalewem legislacyjnym oraz kolektywizacji
odpowiedzialnoci bdcej skutkiem ustaw dotyczcych opieki spoecznej ronie te stale
liczba powanych przestpstw, takich jak morderstwa, napady, grabiee, zodziejstwo.
W normalnej sytuacji, to znaczy gdy poziom ycia wzrasta, naleaoby oczekiwa, e
ochrona przed katastrofami spoecznymi, takimi jak przestpstwa, bdzie si stale polepsza,
podobnie jak poprawiaj si zabezpieczenia przeciw powodziom, trzsieniom ziemi i
huraganom. I tak si rzeczywicie na og dziao w wiecie zachodnim a do poowy
dziewitnastego wieku, gdy przestpczo zacza stopniowo rosn41.
Oczywicie do nasilenia si przestpczoci mogy si przyczyni jeszcze inne czynniki ni
nieodpowiedzialno i krtkowzroczno zwizane z legislacj i opiekuczoci pastwa.
Mczyni popeniaj wicej przestpstw ni kobiety, modzi ludzie wicej ni starzy, czarni
wicej ni biali, a mieszkacy miast wicej ni mieszkacy prowincji42. Zmiany w
proporcjach midzy mczyznami a kobietami, grupami wiekowymi, rasami oraz rozwj
urbanizacji mogy rwnie mie istotny wpyw na wzrost przestpczoci. Wszystkie te
czynniki s jednak wzgldnie stae, wic nie mog powodowa zasadniczej zmiany w
dugookresowym spadku przestpczoci. W krajach europejskich spoeczestwa s wzgldnie
jednolite, a w USA proporcja midzy liczb czarnych i biaych mieszkacw nie ulegaa
zmianie. Proporcje midzy liczb mczyzn i kobiet zale gwnie od czynnikw
biologicznych i s stae. W wyniku wojen malaa tylko okresowo liczba mczyzn, co
powinno jeszcze wzmocni normaln skonno do spadku przestpczoci. Skad wiekowy
spoeczestw rwnie zmienia si powoli, a ze wzgldu na spadek wskanika urodzin i
dusz redni dugo ycia wzrosa przecitna wieku, co te powinno si przyczyni do
zmniejszenia przestpczoci. Stopie urbanizacji za zacz gwatownie rosn od 1800 roku.
Wzrost przestpczoci na pocztku XIX wieku mg by zwizany z pocztkowym stadium
tego procesu43. Po okresie przystosowawczym, od poowy XIX wieku pojawia si tendencja
odwrotna: przestpczo znw zacza male, mimo e proces gwatownej urbanizacji trwa
jeszcze przez okoo 100 lat. Tymczasem kiedy przestpczo zacza stale rosn, czyli od
poowy XX wieku, urbanizacja przestaa si rozwija w dotychczasowym tempie.
Wydaje si wic, e zjawiska wzrostu przestpczoci mona wytumaczy tylko w
powizaniu z procesem demokratyzacji: wzrostem stopy spoecznej preferencji czasowej,
utrat indywidualnej odpowiedzialnoci intelektualnej i moralnej oraz mniejszym szacunkiem
dla prawa relatywizmem moralnym spowodowanym zalewem przepisw44. Oczywicie
40
Zob.: Carlson 1992; Carlson 1990; Carlson 1991; Murray 2001; jedn z pierwszych diagnoz mona znale w:
Schumpeter 1995, rozdz. 14.
41
Zob.: Wilson i Hernstein 1985, s. 408409. Na temat olbrzymiej skali wzrostu przestpczoci zwizanego z
funkcjonowaniem od stu lat demokratycznego republikanizmu i pastwa opiekuczego zob. te: McGrath 1984,
zw. rozdz. 13; McGrath 1994.
42
43
44
Zasadniczo do tych samych wnioskw dochodz Wilson i Hernstein (Wilson i Hernstein 1985, s. 414415):
Gdy w spoeczestwie zaczynaj przewaa pogldy egalitarne, ludzie zaczynaj wtpi, e niektre
jednostki s bardziej uzdolnione od innych, wic wydaje im si, i lepsze osignicia tych jednostek s
wynikiem jakiej niesprawiedliwoci. Nie ulega raczej wtpliwoci, e w nowoczesnych
spoeczestwach rozwijay si pogldy egalitarne. W niektrych przypadkach egalitaryzm ten by
wzmacniany przekonaniem mniejszoci rasowych, etnicznych i religijnych, e za ich dotychczasowe
upoledzenie wikszo powinna teraz im zadouczyni. Oczywicie ludzie mog zmieni przekonania
59
Na temat zwizku midzy wysok preferencj czasow a przestpczoci Zob. te: Banfield 1974, zw. rozdz.
3 i 8; Banfield 1977. Banfield pisze m.in.:
Groba kary z rk wymiaru sprawiedliwoci na og nie odstrasza osoby zorientowanej na
teraniejszo. Korzyci, ktrych przestpca oczekuje po swoim akcie bezprawia, nastpi w bardzo
mao odlegej przyszoci, kara natomiast jeli dojdzie do mao prawdopodobnego pojmania go i
ukarania wydaje mu si zbyt odlega, by bra j pod uwag. Normaln osob powstrzymuj
oczywicie jeszcze inne konsekwencje ni sama kara: wstyd, utrata pracy, cierpienie ony i dzieci
zwizane z pobytem ich ma i ojca w wizieniu itd. Osoba zorientowana na teraniejszo nie liczy si
z takimi rodzajami ryzyka. W krgach przestpczych przyjmuje si za rzecz normaln, e czasami kto
ma kopoty z policj; nie istnieje obawa o utrat pracy, bo przestpca pracuje dorywczo lub nie
pracuje wcale, a on i dziemi i tak niewiele si zajmuje, wic bez niego mog nawet radzi sobie
lepiej ni z nim (Banfield 1974, s. 140141).
Zob. te: Wilson i Hernstein 1985, s. 416422. Wilson i Hernstein pisz, e istniej przesanki, by twierdzi, i
modzi ludzie s bardziej zorientowani na teraniejszo, wic rwnie bardziej impulsywni ni osoby, ktre
dorastay dawniej. Pewne dowody wskazuj na prawdziwo tego twierdzenia. W 1959 r. Davids, Kidler i
Reich przeprowadzili rne badania wrd przestpcw obydwu pci odbywajcych kar w wizieniu na Rhode
Island. Test polega na uzupenianiu opowiadania, osoby badane miay powiedzie badajcemu, czy gdyby
otrzymay rne iloci pienidzy, to wydayby je, czy oszczdziy. Celem badania byo ustalenie stopnia
zorientowania na teraniejszo u badanych. Wyniki bada wyranie wskazyway na to, e przestpcy byli
bardziej zorientowani na teraniejszo ni osoby niebdce przestpcami. 15 lat pniej w tym samym stanie
przeprowadzono bardzo podobne badania wrd grupy winiw w tym samym wieku co poprzednio. Ta grupa
bya o wiele bardziej zorientowana na teraniejszo i przejawiaa znacznie mniejsz gotowo do odroczenia
gratyfikacji (np. przez oszczdzanie, a nie wydawanie pienidzy) ni grupa winiw badana 15 lat wczeniej.
Ponadto w grupie badanej pniej wiele osb mwio, e otrzymane w prezencie pienidze wydaaby na
narkotyki (w 1959 r. nikt nie wspomnia takiej moliwoci), a adna nie powiedziaa, e oddaaby pienidze
komu innemu (w 1959 r. kilka osb wymienio tak moliwo), s. 418.
60
Na temat rnic midzy sposobem prowadzenia wojen w czasach monarchii i w demokracji zob.: Fuller 1992,
zw. rozdz. 1 i 2; Fuller 1969; Howard 1976, zw. rozdz. 6; Howard 1978; Jouvenel 1949, s. 25 i n.; Ferrero
1969, rozdz. 1; zob. te rozdz. 1 niniejszej ksiki.
47
48
Na temat zalenoci midzy rzdem a opini publiczn zob. klasyczne prace: Botie 1975; Hume 1971, zw.
esej 4.
49
Np. jeszcze w 1871 r. we Francji, w ktrej prawo wyborcze przysugiwao wszystkim mczyznom, w
Zgromadzeniu Narodowym Republiki zasiadao tylko 200 republikanw na ponad 600 posw. Restauracj
monarchii uniemoliwio tylko to, e stronnicy Burbonw i ksicia Orleanu wzajemnie si blokowali.
61
a moe nawet jeszcze bardziej od niej groteskow, wskazujc na to, e jest przyczyn procesu
decywilizacyjnego.
Jeszcze waniejsze jest, aby sformuowa pozytywn propozycj innego rozwizania ni
monarchia i demokracja ide adu naturalnego. Z jednej strony trzeba zrozumie, e
gwnym motorem rozwoju cywilizacji nie jest eksploatacja ani w formie monarchii, ani w
formie demokracji lecz wasno prywatna, produkcja i dobrowolna wymiana. Z drugiej
strony trzeba przyj do wiadomoci podstawow prawd socjologiczn (ktra, nawiasem
mwic, pomaga zauway, jakie bdy popenia historyczna opozycja antymonarchiczna),
e z socjologicznego punktu widzenia dla utrzymania i ochrony gospodarki opartej na
prywatnej wasnoci konieczne jest istnienie uznanej przez spoeczestwo naturalnej elity
nobilitas naturalis50.
Naturalnym rezultatem dobrowolnych transakcji pomidzy rnymi prywatnymi
wacicielami musi by ustrj nieegalitarny, hierarchiczny i elitarny. Ze wzgldu na
olbrzymi rnorodno uzdolnie poszczeglnych ludzi w kadym spoeczestwie i na
kadym poziomie zoonoci systemu spoecznego niewielka grupa jednostek tworzy w
krtkim czasie elit. Dziki szczeglnym osigniciom: ponadprzecitnemu bogactwu,
mdroci, odwadze lub kombinacji tych cech, niektre jednostki zyskuj naturalny
autorytet. Ich opinie i oceny ciesz si szerokim uznaniem. Ponadto, w wyniku zawierania
zwizkw maeskich w krgu wybranych osb oraz w zwizku z prawnymi i genetycznymi
zasadami dziedziczenia, pozycj naturalnego autorytetu ciesz si osoby z niewielkiego krgu
szlachetnych rodw. Gdy pojawi si potrzeba rozstrzygnicia jakiego sporu, ludzie
przychodz do gowy jednego z tych rodw, a wic kogo, kto wiele osign, jest
dalekowzroczny i postpuje w sposb godny naladowania. Wybitni przedstawiciele szlachty
zostaj wic sdziami i rozjemcami. Czsto nie pobieraj za swoje usugi opaty, wykonujc
je z poczucia obowizku, w przekonaniu, e taka jest rola jednostki cieszcej si autorytetem,
lub z wewntrznej potrzeby czynienia sprawiedliwoci jako wytworzonego przez jednostki
dobra publicznego51.
Endogeniczne powstanie monarchii (w przeciwiestwie do jej egzogenicznego utworzenia
przez podbj)52 staje si zrozumiae jedynie w powizaniu z uprzednim powstaniem
naturalnych elit. Drobny, lecz decydujcy krok w procesie przechodzenia od monarchii do
demokracji grzech pierworodny polega wanie na zmonopolizowaniu funkcji sdziego i
rozjemcy. Krok ten zosta wykonany w momencie, kiedy jeden przedstawiciel wyonionej
naturalnie elity krl obstawa przy tym, by wbrew stanowisku innych czonkw elity
spoeczestwa wszystkie spory zaistniae na okrelonym terytorium byy rozstrzygane przez
niego i eby strony konfliktu nie mogy si zwraca o rozstrzygnicie ich sprawy do innych
sdziw ani rozjemcw. Od tego momentu prawo i jego egzekucja stay si drosze: usugi
prawnej nie mona ju byo uzyska za darmo ani za uzgodnion przez zainteresowanych
cen, poniewa byy one finansowane z przymusowo ciganych podatkw. Jednoczenie
pogorszya si jako prawa: zamiast utrzymywa istniejce od wiekw prawo (pre-existing
law) i stosowa powszechne i niezmienne zasady sprawiedliwoci, monopolistyczny sdzia,
50
51
Zob. te: Harris 1977, s. 104 i n., gdzie mowa jest o tym, e dobra publiczne zapewniaj wielkie jednostki.
52
62
ktry nie musia si obawia utraty klientw z powodu swojej stronniczoci, mg stopniowo
zmienia istniejce prawo na swoj korzy.
Opozycja wobec monarchii powstaa w duej mierze w odpowiedzi na dewaluacj
sprawiedliwoci i wypaczenie staroytnego prawa przez krlw. Powstao jednak wiele
nieporozumie dotyczcych przyczyn tego zjawiska. Niektrzy prawidowo dostrzegli, e
problemem by monopol, a nie elity lub szlachta53. Znacznie wicej jednak byo tych, ktrzy
za przyczyn za niesusznie uznali elitarny charakter wadzy i dyli do utrzymania
monopolu prawa i jego egzekucji, a jednoczenie do zastpienia krla i towarzyszcej jego
rzdom pompy ludem oraz rzekom skromnoci i przyzwoitoci zwykego czowieka.
Dlatego te demokracja odniosa historyczny sukces.
Monarchia zostaa wic zniszczona przez te same siy spoeczne, ktre powoali do ycia
krlowie, gdy zaczli eliminowa naturalne autorytety konkurujce z nim w roli sdziw. W
celu przezwycienia ich oporu krlowie sprzymierzali si czsto z ludem, ze zwykym
czowiekiem54. Krlowie, odwoujc si do powszechnego uczucia zawici, obiecywali
ludziom tasz i lepsz sprawiedliwo w zamian za naoenie podatkw na krlewskich
konkurentw. Gdy obietnice krlw co byo do przewidzenia okazay si puste, te same
egalitarne nastroje, ktre wczeniej podsycali, obrciy si przeciwko nim. W kocu krl
rwnie nalea do arystokracji, a poniewa inni sdziowie zostali wyeliminowani, to
zajmowa pozycj jeszcze bardziej eksponowan i elitarn i postpowa jeszcze bardziej
arogancko. W zwizku z tym wydawao si logiczne, e krlowie take powinni by obaleni i
e polityka egalitaryzmu, ktr zainicjowali monarchowie, powinna by zrealizowana do
koca, to znaczy monopolistyczn wadz sdownicz musi przej zwyky czowiek.
Zgodnie z przewidywaniami, jak wyjanilimy i szczegowo zilustrowalimy powyej,
demokratyzacja prawa i jego egzekucji zastpienie krla przez lud jeszcze pogorszyo
sytuacj. Ceny sprawiedliwoci i pokoju wzrosy do astronomicznych rozmiarw, a
jednoczenie jako prawa stale spadaa, osigajc w kocu punkt, w ktrym idea prawa jako
systemu powszechnych i niezmiennych zasad sprawiedliwoci znikna niemal cakowicie z
pola widzenia opinii publicznej i zostaa zastpiona koncepcj prawa jako legislacji (prawa
tworzonego przez rzd). Demokracji udao si przy tym zrealizowa to, w czym krlowie
stawiali niemiae pierwsze kroki: ostateczne zniszczenie naturalnych elit. Znikny fortuny
wielkich rodzin, ich tradycje kulturalne i niezaleno gospodarcza, intelektualna
dalekowzroczno oraz moralne i duchowe przywdztwo poszy w niepami. Ludzie bogaci
yj i dzisiaj, ale najczciej swoje fortuny zawdziczaj oni bezporednio lub porednio
pastwu. Dlatego s czsto znacznie bardziej uzalenieni od przywilejw rzdowych ni
ludzie znacznie mniej zamoni. Nie s to ju wybitni przedstawiciele starych rodw, tylko
nouveaux riches. Ich postpowanie nie odznacza si szczegln cnotliwoci, szlachetnoci,
dobrym smakiem, lecz odzwierciedla t sam zorientowan na teraniejszo kultur masow,
53
54
63
oportunizm i hedonizm, ktre dzisiejsi bogacze dziel z wszystkimi innymi. Ich zdanie nie ma
wic dla opinii publicznej wikszej wagi ni zdanie dowolnej innej osoby.
Kiedy wic demokracja ostatecznie utraci racj bytu, staniemy wobec problemu znacznie
trudniejszego, ni wtedy, gdy krlowie utracili swoj legitymacj do sprawowania wadzy.
Wtedy wystarczyo znie monopol krla na prawo i jego egzekucj i zastpi go zgodn z
naturalnym porzdkiem konkurencj w sferze sdownictwa, poniewa wwczas istniay
jeszcze pozostaoci naturalnych elit, ktre mogy sprosta temu zadaniu. Teraz taki zabieg
ju by nie wystarczy. Jeli odbierzemy demokratycznemu rzdowi monopol prawa i jego
egzekucji, nie bdzie innego autorytetu sdowniczego i zapanuje chaos. Dlatego te,
opowiadajc si za porzuceniem demokracji, trzeba zarazem koniecznie wspiera
decentralizacj, a nawet lokalne ruchy secesjonistyczne. Inaczej mwic, trzeba zawrci z
drogi do politycznej centralizacji, ktr przez wiele stuleci najpierw w czasach monarchii, a
pniej w ustroju demokratycznym kroczy Zachd55. Nawet jeli w wyniku de
secesjonistycznych powstaby nowy, demokratyczny lub inny rzd, to konkurujce ze sob
rzdy mniejszych terytorialnie organizmw politycznych wykazywayby si wikszym
umiarem w eksploatowaniu spoeczestwa. W kadym razie tylko w maych regionach,
spoecznociach lub okrgach bdzie moliwe odbudowanie naturalnych, spontanicznie
uznawanych autorytetw i legitymizacja idei zgodnej z naturalnym porzdkiem56 konkurencji
sdziw oraz dziaajcych na tym samym obszarze orodkw wadzy sdowniczej
przywrcenie spoeczestwa anarchistycznego prawa prywatnego. Taki ustrj bdzie
stanowi odpowied na monarchi oraz demokracj.
55
64
czna populacja Chin i Indii wynosi okoo 2,2 miliarda (przy obecnej liczbie mieszkacw wiata okoo 6
miliardw). Dla porwnania liczba mieszkacw Europy Zachodniej i Ameryki Pnocnej wynosi razem okoo
700 milionw.
2
W poowie XIX w. rednia dugo ycia w Europie Zachodniej i Ameryce Pnocnej wynosia okoo 40 lat. W
okresie tym prawa wyborcze oprcz tego, e przysugiway wycznie mczyznom ograniczone te byy
wysokim cenzusem majtkowym i granic wieku wynoszc zazwyczaj 25 lat (w niektrych pastwach jak
Wielka Brytania i Szwecja prg ten wynosi jedynie 21 lat, a w innych z kolei na przykad Francji i Danii
wynosi a 30 lat). Obecnie, w czasach gdy rednia dugo ycia w Europie Zachodniej i Ameryce Pnocnej
wzrosa do ponad 70 lat, prawo wyborcze wszdzie przysuguje ju zarwno mczyznom, jak i kobietom,
wszelkie wymogi majtkowe zostay zniesione, a cenzus wieku zosta obniony do 18 lat. Gdyby miay zosta
utrzymane pierwotne kryteria dorosoci, to minimalny wiek uprawniajcy do udziau w gosowaniu powinien
wzrosn z poziomu rednio 25 do 50 lat!
3
Tendencj t ilustruje w oglnych zarysach zwizek pomidzy sukcesywn ekspansj elektoratu na przeomie
XIX i XX w. a ogln liczb gosw oddanych na partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne (oraz
odpowiadajc temu utrat znaczenia partii liberalnych). Wystarczy tu wymieni kilka przykadw. 1) Niemcy:
w latach 1871, 1903 i 1919 cakowita liczba oddanych gosw wynosia odpowiednio 4,1, 9,5 oraz 30,5
milionw; odsetek gosw oddanych na socjalistw to odpowiednio 3%, 32% i 46%; procent poparcia partii
liberalnych wynosi natomiast odpowiednio 46, 22 i 23. 2) Wochy: w latach 1895, 1913, 1919 cakowita liczba
gosw wynosia odpowiednio 1,3, 5,1 i 5,8 milionw; poparcie dla partii socjalistycznych wynosio
odpowiednio 7%, 18% i 32%; procent gosw oddanych na partie liberalne wynosi odpowiednio 80, 56, 35. 3)
Wielka Brytania: w latach 1906 i 1918 cakowita liczba gosw wynosia odpowiednio 7,3 i 21,4 milionw;
poparcie dla socjalistw wynosio odpowiednio 5% i 21%; poparcie dla liberaw wynosio odpowiednio 49% i
25%. 4) Szwecja: w latach 1905, 1911 i 1921 cakowita liczba oddanych gosw wynosia odpowiednio: 0,2, 0,6
i 1,7 miliona; odsetek gosw oddanych na socjalistw wynosi odpowiednio 9%, 28% i 36%; poparcie dla
liberaw wynosio odpowiednio 45%, 40% i 19%. 5) Holandia: w latach 1888, 1905 i 1922 cakowita liczba
oddanych gosw wynosia odpowiednio 0,3, 0,8 i 3,3 miliona; poparcie dla socjalistw wynosio odpowiednio
3, 17 i 27 procent; odsetek gosw oddanych na liberaw wynosi odpowiednio 40%, 28% i 9%.
65
Zob. na ten temat: Banfield 1974, zw. rozdz. 3. Jak wyjania Banfield, ubstwo jest zazwyczaj jedynie faz
przejciow, pojawiajc si na pocztku pracy zawodowej. Permanentne ubstwo jest z kolei wynikiem
szczeglnych wartoci kulturowych i nastawienia: krtkowzrocznoci lub mwic jzykiem ekonomicznym
wysokiej stopy preferencji czasowej (silnie skorelowanej z nisk inteligencj obie cechy wydaj si mie
podoe genetyczne). O ile osoby z tej pierwszej grupy tymczasowo biedne, lecz pnce si w gr cechuje
dalekowzroczno, samodyscyplina i gotowo zrezygnowania z teraniejszego wynagrodzenia w imi lepszej
przyszoci, o tyle osoby z drugiej grupy permanentnie biedne charakteryzuj si krtkowzrocznoci i
hedonizmem. Jak pisze Banfield:
Jeli [czonek tej ostatniej grupy] ma jakkolwiek wiadomo przyszoci, to dotyczy ona czego
staego, nieuchronnego, znajdujcego si poza jego kontrol: rzeczy przytrafiaj mu si bez jego
wpywu. Jego zachowaniem rzdzi impuls, czy to dlatego, e nie potrafi powici teraniejszej
gratyfikacji na rzecz przyszej, czy te dlatego, e po prostu przyszo nie jawi si w jego myleniu.
Jest zatem radykalnie niezapobiegliwy (). Pracuje tylko tyle, ile musi, by utrzyma si przy yciu, i
zmienia kolejne niewymagajce adnych kwalifikacji zajcia, nie interesujc si wasn prac. (...)
Niedbale obchodzi si z posiadanymi przez siebie rzeczami () i nawet gdy s prawie nowe, z reguy
le zepsute, czekajc na drobne naprawy. Jego ciao jest rwnie rzecz do uywania, lecz nie do
naprawiania (s. 61-62).
7
Zob. na ten temat tekst Armena Alchiana Economic and Social Impact of Free Tuition, w: Alchian 1977; por.
take Rothbard 2004, rozdz. 7. Innym przykadem tego rodzaju redystrybucji s subsydia rolnicze, z ktrych
korzystaj przede wszystkim najwiksi i najbogatsi rolnicy, albo pace minimalne, na ktrych zyskuj przede
wszystkim lepiej opacani, wykwalifikowani (i zrzeszeni w zwizkach) pracownicy, no i oczywicie wszystkie
formy ochrony interesw (ca ochronne itp.), ktre przynosz korzy majtnym wacicielom korporacji
kosztem caej rzeszy relatywnie biednych konsumentw.
66
Na temat ekonomii redystrybucji zob.: Mises 1981, w szczeglnoci rozdz. 34; Rothbard 1977, s. 169 i n.;
Rothbard 2004, rozdz. 8.
9
Dokadniejsz empiryczn analiz tego i wielu podobnych zjawisk mona znale w: Murray 2001.
10
11
Jedn z pierwszych, najgbszych i najbardziej dalekowzrocznych analiz tego zjawiska mona znale w:
Mises 1981. Ju na pocztku lat dwudziestych Mises tymi sowami opisa efekty ubezpiecze spoecznych:
Osabiajc lub cakowicie niszczc wol bycia zdrowym i zdolnym do pracy, ubezpieczenie spoeczne
powoduje zy stan zdrowia i niemono pracy; wyksztaca take nawyk narzekania (). W skrcie,
jest instytucj, ktra zachca do chorowania, by nie powiedzie ulegania wypadkom, i znacznie
pogbia fizyczne i psychiczne skutki wszelkich wypadkw i chorb. Jako instytucja spoeczna czyni
nard chorym na ciele i umyle, a w najlepszym przypadku prowadzi do zwielokrotnienia, przeduenia
i zintensyfikowania zego stanu zdrowia (s. 432).
67
Na temat przestpczoci i karania zob.: Rothbard 1998, rozdz. 13; Barnett i Hagel 1977; Bidinotto 1994.
13
Na temat prawnej i ekonomicznej strony dziaa pozytywnych i dyskryminacji zob.: Epstein 1992 oraz Block i
Walker 1982.
14
Na temat kwestii zwizanych z ochron rodowiska zob. esej: Rothbard 2000d; zob. take: Rothbard 1977, s.
6370; Rothbard 1997d; Rockwell 1993.
15
Zob. na ten temat: Rothbard 1977, rozdz. 2 oraz s. 84 i n. Aby zrozumie t wan prawd, wystarczy zada
sobie pytanie, co by si stao, gdyby zniesiono wszystkie podatki. Czy oznaczaoby to na przykad, e dochody
wszystkich obywateli wzrosyby z netto do brutto (z poziomu opodatkowanego do nieopodatkowanego)?
Odpowied brzmi oczywicie: nie. Co przecie dzieje si z opodatkowanymi pienidzmi. S one uywane, na
przykad, dla wypacenia pensji urzdnikw pastwowych. Ich pensje nie mogyby wzrosn po zniesieniu
opodatkowania, lecz spadyby do zera, co ewidentnie pokazuje, e nie pac oni podatkw. Jak wyjania to
Rothbard: Jeli biurokrata otrzymuje wynagrodzenie w wysokoci 5000 dolarw rocznie, a 1000 paci rocznie
pastwu w formie podatkw, to wynika z tego jasno, e otrzymuje on 4000 dolarw i w ogle nie paci
podatkw. Przywdcy pastw wybrali po prostu skomplikowan i zwodnicz procedur ksigow po to, eby
stworzy wraenie, e oni rwnie pac podatki, tak jak wszyscy pozostali ludzie osigajcy takie dochody
(ibid., s. 278, take s. 142). Gdy to zrozumiemy, natychmiast stanie si oczywiste, dlaczego pewne grupy
spoeczne, jak nauczyciele i profesorowie uniwersyteccy, niemal zawsze i jednomylnie popieraj podwyki
podatkw. Po prostu nie oznacza to dla nich przyjcia wikszego ciaru na wasne plecy, a raczej perspektyw
wzrostu ich wasnych dochodw finansowanych z podatkw. Na temat paccych podatki i konsumujcych je
zob. take: Calhoun 1953, s. 1618.
68
kupowane lub sprzedawane na rynku. Nikt nie kupuje wytwarzanych przez rzd dbr czy
usug. Cho s one produkowane i cho produkcja ta wie si z kosztami, to nie s one ani
sprzedawane, ani kupowane. Z jednej strony wynika z tego, e nie sposb okreli ich
wartoci i sprawdzi, czy usprawiedliwia ona poniesione koszty. Jako e nikt ich nie kupuje,
to tym samym nikt nie okazuje, e uznaje pastwowe dobra i usugi za warte poniesionych
przy ich produkcji kosztw, co wicej, nie wiadomo, czy w ogle ktokolwiek przypisuje im
jakkolwiek warto. Z punktu widzenia teorii ekonomii zakadanie, jak czyni si to zawsze
w rachunkach dochodu narodowego, e pastwowe dobra i usugi s warte tyle, ile trzeba
zapaci za ich produkcj, a nastpnie dodawanie tej wartoci do normalnej wartoci dbr i
usug wyprodukowanych prywatnie, by otrzyma produkt krajowy (narodowy) brutto, jest
wic zupenie nieuprawnione. Rwnie dobrze mona by przyj, e wytwarzane przez rzd
dobra i usugi s zupenie bezwartociowe, albo na przykad, e w ogle nie s dobrami, ale
jednostkami za, wobec czego wydatki na politykw i urzdnikw pastwowych powinny
by odejmowane od cakowitej wartoci dbr i usug wytworzonych w sektorze prywatnym.
Takie przypuszczenie byoby w gruncie rzeczy znacznie bardziej uzasadnione. Jednoczenie
subsydiowanie politykw i urzdnikw pastwowych jest wspieraniem produkcji
niemajcej na celu dobra potencjalnych konsumentw, tylko samych producentw, czyli
politykw i urzdnikw. Ich dochd nie zaley od tego, czy i w jakim stopniu zaspokajaj
potrzeby konsumentw. Efektem ekspansji sektora publicznego bdzie zatem rosnce
lenistwo, niedbalstwo, niekompetencja, bezproduktywno, naduycia, marnotrawstwo, a
nawet zniszczenia. Jednoczenie bdzie coraz wicej arogancji, demagogii i kamstw
(pracujemy dla dobra oglnego)16.
Po nieco mniej ni stu latach demokracji i redystrybucji wystpiy wszystkie przewidywalne
rezultaty. Rezerwa odziedziczona po przodkach najwyraniej si wyczerpaa. Przez ostatnie
kilkadziesit lat (od przeomu lat szedziesitych i siedemdziesitych) poziom ycia ludzi na
Zachodzie pozostawa w stagnacji lub nawet obnia si17. Dug publiczny oraz koszty
funkcjonujcego systemu ubezpiecze spoecznych i opieki medycznej powodoway, e
realna staa si groba zaamania gospodarczego18. Jednoczenie rozprzestrzeniy si niemal
wszystkie formy niepodanych spoecznie zachowa bezrobocie, uzalenienie od zasikw,
niedbalstwo, lekkomylno, nieuprzejmo, psychopatia, hedonizm i przestpczo, za ilo
konfliktw i konfliktw spoecznych osigna z czasem bardzo niebezpieczny poziom19.
Jeli obecne trendy nie zmieni si, to mona spokojnie przypuszcza, e zachodnie pastwo
opiekucze (socjaldemokracja) upadnie tak samo, jak upad wschodni (rosyjski) socjalizm w
kocu lat osiemdziesitych.
Zaamanie gospodarcze nie musi jednak oznacza automatycznej poprawy sytuacji. Sprawy
mog przybra jeszcze gorszy obrt. Oprcz kryzysu potrzebne s jeszcze idee poprawne
koncepcje oraz ludzie zdolni je poj i wcieli w ycie, gdy tylko nadarzy si sposobno.
Ostatecznie bowiem, o biegu historii decyduj idee, czy to prawdziwe, czy faszywe, i
zainspirowani nimi ludzie doprowadzajcy do ich realizacji. Obecny chaos jest rwnie
16
17
Zob. na ten temat pouczajc analiz wykorzystujc metod Rothbarda do alternatywnego oszacowania
dochodu narodowego przeprowadzon w Batemarco 1987.
18
Por. przegld powyszych idei w eseju Victorii Curzon Price, The Mature Welfare State: Can It Be
Reformed?, [w:] Karlson 1995, zw. s. 15-19.
19
Dla przykadu w USA w latach 19601990 podwoia si liczba morderstw, czterokrotnie wzrosa liczba
gwatw, piciokrotnie zwikszya si ilo rabunkw, za prawdopodobiestwo, e zostanie si ofiar napadu
wzroso o 700%. Zob. na ten temat: Itzkoff 1994; McGrath 1994.
69
20
Zob. na ten temat: Kuehnelt-Leddihn 1990, zw. rozdz. 6. Spord amerykaskich Ojcw Zaoycieli
Aleksander Hamilton by monarchist, podobnie silne cigoty monarchistyczne mia te Gubernator Pensylwanii
Robert Morris. George Washington wyrazi sw gbok niech wobec demokracji w licie z 30 wrzenia 1798
r. do Jamesa McHenryego. John Adams by przekonany, e podobnie jak na kadym polu zboa wyksztacaj
si kosy wiksze i mniejsze, tak w kadej spoecznoci wyksztaci si musi arystokracja. W licie do Johna
Taylora przekonywa, podobnie jak Platon i Arystoteles, e demokracja ostatecznie musiaaby si przerodzi w
despotyzm, za w licie do Jeffersona stwierdzi, e demokracja bdzie wszystkim zazdroci, ze wszystkimi
walczy, usiowa wszystko zniszczy, a gdy przypadkiem uda jej si by gr przez jaki czas, bdzie mciwa,
krwawa i okrutna. James Madison w licie do Jareda Parksa narzeka na trudno ochrony praw wasnoci w
obliczu ducha demokracji. A nawet Thomas Jefferson, prawdopodobnie najbardziej demokratyczny ze
wszystkich Ojcw Zaoycieli, przyzna w licie do Johna Adamsa, e uwaa
(...) naturaln arystokracj () za najcenniejszy dar natury wzbogacajcy rady, powiernictwa i rzdy
spoeczestwa. I faktycznie byoby niespjnoci stworzenie ludzi do ycia w spoeczestwie i
niezapewnienie im cnt i mdroci potrzebnych do zadbania o problemy spoecznoci. Czy nie mona
by powiedzie, e najlepszym rzdem byby ten, ktry najskuteczniej zapewnia czyst selekcj owych
naturalnych aristoi na stanowiska rzdowe?
Najtrafniejszym wyrazem oglnego nastawienia Ojcw Zaoycieli s sowa Randolpha Roanokea: Jestem
arystokrat: kocham wolno i nienawidz rwnoci.
21
Umowa Spoeczna Rousseau z 1762 r. miaa by teoretycznym komentarzem na temat sytuacji politycznej w
jego rodzinnej Genewie, wwczas niepodlegym pastwie-miecie liczcym nieco mniej ni 30000
mieszkacw, w praktyce rzdzonym przez dziedziczn oligarchi skadajc si z gw wiodcych genewskich
rodw arystokratycznych, zasiadajcych w Maej Radzie i Radzie Dwustu. Apel Rousseau do ludu i
powszechnej suwerennoci mia by atakiem na ow oligarchi, ale w adnym razie nie obron bezporedniej
demokracji czy powszechnego udziau w yciu politycznym, jak zwyko si dzisiaj uwaa. Piszc o
suwerennym ludzie, Rousseau mia raczej na myli innych czonkw ciaa politycznego, Wielkiej Rady,
liczcej 1500 czonkw i skadajcej si oprcz wyszej szlachty take z niszych warstw dziedzicznej
arystokracji.
70
Naley jednak przede wszystkim stale uwiadamia ludziom, e demokracja jest nie tylko
niemoralna, ale i nieefektywna ekonomicznie. Jeli chodzi o moralno, to trzeba stale
przypomina, e zgodnie z reguami demokracji A i B mog poczy siy i okra C, C do
spki z A moe obrabowa B, za B i C mog z kolei ukada si przeciwko A itd. Nie ma to
oczywicie nic wsplnego ze sprawiedliwoci, lecz po prostu urga przyzwoitoci.
Demokraci wic zamiast cieszy si powszechnym powaaniem powinni by traktowani z
jawn pogard i omieszani jako moralni hochsztaplerzy22. Jeli chodzi o gospodarcz stron
demokracji, naley nieustannie z naciskiem podkrela, e to nie demokracja, ale wasno
prywatna, produkcja i dobrowolna wymiana s ostatecznym rdem ludzkiej cywilizacji i
dobrobytu. Trzeba wbrew rozpowszechnionym mitom przekonywa, i bankructwo
rosyjskiego socjalizmu nie miao nic wsplnego z brakiem demokracji w systemie.
Problemem socjalizmu nie by sposb wyboru politykw, ale sama polityka i upolitycznienie
procesu decyzyjnego. Zamiast powierzy kademu prywatnemu producentowi samodzielne
podejmowanie decyzji odnonie zagospodarowania konkretnych zasobw jak ma to miejsce
w adzie opartym na wasnoci prywatnej i swobodzie umw w systemie caociowo lub
czciowo znacjonalizowanych rodkw produkcji kada decyzja wymaga zgody kogo
innego. Dla producenta nie ma adnego znaczenia, jak wybierani s ci, udzielajcy zgody na
poszczeglne przedsiwzicia, liczy si dla niego to, e o tak zgod w ogle musi zabiega.
Dopki ten stan bdzie si utrzymywa, dopty motywacja do produkowania czegokolwiek
bdzie male i nastpi relatywne zuboenie. Wasno prywatna jest tak samo nie do
pogodzenia z demokracj, jak z jakimkolwiek innym systemem23. Sprawiedliwo i
wydajno ekonomiczna zamiast demokracji potrzebuj raczej spoeczestwa opartego w
peni, bez adnych ogranicze na poszanowaniu wasnoci prywatnej potrzebuj anarchii
produkcji, w ktrej nikt nikim nie rzdzi, a relacje wszystkich producentw s dobrowolne,
wic i korzystne dla ogu24.
22
24
Zob.: Rothbard 1998; Hoppe 1993, zw. rozdz. 2; zob. take: Jasay 1991.
71
Jeli za chodzi o strategi osignicia celu, jakim jest ad spoeczny nieoparty na wyzysku,
tzn. anarchia wasnoci prywatnej, regua wikszoci powinna zosta obrcona przeciwko
samej demokracji. W kadym systemie, rwnie demokratycznym, klasa rzdzca (politycy
i urzdnicy pastwowi) stanowi tylko may uamek caoci populacji. Cho moliwe jest, aby
setka pasoytw ya wygodnie na koszt tysica ywicieli, o tyle tysic pasoytw nie moe
erowa na setce ywicieli. Opierajc si na tym fakcie, mona przekona wikszo
gosujcych, e dopuszczenie, aby ci, ktrzy yj z podatkw, mieli co do powiedzenia w
sprawie ich wysokoci, jest dla nich nie tylko ewidentn krzywd, lecz take sprzeciwia si
zdrowemu rozsdkowi, i e w zwizku z tym naley demokratycznie podj decyzj o
odebraniu prawa do gosu wszystkim pracownikom rzdowym i wszystkim beneficjentom
pastwowych przywilejw, czy to pobierajcym zasiki, czy wykonujcym kontrakty
rzdowe.
Trzeba ponadto zdawa sobie spraw z ogromnej roli secesji i ruchw secesjonistycznych.
Jeli to wikszo ma zawsze racj, to racj musiaaby mie rwnie najwiksza z
moliwych wikszoci, wiatowa wikszo i wiatowa demokracja25 o konsekwencjach
przewidzianych na pocztku tego rozdziau. Secesja natomiast polega zawsze na oddzielaniu
si mniejszych populacji od wikszych, jest wic gosem przeciwko demokracji i idei
wikszociowej. Im dalej posuwa si proces secesji, sigajc maych regionw, miast,
dzielnic, miasteczek, wsi, a nawet prywatnych gospodarstw domowych i firm, tym trudniej
bdzie utrzyma obecny poziom redystrybucji. Jednoczenie im mniejsze bd jednostki
terytorialne, tym bardziej prawdopodobne bdzie, e kilka osb, w oparciu o powszechne
uznanie dla ich niezalenoci finansowej, wybitnych osigni zawodowych, nienagannego
ycia osobistego, nieprzecitnego rozumu, odwagi i smaku wyronie do rangi naturalnej,
dobrowolnie uznanej elity i dostarczy argumentu na rzecz idei adu naturalnego z
konkurujcymi (nie monopolistycznymi) i dobrowolnie finansowanymi instytucjami ochrony,
sdziami i zachodzcymi na siebie jurysdykcjami, jakie istniej nawet obecnie na arenie
midzynarodowej. Odpowiedzi na demokracj i kad inn form przymusowej wadzy jest
spoeczestwo prawa prywatnego26.
25
26
Na temat prawa i ekonomiki secesji zob. eseje Donalda W. Livingstona, Stephena Yatesa, Scotta Boykina,
Murraya N. Rothbarda, Clydea N. Wilsona, Josepha Strombergama, Thomasa DiLorenzo, Jamesa
Ostrowskiego, Hansa-Hermanna Hoppego, Pierrea Desrochersa i Erica Duhaimea oraz Brucea L. Bensona w:
Gordon 1998; zob. take: Hoppe 1997; McGee 1994.
72
5. O centralizacji i secesji
6. O socjalizmie i desocjalizacji
I
Bogactwo mona wytworzy lub powikszy na jeden z trzech moliwych sposobw: 1)
przez dostrzeenie faktu rzadkoci jakich naturalnych zasobw i aktywne wzicie ich w
posiadanie zanim zrobi to kto inny (zawaszczenie); 2) przez wyprodukowanie dbr przy
pomocy wasnej pracy i wczeniej przejtych zasobw; albo 3) przez pozyskanie dbr na
mocy dobrowolnego kontraktu zawartego z wczeniejszym ich posiadaczem lub wytwrc.
Pierwotne zawaszczenie polega na przeksztaceniu czego, czego nikt wczeniej nie uznawa
za dobro rzadkie, w przynoszcy dochd kapita; produkcja w samej swej istocie ma na celu
przemian jakiego mniej wartociowego przedmiotu w bardziej wartociowy, za kada
dobrowolna wymiana polega na przekazaniu poszczeglnych zasobw z rk tych, ktrzy
ceni je mniej, w rce tych, ktrzy ceni je bardziej1.
Wynika z tego take, e socjalizm moe prowadzi tylko do zuboenia.
Po pierwsze, w socjalizmie wyczna kontrola nad kapitaem spoczywa zawsze w rkach
caego kolektywu, niezalenie od tego, jakie dziaania podejmoway poszczeglne jednostki
wobec tego kapitau lub jakich dziaa nie wykonay. Socjalistyczne prawo wasnoci sprzyja
niezawaszczajcym, nieprodukujcym i niezawierajcym kontraktw, krzywdzi natomiast
1
Naley zauway, e kade z tych dziaa spenia warunki tak zwanej efektywnoci w sensie Pareto, tzn. kade
z nich zwiksza dobrobyt jednej osoby bez zmniejszania dobrobytu innej. Tote nawet wobec niemoliwoci
interpersonalnego porwnywania uytecznoci kada z tych sytuacji moe by opisana jako zwikszajca
dobrobyt spoeczny. Na temat zastrzee Pareta odnonie sensownego okrelenia pojcia dobrobyt spoeczny
zob.: Pareto 1971, gdzie problem ujmuje on w nastpujcy sposb:
Wemy pod uwag dowoln sytuacj i zamy, e zmieniamy j w bardzo niewielkim stopniu
zgodnym z zaoeniem [uzyskania najwikszego moliwego dobrobytu pord jednostek danej
spoecznoci]. Jeli dziki temu dobrobyt wszystkich jednostek danej spoecznoci si zwikszy, to
oczywicie nowa sytuacja jest lepsza od wszystkich pozostaych; i vice versa, jest gorsza, jeeli
dobrobyt obywateli si zmniejszy. Ponadto dobrobyt niektrych z nich moe nie ulec zmianie, a i tak
nie wpynie to na powyszy wniosek. Z drugiej strony, jeli wprowadzona zmiana zwiksza dobrobyt
jednych, zmniejszajc jednoczenie dobrobyt innych, wwczas nie moemy ju stwierdzi z pewnoci,
czy zmiana jest korzystna dla spoeczestwa jako caoci, czy nie (s. 451).
Jeli czowiek uywa swego ciaa (pracuje) w celu zawaszczenia, tzn. wzicia we wadanie jakich innych
naturalnych zasobw (bezpaskiej ziemi), to okazuje tym samym, e zasoby te maj dla niego jak warto.
Musia zatem zwikszy swoj uyteczno poprzez ich zawaszczenie. Jednoczenie jego dziaanie nie pogarsza
stanu innych ludzi, gdy biorc w posiadanie co, co do tej pory pozostawao niezawaszczone, niczego nikomu
nie odbiera. Inni rwnie mogliby zawaszczy te zasoby, gdyby tylko uznawali je za wartociowe, jednak
najwyraniej wcale tak nie byo. W istocie niezawaszczenie przez nich owych zasobw oznacza, e woleli ich
nie zawaszcza. Nie mona zatem powiedzie, i ich uyteczno zmniejszya si w wyniku czyjego
zawaszczania zasobw. Poczynajc od pierwotnego zawaszczenia, kade dalsze dziaanie, czy to produkcja,
czy konsumpcja, jest rwnie efektywne w sensie Pareto w oparciu o zasad demonstrowanych preferencji,
jeeli tylko nie narusza fizycznej integralnoci zasobw zawaszczonych lub wyprodukowanych przy pomocy
zasobw zawaszczonych przez kogo innego. Producent-konsument ma si lepiej, za fizyczna ilo dbr w
posiadaniu wszystkich pozostaych si nie zmienia. Nie mona zatem stwierdzi, e czyja sytuacja si
pogorszya. Ostatecznie kada dobrowolna wymiana dbr opierajca si na powyszych zasadach rwnie musi
by zmian efektywn w sensie Pareto, gdy do wymiany moe doj tylko wwczas, gdy obie strony
spodziewaj si na niej zyska, a zasb dbr nalecych do pozostaych osb nie zmienia si. Wicej na ten
temat w: Rothbard 1997a; Herbener 1997.
73
Zob.: Mises 1990; Mises 1981; Mises 1999; Rothbard 1993, zw. s. 54450, 585586; Rothbard 1997b;
Rothbard 1997c; Salerno 1990.
Szerzej na ten temat zob.: Hoppe 1991; Rothbard 1977, zw. s. 172189; Mises 1998, zw. rozdz. 3.
Szerzej na ten temat zob.: Hayek 1996, zw. rozdz. 10; a take: Templeton 1979. Naley w tym miejscu
podkreli, e w przeciwiestwie do powszechnie panujcego pogldu, brak metod demokratycznych nie ma nic
wsplnego z brakiem wydajnoci w socjalizmie. Problemem nie s zasady wyboru polityka na stanowisko, ale
polityka i upolitycznienie procesu decyzyjnego jako takie. Gdy rodki produkcji trafiaj w rce caego
kolektywu, adna decyzja dotyczca ich alokacji nie jest ju od podejmowana przez niezalenego producenta
jak w systemie wasnoci prywatnej ale przez cay kolektyw. Dla producenta nie ma adnego znaczenia, jak
wybierani s ci, ktrzy podejmuj decyzje. Liczy si dla niego to, e od takiej decyzji w ogle jest uzaleniony.
74
II
Pod koniec lat osiemdziesitych bankructwo systemu socjalistycznego w caej Europie
Wschodniej byo ju wyranie widoczne. W ten sposb po siedemdziesiciu latach
eksperymentw spoecznych prawdziwo teorii ekonomicznej znalaza smutne
potwierdzenie w faktach. Teoria ta ju dawno6 uznaa taki obrt spraw za nieunikniony. Czy
mwi ona co o tym, jak Europa Wschodnia mogaby najszybciej podwign si po upadku
socjalizmu? Jako e ostateczn przyczyn jej ndzy gospodarczej bya kolektywna wasno
czynnikw produkcji, kluczem i drog do dostatniej przyszoci jest prywatyzacja. Jak jednak
powinna przebiega prywatyzacja skolektywizowanej wasnoci7?
Odpowied na to pytanie musi poprzedzi elementarna, ale istotna refleksja o charakterze
moralnym8. Poniewa socjalizm nie moe powsta inaczej ni przez wywaszczenie majtku
pierwotnie wytworzonego i posiadanego przez poszczeglnych wacicieli, producentw
lub kontrahentw, wszelka skolektywizowana wasno, od samego pocztku
nieprawomocna, musi zosta pozbawiona legitymizacji. aden rzd, nawet jeli zostanie
wybrany w wolnych wyborach, nie moe by uznany za waciciela jakiejkolwiek czci
skolektywizowanej wasnoci, bowiem spadkobierca zoczycy nawet jeli sam jest
niewinny nie nabywa prawa do bezprawnie pozyskanych dbr. Brak winy moe wprawdzie
uchroni go przed oskareniem, ale wszystkie odziedziczone przez niego dobra musz
zosta zwrcone prawowitym wacicielom, ktrzy nie mog ponosi dodatkowych kosztw
zwizanych z przywrceniem nalenych im praw wasnoci. Obcianie represjonowanych
obywateli opatami za odbieranie tego, co pierwotnie do nich naleao, byoby waciwie
przestpstwem samym w sobie. Odpowiedzialno za nie ponosiby rzd, ktry do tej pory
mg uchodzi za niewinny9.
Mwic precyzyjniej, wszystkie pierwotne tytuy wasnoci powinny zosta natychmiast
uznane bez wzgldu na to, kto w danej chwili ma do nich prawo. Jeeli roszczenia
pierwotnych wacicieli jakich zasobw stoj w sprzecznoci z roszczeniami ich aktualnych
uytkownikw, to dania wysuwane przez tych pierwszych powinny by uznane za
W takich warunkach motywacja producentw do produkowania bdzie osabiona, co przyniesie postpujce
zuboenie. Wasno prywatna jest wic tak samo nie do pogodzenia z demokracj, jak z kadym innym
systemem sprawowania wadzy. Wraz z instytucj wasnoci prywatnej rodzi si natomiast swoista anarchia w
produkcji, w ktrej nikt nie sprawuje wadzy nad reszt, a wszelkie relacje poszczeglnych producentw s
dobrowolne, wic nios oboplne korzyci.
6
O ile istnieje stosunkowo duo publikacji na temat uspoecznienia wasnoci prywatnej, o tyle niewiele
napisano o tym, jak przeprowadza prywatyzacj. Przyczyn tego zaniedbania jest, jak mona przypuszcza,
powszechna wrd wikszoci zachodnich intelektualistw, bardziej lub mniej szczera predylekcja do
socjalizmu. Jeli wychodzi si z takiego punktu widzenia, to wszelkie rozwaania na temat problemw
desocjalizacji musz jawi si po prostu jako niestosowne. Po co bowiem ktokolwiek miaby rezygnowa z
wyszego stadium ewolucji spoecznej tj. socjalizmu na rzecz niszego tj. kapitalizmu. Nawet wewntrz
szkoy zwizanej z Misesem istniej w najlepszym przypadku tylko niebezporednie wskazwki dotyczce
rozwizania tego naglcego problemu, ktremu musi stawi czoo Europa Wschodnia. Do nielicznych prac z
tego zakresu nale: Rothbard 1990b; Rothbard 1990c; Rothbard 1992; Herbener 1992.
8
Na temat teorii stojcej u podstaw poniszych rozwaa zob. w szczeglnoci: Rothbard (1998); Hoppe (1993).
Historycznie rzecz biorc, postkomunistyczne rzdy oczywicie to wanie mniej wicej zrobiy. Szczeglnie
ciekawy jest pod tym wzgldem przypadek Niemiec. Po zjednoczeniu w 1991 r. niemiecki (konserwatywny)
rzd, wspierany przez Sd Najwyszy odmwi zwrcenia pierwotnym wacicielom mienia zagrabionego w
latach 19461949 w Niemczech Wschodnich pod panowaniem sowieckim (ponad 50% caej uprawianej ziemi).
Rzd sprzeda t ziemi faworyzowanym przez siebie kupcom, ktrzy w wielu przypadkach byli nawrconymi
na kapitalizm niegdysiejszymi komunistycznymi wywaszczycielami, natomiast prawowici waciciele lub ich
spadkobiercy do dzisiejszego dnia nie uzyskali nawet groszowej rekompensaty.
75
waniejsze. Roszczenia aktualnego uytkownika mog zosta prawnie uznane tylko wwczas,
gdy bdzie on potrafi uzasadni, e dania, z ktrymi wystpuje spadkobierca pierwotnego
waciciela, s bezprawne tzn. e on sam uzyska tytu wasnoci majtku na drodze
przymusu lub oszustwa. Dopiero wwczas obecny uytkownik zostaje uznany za
prawowitego waciciela10.
Wobec majtku, ktrego nie rewindykowano w ten sposb, naley zastosowa koncepcje
syndykalistyczne, tzn. przekaza wasno do zasobw tym, ktrzy aktualnie ich uywaj:
ziemie rolnikom, fabryki ich pracownikom, ulice pracujcym lub mieszkajcym na nich,
szkoy nauczycielom, biura biurokratom itd.11. W celu rozmontowania zwykle bardzo
rozbudowanych socjalistycznych konglomeratw produkcyjnych naley zastosowa zasad
syndykalistyczn a do poziomu jednostek produkcyjnych, w ktrych rzeczywicie si
pracuje, tzn. do poszczeglnych budynkw biurowych, szk, caych ulic albo ich
fragmentw, fabryk i gospodarstw rolnych. Istotne jest jednak, eby wbrew zasadom
syndykalizmu wszystkie tak uzyskane tytuy wasnoci mogy by swobodnie wymieniane i
sprzedawane na rynku lub giedzie, co pozwolioby na rozdzielenie funkcji wacicielakapitalisty i niebdcych wacicielami pracownikw oraz na moliwie pynny proces
przekazywania tytuw wasnoci przez jednostki mniej produktywne jednostkom bardziej
produktywnym12.
10
Jeli obecni uytkownicy kupili wywaszczony majtek od pastwa, powinni domaga si rekompensaty od
osb odpowiedzialnych za bezprawn sprzeda, a urzdnicy pastwowi, ktrzy do niej dopucili powinni zosta
zmuszeni do zwrcenia ceny zakupu. Na temat problemw bezprawnego posiadania, ciaru dowodw i innych
zwizanych z tym kwestii zob.: Rothbard 1998, zw. rozdz. 911; Hoppe 1987, zw. rozdz. 4.
11
Przywoania koncepcji syndykalistycznych nie naley interpretowa jako wyrazu poparcia dla programu
syndykalistycznego (zob. na ten temat rwnie przyp. 12). Wrcz przeciwnie, syndykalistyczny slogan: koleje
dla kolejarzy, kopalnie dla grnikw, fabryki dla robotnikw mia pierwotnie by programem wywaszczenia
prywatnych wacicieli przedsibiorstw kapitalistycznych. Jak pisze Mises: Syndykalizm, podobnie jak
socjalizm, ma na celu oddzielenie pracownikw od rodkw produkcji, posuguje si jednak nieco inn metod.
Nie wszyscy pracownicy zostan wacicielami wszystkich rodkw produkcji, ale ci, ktrzy pracuj w danym
przemyle, przedsibiorstwie czy gazi produkcji, otrzymaj rodki w nich uywane (Mises 1981, s. 240).
Syndykalistyczne koncepcje wykorzystuj w cakowicie innym celu jako rodek sucy prywatyzacji
uprzednio skolektywizowanych rodkw produkcji w tych przypadkach, w ktrych nie mona ustali ich
pierwotnego (wywaszczonego) prywatnego waciciela. Co wicej, etycznym uzasadnieniem zastosowania w
tych i tylko w tych przypadkach syndykalistycznego sloganu jest to, e taki sposb prywatyzacji przypomina
najbardziej metod sprawiedliwego pierwotnego zawaszczenia nienalecych jeszcze do nikogo zasobw
opisan przez Johna Lockea. Kolejarze faktycznie zmieszali swoj prac z kolej, a grnicy z kopalniami,
wic ich roszczenia do tych zasobw musz by uznane za bardziej uprawnione ni inne.
12
76
Sprawiedliwo wymaga raczej, aby zamiast przyznawa kademu obecnemu producentowi rwne udziay,
podzieli wasno nierwno zalenie od czasu, jaki w danym miejscu przepracowali. To pozwolioby rwnie
uwzgldni w proponowanym rozwizaniu pracownikw bdcych ju na emeryturze, rozwizujc tym samym
problem wiadcze emerytalnych.
14
Na temat ekonomicznej teorii targowania si zob.: Rothbard 1993, s. 308312; a take Mises 1999, s. 336.
15
Zob.: Rothbard 2000; a take Nozick 1999, rozdz. 8; Schoeck 1970; Schoeck 1979; Schoeck 1978; KuehneltLeddihn 1993.
77
Zob. take przyp. 11 powyej. Uprzedzajc wszelkie nieporozumienia, aprobata dla Lockea dotyczy tu tylko
jego koncepcji zawaszczenia i nie rozciga si ani na pierwsze zdanie cytowanego wyej fragmentu, ani na
zamykajc go, niesawn klauzul. Przeciwnie, pierwsze zdanie mwice o wsplnej wasnoci natury
wymaga niepotrzebnego i w istocie pozbawionego ugruntowania zaoenia teologicznego. Przed aktem
zawaszczenia natura jest i musi by uwaana jako nienaleca jeszcze do nikogo. Klauzul t naley zatem
porzuci, uznajc j za niezgodn z pozosta czci rozumowania Lockea. Zob. na ten temat rwnie: Epstein
1985, s. 10-12. Z odrzucenia powyszej koncepcji wynika, e krytyka teorii pierwotnego zawaszczenia Lockea
jak na przykad ta przeprowadzona przez Herberta Spencera w rozdz. 9-10 jego Social Statics rwnie jest
niepoprawna i musi zosta odrzucona. Spencer podziela pocztkowe spostrzeenie Lockea, ale wyciga z niego
wniosek, e nie pozwala ono na jakkolwiek wasno prywatn ziemi, ktra wedug niego moe by tylko
dzierawiona od spoeczestwa przez pacenie odpowiedniej renty w zamian za korzystnie z niej. Zob.
krytyk tego rozwizania i podobnych czynionych przez Henryego Georgea i jego nastpcw w: Rothbard
1977, s. 122135.
Por. take prace zwolennikw klauzuli Lockea i spencerowskiego egalitaryzmu ziemskiego: Nozick 1999, s.
178 i n.; Steiner 1977. O wewntrznej sprzecznoci tych teorii zob.: Block i Rockwell 1988; Miller 1982.
17
Najbardziej spjny i wyczerpujcy wykad teorii praw wasnoci Lockea zob. w: Rothbard 1998; Rothbard
1997d; zob. take teoretyczne uzasadnienie pierwotnego zawaszczania jako w szczeglnoci niezaprzeczalnej
podstawie etyki w Hoppe 1987, rozdz. 4; Hoppe 1989, rozdz. 2 i 7; Hoppe 1993, rozdz. 811 oraz Dodatek.
18
Jak mona uzasadni nadanie poszczeglnym osobom tytuw wasnoci do jakich zasobw bez wzgldu na
ich dziaania wobec danych zasobw? Mwic precyzyjniej, jak mona uzasadni, e kto, kto w aden sposb
nie przyczyni si do istnienia lub utrzymania jakich aktyww i kto moe nawet nie wiedzie o ich istnieniu
78
wchodzi w ich posiadanie na tej samej zasadzie, co osoba, ktra aktywnie i obiektywnie przyczynia si do ich
powstania lub utrzymania?
19
Na temat zasady proporcjonalnoci kary zob.: Rothbard 1998, rozdz. 13; Hoppe 1987, s. 106128; Kinsella
1996; Kinsella 1999; na temat zasady penej odpowiedzialnoci zob. take: Epstein 1973; Epstein 1979;
Thomson 1986, zw. rozdz. 12 i 13.
20
Na temat etyki i ekonomii spoeczestwa bezpastwowego zob.: Pennock i Chapman 1978; Rothbard 2004;
Benson 1991.
79
Na temat ekonomii konkurencyjnej, prywatnej produkcji bezpieczestwa zob.: Molinari 1849; Rothbard 1977,
rozdz. 1; Tannehill 2004; Hoppe 1998a; zob. te: Benson 1991.
80
obliczu utraty coraz wikszej iloci produktywnych obywateli, pogarszajcej jeszcze stan ich
rozdtych budetw, zostayby rwnie zmuszone do podjcia krokw zmierzajcych ku
desocjalizacji22.
22
Nie trzeba dodawa, e strategia prywatyzacji w Europie Wschodniej realizowana bya od 1989 r. wedug
raczej odmiennego schematu.
Pomimo dramatycznych wstrzsw politycznych, ktre rozgryway si w Europie Wschodniej, poczwszy od r.
1989, rozmiar aparatu pastwowego w tych krajach mierzony iloci pracownikw i wasnoci publiczn
jest wci ogromny nawet w porwnaniu ze standardami zachodnioeuropejskimi. Ponadto niemal wszystkie
szczeble wadzy pastwowej zdominowane s przez tych samych politykw, co przed 1989 rokiem, a wielu
postkomunistycznych przywdcw politycznych Europy Wschodniej byo prominentnymi, wysoko
postawionymi dziaaczami wadzy komunistycznej. Wikszo z nich nie wiedziaa nic o ideach klasycznego
liberalizmu i libertarianizmu, ale bya a nadto obeznana z etatystycznymi koncepcjami pastwa dobrobytu. Co
wicej, jeli przedstawiony wyej liberalno-libertariaski plan natychmiastowej i penej prywatyzacji caego
majtku pastwowego zostaby rzeczywicie przeprowadzony, szybko zniknyby wszystkie posady pastwowe.
Pracownicy rzdowi zostaliby rzuceni na pastw kaprynego rynku i zmuszeni do szukania nowych,
produktywnych zawodw. Z drugiej strony, jeli zamiast tego przyjto by zachodnioeuropejski model pastwa
dobrobytu i jeli wschodni biurokraci pokierowaliby nieodwracalnym ju trendem ku desocjalizacji, kontrolujc
i regulujc prywatyzacj tych nieistotnych czci publicznych zasobw (a do lecz nie poniej standardw
zachodnich), wikszo biurokratycznych stanowisk mogaby nie tylko zosta zachowana, ale pensje samych
biurokratw i dochody rzdu mogyby nawet wzrosn. W dodatku dziki interesowi, jaki miay pastwa
zachodnie w uporzdkowanej transformacji od socjalizmu do opiekuczego-etatyzmu wschodni biurokraci i
przeprowadzajcy reformy przywdcy mogli liczy na to, e wezm one na siebie cz ryzyka zwizanego z
przemianami lub czciowo sfinansuj ich przeprowadzenie. Co wicej, w czasach komunistycznych wsppraca
midzy Wschodem a Zachodem bya niezwykle ograniczona. Z powodu niskiej wydajnoci socjalistycznego
systemu produkcji, Europa Wschodnia nie moga sprzedawa na Zachd niczego prcz surowcw i
podstawowych dbr konsumpcyjnych, za wolumen zachodnich transakcji ze Wschodem nie przekracza z
reguy 5% handlu zagranicznego. Posiadanie jakiejkolwiek zagranicznej wasnoci byo w Europie Wschodniej
praktycznie zakazane. adna ze wschodnich walut nie bya swobodnie wymienialna na zachodnie waluty i nawet
kontakty polityczne byy wzgldnie rzadkie. Jednak wraz z upadkiem socjalizmu, kraje Europy Wschodniej
miay nagle co do zaoferowania. Handel na linii Wschd-Zachd jest z pewnoci wci niewielki, a w
bezporednim wyniku niepokojw, ktre obiegy ca Europ Wschodni, nawet si obniy. Jednak wraz z
upadkiem dogmatu, i przedrostek socjal gosi koniecznie kolektywn wasno rodkw produkcji, cz
wschodnioeuropejskiego majtku staa si z dnia na dzie do wzicia, a dziki temu, e wschodnioeuropejskie
rzdy czuway nad przebiegiem procesu denacjonalizacji, zachodni przywdcy polityczni oraz majcy
koneksje w rzdzie bankierzy i biznesmeni wielkiego kalibru szybko zacienili kontakty ze swymi wschodnimi
ssiadami. W zamian za zachodni pomoc w transformacji, wschodnie rzdy mogy teraz zaoferowa prawdziwy
majtek. W dodatku Wschd mg zapewni chtnych kupcw zachodnich, e od samego pocztku struktura
podatkw i regulacji gospodarczych nowopowstajcych gospodarek bdzie zharmonizowana ze standardami
Wsplnoty Europejskiej. Najwaniejsze za jest to, e Wschd mg sprzeda zapewnienie o zbudowaniu
swojego nowego systemu bankowego na zachodni mod na czele z kontrolowanym przez pastwo bankiem
centralnym, kartelem prywatnych bankw komercyjnych opartych na systemie rezerw czstkowych oraz
wymienialn pust walut wspart rezerwami zoonymi z zachodnich papierowych pienidzy pozwalajc tym
samym zachodniemu systemowi bankowemu na uruchomienie midzynarodowo sterowanej ekspansji
kredytowej, kadcej fundamenty pod zachodni hegemoni nad wschodnimi gospodarkami.
Dzi wic, po upywie z gr dziesiciu lat od upadku socjalizmu, kraje Europy Wschodniej s na dobrej drodze
do zachodniego modelu pastwa dobrobytu (socjaldemokracji). Dziki czciowej prywatyzacji i zniesieniu
kontroli wikszoci cen (ale nie wszystkich) stan gospodarek krajw Europy Wschodniej zdecydowanie si
poprawi. To polepszenie warunkw przynioso z kolei nagrod z Zachodu w postaci zwikszonej integracji
gospodarczej: rozszerzenia rynkw, poszerzenie i pogbienie podziau pracy oraz rosncy wolumen
korzystnego dla obu stron obrotu handlu midzynarodowego. Jednake z powodu ograniczonego zakresu
prywatyzacji i zbyt niemiaych reform, wschodni proces ozdrowieczy by bolenie powolny, powodujc
pozornie permanentne bezrobocie, gwatown inflacj i kryzysy walutowe. Ponadto, poniewa rozmiar aparatu
pastwowego w krajach Europy Wschodniej jest wci znacznie wikszy ni w czciowo socjalistycznych
pastwach zachodnich, rozwj gospodarczy Europy Wschodniej i zwizana z nim stymulacja gospodarek
zachodnich bd przejciowe, a ozdrowienie i rozwj gospodarczy zostan najpewniej zastpione przez
stagnacj zarwno na Zachodzie, jak i (na niszym poziomie) na Wschodzie.
81
IV
DODATEK: O PRYWATYZACJI W PASTWACH DOBROBYTU
Dziki powyszym rozwaaniom widzimy wyranie, dlaczego zarwno z moralnego, jak i z
ekonomicznego punktu widzenia zachodnie pastwa opiekucze wymagaj tak samo
gbokich reform, jak wschodnie pastwa postkomunistyczne. Trzeba jednak doda, e
metoda przeprowadzenia prywatyzacji powinna by w kadym z tych przypadkw inna.
Syndykalistyczny schemat miaby zastosowanie tylko wwczas, kiedy nie mona by ustali
poprzedniego wywaszczonego waciciela mienia lub jego spadkobiercy. Jeli kto taki
istnieje, to wanie jego naley uczyni prawowitym wacicielem prywatnym. Wtedy i tylko
wtedy, gdy prawowitego waciciela danego zasobu lub jego spadkobiercy w aden sposb
nie mona ustali, sprawiedliwe byoby uznanie obecnych lub byych uytkownikw
okrelonych czynnikw produkcji za ich wacicieli. Tylko wwczas bowiem uytkownikw
czy z danymi zasobami obiektywny, tzn. intersubiektywnie sprawdzalny zwizek. Spord
wszystkich ludzi tylko oni je de facto zawaszczyli, a zatem tylko ich tytu wasnoci moe
mie jakiekolwiek realne (obiektywne) podstawy.
Rwnie przekazanie caej publicznej wasnoci w mieszanych gospodarkach zachodnich
pastw dobrobytu w rce pracownikw sektora publicznego zgodnie z syndykalistycznym
sloganem: szkoy pastwowe dla nauczycieli, uniwersytety dla profesorw, poczty dla
urzdnikw pocztowych, ziemie pastwowe dla biurokratw z Biura Zarzdu Ziemi, sdy i
posterunki dla sdziw i policjantw itd. byoby pozbawione jakiejkolwiek realnej
podstawy, a zatem etycznie nieuzasadnione. Postpowanie takie byoby sprzeczne z
moralnoci, nawet w do typowej sytuacji, w ktrej wasno publiczna nie jest
wynikiem wczeniejszego wywaszczenia jakiego waciciela prywatnego na podstawie
przyjtego przez pastwo prawa (wwczas ziemia powinna zosta zwrcona pierwotnemu
wacicielowi lub jego spadkobiercy). Jednak nawet w tym wypadku caa wasno
publiczna jest wynikiem jakiej formy wywaszczenia i chocia wskazanie
pokrzywdzonych moe by trudniejsze ni w przypadku prawnego, bezporedniego
wywaszczania obywateli przez pastwo (eminent domain), nie jest to wcale niemoliwe. W
kadym razie, pracownicy sektora publicznego nie zaliczaj si oczywicie do ofiar systemu,
a zatem spord wszystkich ludzi maj najmniejsze prawo do wejcia w posiadanie tej
wasnoci.
Wszystkie budynki i obiekty pastwowe istniej dziki podatkom, podobnie zreszt jak
nieuprawna ziemia pastwowa, ktrej niezagospodarowanie jest wynikiem realizowania
finansowanej z podatkw polityki zabraniajcej osobom prywatnym zawaszczania i
uprawiania zasobw naturalnych. Wydaje si zatem, e to podatnicy wanie, w zalenoci od
wysokoci paconych podatkw, powinni otrzyma tytuy wasnoci do obiektw i budynkw
pastwowych, natomiast nieuprawna ziemia pastwowa powinna by po prostu przejta przez
osoby prywatne na zasadzie pierwotnego zawaszczenia. Naley pamita, e urzdnicy
pastwowi nie pac podatkw (mimo e w publicznych wystpieniach przedstawiaj samych
siebie jako podatnikw), lecz ich dochd netto jest wypacany z podatkw, ktre pac inni
ludzie pracownicy sektora prywatnego23. Jako konsumenci podatkw, urzdnicy pastwowi
oraz emeryci, rencici i wszyscy yjcy na zasiku nie powinni by brani pod uwag przy
przydzielaniu udziaw w dawnej wasnoci pastwowej, wszyscy oni bowiem nie pac
podatkw, lecz yj z nich. Byoby podwjn niesprawiedliwoci, gdyby ci, ktrych pensje,
zasiki i miejsca pracy byy finansowane przez podatnikw, mieli teraz dosta na wasno
23
82
cz z tego, na co zapracowali inni24. Jeli chodzi o pastwow ziemi oddan pod prywatne
zawaszczanie, kady zarzdca ziem pastwowych, stranik leny itp. powinien by z
analogicznych powodw wykluczony z procesu zawaszczania ziemi, ktr obecnie zajmuje,
a ktrej wczeniej pilnowa przed prywatnymi deweloperami. Mona mu pozwoli na
zagospodarowanie jakich innych publicznych terenw zajmowanych obecnie przez innych
urzdnikw, ale gdyby mia mie prawo do zawaszczenia ziemi, ktr obecnie kontroluje, to
dawaoby mu to niezasuon przewag nad innymi potencjalnymi kandydatami do jej
zagospodarowania, gdy to przecie on opacany z ich podatkw broni im dostpu do tej
ziemi.
24
Realizacja tego planu prywatyzacji wie si nieuchronnie z pewnymi komplikacjami. Aby okreli wielko
udziaw wasnociowych nalenych poszczeglnym obywatelom w posiadanych obecnie przez pastwo
obiektach lokalnych, stanowych i federalnych, obywatele ci musieliby dostarczy dokumentacj wysokoci
paconych podatkw, odpowiednio lokalnych, stanowych i federalnych, przy czym w kadym wypadku od
wielkoci tych naley jeszcze odj wysoko otrzymanych przez nich wiadcze socjalnych, by otrzyma
wysoko podatkw paconych netto. W cakowicie sprywatyzowanej gospodarce zadanie znalezienia
dokadnego rozwizania tego problemu powierzono by prywatnym ksigowym, adwokatom i agencjom
arbitraowym opaconym bezporednio lub porednio i w zalenoci od wyniku sprawy przez indywidualnych
klientw.
83
Argumentacj Ricarda mona znale w: Ricardo 1957, rozdz. 7; najlepsz dziewitnastowieczn prac
bronic wolnego handlu i cakowicie obalajc wszystkie koncepcje protekcjonistyczne mona znale w:
Bastiat 1975 i Bastiat 1975a; wspczesne, abstrakcyjne i precyzyjne z teoretycznego punktu widzenia podejcie
do problemu, mona znale w: Mises 1999, rozdz. 8, zw. s. 158 i n. Antyrynkowe pogldy Patricka J.
Buchanana mona znale w: Buchanan 1998. Aby nie ulec zudzeniu, e pogldy protekcjonistyczne gosz
tylko dziennikarze i politycy, zob.: Landes 2005, zw. s. 265 i n., 452 i n., 521 i n. Landes, ktry twierdzi, e
doktryna wolnorynkowa to religia (s. 452), a jej zwolennicy jak np. William Stanley Jevons to prawdziwi
wyznawcy (s. 523), prezentuje pogldy cakiem podobne do Buchanana. Landes cytuje Jevonsa, ktry
stwierdzi (w 1883 r.), e:
Wolny handel mona uzna za fundamentalny aksjomat ekonomii politycznej. () Moemy powita
wszelkie podejmowane bona fide dociekania dotyczce obecnego stanu handlu i przyczyn naszego
aktualnego kryzysu, ale nie moemy przypuszcza, i nasze pogldy na temat wolnego handlu ulegn
przez takie dociekania zmianie, gdy byoby to tak, jakby Towarzystwo Matematyczne dopuszczao
obalenie aksjomatw Euklidesa w toku rozwizywania jakiego skomplikowanego zagadnienia (s. 453).
Cho Landes nie aprobuje pogldw Jevonsa, to (podobnie jak Buchanan) nie prbuje sformuowa nawet
namiastki spjnej kontrargumentacji.
84
Rothbard (Rothbard 1977, s. 48) w nastpujcy sposb sprowadzi do absurdu tez protekcjonistw:
Zamy, e Jones ma farm Jonesowe Woci i zatrudnia na niej Smitha. Przesiknwszy koncepcjami
protekcjonistycznymi, Jones apeluje do Smitha sowami: kupuj tylko produkty Smitha, zatrzymajmy
pienidze w Jonesowych Wociach, nie daj si wyzyskiwa przez zalew produktw wytworzonych
przez tani si robocz spoza Jonesowych Woci. Jego wezwania staj si szybko ich wsplnymi
hasami. Aby mie pewno, e ich wsplny cel zostanie osignity, Jones nakada 1000% co na
import wszystkich towarw i usug z zagranicy, tzn. spoza farmy. W wyniku tego, Jones i Smith
widz jak ich czas wolny, czy te problem bezrobocia, znika w miar jak oni sami pracuj mozolnie
od rana do wieczora, chcc zapewni sobie wszystkie potrzebne produkty. Niektrych nigdy im si nie
uda wytworzy, a produkcja innych zajmie im cae lata. Faktycznie dowiadczaj oni obiecanej przez
protekcjonistw samowystarczalnoci, cho wystarczalno ta wie si raczej z yciem na
poziomie minimum egzystencjalnego, a nie z wygod i dostatkiem. Pienidze zostaj w domu, a
Jones i Smith mog sobie nawzajem ustala bardzo wysokie ceny i pensje nominalne, lecz realna
warto ich zarobkw mierzona iloci dbr, na jakie mog sobie pozwoli jest bardzo niewielka.
85
Zob. szerzej na ten temat: Rothbard 1988. Jak zauwaa Rothbard, pytanie, ktre zwolennicy uczciwego
handlu najczciej pozostawiaj bez odpowiedzi, brzmi, dlaczego w ogle pace w USA s przewanie wysze
ni te w Meksyku czy na Tajwanie.
Jeli amerykaskie pace s dwukrotnie wysze od wynagrodze na Tajwanie, to jest tak dlatego, e
amerykaski pracownik jest w wikszym stopniu skapitalizowany, wyposaony w wicej lepszej
jakoci narzdzi, a zatem jest rednio dwukrotnie bardziej produktywny. W pewnym sensie, jak sdz,
nieuczciwym jest to, e amerykaski pracownik zarabia dwa razy tyle co tajwaski nie z powodu
wasnych kwalifikacji, ale dlatego, e inwestorzy wyposayli go w wicej narzdzi. Jednak paca nie
zaley wycznie od kwalifikacji, ale rwnie od relatywnej rzadkoci, a w porwnaniu z Tajwanem w
USA praca jest dobrem o wiele rzadszym ni kapita. () Inaczej mwic, fakt, e amerykaskie pace
s rednio dwukrotnie wysze ni tajwaskie nie sprawia wcale, e koszt pracy jest w USA dwukrotnie
wyszy ni na Tajwanie. Poniewa amerykaski pracownik jest rednio dwa razy bardziej
produktywny, oznacza to, e dwukrotnie wysza paca amerykaska jest wynagrodzona przez
dwukrotnie wysz produktywno, a wic koszt pracy na jednostk produktu ustali si, rednio rzecz
biorc, na tym samym poziomie. Jednym z gwnych bdw popenianych przez protekcjonistw jest
utosamianie ceny danej pracy z jej kosztem, ktry rwnie zaley od jej relatywnej produktywnoci.
() Tak wic problemem amerykaskich pracodawcw nie jest tania praca na Tajwanie, gdy
droga praca w USA jest wanie rezultatem podbijania cen i konkurowania o rzadk si robocz
przez amerykaskich pracodawcw. Problem mao wydajnych firm tekstylnych w USA nie polega a
tak bardzo na tym, e praca w Japonii czy na Tajwanie jest tasza, ale na tym, e w USA istniej inne,
bardziej wydajne przedsibiorstwa mogce sobie na t drog prac pozwoli, gdy to przecie one
wanie podbiy j tak wysoko. () Zatem nakadanie przez protekcjonistw ce ochronnych i
kontyngentw w celu ratowania, podtrzymania i utrzymania na miejscu mniej wydajnych
amerykaskich firm tekstylnych, samochodowych lub elektronicznych, godzi nie tylko w
amerykaskich konsumentw, lecz take w bardziej wydajne firmy amerykaskie, ktre nie mog przez
to zatrudni zasobw zablokowanych przez niewydajne firmy, i ktre mogyby rozszerzy sw
produktywn dziaalno w kraju i za granic, gdyby nie protekcjonistyczne przepisy (s. 67).
Zob. te: Hazlitt 2004, rozdz. 11.
4
Zob. na ten temat: Greenleaf 198387, zw. t. 1: The Rise of Collectivism; zob. take: Dicey 1914.
86
Zob. na ten temat: Rothbard 1996; Higgs 1987; Radosh i Rothbard 1972; Weinstein 1968; Ekirch 1967; Kolko
1965; Kolko 1963.
6
Zob. szerzej na ten temat: Mises 1983, zw. s. 56 i n.; Rothbard 1977.
87
uszkodzeniem i oszustwami zarwno przez innych obywateli, jak i przez cudzoziemcw. Jeli
Stany Zjednoczone prowadziyby konsekwentn polityk wolnorynkow, imigracja z
obszarw o niskich pacach, takich jak Meksyk, zdecydowanie by zmalaa, natomiast
rozwijane obecnie idee opieki spoecznej czyni j jeszcze atrakcyjniejsz.
IV
O ile obszary o wysokich pacach, takie jak Stany Zjednoczone, bd stosowa
nieskrpowan polityk wolnorynkow zarwno w skali krajowej, jak i midzynarodowej,
napr imigracyjny z pastw niskich pacach bdzie si utrzymywa na niskim poziomie lub
znacznie osabiony, dziki czemu problem imigracji stanie si zdecydowanie mniej palcy.
Dopki jednak USA bd si ucieka do protekcjonizmu w polityce midzynarodowej i do
koncepcji pastwa opiekuczego w skali kraju, dopty imigracja bdzie si utrzymywa na
wysokim poziomie, a problem imigracji bdzie tematem zajmujcym poczesne miejsce w
debacie publicznej.
Gwne wiatowe obszary o wysokich pacach Ameryka Pnocna i Europa Zachodnia
znajduj si obecnie oczywicie w sytuacji, w ktrej imigracja staa si palcym problemem
spoecznym7. Wobec stale rosncego napywu imigrantw z uboszych krajw
zaproponowano trzy oglne strategie uporania si z problemem imigracji: wprowadzenie
bezwarunkowej wolnej imigracji, warunkowej wolnej imigracji i restrykcyjnej polityki
imigracyjnej. Mimo e ponisze rozwaania bd dotyczyy gwnie dwch ostatnich
koncepcji, naley jednak powici kilka zda koncepcji bezwarunkowej wolnej imigracji,
choby po to, by pokaza, jak bardzo jest ona baamutna i nieodpowiedzialna.
Wedug zwolennikw bezwarunkowej wolnej imigracji Stany Zjednoczone jako strefa o
wysokich pacach nieodmiennie zyskiwayby na wolnej imigracji, a zatem powinna przyj
polityk otwartych granic niezalenie od biecych uwarunkowa, tzn. nawet wwczas,
7
Aby osadzi zagadnienie we waciwym kontekcie, dodam kilka sw komentarza na temat rozwiza
wolnorynkowych i socjalnych stosowanych przez pastwa tych regionw. Cho komentarz ten odnosi si
gwnie do Stanw Zjednoczonych, to jednak ma te bezporednie przeoenie na sytuacj w Europie. Polityka
wolnego handlu oznacza odstpienie od nakadania ce importowych i kontyngentw, a take subsydiowania w
jakikolwiek sposb eksportu. W szczeglnoci wolny handel nie wymaga adnego rodzaju umw bilateralnych
czy traktatw. Decyzja o jego podjciu moe by natychmiastowa i unilateralna, a wszelkie midzyrzdowe
umowy handlowe, bez wzgldu na ich nazwy, naley uzna raczej za krpowanie ni wolno handlu. W
wietle powyszych uwag bilans amerykaskiego wolnego handlu wyglda aonie (zob. na ten temat np.:
Gwartney, Lawson i Block 1996, s. 35 i n., 299, 302). Labirynt ce i regulacji importowych ogranicza import
dosownie tysicy zagranicznych dbr materiaw surowych, produktw rolniczych, narzdzi mechanicznych
oraz produktw technologicznych. Jednoczenie rzd Stanw Zjednoczonych angauje si na rne sposoby w
promowanie eksportu, na przykad poprzez przyznawanie zwykych subsydiw eksportowych czy pomocy
zagranicznej, ktra wymaga zakupienia rnego rodzaju amerykaskich towarw, a take poprzez wsparcie
finansowe udzielane amerykaskim inwestorom zagranicznym, a nawet poprzez otwarte lub tajne naciski
militarne i groby. Co wicej, z podpisaniem tzw. NAFTA (North American Free Trade Agreement), 2400
stronicowego dokumentu (a przecie zasady wolnorynkowe mona streci w dwch zdaniach!), Stany
Zjednoczone wraz z Kanad i Meksykiem przyjy ostatnio ca mas nowych restrykcji handlowych. W efekcie
NAFTA spowodowaa harmonizacj stawek podatkowych na wyszym poziomie i zwikszya zakres regulacji w
caej Ameryce Pnocnej (podobnie jak Unia Europejska w Europie Zachodniej). Podobne zastrzeenia tycz si
wiatowej Organizacji Handlu (WTO), bdcej wynikiem tzw. rundy urugwajskiej (Uruguay Round), Ukadu
Oglnego w sprawie Taryf i Handlu (GATT). Jeszcze wymowniejszy jest bilans amerykaskiej polityki
socjalnej (i podobny do bilansu Europy Zachodniej). Bilans ten nie jest rwnomierny w caych Stanach.
wiadczenia socjalne s na przykad wysze w Kalifornii ni w Alabamie, co wyjania du migracj o podou
socjalnym w USA. Wystarczy nadmieni, e wiadczenia socjalne datki w gotwce, bony ywnociowe,
dopaty mieszkaniowe, darmowa pomoc medyczna, pomoc dla matek z maoletnimi dziemi, edukacja publiczna
itp. w Stanach Zjednoczonych mog wynie 20, a nawet 40 tysicy dolarw dochodu netto na gospodarstwo
domowe rocznie.
88
gdyby USA byy uwikane w protekcjonizm i polityk socjaln8. Takie rozwizanie kademu
rozsdnemu czowiekowi musi si wyda skrajne. Zamy, e Stany Zjednoczone, lub
Szwajcaria, zlikwidowayby wszelkie kontrole graniczne, pozwalajc kademu, kogo sta na
uiszczenie opaty granicznej, na osiedlenie si w kraju i korzystanie z wszystkich
normalnych pastwowych wiadcze socjalnych. Nie ulega wtpliwoci, e w obecnych
warunkach skutki takiego eksperymentu byyby opakane. Stany Zjednoczone i, podobnie
tylko znacznie szybciej, Szwajcaria osabione ju wczeniej protekcjonizmem i polityk
socjaln, zostayby natychmiast opanowane przez miliony imigrantw z Trzeciego wiata9.
Koszty opieki spoecznej wzrosyby drastycznie, a przeciona gospodarka zaczaby si
chwia i upadaby, w miar jak topniayby zasoby kapitau nagromadzonego w przeszoci i
odziedziczonego po naszych przodkach. Cywilizacja zniknaby z Ameryki, tak jak niegdy
znikna z Grecji i Rzymu10.
Takie stanowisko reprezentowali wielokrotnie redaktorzy artykuw wstpnych w bardzo wpywowym Wall
Street Journal, kierowanym przez neokonserwatyst, Roberta Bartleya. Zob. np.: Wall Street Journal z 3 lipca
1990 r., gdzie proponuje si poprawk do konstytucji w formie: Nie bdzie adnych granic. Polityk otwartych
granic gosi te Stephen Moore z Cato Institute, Donald Boudreaux z Foundation for Economic Education i
Jacob Hornberger z Future of Freedom Foundation. Cho autorzy ci powouj si przy tym na swego patrona
intelektualnego, Juliana L. Simona, on sam nie popiera wcale polityki otwartych granic (zob.: Simon 1987, s.
309). Simon zaleca raczej co duo skromniejszego, polegajcego na zwikszeniu kontyngentw imigracyjnych
poprzez seri znaczcej wielkoci przyrostw by moe wielkoci p procentu lub procentu caej populacji
by ustrzec si przed niespodziewanymi negatywnymi konsekwencjami (ibid., s. 348, zob. take s. 310). Co
istotniejsze, Simon proponuje usuwanie tych imigrantw, ktrzy mog si sta ciarem socjalnym (s. 319).
Zaleca ponadto dyskryminacj na rzecz imigrantw wyksztaconych i biegle mwicych po angielsku (s. 327),
a take uprzywilejowanie imigrantw posiadajcych aktywa finansowe i skonnych zainwestowa je w kraju, do
ktrego przybywaj (s. 328). W szczeglnoci popiera za pomys sprzedawania prawa do imigracji do USA,
tym ktrzy najwicej za nie zapac (s. 329, 335). W swoim ostatnim opublikowanym artykule Simon jeszcze
wyraniej dystansuje si od polityki otwartych granic (zob.: Simon 1998).
9
Dwie liczby mog pomc w zrozumieniu skali problemu. Po pierwsze, zgodnie z badaniami
przeprowadzonymi we wczesnych latach dziewidziesitych w byym Zwizku Sowieckim ponad 30%
populacji, tzn. niemal 100 milionw ludzi, wyrazio ch emigracji. Po drugie, w latach dziewidziesitych
USA prowadziy coroczn loteri wizow tzw. diversity lottery, proponujc wizy mieszkacom krajw o niskiej
stopie imigracji do USA. Loteria z 1997 r. przycigna 3,4 mln ochotnikw na 50 tys. dostpnych wiz.
10
Zupenie niezwyke stanowisko zaj w debacie Walter Block (Block 1998), ktry nie zaprzeczy wcale
przedstawionym wyej przewidywanym konsekwencjom polityki otwartych granic. Przeciwnie, jak sam pisze:
Zamy, e przy nieograniczonej imigracji na porzdku dziennym, w kraju na ni otwartym wci
utrzymuje si pace minimalne, zwizki zawodowe, pomoc socjaln i agodne prawo karne. Kraj taki
czekaby, jak mona sdzi, wzrost przestpczoci, zwikszenie wydatkw na opiek spoecznej i
wzrost bezrobocia. Polityka otwartych drzwi pocigaaby za sob nie wolno, ale przymusow
integracj z ca reszt ludzkoci, ktr sta na dobicie do naszych brzegw (s. 179).
Mimo to, w toku dalszych rozwaa, Block broni polityki otwartych drzwi pomimo skutkw, jakie za sob
pociga, argumentujc, e takiego wanie stanowiska wymaga libertariaska filozofia polityczna. Zwaywszy
na niezaprzeczaln reputacj Blocka jako wybitnego wspczesnego myliciela libertariaskiego, warto
przeledzi, na czym polega bd w jego rozumowaniu i przekona si, e libertariaska filozofia polityczna nie
wymaga niczego takiego jak polityka otwartych drzwi. Argument Blocka opiera si na nastpujcej analogii:
Wemy przypadek wczgi w bibliotece. Co w tej sytuacji jeli w ogle cokolwiek naleaoby z
nim zrobi? Jeli jest to biblioteka prywatna, () prawo powinno pozwoli wacicielowi biblioteki, by
jeli uzna to za stosowne, si usun tak osob ze swojej wasnoci. () Co jednak, jeli jest to
biblioteka publiczna? () W tym sensie biblioteki s podobne do jakiegokolwiek niezawaszczonego
dobra. Kady uytkownik ma do nich takie samo prawo co pozostali. Jeeli bylibymy akurat w stanie
rewolucji, to pierwsza osoba zawaszczajca dane dobro mogaby obj nad nim kontrol. Pki co
jednak w obecnej sytuacji, majc na uwadze wzgldy sprawiedliwej wojny, kada mieszczca si w
pewnych granicach ingerencja we wasno publiczn jest uzasadniona. () Kto moe zepsu
powietrze w bibliotece odorem swego niemytego ciaa, moe w niej namieci albo uratowa z niej
89
troch ksiek, nie moe jednak podoy pod ni bomby w celu zabicia jej niewinnych uytkownikw
(s. 180181).
Podstawowym bdem tego rozumowania, zgodnie z ktrym wszyscy zagraniczni imigranci, jak i krajowi
kloszardzi maj rwne prawo do wasnoci publicznej danego kraju, jest twierdzenie Blocka, jakoby wasno
publiczna bya podobna do niezawaszczonego dobra. W rzeczywistoci istnieje fundamentalna rnica
pomidzy dobrami nienalecymi do nikogo a mieniem publicznym. To ostanie jest bowiem de facto wasnoci
podatnikw danego kraju. To oni mienie to sfinansowali i to oni, w zalenoci wysokoci paconych podatkw,
musz by uznani za jego prawowitych wacicieli. Ani kloszard, ktry prawdopodobnie nie paci podatkw, ani
te cudzoziemiec, ktry na pewno nie paci adnych podatkw, nie moe mie jakichkolwiek praw do wasnoci
publicznej. Zob. szerzej na ten temat rozdz. 6 powyej, zw. Dodatek.
90
11
Trzeba zauway, e nawet jeli imigranci byliby pozbawieni prawa do finansowanej z podatkw opieki
spoecznej oraz demokratycznego prawa do gosowania, wci byliby chronieni przez wszystkie istniejce
obecnie prawa antydyskryminacyjne i tzw. akcj afirmacyjn, ktre uniemoliwiayby normalnym obywatelom
odmwienie im zatrudnienia, zamieszkania i innych form aklimatyzacji spoecznej.
12
Doskonae literackie ujcie tematu wolnej imigracji mona znale w: Raspail 1975.
91
Na temat teorii anarchokapitalizmu zob.: Rothbard 1998; Rothbard 2004; Hoppe 1993; Friedman 1989;
Tannehill 2004; Jasay 1997.
14
93
Tym samym w Zwizku Sowieckim kada forma migracji wewntrznej poddana bya rzdowej kontroli. Zob.
na ten temat: Zaslavsky i Lury 1979.
16
Zob. na ten temat: Hoppe 1989, rozdz. 3; Hoppe 1991; Hoppe 1998.
94
moe dysponowa tylko swoj wasnoci prywatn, zatem podobnie jak w przypadku
warunkowej wolnej imigracji prawo wstpu nie upowania imigranta do pobierania
jakichkolwiek wiadcze socjalnych. Z drugiej strony kontrakt taki nakada na osob
zapraszajc obowizek przyjcia na siebie odpowiedzialnoci prawnej za dziaania osoby
przez siebie zaproszonej przez cay jej pobyt w kraju. Gospodarz odpowiada caoci swojego
mienia za wszelkie przestpstwa i szkody wynike z naruszenia cudzej wasnoci przez swego
gocia (podobnie jak rodzice odpowiadaj prawnie za swoje potomstwo dopki mieszka ono
pod ich dachem). Ten obowizek czynicy z gospodarza gwaranta i ubezpieczyciela od
odpowiedzialnoci prawnej wszystkich swoich goci wygasa wraz z opuszczeniem przez nich
granic kraju lub z chwil przejcia odpowiedzialnoci za dan osob przez innego waciciela,
ktry zgodzi si goci j na swojej posesji.
Zaproszenie moe mie charakter prywatny (osobisty) lub biznesowy, pozwala na stay lub
tymczasowy pobyt, dotyczy tylko mieszkania (zakwaterowania, pobytu) lub mieszkania
wraz z zatrudnieniem, ale w adnym razie nie moe by ofert zatrudnienia bez
zakwaterowania17. Jako normalna umowa kade zaproszenie moe by jednak zerwane lub
uniewanione przez gospodarza i w takim wypadku zaproszony czy bdzie to turysta,
biznesmen podrujcy w interesach, czy nieposiadajcy obywatelstwa mieszkaniec bdzie
musia opuci kraj (chyba e jaki inny gospodarz zgodzi si zawrze z nim kontraktzaproszenie).
Osoba zaproszona, ktra jest nieustannie naraona na ryzyko natychmiastowego wygnania,
moe zmieni swj status zamieszkaego lub niezamieszkaego w kraju cudzoziemca tylko
poprzez zdobycie obywatelstwa. Jako e wszelka imigracja ma si odbywa na podstawie
umw, na zaproszenie (podobnie jak handel), podstawowym warunkiem obywatelstwa byoby
posiadanie jakiej nieruchomoci i mienia krajowego. Nie do pomylenia byoby natomiast
przyznawanie obywatelstwa na zasadach terytorialnych, jak to si praktykuje obecnie w USA,
gdzie dziecko nieobywateli urodzone na terenie kraju otrzymuje automatycznie obywatelstwo
amerykaskie. Dziecko takie powinno raczej otrzyma obywatelstwo swoich rodzicw, co
jest zreszt regu w innych krajach o wysokich pacach. W przeciwnym bowiem wypadku
rzd byby odpowiedzialny nie tylko za niedopenienie swej podstawowej funkcji ochrony
wasnoci prywatnej obywateli, ale wrcz jawne naruszenie tej wasnoci. Zdobycie
obywatelstwa oznacza prawo do staego pobytu na terenie danego kraju, a bezterminowego
zaproszenia nie mona otrzyma inaczej, ni kupujc jak krajow nieruchomo od innego
obywatela. Tylko sprzedajc nieruchomo cudzoziemcowi, obywatel okazuje, e zgadza si
na jego stay pobyt w kraju, a imigrant bierze na siebie odpowiedzialno za dobrobyt i
dostatek swej nowej ojczyzny tylko w ten sposb, e kupuje krajowe mienie i paci za miejsce
zamieszkania. Co wicej, jakkolwiek znalezienie obywatela, ktry zgodzi si sprzeda
krajow wasno jest warunkiem koniecznym zdobycia obywatelstwa, to wcale nie musi by
warunkiem wystarczajcym. Jeli mienie krajowe jest w szczeglny sposb chronione, to
przyszy obywatel moe mie do pokonania nieco trudniejsze przeszkody18. W Szwajcarii na
17
95
19
Autor pisa te sowa przed zaostrzeniem procedur imigracyjnych w zwizku z wydarzeniami 11 wrzenia 2001
r. [przyp. J.J.].
96
O konserwatyzmie i libertarianizmie
11.
I
Od ponad stu lat klasyczny liberalizm coraz bardziej podupada. Od poowy XIX wieku w USA i
w Europie Zachodniej na sprawy publiczne coraz wikszy wpyw maj idee socjalistyczne.
Waciwie XX wiek mona nazwa wiekiem socjalizmu par excellence: komunizmu, faszyzmu,
narodowego socjalizmu i najduej si utrzymujcej socjaldemokracji (w Ameryce nazywanej
dzi liberalizmem i neokonserwatyzmem)1.
Oczywicie odwrt liberalizmu nie by procesem cigym. Z liberalnego punktu widzenia w
cigu tych stu lat sprawy nie zawsze szy w zym kierunku. Zdarzay si okresy, kiedy liberalizm
powraca do ask. Na przykad w wyniku II wojny wiatowej w Niemczech i Woszech nastpia
znaczna liberalizacja w porwnaniu ze status quo ante z okresu narodowego socjalizmu i
faszyzmu. Rwnie upadek komunistycznego imperium sowieckiego pod koniec lat
osiemdziesitych doprowadzi do zdecydowanej liberalizacji w caej Europie Wschodniej.
Liberaowie powitali te wydarzenia z zadowoleniem, nie byy to jednak zmiany, ktre mona by
nazwa renesansem liberalizmu. Liberalizacja Niemiec i Woch po II wojnie wiatowej i obecna
liberalizacja Europy Wschodniej to wynik zdarze zewntrznych i nieplanowanych: poraki w
sferze militarnej i cakowitego bankructwa w dziedzinie gospodarczej. W obu przypadkach
liberalizacja bya wymuszona klsk starego systemu, a nowe rozwizania byy po prostu
odmian socjalizmu: socjaldemokracj na wzr ustroju Stanw Zjednoczonych jedynego wci
niepokonanego militarnie i niezbankrutowanego supermocarstwa.
Mimo e byo kilka okresw, kiedy liberalizm odzyskiwa znaczenie, ostatecznie zosta on
jednak cakowicie wyparty przez socjalizm. Socjalizm zapanowa tak niepodzielnie, e dzisiaj,
na pocztku XXI wieku niektrzy neokonserwatyci rozprawiaj ze swad na temat koca
historii i gosz nadejcie koca czowieka (last man) to znaczy nastanie epoki globalnej,
nadzorowanej przez USA socjaldemokracji oraz nowego homo socio-democraticus2.
1
Sowo liberalizm jest tutaj i w dalszej czci rozdziau uywane w pierwotnym, klasycznym znaczeniu,
zgodnym na przykad z definicj, ktr poda jeden z najwybitniejszych dwudziestowiecznych zwolennikw tego
kierunku, Ludwig von Mises, w swoim traktacie z 1927 r. pt. Liberalism: In the Classical Tradition (wyd. polskie
pt. Liberalizm w tradycji klasycznej: Mises 2004); por. przyp. 1 w rozdz. 3 niniejszej pracy. Tymczasem
wspczesny amerykaski liberalizm ma znaczenie dokadnie przeciwne i wie si z sensem, jaki mu nada John
Stuart Mill w wydanej w 1859 r. ksice On Liberty, ktra stanowi rdo wspczesnego umiarkowanego
socjaldemokratycznego socjalizmu. Jak pisze Mises (Mises 2004, s. 258),
Mill jest prekursorem bezmylnego pomieszania idei liberalnych i socjalistycznych, ktre doprowadzio do
schyku angielskiego liberalizmu i podkopao standard ycia ludu angielskiego. (...) Bez dokadnego
przestudiowania Milla nie mona zrozumie zdarze, ktrych wiadkami byy ostatnie dwa pokolenia
[1927!]. Mill jest bowiem wielkim zwolennikiem socjalizmu. Opracowa z pietyzmem wszystkie
argumenty, jakie mona przytoczy na jego korzy. W porwnaniu z Millem wszyscy pozostali autorzy
socjalistyczni nawet Marks, Engels i Lassalle nie maj wielkiego znaczenia.
Szczegowej i druzgoccej krytyki Milla z punktu widzenia liberalno-libertariaskiego dokonuje Murray N.
Rothbard (Rothbard 1995b, t. 2, rozdz. 8).
2
Zob.: Fukuyama 1989; Fukuyama 1996. Fukuyama, podsumowujc wasne tezy, pisze:
Dowodziem tam, i w ostatnich latach wyranie zwycia pogld o wyszoci liberalnej demokracji [czyli
socjaldemokracji H.H.H.], ktra kolejno pokonaa rywalizujce z ni monarchi dziedziczn, faszyzm i w
kocu komunizm, nad innymi ustrojami politycznymi. Co wicej, moe ona wyznacza ostatni faz
97
II
Jeli nawet heglowskie aspiracje tej interpretacji, w ktrej liberalizm jest przedstawiony jako
zaledwie przejciowy etap ewolucji zmierzajcej do powstania w peni rozwinitego czowieka
socjaldemokratycznego, wydadz si komu niedorzeczne3, to liberaowie i tak musz czu si
dotknici pozornie prawdziwymi twierdzeniami tej filozofii. Nie bdzie dla nich pociech, e
socjaldemokracja te prawdopodobnie zbankrutuje gospodarczo. Wiedzieli przecie, e musi
upa komunizm, ale kiedy upad, nie spowodowao to renesansu liberalizmu. Nie istnieje
aprioryczny powd do przypuszczenia, e przyszy upadek socjaldemokracji przyniesie co
lepszego.
Przyjmujc, e o rozwoju historii decyduj idee (a nie lepe siy), a historyczne przemiany
dokonuj si na skutek zmian w opinii publicznej, musimy doj do wniosku, e postpy
socjalizmu w cigu ostatnich stu lat s wynikiem intelektualnej filozoficznej i teoretycznej
kapitulacji liberalizmu, to jest odrzucenia przez opini publiczn doktryny liberalnej jako
bdnej4. W tej sytuacji liberaowie mog zareagowa dwojako. Po pierwsze, mog nadal
utrzymywa, e liberalizm jest poprawn doktryn i e ludzie odrzucaj j mimo jej
prawdziwoci. Powstaje wwczas pytanie, dlaczego ludzie skaniaj si ku bdnym pogldom,
nawet gdy znane im s poprawne koncepcje liberalne5. Czy prawda nie przyciga sama z siebie
ideologicznej ewolucji ludzkoci, a tym samym ukonstytuowa ostateczn form rzdu, ktra stanowi
bdzie rzeczywisty koniec historii. Tylko liberalna demokracja nie jest obciona fundamentalnymi
wadami, sprzecznociami wewntrznymi oraz niedostatkiem racjonalnoci, czyli tym, co wiodo dawne
ustroje do nieuchronnego upadku. () Rzeczonego koca nie naley utosamia ze schykiem naturalnego
cyklu narodzin, ycia i mierci. Nie zejd take z areny dziejowej tzw. wane wydarzenia i nie zabraknie
opisujcych je gazet. Stanie si natomiast co innego: nie bdzie ju dalszego rozwoju podstawowych zasad
oraz spoecznych instytucji, wszystkie istotne problemy znajd bowiem swe ostateczne rozwizanie
(Fukuyama 1996, s. 911).
Ruch neokonserwatywny, do ktrego naley Fukuyama, powsta na przeomie lat szedziesitych i
siedemdziesitych, gdy amerykaska lewica coraz bardziej angaowaa si w polityk Black Power, akcj
afirmacyjn, propagand proarabsk i kontrkultur. Dua grupa tradycyjnie lewicowych intelektualistw (czsto
trockistw) i liberaw zimnowojennych sprzeciwia si tym tendencjom i pod wodz Irvinga Kristola oraz
Normana Podhoretza zerwaa stare sojusze, przechodzc w wielu przypadkach z Partii Demokratycznej od zawsze
dajcej schronienie lewicowym politykom do Partii Republikaskiej. Od tego czasu neokonserwatyci, nie majc
duej siy liczebnej, zdobyli przemony wpyw na polityk USA, opowiadajc si za umiarkowanym pastwem
opiekuczym (demokratycznym kapitalizmem), konserwatyzmem kulturowym i wartociami rodzinnymi, a
take za interwencjonistyczn (aktywn), a w szczeglnoci syjonistyczn (proizralesk) polityk zagraniczn.
Neokonserwatyci, do ktrych nale takie nazwiska jak Irving Kristol, jego ona Gertrude Himmelfarb i syn
William Kristol; Norman Podhoretz, jego ona Midge Decter, syn John Podhoretz i ziciowie Steven Munson oraz
Elliot Abrams; Daniel Bell, Peter Brger, Nathan Glazer, Seymour Martin Lipset, Michael Novak, Aaron Widavsky,
James Q. Wilson; dziennikarze-komentatorzy: David Frum, Paul Gigot, Morton Kondracke, Charles Krauthammer,
Michael Lind, Joshua Muravchik, Emmett Tyrrell i Ben Wattenberg, maj kontrolne udziay w: National Interest,
Public Interest, Commentary, New Republic, American Spectator, Weekly Standard, Washington Post
i Wall Street Journal oraz s blisko zwizani z fundacjami Bradley, Olin, Pew, Scaife i Smith-Richardson. Zob. na
ten temat: Gottfried 1993; Nash 1976.
3
Fukuyama pisze:
Ogromna wikszo wiata nie zna uniwersalnej ideologii, ktra dysponowaaby wystarczajc moc, by
rzuci wyzwanie liberalnej demokracji. Nie istnieje ponadto doskonalsza metoda legitymizacji od
powoania si na suwerenno ludu. () trudno jest nam wyobrazi sobie wiat zdecydowanie lepszy od
naszego oraz przyszo bez demokracji i kapitalizmu. () Czego nie moemy sobie wyobrazi to wiata w
istotny sposb rnego od naszego i zarazem doskonalszego. () Jeli jednak skrupulatnie przyjrzymy si
nie tylko ostatnim pitnastu latom, ale caej historii, to okae si, e liberalna demokracja jest przypadkiem
szczeglnym. () Wiele danych wiadczy o istnieniu fundamentalnego schematu zmiany, ktry wyznacza
rozwj wszystkich ludzkich spoeczestw czego na ksztat historii powszechnej wiodcej ludzko ku
demokracji liberalnej. () Jeli zatem obecnie znalelimy si w takiej sytuacji, e nie moemy wyobrazi
sobie wiata radykalnie rnego od naszego, a zarazem jakociowo doskonalszego, warto rozway
hipotez, e historia zblia si do kresu (Fukuyama 1996, s. 7987).
zwolennikw i nie nagradza za trwanie przy niej? Trzeba by rwnie wyjani, dlaczego prawda
liberalna jest odrzucana w coraz wikszym stopniu na rzecz socjalistycznej nieprawdy. Czy
ludzie s teraz mniej rozgarnici albo bardziej zwyrodniali? Jeli tak, to czym mona by to
wyjani6? Po drugie za, mona uzna, e odrzucenie doktryny liberalnej wynika z tkwicego w
niej bdu. W takim przypadku naleaoby ponownie zbada teoretyczne podstawy tej ideologii i
znale bd, ktry moe by odpowiedzialny nie tylko za odrzucenie jej, lecz take za bieg
wydarze. Innymi sowy, postpy socjalizmu trzeba by przypisa zrozumiaemu, nieuchronnemu
rozpadowi i stopniowej degeneracji liberalnej teorii politycznej. U podoa tej degeneracji
leaby bd, ktrego logiczn konsekwencj jest pomyka, jak jest socjalizm.
III
Gwnym i najwikszym bdem liberalizmu jest jego teoria rzdu7.
Klasyczno-liberalna filozofia polityczna ktrej uosobieniem jest Locke i ktra zostaa
najdobitniej wyraona w Deklaracji Niepodlegoci Jeffersona bya przede wszystkim doktryn
moraln. Czerpaa z filozofii stoikw i pnych scholastykw, koncentrujc si na pojciach
samoposiadania, pierwotnego zawaszczenia naturalnych (niczyich) zasobw, wasnoci i
umowy jako powszechnych prawach czowieka, z natury przysugujcych zwierzciu
racjonalnemu8. W ustroju, w ktrym wadz dzieryli ksita i krlowie, ten nacisk na
powszechno praw czowieka sprawia, e filozofia liberalizmu znalaza si oczywicie w
zdecydowanej opozycji do wszystkich istniejcych rzdw9. Dla liberaa kady czowiek,
zarwno krl, jak i chop, podlega tym samym powszechnym, wiecznym prawom
sprawiedliwoci, a rzd mg albo oprze swoje uprawnienia na umowie z wacicielami
prywatnej wasnoci, albo nie mia w ogle uprawnie10. Czy jednak istnienie jakiegokolwiek
rzdu mona w ogle uzasadni?
Jak wiadomo, liberaowie odpowiadaj na to pytanie twierdzco. Odpowied ta wynika z
niezaprzeczalnej obserwacji, e wrd ludzi zawsze znajd si mordercy, bandyci, zodzieje,
oszuci, a ycie spoeczne staoby si nie do zniesienia, gdyby nad przestpcami nie wisiaa
groba fizycznej kary. Dla utrzymania liberalnego porzdku spoecznego twierdzili liberaowie
trzeba wyposay pewne jednostki w prawo stosowania nacisku (za pomoc siy lub groby jej
uycia) wobec kadego, kto nie szanuje ycia i wasnoci innych, w celu nakonienia go do
posuszestwa zasadom obowizujcym w yciu spoecznym. Z tego poprawnego zaoenia
liberaowie wysnuli wniosek, e niezbdne zadanie utrzymania prawa i porzdku powinno
nalee wycznie do rzdu11.
6
Prba takiego wyjanienia znajduje si w: Itzkoff 1994. Itzkoff upatruje przyczyn spoecznej degeneracji, ktr
szczeglnie wyranie daje si zaobserwowa w USA, w dysgenicznych skutkach polityki pastwa opiekuczego.
Zob. te: Cassirer 1946, zw. rozdz. 8 i 13; Tuck 1979; Rothbard 1995, t. 1, zw. rozdz. 4; Hoppe 1997.
Ludwig von Mises pisze (Mises 1983), e liberalizm by nastawiony wrogo do monarchii (s. 33). W celu
uniknicia nieporozumie zauwamy jednak, e w ujciu Misesa ta oglna ocena odnosia si tylko do
absolutnych wadcw Europy XVII i XVIII w. Nie odnosi si natomiast do dawniejszych, redniowiecznych
krlw i ksit, ktrzy byli uwaani za primi inter pares, tzn. spontanicznie uznawanymi autorytetami,
podlegajcymi temu samemu powszechnemu prawu co wszyscy inni ludzie. Zob. na ten temat: Kern 1948.
10
Cassirer pisze:
W XVII w. doktryna pastwa kontraktualnego staje si oczywistym aksjomatem myli politycznej. (...) jest
to olbrzymi krok o decydujcym znaczeniu. Jeli bowiem przyjmiemy ten punkt widzenia, jeli porzdek
prawny i spoeczny ograniczymy do wolnych dziaa jednostek, do dobrowolnego, opartego na umowie
poddania si rzdzonych wadzy krla, to znika caa tajemnica. W kontrakcie nie ma niczego tajemniczego.
Przy zawieraniu kontraktu strony musz mie pen wiadomo jego znaczenia i jego skutkw. Umowa
zakada dobrowoln zgod wszystkich zainteresowanych stron. Jeli uznamy, e takie jest pochodzenie
pastwa, stanie si ono oczywistym i zrozumiaym faktem (Cassirer 1946, s. 172173).
11
Poprawno tego wniosku zaley od definicji rzdu. Jest on poprawny, jeli rzd oznacza po
prostu jednostk lub firm, ktra zapewnia ochron i bezpieczestwo dobrowolnie paccym
klientom, ktrymi s prywatni waciciele. Liberaowie przyjli jednak inn definicj rzdu. Dla
liberaa rzd nie jest wyspecjalizowan firm, lecz instytucj charakteryzujc si dwiema
szczeglnymi cechami. W przeciwiestwie do normalnej firmy rzd dysponuje przymusowym
monopolem sdowniczym (prawem ostatecznego osdu) na okrelonym terytorium oraz prawem
nakadania podatkw. Jeli przyjmie si tak definicj rzdu, to wniosek liberaw jest faszywy.
Z prawa i potrzeby ochrony osb i ich mienia nie wynika, e ochron powinien zapewnia
monopolista w sferze sdownictwa i nakadania podatkw ani e ochrona ta bdzie skutecznie
realizowana przez takiego monopolist. Przeciwnie, mona udowodni, e tego rodzaju
instytucja nie ma nic wsplnego z uprawnion i skuteczn ochron wasnoci.
W wietle doktryny liberalnej prawa prywatnej wasnoci poprzedzaj logicznie i
chronologicznie kady rodzaj rzdu. S wynikiem aktw pierwotnego zawaszczenia, produkcji
oraz wymiany midzy kolejnymi wacicielami. Maj zwizek z prawem waciciela do
wycznej jurysdykcji wobec okrelonych zasobw fizycznych. Celem prywatnej wasnoci jest
w istocie ustanowienie fizycznie odrbnych domen wycznej jurysdykcji w celu uniknicia
moliwych konfliktw dotyczcych wykorzystania rzadkich zasobw12. aden prywatny
waciciel nie moe przekaza innej osobie swojego prawa wycznej jurysdykcji w stosunku do
swojej wasnoci ani prawa fizycznej ochrony tej wasnoci w inny sposb, ni przenoszc t
wasno (to znaczy powodujc, e kto inny przejmuje nad ni wyczn jurysdykcj). Kady
waciciel moe jednak korzysta z zalet podziau pracy i poszukiwa bardziej rozbudowanej lub
lepszej ochrony swojej wasnoci, podejmujc wspprac z innymi wacicielami
dysponujcymi swoj wasnoci. Kady waciciel moe z dowolnie wybran osob zawrze
umow kupna, sprzeday lub jakkolwiek inn umow dotyczc zwikszenia lub poprawy
ochrony wasnoci; kady waciciel moe te jednostronnie zerwa tak wspprac lub zmieni
kontrahenta. Istniaaby wic uprawniona moliwo oraz ekonomiczne prawdopodobiestwo, e
popyt na ochron byby zaspokajany przez wyspecjalizowane jednostki i przedsibiorstwa, ktre
za odpowiedni opat dostarczayby klientom usug zwizanych z ochron, ubezpieczeniem i
arbitraem13.
Nietrudno wyobrazi sobie powstanie, opartego na umowach, systemu konkurencji midzy
dostawcami ochrony, ale nie mona zrozumie, dlaczego prywatni waciciele mieliby zawiera
umow, ktra upowaniaaby trzeci podmiot do tego, eby zmusza kogokolwiek w granicach
okrelonego terytorium do korzystania wycznie ze swoich usug zwizanych z ochron i
sdownictwem. Taki ustanawiajcy monopol kontrakt powodowaby, e kady prywatny
waciciel przekazywaby na stae swoje wyczne prawo podejmowania decyzji oraz ochron
swojej osoby i wasnoci komu innemu. Przeniesienie tych praw na inn osob oznaczaoby
uczynienie z siebie niewolnika. W wietle doktryny liberalnej tego rodzaju umowa, ktra
ustanawia stosunek poddastwa, jest z zasady niedozwolona (a wic niewana i nieskuteczna),
poniewa stoi w sprzecznoci z prakseologiczn podstaw wszystkich kontraktw, a mianowicie
prawem wasnoci prywatnej i samoposiadania jednostki14. Nikt nie ma prawa godzi si na
12
Stanowisko liberaw dobrze podsumowa yjcy w XVIII w. francuski fizjokrata Mercier de la Rivire, ktry
przez pewien czas peni funkcj intendenta Martyniki, a przez krtki okres by doradc Katarzyny Wielkiej. Jak
pisa w swoim dziele LOrdre Naturel, wedle jego rozeznania czowiek jest zdolny do uznawania praw, dziki
ktrym moe osign najwiksze szczcie, a wszelkie zo spoeczne ma swoj przyczyn w braku poszanowania
tych praw ludzkiej natury. W naturze ludzkiej ley, e prawo chronienia siebie pociga za sob prawo posiadania
wasnoci, a kada indywidualna wasno dbr wyprodukowanych z ziemi wymaga wasnoci tej ziemi. Jednak
prawo do posiadania byoby puste, gdyby nie istniaa swoboda korzystania z niego, tote z prawa wasnoci wynika
prawo do wolnoci. Ludzie rozwijaj si jako stworzenia spoeczne, a przez handel i wymian wasnoci zwikszaj
szczcie wszystkich. Zob.: Rothbard 1995, s. 370.
13
14
Krytykowan tutaj kontraktow teori pastwa zaproponowa Thomas Hobbes w swoich dzieach De Cive (rozdz.
57) i Leviathan (rozdz. 1719). Hobbes twierdzi, e gdy rzdzcego i rzdzonych zwie umowa, nie mona ju
jej rozwiza. Cassirer zauwaa jednak, e:
100
oddawanie na zawsze swojej osoby i swojej wasnoci do dyspozycji innej osobie; nikt zapewne
tego nie pragnie. Nie mona te sobie wyobrazi, by ktokolwiek dawa na zawsze swojemu
monopolistycznemu protektorowi prawo do nakadania podatkw. Nikt nie zawrze umowy, ktra
pozwalaaby chronicemu na podejmowanie arbitralnych, nieuzgodnionych z chronionymi
decyzji dotyczcych wysokoci opat za ich ochron.
Od czasw Lockea liberaowie prbuj rozwiza t wewntrzn sprzeczno, uciekajc si do
pojcia milczcych, domniemanych, konceptualnych umw, kontraktw i konstytucji.
Jednake wszystkie te zawie i karkoomne wybiegi prowadz tylko do jednego nieuchronnego
wniosku: nie da si uzasadni istnienia rzdu na podstawie jawnych umw pomidzy
prywatnymi wacicielami15.
(...) najbardziej wpywowi pisarze polityczni w XVII w. odrzucili wnioski Hobbesa. Zarzucili wielkiemu
logikowi antynomi. Jeli czowiek mg zrezygnowa ze swojej osobowoci [tj. prawa do
samoposiadania], to tym samym przestawa by istot moraln. Stawa si przedmiotem nieoywionym a
jak taka rzecz mogaby podejmowa zobowizania, jak mogaby skada obietnice albo zawiera umow
spoeczn? Podstawowe prawo prawo do osobowoci obejmuje w pewnym sensie wszystkich. Prawo
zachowania i rozwijania osobowoci jest prawem powszechnym. Nie podlega kaprysom i humorom
poszczeglnych jednostek, nie moe wic by przekazywane komu innemu. Tote umowa dotyczca
rzdzenia, stanowica legaln podstaw wszystkich uprawnie obywatelskich, ma naturalne ograniczenia.
Nie istnieje pactum subjectionis, akt poddastwa, na mocy ktrego jedna osoba zrzekaaby si statusu
wolnego podmiotu i oddawaa w niewol drugiej. Taki akt oznaczaby rezygnacj czowieka z tego, co
konstytuuje jego natur i istot: powodowaby utrat czowieczestwa (Cassirer 1946, s. 195).
15
John Locke wyoy swoje pogldy na temat zgody w Dwch traktatach o rzdzie (Locke 1992, ks. 2 par. 119
122). Locke, przyznajc, e rzd nie jest ustanowiony na podstawie wyranej zgody, pisze:
Trudno pojawia si przy ustaleniu, co naley uwaa za zgod milczc i jak dalece ona zobowizuje, to
znaczy, jak dalece naley uwaa kogo za takiego, ktry j wyrazi i w ten sposb podporzdkowa si
jakiemu rzdowi w sytuacji, gdy ten nic takiego nie da do zrozumienia. Powiadam na to, i kady
czowiek, ktry wada jakim majtkiem bd wasnoci stanowic cz obszaru panowania pastwa,
wyraa w ten sposb zgod milczc. Przez takie uprawnienie jest on zobowizany do posuszestwa
prawom jego rzdu w takim samym stopniu, jak kady inny poddany niezalenie od tego, czy jego majtek
bdzie zawsze nalea do niego i jego dziedzicw, czy mieszka on w tym pastwie tylko przez tydzie lub
te swobodnie podruje po jego drogach. Podlega on w efekcie rzdowi tego pastwa, jak kady na jego
terytorium (par. 119).
A zatem, wedug Lockea, jeli istnieje rzd, to bez wzgldu na to, czy jaka osoba wyrazia swoj zgod na jego
panowanie, czy nie, i bez wzgldu na to, co ten rzd bdzie robi, osoba ta milczco godzi si na niego i na
wszelkie podejmowane przez niego dziaania tak dugo, jak dugo mieszka na jego terytorium. Kady rzd ma
wic jednomyln zgod wszystkich znajdujcych si pod jego jurysdykcj i tylko emigracja odejcie ze
wsplnoty oznacza gos na nie i wycofanie zgody (por. par. 121).
Wspczesne, jeszcze mniej przekonujce (a raczej bardziej absurdalne) warianty tej teorii mona znale w:
Buchanan i Tullock 1962; Buchanan 1975. Buchanan i Tullock, podobnie jak kiedy Locke, zauwaaj, e aden
rzd nie opiera si na wyranej zgodzie ani na jawnym kontrakcie. Nie ma jednak powodu do niepokoju
zapewniaj nas autorzy poniewa nie oznacza to, e rzdy nie opieraj si na jednomylnej zgodzie. Nawet jeli
zdarzaj si protesty i istniej osoby mwice nie, to nie powinno nam to przesoni faktu, i na poziomie
konstytucyjnego wyboru i podejmowania decyzji mamy do czynienia z podstawow i gbsz umow oraz
jednomyln zgod. Ta bardziej podstawowa, gbsza umowa dotyczca regu gry twierdz Buchanan i Tullock
te jednak nie jest waciw umow. adna konstytucja nie bya uchwalona poprzez wyran zgod wszystkich
zainteresowanych. Zgoda i jednomylno miay w takich przypadkach charakter konceptualny. Przekrciwszy w
ten sposb rzeczywiste nie na konceptualne tak, Buchanan i Tullock stawiaj diagnoz, e pastwo jest
instytucj dobrowoln, tak jak firmy prywatne:
Rynek i pastwo umoliwiaj zorganizowan wspprac. Ludzie wsppracuj ze sob, dokonujc
wymiany dbr i usug na zorganizowanych rynkach, a wsppraca ta zakada obustronne korzyci.
Jednostka przystpuje do wymiany, dziki ktrej osiga korzyci, dostarczajc jednoczenie produktu lub
usugi, na ktrych zyska jednostka bdca drug stron transakcji. Zasadniczo w indywidualistycznym
ujciu pastwa tak samo wygldaj dziaania polityczne i zbiorowe. Dwie osoby lub wiksza ich liczba
uznaj, e kada z nich osignie korzyci, jeli pocz swoje siy w celu wykonania okrelonego
wsplnego zadania. W rzeczywistoci wymieniaj swoje wkady za udzia we wsplnym produkcie
(Buchanan i Tullock 1962, s. 19).
101
IV
Liberaowie niesusznie uznali instytucj rzdu za zgodn z podstawowymi liberalnymi
zasadami samoposiadania, pierwotnego zawaszczenia, wasnoci i kontraktu. Stao si to
przyczyn zniszczenia liberalizmu od rodka.
Przede wszystkim podstawowy bd dotyczcy moralnego statusu rzdu oznacza, e liberalne
rozwizanie odwiecznego problemu bezpieczestwa konstytucyjnie ograniczony rzd jest
ideaem sprzecznym wewntrznie i niemoliwym do zrealizowania. adnego minimalnego rzdu
nie mona pogodzi z pierwotnym deniem liberaw do zapewnienia ochrony wolnoci i
wasnoci, poniewa kady taki rzd ma naturaln skonno do przeksztacenia si w wielki
rzd.
Gdy zasad, na ktrej opiera si rzd monopol sdowniczy i prawo nakadania podatkw uzna
si niesusznie za sprawiedliw, to wszelkie wysiki, eby ograniczy wadz rzdu i zapewni
ochron wolnoci i wasnoci jednostki, staj si iluzoryczne. Nietrudno przewidzie, e pod
ochron monopolu cena sprawiedliwoci i ochrony bdzie stale rosa, a ich jako bdzie si
systematycznie pogarszaa. Agencja ochrony opacana z podatkw jest antynomi, poniewa
protektor, ktry konfiskuje wasno protegowanych, bdzie nieuchronnie podwysza podatki i
zmniejsza ochron. Nawet jeli jak chc liberaowie rzd ograniczy swoje dziaania
wycznie do ochrony pierwotnych praw wasnoci, pozostaje zagadnienie, jak duo ochrony
powinien zapewni. Rzd, ktry (jak kady podmiot) kieruje si wasnym interesem i unika
przykroci pracy, a jednoczenie dysponuje wycznym prawem nakadania podatkw, bdzie
nieuchronnie dy do zwikszania wydatkw na ochron (a mona sobie wyobrazi, e koszty
zapewnienia ochrony s w stanie pochon niemal cae bogactwo narodu), a zarazem
zmniejszenia produkcji ochrony. Im wicej kto ma do wydania pienidzy i im mniej musi si
napracowa, eby co wyprodukowa, tym jest bogatszy16.
Ponadto monopol sdowniczy bdzie nieuchronnie prowadzi do stopniowego spadku jakoci
ochrony. Jeli o sprawiedliwo mona si zwraca tylko do rzdu, to bdzie ona naginana na
korzy rzdu, konstytucji i sdu najwyszego. Konstytucja i sd najwyszy to instytucje
rzdowe. Jakiekolwiek ich rozstrzygnicia dotyczce tego, czy dziaania rzdu powinny by
ograniczone, zale ostatecznie od przedstawicieli instytucji, ktrej rozstrzygnicia te dotycz.
Buchanan twierdzi ponadto, e znalaz usprawiedliwienie dla status quo, bez wzgldu na to, czego miaoby ono
dotyczy. Instytucje status quo zawsze uosabiaj i opisuj istniejcy i biecy domniemany kontrakt spoeczny.
Nawet
jeli pierwotny kontrakt nigdy nie by zawarty, a obecni czonkowie wsplnoty nie czuj moralnego czy
etycznego zobowizania, eby przestrzega zasad status quo i (...) jeli taki kontrakt (...) by ju
wielokrotnie amany. (...) Status quo okrela to, co istnieje. Bez wzgldu wic na to, jak ma histori, musi
by traktowane tak, jakby obowizywao z mocy kontraktu (Buchanan 1975, s. 96, 8485).
16
18
Na temat liberalnego przekonania o wyszoci zdecentralizowanego rzdu zob.: Rpke 1979, rozdz. 5.
19
Na temat arystokratycznych korzeni liberalizmu zob.: Jouvenel 1949, rozdz. 17; Kuehnelt-Leddihn 1993.
103
demokratyczna rwno jest jednak czym zupenie innym ni idea jednego powszechnego
prawa, jednakowo obowizujcego wszystkich, wszdzie i w kadym czasie. W rzeczywistoci
obowizujcy w monarchii podzia na prawo dla krlw i prawo dla zwykych poddanych
zostaje w caoci zachowany w demokracji, stajc si podziaem na nadrzdne prawo publiczne i
podporzdkowane mu prawo prywatne21. W demokracji wszyscy s rwni w tym znaczeniu, e
kady ma taki sam dostp do stanowisk w rzdzie. W demokracji nie istniej osobiste przywileje
i nie istniej osoby uprzywilejowane. Istniej jednak przywileje funkcjonalne i przywileje
zwizane z penieniem pewnych funkcji. Urzdnicy pastwowi wystpujcy w charakterze
oficjalnym podlegaj zasadom i ochronie prawa publicznego, co daje im uprzywilejowan
pozycj wzgldem osb podlegajcych zwykemu prawu prywatnemu (wyraa si to przede
wszystkim w prawie do nakadania na prywatne osoby podatkw i czerpania w ten sposb
rodkw na swoj dziaalno)22. Przywileje i nierwno wobec prawa nie znikn. Przeciwnie.
Przywileje i specjalne prawa nie bd obejmoway tylko krlw i ksit, lecz stan si dostpne
wszystkim i kady bdzie mia szans z nich skorzysta.
Mona wic oczekiwa, e w ustroju demokratycznym waciwa kademu monopolowi
skonno do podwyszania cen i pogarszania jakoci swoich produktw jeszcze si nasili. Krl
lub ksi, jako dziedziczny monopolista, traktowa swoje terytorium i ludzi znajdujcych si w
jego jurysdykcji jako swoj prywatn wasno, ktr moe eksploatowa wedug swojego
upodobania. W demokracji monopol i monopolistyczna eksploatacja nie przestaj istnie. Nawet
jeli kady ma dostp do stanowisk w rzdzie, to nie zostaje usunity podzia na rzdzcych i
rzdzonych. Rzd i rzdzony nie s jedn osob. Zamiast ksicia, traktujcego swj kraj jak
prywatn wasno, monopolistyczn wadz w pastwie sprawuje tymczasowy zarzdca.
Zarzdca nie jest wacicielem kraju, ale dopki pozostaje na swoim stanowisku, dopty moe
go wykorzystywa na korzy swoj i swoich protegowanych. Jest wacicielem biecego
uytkowania ususfructus ale nie jego zasobw kapitaowych. Nie wyeliminuje to
eksploatacji. Przeciwnie, spowoduje, e eksploatacja stanie si bardziej nieobliczalna i bdzie si
odbywaa bez poszanowania zasobw kapitaowych. Inaczej mwic, eksploatacja bdzie miaa
charakter krtkowzroczny23. Ponadto swobodny dostp do stanowisk rzdowych powoduje, e
proces wypaczania sprawiedliwoci bdzie przebiega jeszcze szybciej. Demokratyczny rzd nie
bdzie chroni istniejcych odwiecznych praw prywatnej wasnoci, lecz stanie si machin
dokonujc cigej redystrybucji tych praw w imi zudnego bezpieczestwa socjalnego, co
doprowadza w kocu do zaniku idei powszechnych i niezmiennych praw czowieka i zastpienia
jej ide prawa jako legislacji tworzonej przez rzd.
21
Na temat rnicy midzy prawem prywatnym i publicznym zob.: Leoni 1991; Hayek 1973, zw. rozdz. 6.
22
Odmienno prawa prywatnego i publicznego zwile przedstawi Randy E. Barnett (Barnett 1976, s. 7):
Pastwo mwi na przykad swoim obywatelom, e nie wolno im zabiera si niczego, co naley do innej
osoby. Tymczasem pastwo, korzystajc ze swojego prawa nakadania podatkw, dopuszcza si wanie
takiego czynu. (...) Co wicej, pastwo powiada, e siy wolno uy tylko w obronie wasnej, tzn. tylko
wobec osoby, ktra posuya si si jako pierwsza. Przekroczenie prawa obrony koniecznej oznacza
naruszenie praw innych osb, jest pogwaceniem obowizujcego prawa. Tymczasem pastwo, korzystajc
ze swojego monopolu, narzuca si swoje decyzje osobom, ktre czsto nic zego nie zrobiy. amie w ten
sposb prawa swoich obywateli, czyli robi to, czego im zabrania.
Mona tu doda jeszcze dwa podobne przykady: pastwo mwi swoim obywatelom: nie wolno nikogo porywa
ani wizi. Tymczasem samo pastwo dopuszcza si tych czynw, wcielajc swoich obywateli do wojska. Pastwo
powiada rwnie: nie wolno nikogo zabija. A ono samo zabija, gdy ogosi stan wojny. Zob. te: Rothbard
1998, rozdz. 22 i 23.
23
V
Wziwszy pod uwag powysze spostrzeenia, zastanwmy si, jaka przyszo otwiera si
przed liberalizmem.
Z powodu podstawowego bdu swojej doktryny dotyczcego moralnego statusu rzdu,
liberalizm przyczyni si do zniszczenia wszystkiego, co pierwotnie zamierza zachowa i
chroni: wolnoci i wasnoci. Gdy przyjto bdn zasad rzdu, ostateczne zwycistwo
socjalizmu nad liberalizmem byo ju tylko kwesti czasu. Obecny koniec historii, polegajcy
na wiatowej dominacji forsowanej przez USA socjaldemokracji, to rezultat dwch wiekw
liberalnych nieporozumie. Liberalizm w swojej dzisiejszej postaci nie ma przyszoci.
Przyszoci takiego liberalizmu jest socjaldemokracja. Ta przyszo ju nadesza (i wiemy, e
nie o tak przyszo chodzi).
Przyjwszy, e rzd jest konieczny, liberaowie nie maj adnych argumentw, za pomoc
ktrych mogliby odeprze twierdzenia socjalistw logicznie wynikajce z tego zaoenia. Jeli
monopol jest uzasadniony, to centralizacja te jest usprawiedliwiona. Jeli usprawiedliwione s
podatki, to rwnie wysze podatki. Jeli sprawiedliwa jest demokratyczna rwno, to
uzasadnione jest rwnie wywaszczanie prywatnych wacicieli (a prywatna wasno nie). Co
waciwie libera moe powiedzie w obronie mniejszego opodatkowania i redystrybucji? Jeli
przyjmiemy, e podatki i monopol s suszne, to libera nie ma adnych argumentw moralnych
na obron swojego stanowiska24. Obnianie podatkw nie jest imperatywem moralnym.
Stanowisko liberalne ma wymiar tylko ekonomiczny. Na przykad taki, e obnienie podatkw
przyniesie dugofalowe korzyci gospodarce. Jednak przynajmniej w krtkim okresie i dla
niektrych osb obnienie podatkw bdzie oznaczao take koszty. Libera, nie dysponujc
argumentami moralnymi, musi ucieka si do analizy zyskw i strat, a kada taka analiza
zmusza z kolei do interpersonalnego porwnywania uytecznoci, co jest zadaniem
niewykonalnym (niedozwolonym w nauce)25. Wynik analizy kosztw i zyskw jest wic zawsze
arbitralny, a kade proponowane rozwizanie uwzgldniajce ten wynik pozostaje tylko
subiektywn opini. W tej sytuacji pogldy demokratycznego socjalisty wydaj si jeszcze
bardziej przekonujce, spjne i konsekwentne, a liberaowie sprawiaj wraenie ludzi
rozmarzonych, nieprecyzyjnych, bez zasad, a mog si nawet wyda oportunistami. Akceptuj
podstawowe zasady istniejcego porzdku rzdu demokratycznego ale nieustannie ualaj si
nad jego antyliberalnymi skutkami.
Jeli przed liberalizmem miaaby si otworzy jaka przyszo, to musiaby on naprawi swj
podstawowy bd. Liberaowie musz przyj do wiadomoci, e aden rzd nie moe by
usprawiedliwiony kontraktualnie, e kady rzd niszczy to, co oni chc zachowa oraz e
waciw ochron i efektywn produkcj bezpieczestwa mona zapewni tylko w systemie, w
ktrym istnieje konkurencja midzy dostawcami bezpieczestwa. Liberalizm musi przeksztaci
24
25
si w teori anarchii wasnoci prywatnej (albo spoeczestwa prawa prywatnego), tak jak przed
stu pidziesiciu laty nakreli to po raz pierwszy Gustave de Molinari, a w naszych czasach w
peni rozwin Murray Rothbard26.
Taka przemiana bdzie miaa natychmiastowe skutki dwojakiego rodzaju. Z jednej strony
doprowadzi do oczyszczenia wspczesnego ruchu liberalnego. Socjaldemokraci w przebraniu
liberaw i liczni wysocy urzdnicy pastwowi przyznajcy si do liberalizmu szybko zrejteruj
z takiego nowego ruchu liberaw. Z drugiej strony przyniesie trwa radykalizacj ruchu
liberalnego. Dla tych czonkw ruchu, ktrzy trwaj przy klasycznym rozumieniu powszechnych
praw czowieka i s zwolennikami koncepcji, e samoposiadanie i prawo prywatnej wasnoci s
nadrzdne wobec rzdu i legislacji, przejcie od liberalizmu do anarchii prywatnej wasnoci
bdzie tylko drobnym zabiegiem intelektualnym, zwaszcza w wietle oczywistej niezdolnoci
demokratycznego rzdu do zapewnienia jedynej usugi, ktr mia zapewni (ochrony). Anarchia
prywatnej wasnoci to po prostu konsekwentny liberalizm, liberalizm doprowadzony do
ostatecznych wnioskw lub sprowadzony do swoich pierwotnych zaoe27. Ten niewielki
zabieg teoretyczny ma jednak decydujce znaczenie praktyczne.
Gdy liberaowie wykonaj ten krok, zerw tym samym z obecnym systemem, obna
bezprawno demokratycznego rzdu i powrc do swojego stanowiska dotyczcego prawa do
ochrony wasnej. W wymiarze politycznym bdzie to oznaczao powrt do samych rde
liberalizmu jako doktryny rewolucyjnej. Klasyczni liberaowie, odrzucajc wszystkie przywileje
dynastyczne, opowiedzieli si jako przeciwnicy wszelkich narzuconych rzdw. Warto
zauway, e najwikszy triumf polityczny liberalizmu wojna o niepodlego Stanw
Zjednoczonych by wynikiem wojny majcej na celu secesj28. W Deklaracji Niepodlegoci
Jefferson, usprawiedliwiajc dziaania amerykaskich kolonizatorw, stwierdzi, e rzdy s
ustanawiane przez ludzi i za zgod rzdzonych i su obronie prawa do ycia i denia do
szczcia oraz
(...) e jeeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rzdu uniemoliwiaaby osignicie tych
celw, to nard ma prawo taki rzd zmieni lub obali i powoa nowy, ktrego
podwalinami bd takie zasady i taka organizacja wadzy, jakie wydadz si narodowi
najbardziej sprzyjajce dla bezpieczestwa i szczcia.
Zwolennicy anarchii prywatnej wasnoci potwierdziliby tylko klasyczne liberalne prawo
odrzucenia takiego rzdu oraz stworzenia nowej ochrony dla wasnego przyszego
bezpieczestwa.
26
27
Na temat radykalnych liberalno-libertariaskich rde wojny o niepodlego USA zob.: Bailyn 1967; Rothbard
19751979.
106
29
Co ciekawe, Jefferson i amerykaska Deklaracja Niepodlegoci traktuj secesj spod jurysdykcji rzdu jako
podstawowe prawo czowieka, tote Ludwig von Mises, najwybitniejszy dwudziestowieczny zwolennik liberalizmu,
otwarcie opowiada si za prawem do secesji jako osadzonym w podstawowym prawie czowieka do
samostanowienia. Mises pisze:
Prawo samostanowienia w odniesieniu do kwestii przynalenoci do pastwa znaczy zatem: kiedykolwiek
mieszkacy danego terytorium, czy jest to pojedyncza wioska, cay dystrykt lub szereg przylegajcych do
siebie dystryktw, oznajmiaj w swobodnie przeprowadzonym plebiscycie, e nie chc ju tkwi w ramach
pastwa (...), ich yczenie powinno by uszanowane i zaspokojone. Oto jedyny moliwy i skuteczny
sposb zapobieenia rewolucjom oraz wojnom domowym i midzynarodowym. (...) Gdyby w jaki sposb
moliwe byo przyznanie tego prawa samostanowienia kadej pojedynczej osobie, to naleaoby to zrobi
Mises 2000, s. 150151).
W zasadzie tym stwierdzeniem Mises przekroczy ju granic oddzielajc klasyczny liberalizm i rothbardowski
anarchizm prywatnej wasnoci; jeli bowiem rzd miaby dopuszcza nieograniczon secesj, przestawaby
oczywicie peni rol monopolisty w sferze prawa i porzdku, stajc si dobrowolnym stowarzyszeniem. Rothbard
pisze wic, nawizujc do wypowiedzi Misesa: jeli przyzna si jakiekolwiek prawo do secesji, to nie ma
logicznej granicy tego prawa innej ni indywidualna secesja, co prowadzi do anarchizmu, poniewa wwczas
jednostki mog dokonywa secesji i stawa si klientami wybranych przez siebie agencji ochrony, a pastwo
rozpada si (Rothbard 1998, s. 182). Zob. te: Rothbard 1977, s. 45; Rothbard 1981.
107
12.
13. O niemoliwoci
rewolucj
rzdu
ograniczonego
widokach
na
108
Bibliografia
Abraham, Larry. 1993. The Greening: The Environmentalists Drive for Global Power.
Phoenix, Ariz. Double A Publications.
Acton, John Emerich. 1967. Political Causes of the American Revolution, [w:] idem, The
Liberal Interpretation of History. Chicago. University of Chicago Press.
Acton, John Emerich. 1985. Essays in the History of Liberty. Indianapolis, Ind. Liberty
Classics.
Alchian, Armen. 1977. Economic Forces at Work. Indianapolis, Ind. Liberty Fund.
Allen, James B. 1966. The Company Town in the American West. Norman. Oklahoma
University Press.
Anderson, Terry i P.J. Hill. 1979. The American Experiment in Anarcho-Capitalism: The Not
So Wild, Wild West. Journal of Libertarian Studies 3, nr 1.
Auster, Lawrence. 1990. The Path to National Suicide: An Essay on Immigration and
Multiculturalism. Monterey, Calif. AICEF.
Baechler, Jean. 1976. The Origins of Capitalism. New York. St. Martins Press.
Bailyn, Bernard. 1967. The Ideological Origins of the American Revolution. Cambridge,
Mass. Harvard University Press.
Banfield, Edward C. 1974. The Unheavenly City Revisited. Boston. Little Brown.
Banfield, Edward C. 1977. Present-Orientedness and Crime, [w:] Assessing the Criminal:
Restitution, Retribution, and the Legal Process. Randy E. Barnett i John Hagel [red.].
Cambridge, Mass. Ballinger.
Barnett, Randy E. 1976. Fuller, Law, and Anarchism, The Libertarian Forum, luty, s. 7.
Barnett, Randy E. i John Hagel [red.]. 1977. Assessing the Criminal. Cambridge, Mass.
Ballinger.
Bastiat, Frdric. 1975. Economic Sophisms. Irvington-on-Hudson. N.Y. Foundation for
Economic Education.
Bastiat, Frdric. 1975a. Selected Essays on Political Economy. Irvington-on-Hudson. N.Y.
Foundation for Economic Education.
Batemarco, Robert. 1987. GNP, PPR, and the Standard of Living. Review of Austrian
Economics 1.
Bendix, Reinhard. 1978. Kings or People. Berkeley. University of California Press.
Bennett, Jonathan. 1964. Rationality: An Essay Toward an Analysis. London. Routledge and
Kegan Paul.
Benson, Bruce L. 1986. Guns for Protection and Other Private Sector Responses to the
Governments Failure to Control Crime. Journal of Libertarian Studies 8, nr 1.
Benson, Bruce L. 1991. The Enterprise of Law: Justice Without the State. San Francisco.
Pacific Institute.
109
Benson, Bruce L. 1992. The Development of Criminal Law and Its Enforcement. Journal des
Economistes et des Etudes Humaines 3, nr 1.
Bidinotto, Robert J. [red.]. 1994. The Legal System vs. Individual Responsibility. Hudson.
N.Y. Foundation For Economic Education.
Blanshard, Brand. 1964. Reason and Analysis. La Salle, Ind. Open Court.
Block, Walter i H. Rockwell Jr Llewellyn [red.]. 1988. Man, Economy, and Liberty. Essays in
Honor of Murray N. Rothbard. Auburn, Ala. Ludwig von Mises Institute.
Block, Walter i Michael Walker [red.]. 1982. Discrimination, Affirmative Action, and Equal
Opportunity. Vancouver. Fraser Institute.
Block, Walter. 1998. A Libertarian Case for Free Immigration. Journal of Libertarian
Studies 13, nr 2.
Boaz, David. 1997. Libertarianism: A Primer. New York. Free Press.
Botie, Etienne de la. 1975. The Politics of Obedience: The Discourse of Voluntary Servitude.
New York. Free Life Editions.
Bhm-Bawerk, Eugen. 1959. Capital and Interest, 3 tomy. South Holland, Ill. Libertarian
Press.
Bolick, Clint. 1993. Grassroots Tyranny: The Limits of Federalism. Washington DC. Cato
Institute.
Bolick, Clint. 1996. The Affirmative Action Fraud: Can We Restore the American Civil Rights
Vision? Washington, D.C. Cato Institute.
Borjas, George J. 1990. Friends or Strangers: The Impact of Immigrants on the U.S.
Economy. New York. Basic Books.
Borjas, George J. 1999. Heavens Door: Immigration Policy and the American Economy.
Princeton, N.J. Princeton University Press.
Bouckaert, Boudewijn. 1997. Between the Market and the State: The World of Medieval
Cities, [w:] Values and the Social Order, t. 3, Voluntary versus Coercive Orders, Gerard
Radnitzky [red.]. Aldershot, U.K. Avebury.
Boudreaux, Donald. 1994. The Worlds Biggest Government. Free Market, listopad.
Branden, Barbara. 1986. The Passion of Ayn Rand. Garden City, N.Y. Doubleday.
Braudel, Fernand. 1995. A History of Civilizations. New York. Penguin Books.
Brimelow, Peter. 1995. Alien Nation: Common Sense About Americas Immigration Disaster.
New York. Random House.
Brunner, Otto. 1984. Sozialgeschichte Europas im Mittelalter. Gtingen. Vandenhoeck und
Ruprecht.
Buchanan, James M. 1975. The Limits of Liberty: Between Anarchy and Leviathan. Chicago.
University of Chicago Press.
Buchanan, James M. 1977. Freedom in Constitutional Contract. College Station. Texas A and
M University Press.
Buchanan, James M. i Gordon Tullock. 1962. The Calculus of Consent. Ann Arbor.
University of Michigan Press.
Buchanan, Patrick. J. 1990. Right from the Beginning. Washington, D.C. Regnery Gateway.
110
Buchanan, Patrick J. 1998. The Great Betrayal: How American Sovereignty and Social
Justice are Sacrificed to the Gods of Global Economy. Boston. Little Brown.
Calhoun, John C. 1953. A Disquisition on Government. New York. Liberal Arts Press.
Carey, George W. [red.]. 1984. Freedom and Virtue: The Conservative Libertarian Debate.
Lanham, Md. University Press of America.
Carlson, Allan C. 1990. The Swedish Experiment in Family Politics. New Brunswick, N.J.
Transaction Publishers.
Carlson, Allan C. 1991. What Has Government Done to Our Families? Essays in Political
Economy 13. Auburn, Ala. Ludwig von Mises Institute.
Carlson, Allan C. 1992. Family Questions: Reflection on the American Social Crises. New
Brunswick, N.J. Transaction Publishers.
Carlson, Allan C. 1993. From Cottage to Work Station: The Familys Search for Social
Harmony in the Industrial Age. San Francisco. Ignatius Press.
Carr-Saunders, A.M. 1936. World Population: Past Growth and Present Trends. Oxford.
Clarendon Press.
Cassirer, Ernst. 1946. The Myth of the State. New Haven, Conn. Yale University Press.
Christensen, Bryce J. 1992. The Family vs. the State. Auburn, Ala. Ludwig von Mises
Institute.
Cippola, Carlo M. 1980. Before the Industrial Revolution: European Society and Economy,
10001170. New York. W.W. Norton.
Denson, John V. [red.]. 1997. The Costs of War: Americas Pyrrhic Victories. New
Brunswick, N.J. Transaction Publishers.
Denson, John V. 1999. A Century of War: Studies in Classical Liberalism. Auburn, Ala.
Ludwig von Mises Institute.
Dicey, Albert V. 1914. Lectures on the Relation Between Law and Public Opinion During the
Nineteenth Century. London. Macmillan.
DiLorenzo, Thomas J. 1998. Abraham Lincoln and the War Between the States. Independent
Review 3, nr 2.
Economic Report of the President. 1992. Washington, D.C. Government Printing Office.
Ekirch, Arthur A. 1967. The Decline of American Liberalism. New York. Atheneum.
Elias, Norbert. 1968. ber den Prozess der Zivilisation. Frankfurt am M.
Elias, Norbert. 1978. The Civilizing Process: A History of Manners. New York. Urizen Books
[angielskie tumaczenie Elias 1968].
Epstein, Richard A. 1973. A Theory of Strict Liability. Journal of Legal Studies 2, stycze.
Epstein, Richard A. 1979. Medical Malpractice: The Case for Contract. Burlingame, Calif.
Center for Libertarian Studies Occasional Papers nr 9.
Epstein, Richard. 1985. Takings: Private Property and the Power of Eminent Domain.
Cambridge, Mass. Harvard University Press.
Epstein, Richard A. 1992. Forbidden Grounds. Chicago. University of Chicago Press.
111
Evans, M. Stanton. 1966. Raico on Liberalism and Religion. New Individualist Review 4,
nr 2.
Ferguson, Niall [red.]. 1999. Virtual History; Alternatives and Counterfactuals. New York.
Basic Books.
Ferrero, Guglielmo. 1944. Macht. Bern. A. Franke.
Ferrero, Guglielmo. 1969. Peace and War. Freeport. N.Y. Books for Libraries Press.
Fetter, Frank. 1977. Capital, Interest, and Rent. Kansas City. Sheed Andrews and McMeel.
Fisher, David Hackett. 1989. Albions Seed: Four British Folkways in America. New York.
Oxford University Press.
Fleming, Thomas [red.]. 1995. Immigration and the American Identity. Rockford, Ill.
Rockford Institute.
Flora, Peter. 1983. State, Economy, and Society in Western Europe 18151975: A Data
Handbook. London. Macmillan.
Foch, Ferdinand. 1918. The Principles of War. Chapham and Hall.
Francis, Samuel T. 1993. Beautiful Losers: Essays on the Failure of American Conservatism.
Columbia. University of Missouri Press.
Francis, Samuel T. 1996. From Household to Nation: The Middle American populism of Pat
Buchanan. Chronicles, marzec, 1216.
Francis, Samuel T. 1997. Revolution from the Middle. Raleigh, N.C. Middle American Press.
Freud, Sigmunt. 1989. Civilization and its Discontents. New York. W.W.Norton.
Friedman, David. 1989. The Machinery of Freedom: Guide to Radical Capitalism. La Salle,
Ill. Open Court.
Friedman, Milton i Anna Schwartz. 1963. A Monetary History of the United States, 1867
1960. Princeton, N.J. Princeton University Press.
Fukuyama, Francis. 1989. The End of History? The National Interest 16, lato.
Fukuyama, Francis. 1996. Koniec historii. Pozna. Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Fuller, John F.C. 1969. War and Western Civilization 18321932. Freeport, N.Y. Books for
Libraries.
Fuller, John F.C. 1992. The Conduct of War, 19891961. New York. Da Capo Press.
Gasser, Adolf. 1943. Gemeindefreiheit als Rettung Europas. Basel. Verlag Bcherfreunde.
Gordon, David [red.]. 1998. Secession, State and Liberty. New Brunswick, N.J. Transaction
Publishers.
Gottfried, Paul. 1990. Wilsonianism: The Legacy that Wont Die. Journal of Libertarian
Studies 9, nr 2.
Gottfried, Paul. 1991. On Liberal and Democratic Nationhood. Journal of Libertarian
Studies 10, nr 1.
Gottfried, Paul. 1993. The Conservative Movement, [wyd. zm.]. New York. Twayne
Publishers.
Greenleaf, William H. 1983-87. The British Political Tradition, 3 tomy. London. Methuen.
112
Gwartney, James, Robert Lawson i Walter Block. 1996. Economic Freedom of the World
1975-1995. Vancouver. Frazer Institute.
Halevy, Elie. 1955. The Growth of Philosophical Radicalism. Boston. Beacon Press.
Halevy, Elie. 1965. The Era of Tyrannies. Garden City, N.Y. Anchor Books.
Hardin, Garrett i John Baden [red.]. 1977. Managing The Commons. San Francisco. W.H.
Freeman.
Harris, Marvin. 1977. Cannibals and Kings: The Origins of Culture. New York. Vintage
Books.
Hart, David M. 19811982. Gustave de Molinari and the Anti-Statist Liberal Tradition, cz. I,
II, III. Journal of Libertarian Studies 5 (1981), nr 3, 4 i 6 (1982) nr 1.
Hayek, Friedrich A. von. 1973. Law, Legislation, and Liberty, t. 1. Chicago. University of
Chicago Press.
Hayek, Friedrich. A. von. 1996. Droga do zniewolenia. Krakw. Arcana.
Hayek, Friedrich A. von. [red.]. 1935. Collectivist Economic Planning. London. Routledge
and Sons.
Hazlitt, Henry. 1984. From Bretton Woods to World Inflation. Chicago. Regnery.
Hazlitt, Henry. 2004. Ekonomia w jednej lekcji. Krakw. Znak.
Herbener, Jeffrey. 1992. The Role of Entrepreneurship in Desocialization. Review of
Austrian Economics 6, nr 1.
Herbener, Jeffrey. 1997. The Pareto Rule and Welfare Economics. Review of Austrian
Economics 10, nr 1.
Higgs, Robert. 1987. Crisis and Leviathan: Critical Episodes in the Growth of American
Government. New York. Oxford University Press.
Hoff, Trygve J.B. 1981. Economic Calculation in a Socialist Society. Indianapolis, Ind.
Liberty Fund.
Holcombe, Randall [red.]. 1999. Fifteen Great Austrian Economists. Auburn, Ala. Ludwig
von Mises Institute.
Homer, Sydney i Richard Sylla. 1991. A History of Interest Rates. New Brunswick, N.J.
Rutgers University Press.
Hoppe, Hans-Hermann. 1983. Kritik der kausalwissen-schaftlichen Sozialforschung.
Untersuchungen zur Grundlegung von Soziologie und konomie. Opladen. Westdeutscher
Verlag.
Hoppe, Hans-Hermann. 1987. Eigentum, Anarchie und Staat. Studien zur Theorie des
Kapitalismus. Opladen. Westdeutscher Verlag.
Hoppe, Hans-Hermann. 1989. A Theory of Socialism and Capitalism. Boston. Kluwer.
Hoppe, Hans-Hermann. 1990. Banking, Nation States, and International Politics: A
Sociological Reconstruction of the Present Economic Order. Review of Austrian
Economics 4.
Hoppe, Hans-Hermann. 1991. Desocialization in A United Germany. Review of Austrian
Economics 5, nr 2.
113
centralismo
secessione
nellEuropa
Hoppe, Hans-Hermann. 1993. The Economics and Ethics of Private Property. Boston.
Kluwer.
Hoppe, Hans-Hermann. 1993a. Nationalism and Secession. Chronicles, listopad.
Hoppe, Hans-Hermann. 1993b. Note on Socialism and Slavery. Chronicles, sierpie, 6.
Hoppe, Hans-Hermann. 1994. How is Fiat Money Possible? or, The Devolution of Money
and Credit. Review of Austrian Economics 7, nr 2.
Hoppe, Hans-Hermann. 1994a. F. A. Hayek on Government and Social Evolution: A Critique.
Review of Austrian Economics 7, nr 1.
Hoppe, Hans-Hermann. 1995. Economic Science and the Austrian Method. Auburn, Alabama.
Ludwig von Mises Institute.
Hoppe, Hans-Hermann. 1995a. Free Immigration or Forced Integration? Chronicles,
lipiec.
Hoppe, Hans-Hermann. 1995b. The Political Economy of Monarchy and Democracy, and the
Idea of a Natural Order. Journal of Libertarian Studies 11, nr 2.
Hoppe, Hans-Hermann. 1997. The Western State as a Paradigm: Learning from History.
Politics and Regimes. Religion and Public Life 30.
Hoppe, Hans-Hermann. 1997a. Where the Right Goes Wrong. RothbardRockwell Report
8, nr 4.
Hoppe, Hans-Hermann. 1997b. On Certainty and Uncertainty, Or: How Rational Can Our
Expectations Be? Review of Austrian Economics 10, nr 1.
Hoppe, Hans-Hermann. 1997c. Time Preference, Government, and the Process of
Decivilization, [w:] The Cost of War. John V. Denson [red.]. New Brunswick, N.J.
Transaction Publishers.
Hoppe, Hans-Hermann. 1998. The Economic and Political Rationale for European
Secessionism, [w:] Secession, State, and Liberty, David Gordon [red.]. New Brunswick, N.J.
Transaction Publishers.
Hoppe, Hans-Hermann. 1998a. The Private Production of Defense. Auburn, Ala. Ludwig von
Mises Institute.
Hoppe, Hans-Hermann. 1998b. The Trouble with Classical Liberalism. RothbardRockwell
Report 9, nr 4.
Howard, Michael. 1976. War in European History. New York. Oxford University Press.
Howard, Michael. 1978. War and the Liberal Conscience. New Brunswick, N.J. Rutgers
University Press.
Hughes, Jonathan. 1990. American Economic History. Glenview, Ill. Scott, Foresman.
Hlsmann, Jrg Guido. 1977. Political Unification: A Generalized Progression Theorem.
Journal of Libertarian Studies 13, nr 1.
Hume, David. 1971. The First Principles of Government, [w:] Essays: Moral, Political, and
Literary. Oxford. Oxford University Press.
Hutt, William H. 1980. A Theory of Collective Bargaining. Washington D.C. Cato Institute.
114
Hutt, William H. 1989. Trade Unions: The Private Use of Coercive Power. Review of
Austrian Economics 3.
Itzkoff, Saymour W. 1992. The Road to Equality: Evolution and Social Reality. Westport,
Conn. Praeger.
Itzkoff, Saymour W. 1994. The Decline of Intelligence in America. Westport, Conn. Praeger.
Janik, Allan; Stephen Toulmin. 1973. Wittgensteins Vienna. New York. Simon and Schuster.
Jasay, Anthony de. 1985. The State. Oxford. Blackwell.
Jasay, Anthony de. 1991. Choice, Contract, Consent: A Restatement of Liberalism. London.
Institute of Economic Affairs.
Jasay, Anthony de. 1997. Against Politics: On Government, Anarchy, and Order. London.
Routledge.
Jevons, William Stanley. 1965. Theory of Political Economy. New York. Augustus M. Kelly.
Johnson, Paul. 1983. Modern Times: The World from the Twenties to the Eighties. New York.
Harper.
Johnston, William M. 1972. The Austrian Mind: An Intellectual and Social History 1848
1938. Berkeley. University of California Press.
Jones, Eric L. 1981. The European Miracle. Cambridge. Cambridge University Press.
Jouvenel, Bertrand de. 1949. On Power: The Natural History of its Growth. New York.
Viking.
Jouvenel, Bertrand de. 1957. Sovereignty: An Inquiry into the Political Good. Chicago.
Chicago University Press.
Jouvenel, Bertrand de. 1987. The Principate, [w:] idem, The Nature of Politics. New York.
Schocken Books.
Kant, Immanuel. 1995. O Wiecznym pokoju. Wrocaw. Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego.
Karlson, Nils [red.]. 1995. Can The Present Problems of Mature Welfare States Such As
Sweden Be Solved? Stockholm. City University Press.
Kennan, George F. 1951. American Diplomacy 19001950. Chicago. University of Chicago
Press.
Kennedy, Paul. 1987. The Rise and Fall of the Great Powers: Economic Change and Military
Conflict from 1500 to 2000. New York. Vintage Books.
Kern, Fritz. 1948. Kingship and Law in Middle Ages. Oxford. Blackwell.
Kinsella, Stephan. 1996. Punishment and Proportionality: The Estoppel Approach. Journal
of Libertarian Studies 12, nr 1.
Kinsella, Stephan. 1999. Inalienability and Punishment. Journal of Libertarian Studies 14,
nr 1.
Kirk, Russel. 1953. The Conservative Mind. Chicago. Regnery.
Kirk, Russel. 1955. A Program for Conservatives. Chicago. Regnery.
Kisch, Guido. 1942. The Jews in Medieval Germany. Chicago. University of Chicago Press.
Knight, Frank H. 1971. Risk, Uncertainty and Profit. Chicago. University of Chicago Press.
115
Kolko, Gabriel. 1963. The Triumph of Conservatism. New York. Free Press.
Kolko, Gabriel. 1965. Railroad and Regulation. Princeton, N.J. Princeton University Press.
Kripke, Saul. 1972. Naming and Necessity, [w:] Semantics of Natural Language. Red.:
Davidson, Donald; Harman, Gilbert. New York. Reidel.
Krippendorff, Ekkehart. 1985. Staat und Krieg. Frankfurt/M. Suhrkamp.
Kristol, Irving. 1978. Two Cheers for Capitalism. New York. Basic Books.
Kuehnelt-Leddihn, Erik von. 1990. Leftism Revisited: From de Sade to Pol Pot. Washington,
D.C. Regnery Gateway.
Kuehnelt-Leddihn, Erik von. 1993. Liberty or Equality? Front Royal, Va. Christendom Press.
Kuehnelt-Leddihn, Erik von. 1998. Hebrews and Christians. Rothbard-Rockwell Report 9,
nr 4, kwiecie.
Landes, David S. 2005. Bogactwo i ndza narodw. Warszawa. Muza S.A.
Leoni, Bruno. 1991. Freedom and the Law. Indianapolis, Ind. Liberty Fund.
Levin, Michael. 1996. Why Race Matters: A Preview. Journal of Libertarian Studies 12, nr
2.
Levin, Michael. 1998. Why Race Matters. Westport, Conn. Praeger.
Locke, John. 1992. Dwa traktaty o rzdzie. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Lorenz, Konrad. 1974. Civilized Mans Eight Deadly Sins. New York. Harcourt Brace
Jovanovich.
Lorenzen, Paul. 1997. Mylenie Metodyczne. Warszawa. IFiS PAN.
MacCallum, Spencer H. 1970. The Art of Community. Menlo Park, Calif. Institute for
Humane Studies.
Machan, Tibor [red.]. 1982. The Libertarian Reader. Totowa, N.J. Rowman and Littlefield.
McGee, Robert W. 1994. Secession Reconsidered. Journal of Libertarian Studies 11, nr 1.
McGrath, Roger D. 1984. Gunfighters, Highwaymen, and Vigilantes: Violence on the
Frontier. Berkeley. University of California Press.
McGrath, Roger D. 1994. Treat Them to a Good Dose of Lead. Chronicles, stycze.
Meinecke, Friedrich. 1970. Cosmopolitanism and the National State. Princeton, N.J.
Princeton University Press.
Mencken, H.L. 1926. Notes on Democracy. New York. Knopf.
Mencken, H.L. 1982. A Mencken Chrestomathy. New York. Vintage Books.
Miller, Fred D. 1982. The Natural Right to Private Property, [w:] The Libertarian Reader.
Tibor R. Machan [red.]. Totowa, N.J. Rowman and Littlefield.
Mischel, Walter. 1958. Preference for Delayed Reinforcement: An Experimental Study of a
Cultural Observation. Journal of Abnormal and Social Psychology 56.
Mischel, Walter. 1961. Preference for Delayed Reinforcement and Social Responsibility.
Journal of Abnormal and Social Psychology 62.
Mischel, Walter. 1961a. Father Absence and Delay of Gratification: Cross-Cultural
Comparisons. Journal of Abnormal and Social Psychology 63.
116
Mises, Ludwig von. 1962, [artyku nt. Man, Economy, and State Rothbarda]. The New
Individual Review 2, nr 3, jesie.
Mises, Ludwig von. 1977. A Critique of Interventionism. New Rochelle, N.Y. Arlington
House.
Mises, Ludwig von. 1978. The Ultimate Foundation of Economic Science: An Essay on
Method. Kansas City. Sheed Andrews and McMeel.
Mises, Ludwig von. 1980. Nationalkonomie. Theorie des Handelns und Wirtschaftens.
Mnchen. Philosophia Verlag.
Mises, Ludwig von. 1981 Socialism: An Economic and Sociological Analysis. Indianapolis,
Ind. Liberty Fund.
Mises, Ludwig von. 1983. Nation, State, and Economy: Contributions to the Politics and
History of Our Time. New York. New York University Press.
Mises, Ludwig von. 1985. Theory and History: An Interpretation of Social and Economic
Evolution. Auburn, Alabama. Ludwig von Mises Institute.
Mises, Ludwig von. 1990. Economic Calculation in the Socialist Commonwealth. Auburn,
Ala. Ludwig von Mises Institute.
Mises, Ludwig von. 1990a. Money, Method, and the Market Process. Boston. Kluwer.
Mises, Ludwig von. 1998. Biurokracja. Lublin. Instytut Liberalno-Konserwatywny.
Mises, Ludwig von. 1999. Human Action: A Treatise on Economics. Auburn, Ala. Ludwig
von Mises Institute.
Mises, Ludwig von. 2000. Interwencjonizm. Krakw. Arcana.
Mises, Ludwig von. 2000a. Mentalno antykapitalistyczna. Krakw. Arcana
Mises, Ludwig von. 2004. Liberalizm w tradycji klasycznej. Krakw. Arcana.
Mises, Richard von. 1957. Probability, Statistics and Truth. New York. Dover.
Mitchell, Brian R. 1962. Abstract of British Historical Statistics. Cambridge. Cambridge
University Press.
Mitchell, Brian R. 1978. European Historical Statistics 17501970. New York. Columbia
University Press.
Molinari, Gustave de. 1849. De la production de la scurit. Journal des conomistes, nr
27. Wersja angielska: The Production of Security. 1977. New York. Center for Libertarian
Studies.
Wersja
polska
(tum.
z
ang.
Jacek
Sierpiski)
na
stronie:
http://sierp.tc.pl/molinari.htm.
Morgan, Edmund S. 1992. The Birth of the Republic: 1763-1789. Chicago. University of
Chicago Press.
Mhlman, Wilhelm. 1964. Rasses, Ethnien, Kulturen. Moderne Ethnologie. Neuwied.
Luchterhand.
Murray, Charles. 2001. Bez korzeni. Pozna. Zysk i S-ka.
Murray, Hugh. 1999. White Male Privilege? A Social Construct for Political Oppression.
Journal of Libertarian Studies 14, nr 1.
Nash, Gerge H. 1976. The Conservative Intellectual Movement in America. New York. Basic
Books.
117
Nisbet, Robert A. 1962. Community and Power. New York. Oxford University Press.
Nisbet, Robert A. 1978. Conservatism, [w:] History of Sociological Analysis. Tom Bottomore
i Robert Nisbet [red.].
Nisbet, Robert A. 1982. Prejudices: A Philosophical Dictionary. Cambridge, Mass. Harvard
University Press.
Nisbet, Robert A. 1986. Conservatism: Dream and Reality. Minneapolis. University of
Minnesota Press.
Nisbet, Robert A. 1988. The Present Age. New York. Harper and Row.
Nock, Albert J. 2005. Pastwo nasz wrg. Lublin-Rzeszw. Instytut LiberalnoKonserwatywny, Wydawnictwo Prestige.
Nolte, Ernst. 1987. Der europische Brgerkrieg 19171945. Nationalsozialismus und
Bolschewismus. Berlin. Propylen.
North, C. i Robert P. Thomas. 1973. The Rise of the Western World: A New Economic
History. Cambridge. Cambridge University Press.
Nozick, Robert. 1999. Anarchia, pastwo, utopia. Warszawa. Fundacja Aletheia.
Oakeshott, Michael. 1991. On Being Conservative, [w:] idem, Rationalism in politics and
other Essays. Indianapolis, Ind. Liberty Fund.
Olson, Mancur. 1993. Dictatorship, Democracy, and Development. American Political
Science Review 87, nr 3.
Oppenheimer, Franz. 1914. The State. New York. Vanguard Press.
Oppenheimer, Franz. 1964. System der Soziologie, t. 2. Der Staat. Stutgart. Gustav Fisher.
Orton, William A. 1969. The Liberal Tradition: A Study of the Social and Spiritual
Conditions of Freedom. Port Washington, N.Y. Kennikat Press.
Palmer, Robert R., Colton, Joel. 1992. A History of the Modern World. New York. Alfred
Knopf.
Pap, Arthur. 1958. Semantics and Necessary Truth. New Haven, Conn. Yale University Press.
Pareto, Vilfredo. 1971. Manual of Political Economy. New York. Augustus M. Kelly.
Paul, Ron i Lewis Lehrman. 1982. The Case for Gold: A Minority Report to the U.S. Gold
Commission. Washington DC. Cato Institute.
Pechman, Joseph A. 1969. The Rich, the Poor, and the Taxes They Pay. Public Interest,
jesie.
Pennock, Roland i John W. Chapman [red.]. 1978. Anarchism (Nomos XIX). New York. New
York University Press.
Pirenne, Henri. 1969. Medieval Cities. Princeton, N.J. Princeton University Press.
Radbruch, Gustav. 1957. Der Mensch im Recht. Gttingen. Vandenhoeck.
Radosh, Ronald i Murray N. Rothbard [red.]. 1972. A New History of Leviathan. New York.
E.P. Dutton.
Raico, Ralph. 1964. The Fusionists on Liberalism and Tradition. New Individualist Review
3, nr 3.
Raico, Ralph. 1966. Reply to Mr Evans. New Individualist Review 4, nr 2.
118
Raico, Ralph. 1996. Mises on Fascism, Democracy, and Other Questions. Journal of
Libertarian Studies 12, nr 1.
Raico, Ralph. 1999. World War I: The Turning Point, [w:] The Costs of War: Americas
Pyrric Victories, John V. Denson [wyd]. New Brunswick, N.J. Transaction Publishers.
Raimondo, Justin. 1993. Reclaiming the American Right: The Lost Legacy of the
Conservative Movement. Burlingame, Ca. Center for Libertarian Studies.
Raspail, Jean. 1975. The Camp of the Saints. New York. Charles Scribners Sons.
Ratzel, Friedrich. 1923. Politische Geographie. Munich.
Rehfeld, Bernhard. 1951. Die Wurzeln des Rechts. Berlin.
Reynolds, Morgan O. 1987. Making America Poorer: The Cost of Labor Law. Washington
D.C. Cato Institute.
Ricardo, David. 1957. Zasady polityki ekonomicznej i opodatkowania. Warszawa. Pastwowe
Wydawnictwa Naukowe.
Robbins, Lionel. 1984. The Nature and Significance of Economic Science. New York. New
York University Press.
Rockwell, Llewellyn H. Jr. 1990. The Case for Paleolibertarianism and Realignment on the
Right. Burlingame, Calif. Center for Libertarian Studies.
Rockwell, Llewellyn H. Jr 1993. The Anti-Environmentalist Manifesto. Burlingame, Calif.
Center for Libertarian Studies.
Rockwell, Llewellyn H. Jr [red.]. 1995. Murray N. Rothbard: In Memoriam. Auburn, Ala.
Ludwig von Mises Institute.
Rpke, Wilhelm. 1971. A Humane Economy. Indianapolis, Ind. Liberty Fund.
Rpke, Wilhelm. 1979. Jenseits von Angebot und Nachfrage. Bern. Paul Haupt.
Rosenberg, Nathan i Luther E. Birdzell. 1986. How the West Grew Rich. New York. Basic
Books.
Rothbard, Murray N. 1972. War Collectivism in World War I, [w:] A New History of
Leviathan, [red.] Ronald Radosh i Murray N. Rothbard. New York. E.P. Dutton.
Rothbard, Murray N. 1972a. Education, Free and Compulsory: The Individuals Education.
Wichita, Kans. Center for Independent Education.
Rothbard, Murray N. 1975. Americas Great Depression. Kansas City. Sheed and Ward.
Rothbard, Murray N. 19751979. Conceived in Liberty, 4 t. New Rochelle, N.Y. Arlington
House.
Rothbard, Murray N. 1977. Power and Market: Government and the Economy. Kansas City.
Sheed Andrews and McMeel.
Rothbard, Murray N. 1977a. Toward a Strategy of Libertarian Social Change. Rkopis
niepublikowany.
Rothbard, Murray N. 1981. The Laissez-Faire Radical: A Quest for the Historical Mises.
Journal of Libertarian Studies 5, nr 3.
Rothbard, Murray N. 1983. The Mystery of Banking. New York. Richardson and Snyder.
119
Rothbard, Murray N. 1988. The Dangerous Nonsense of Protectionism. Auburn, Ala. Ludwig
von Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 1988a. Ludwig von Mises: Scholar, Creator, Hero. Auburn, Ala.
Ludwig von Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 1989. World War I as Fulfillment: Power and the Intellectuals. Journal
of Libertarian Studies 9, nr 1.
Rothbard, Murray N. 1990. Concepts of the Role of Intellectuals in Social Change Toward
Laissez-Faire. Journal of Libertarian Studies 9, nr 2.
Rothbard, Murray N. 1990a. Why Paleo? RothbardRockwell Report 1, nr 2, maj 45.
Rothbard, Murray N. 1990b. How to Desocialize?, [w:] The Economics of Liberty. Llewellyn
H. Rockwell [red.]. Auburn, Ala. Ludwig von Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 1990c. A Radical Prescription for the Socialist Block, [w:] The
Economics of Liberty. Llewellyn H. Rockwell [red.]. Auburn, Ala. Ludwig von Mises
Institute.
Rothbard, Murray N. 1990d. The Sociology of the Ayn Rand Cult. Burlingame, Calif. Center
for Libertarian Studies.
Rothbard, Murray N. 1991. The Case for A 100 Percent Gold Dollar. Auburn, Ala. Ludwig
von Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 1991a. Marshall, Civil Rights, and the Court. RothbardRockwell
Report 2, nr 8, sierpie.
Rothbard, Murray N. 1991b. The New Fusionism: A Movement for Our Time. Rothbard
Rockwell Report 2, nr 1, stycze.
Rothbard, Murray N. 1991c. Diversity, Death, and Reason. RothbardRockwell Report 2,
nr 5, maj.
Rothbard, Murray N. 1992. How and How not To Desocialize. Review of Austrian
Economics 6, nr 1.
Rothbard, Murray N. 1993. Man, Economy, and State: A Treatise on Economic Principles, 2
tomy. Auburn, Ala. Ludwig von Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 1993a. The Big Government Libertarians: The Anti-Left-Libertarian
Manifesto. RothbardRockwell Report 4, nr 12, grudzie.
Rothbard, Murray N. 1994. Big Government Libertarians. RothbardRockwell Report 5, nr
11, listopad.
Rothbard, Murray N. 1995. Economic Thought Before Adam Smith: An Austrian Perspective
on the History of Economic Thought, 2 tomy. Cheltenham, U.K. Edward Elgar.
Rothbard, Murray N. 1995a. The Case Against the Fed. Auburn, Ala. Ludwig von Mises
Institute.
Rothbard, Murray N. 1995b. Classical Economics: An Austrian Perspective on the History of
Economic Thought. Cheltenham, U.K. Edward Elgar.
Rothbard, Murray N. 1995c. Buchanan and Tullocks Calculus of Consent, [w:] idem, The
Logic of Action Two. Cheltenham, U.K. Edward Elgar.
Rothbard, Murray N. 1995d. The Myth of Neutral Taxation, [w:] idem, The Logic of Action
Two. Cheltenham, U.K. Edward Elgar.
120
Rothbard, Murray N. 1996. Origins of the Welfare State in America. Journal of Libertarian
Studies 12, nr 2.
Rothbard, Murray N. 1997. The Logic of Action One. Cheltneham, U.K. Edward Elgar.
Rothbard, Murray N. 1997a. Toward a Reconstruction of Utility and Welfare Economics, [w:]
idem, The Logic of Action One. Cheltenham, U.K. Edward Elgar.
Rothbard, Murray N. 1997b. Ludwig von Mises and Economic Calculation under Socialism,
[w:] idem, The Logic of Action One. Cheltenham, U.K. Edward Elgar.
Rothbard, Murray N. 1997c. The End of Socialism and the Calculation Debate Revisited, [w:]
idem, The Logic of Action One. Cheltenham, U.K. Edward Elgar.
Rothbard, Murray N. 1997d. The Logic of Action Two. Cheltenham, Wielka Brytania. Edward
Elgar.
Rothbard, Murray N. 1998. The Ethics of Liberty. New York. New York University Press.
Rothbard, Murray N. 1998a. Nations by Consent: Decomposing the Nation-State, [w:]
Secession, State and Liberty. Gordon [red.]. New Brunswick, N.J. Transaction Publishers.
Rothbard, Murray N. 1999. Conceived in Liberty, 4 tomy. Auburn, Ala. Ludwig von Mises
Institute.
Rothbard, Murray N. 2000. Egalitarianism as a Revolt Against Nature and Other Essays.
Auburn, Ala. Ludwig von Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 2000a. Freedom, Inequality, Primitivism, and the Division of Labor,
[w:] idem, Egalitarianism as a Revolt Against Nature and Other Essays. Auburn, Ala.
Ludwig von Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 2000b. The Great Womens Lib Issue: Setting It Straight, [w:] idem,
Egalitarianism as a Revolt Against Nature and Other Essays. Auburn, Ala. Ludwig von
Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 2000c. Kid Lib, [w:] idem, Egalitarianism as a Revolt Against Nature
and Other Essays. Auburn, Ala. Ludwig von Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 2000d. Conservation in the Free Market, [w:] idem, Egalitarianism as a
Revolt Against Nature and Other Essays. Auburn, Ala. Ludwig von Mises Institute.
Rothbard, Murray N. 2003. Co rzd zrobi z naszymi pienidzmi?, [w:] idem, Zoto, banki,
ludzie krtka historia pienidza. Warszawa-Chicago. Fijorr Publishing.
Rothbard, Murray N. 2004. O now wolno. Manifest libertariaski. Warszawa. Fundacja
Odpowiedzialno Obywatelska, Oficyna Wydawnicza Volumen.
Rummel, Rudolph. 1995. Death by Government. New Brunswick, N.J. Transaction
Publishers.
Rushton, J. Philippe. 1986. Gene-culture, Coevolution, and Genetic Similarity Theory:
Implications for Ideology, Ethnic Nepotism, and Geopolitics. Politics and Life Sciences nr
4.
Rushton, J. Philippe. 1989. Genetic Similarity in Male Friendships. Ethology and
Sociobiology 10.
Rushton, J. Philippe. 1995. Race, Evolution, and Behavior. New Brunswick, N.J. Transaction
Publishers.
121
Rstow, Alexander. 1980. Freedom and Domination. Princeton, N.J. Princeton University
Press.
Salerno, Joseph T. 1990. Ludwig von Mises as a Social Rationalist. Review of Austrian
Economics 4.
Salerno, Joseph T. 1991. Two Traditions in Modern Monetary Theory: John Law and A. R. J.
Turgot. Journal des Economistes et des Etudes Humaines 2, nr 2/3.
Schelsky.1977. Die Arbeit tun die anderen. Klassenkampf und Priesterherrschaft der
Intellectuallen. Munich. Deutscher Taschenbuch Verlag.
Schoeck, Helmut. 1970. Envy: A Theory of Social Behavior. New York. Harcourt, Brace and
World.
Schoeck, Helmut. 1978. Ist Leistung Unanstndig? Osbabrck. Fromm.
Schoeck, Helmut. 1979. Das Recht auf Ungleichheit. Mnchen. Herbig.
Schoeps, Hans Joachim. 1981. Preussen. Geschichte eines Staates. Frankfurt/M. Ullstein.
Schorske, Carl E. 1981. Fin-de-Sicle Vienna: Politics and Culture. New York. Random
House.
Schumpeter, Joseph A. 1995. Kapitalizm, socjalizm, demokracja. Warszawa. PWN.
Simon, Julian N. 1987. The Economic Consequences of Immigration. Cambridge, Mass.
Blackwell.
Simon, Julian N. 1998. Are There Grounds for Limiting Immigration? Journal of Libertarian
Studies 13, nr 2.
Smith, Alexander T. 1988. Time and Public Policy. Knoxville. University of Tennessee Press.
Spooner, Lysander. 1973. No Treason: Constitution of No Authority. Colorado Springs, Colo.
Ralph Myles.
Steiner, Hillel. 1977. The Natural Right to the Means of Production. Philosophical
Quarterly 27.
Strigl, Richard von. 2001. Capital and Production. Auburn, Ala. Ludwig von Mises Institute.
Tannehill, Linda i Morris. 2004. Rynek i wolno. WarszawaChicago. Fijorr Publishing.
Taylor, A.J.P. 1966. From Sarajevo to Potsdam. New York. Harcourt, Brace and World.
Templeton, Kenneth S. [red.]. 1979. The Politicization of Society. Indianapolis, Ind. Liberty
Fund.
Thomson, Judith. 1986. Rights, Restitution, and Risk. Cambridge, Mass. Harvard University
Press.
Tilly, Charles. 1985. War Making and State Making as Organized Crime, [w:] Peter B. Evans,
Dietrich Rueschemeyer i Theda Skocpol [red.]. Bringing the State Back In. Cambridge.
Cambridge University Press.
Tilly, Charles i Wim P. Blockmans [red.]. 1994. Cities and the Rise of States in Europe, 10001800. Boulder, Colo. Westview Press.
Tuccille, Jerome. 1997. It Usually Begins with Ayn Rand. San Francisco. Fox and Wilkes.
Tuck, Richard. 1979. Natural Rights: Their Origin and Development. Cambridge. Cambridge
University Press.
122
Tucker Jeffrey A. 1997, [recenzja ksiki Bolicka]. Journal of Libertarian Studies 13, nr 1.
Tucker Jeffrey A. i Llewellyn H. Jr Rockwell. 1991. The Cultural Thought of Ludwig von
Mises. Journal of Libertarian Studies 10, nr 1.
Tullock, Gordon. 1967. The Welfare Costs of Tariffs, Monopolies, and Theft. Western
Economic Journal, 5.
Vale, Malcolm. 1988. Civilization of Courts and Cities in the North, 12001500, [w:] Oxford
History of Medieval Europe. George Holmes [red.]. Oxford. Oxford University Press.
Walters, David. 1994. Crime in the Welfare State, [w:] Criminal Justice?: The Legal System
vs. Individual Responsibility, Robert B. Bidinotto [red.]. Irvington-on-Hudson, N.Y.
Foundation for Economic Education.
Weber, Max. 1958. The City. New York. Free Press.
Weber, Max. 1964. Soziologie, Weltgeschichtliche Analysen, Politik. Stuttgart. Kroener.
Weber, Max. 2002. Gospodarka i spoeczestwo. Warszawa. PWN.
Weinstein, James. 1968. The Corporate Ideal in the Liberal State. Boston. Beacon Press.
Wilson, James Q. 1985. Thinking About Crime. New York. Vintage Books.
Wilson, James Q. i Herrnstein Richard J. 1985. Crime and Human Nature. New York. Simon
and Schuster.
Woltermann, Chris. 1993. Federalism, Democracy and the People. Telos 26 nr 1.
Wooldridge, William C. 1970. Uncle Sam the Monopoly Man. New Rochelle, N.Y. Arlington
House.
Zaslavsky, Victor i Yuri Lury. 1979. The Passport System in USSR and Changes in the Soviet
Union. Soviet Union 8, nr 2.
123
124