KANT (1724-1804)

1.

VIDA E OBRA

Immanuel Kant naceu en Knisgberg, antiga capital de Prusia Oriental (hoxe

Kaliningrado, un enclave ruso en Polonia). Era o cuarto dos once fillos dunha
familia modesta, de seu pai herda a sa rectitude e honradez, e de sa nai a sa
bondade, intelixencia. Foi educado na relixin pietista.
PIETISMO: movemento relixioso, dentro da rama do protestantismo alemn, que
prestaba especial atencin a lectura da Biblia, a prctica da fe e a unha experiencia de
convesin para alcanzar a salvacin.

Kant ingresou na Universidade de Knisgberg e durante os seus seis anos de vida universitaria, dedicouse o
estudo de disciplinas cientficas e filosficas, anda que nun principio pretendeu seguir os estudos teolxicos.
Unha vez finalizados os estudos universitarios (1746), exerceu como titor dos
fillos da nobreza prusiana. Pouco despois, converteuse en profesor da
Universidade da sa cidade natal, actividade que non abandonou ata a sa
xubilacin, en 1797. Demostrou unha formacin integral e enciclopdica, xa que
impartiu cursos regulares das materias mis diversas: lxica, matemtica,
antropoloxa, tica, pedagoxa, ciencias naturais, metafsica, teoloxa, xeografa...
A vida de Kant non parece ter interese ningn, non contraeu matrimonio, era
extremadamente metdico no seus costumes e nunca se afastou mis de 200 Km.
da sa cidade. Sempre estivo atento aos acontecementos contemporneos;
defendeu a independencia dos EEUU e os ideais da Revolucin Francesa; por fin
asista materializacin dos ideais de racionalidade e emancipacin que
veneraba. Viu na Revolucin non s as reivindicacins da burguesa, senn tamn
o inicio irreversible dunha nova poca de liberdade e xustiza.
Estes cambios coincidan c trono Frederico Guillerme II opositor da Aufklrung.
A obra de Kant chocou contra esta reaccin conservadora; incluso un libro seu
sobre relixin foi censurado. A pesar das sas conviccins, tratou de continuar a
sa obra sen ter que se enfrontar coa autoridade.
Na sa obra A paz perpetua da mostras dun pacifista
convencido,
antimilitarista,
defensor
dun
cosmopolitivismo que se opn a toda forma de
patriotismo nacionalista exclunte. Nesta obra expn a
sa esperanza nun futuro gobernado por unha gran
federacin de nacins, cuxa constitucin permitir a
superacin das guerras e o establecemento dunha paz
permanente.
A pesar de que levou unha vida montona e regular, o
seu enterro converteuse nunha sorprendente e
espectacular manifestacin popular: O fillo do
alabardeiro foi enterrado coma un rei. E que Kant
encarnaba na sa propia persoa o ideal da Ilustracin: a
posibilidade de emancipacin presente en cada home.

PERODOS DA FILOSOFA DE KANT

Kant autor dunha obra que aborda unha gran cantidade de temas. A sa producin escrita pode ordenarse en
perodos:

Perodo precrtico (1755-1770). Est dedicado a revisar as ideas do racionalismo e lectura atenta
de Hume e de Rousseau, xunto ao estudo das matemticas e da fsica, sobre todo das obras de Newton.
Principios formais do mundo sensible e do intelixible, O soo dun visionario.
Perodo crtico (1770-1797). O mis importante que rene o conxunto das sas obras fundamentais,
presididas polo concepto de crtica. Nesta poca publica: Crtica da razn pura (1781), Crtica da
razn prctica (1788) e a Crtica do xuzo (1790).
Perodo poscrtico. Trata da relixin, moral, educacin e a historia. Fundamentacin da metafsica
dos costumes, A paz perpetua.

A obra de Kant un modelo de crtica filosfica que conserva a sa importancia e a sa actualidade nos nosos
das.
2.

A IDEA KANTIANA DE ILUSTRACIN

En Alemaa, a Ilustracin prodcese cun certo atraso respecto

a Francia. Foi introducida por Frederico II de Prusia, que
pretende incorporar as ideas dos ilustrados lexislacin e
reformar a ensinanza. Grazas s filsofos estndense as ideas
ilustradas poboacin. As obras tian que pasar pola criba da
censura para protexer pobo das ideas perniciosas. Kant un
pensador ilustrado, especialmente porque fixo dos seus
principios unha fundamentacin da Ilustracin, enriquecendo
os contidos deste movemento histrico-cultural.
En 1784 escribiu un pequeno texto que se chamaba xustamente as: Que a Ilustracin? Equipara a
Ilustracin c idade da razn, unha razn liberada de autoridades, tradicins e imposicins que lle resultan
estraas. Tal como afirma non seu texto a Ilustracin a sada de todos os seres humanos do que chama
minora de idade, da incapacidade de servirse do propio entendemento na que se atopa pola sa propia
culpa e ter que buscar a seguridade en algo exterior propio suxeito.
Falando das causas da minora de idade e das dificultades para sar de dito estado Kant menciona
especialmente das: a pereza e a covarda. Aqu Kant distancibase un pouco de Rousseau. Para Kant era
preciso loitar pola emancipacin do home. Pero non vala de nada compadecerse dos demais, nin chorar con
eles, como s veces pareca facer Rousseau. Tampouco serva para nada crer que un gran home, ou unha gran
accin, a darlles a liberdade aos demais. Se a humanidade estaba nunha situacin tan lamentable, se as
diferenzas en riqueza, cultura e felicidade eran tan
grandes, era preciso retirar os obstculos externos as leis inxustas, as institucins autoritarias- que
impedan aos homes ser mellores; pero con iso non a
bastar.
Era preciso que o propio home, cada un, tomase
conciencia de que el tamn deba actuar para lograr a
sa propia liberdade e a sa propia felicidade digna.
Se s uns mandaban e os demais obedecan, se s uns
saban e os demais eran ignorantes, se s uns
actuaban e os demais eran pasivos, a culpa non
estaba s nos primeiros. Quen se mantia na minora
de idade pasiva, como nenos que necesitasen
continuamente de tutela, de mandatos, de axuda,
tamn eran culpables.
2

Debanse retirar os obstculos externos liberdade de

todos. Pero de que serva retiralos, se logo os homes
seguan tendo necesidade de que se lles dixese o que deban
facer? E se os homes seguan pasivos, como se an a retirar
eses obstculos externos, esas institucins feudais,
inxustas, desiguais, desgraciadas? Por iso tia Kant moito
interese en que cada home, no seu interior fixese reflexin
sobre estas cuestins e buscase a conquista da liberdade e a
autonoma persoal.
O suxeito erxese en novo protagonista da razn. Un suxeito
que encontra os seus lmites no coecemento, pero que
prolonga mis al os seus ideais de liberdade.
Kant convdanos a confiar na propia razn, sen outros
lmites cs que marque a mesma natureza. Este atrevernos
a utilizar a propia razn o que o noso autor denomina
maiora de idade, que resume no lema: Atrvete a
saber (Sapere aude).
Kant recolle as ideas da poca ilustrada e centra o seu pensamento nunha razn crtica, que non s analiza os
lmites do coecemento (razn terica), senn que ademais trata de elaborar os principios ou leis
(imperativos) que rexen o noso comportamento moral (razn prctica).
A maiora de idade significa para Kant a conquista da liberdade e da autonoma persoal fronte a calquera
axente exterior que poida influr nos nosos comportamentos.

3.

A CONCEPCIN KANTIANA DO COECEMENTO

3.1. SNTESE ENTRE RACIONALISMO E EMPIRISMO EN KANT

A teora do coecemento kantiano (O criticismo) o resultado da anlise a que someteu a filosofa anterior,
fusionando doutrinas opostas e de darlle a volta s conclusins das das.

RACIONALISMO; Kant, nos primeiros anos, foi un pensador inmerso dentro dun mundo racionalista.
Pensaba que a intelixencia humana tia unha capacidade ilimitada: poda coecelo todo e sen
necesidade de acudir experiencia. Tratbase dun punto de vista dogmtico porque non examina a
maneira de como a razn atopa tales coecementos, se non parte de datos empricos. A razn
extralimtase cando dogmtica xa que trata de cousas das que non pose experiencia, das que non se
pode ter coecemento.
Sen embargo, o racionalismo aprtalle unha idea clave:
acepta o postulado racionalista de que existe unha razn
que achega as caractersticas de universalidade e
necesidade.

EMPIRISMO; mis tarde, influenciado por Hume,

abandonou o que chama soo dogmtico do
racionalismo. Para o noso autor, a razn non pode estar
illada da experiencia sensible. A sa base e os seus lmites
estn nos feitos que observamos e na experiencia que se
deriva da captacin do obxecto protagonizada polos
nosos sentidos.

Nesta segunda etapa, Kant acepta do empirismo o feito de que todo coecemento debe ter a sa base na
experiencia sensible, se ben non est de acordo co escepticismo que caracteriza sobre todo a teora de
Hume.
A actitude de Kant unha sntese de ambos. O empirismo concdelle que o punto de partida e o lmite do noso
coecemento a experiencia sensible; e o racionalismo, que o suxeito pon algo xerado polas propias facultades
de coecemento que lle permite coecer ou comprender o percibido. Todo coecemento consta segundo Kant
de dous elementos imprescindibles: unha materia dada a posteriori e unhas formas postas a priori. O
coecemento as unha sntese de experiencia e razn. Se falta algn destes dous elementos non hai
coecemento.

A lixeira pomba, que sente a resistencia do aire que surca voar libremente, podera imaxinarse que voara moito mellor
anda nun espazo baleiro. Da mesma forma abandonou Platn o mundo dos sentidos, por impoer lmites tan estreitos o
entendemento. Platn atreveuse a ir mis al deles, voando no espazo baleiro da razn pura por medio das s das ideas.
Non se deu conta de que, con todos os seus esforzos non avanzaba nada, xa que non tia punto de apoio, por as dicilo, non
tia a base onde sosterse e onde aplicar as sas forzas para mover o entendemento. (Crtica da razn pura)

O CRITICISMO, SNTESE QUE SUPERA RACIONALISMO E EMPIRISMO

Kant supera tanto racionalismo coma empirismo a travs dunha terceira va ou fase do seu pensamento,
que podemos denominar coecemento crtico. Trata de coecer ata nde chegan os lmites do noso
coecemento, e concluir afirmando que eses lmites hai que situalos al onde chega a experiencia sensible.
Kant afirmar que existen conceptos previos noso coecemento, que non proveen da experiencia, como, por
exemplo: espazo e tempo, que son formas a priori da sensibilidade. As como supera as teses racionalistas e as
empiristas.
Segundo Kant non se aprende filosofa, senn que se aprende a filosofar. Entende que a filosofa debe abarcar,
sobre todo, o estudo de catro importantes problemas sobre o ser humano que formula mediante as seguintes
preguntas:

Que podo coecer? Responde a esta interrogante na obra Crtica da razn pura. Trata nela de
establecer os lmites dentro dos que pode existir o coecemento cientfico da natureza.

Que debo facer? Contesta a esta

pregunta na obra Crtica da razn
prctica. Aqu reflexiona sobre o
problema da moralidade e o
establecemento dos principios e
condicins que posibilitan que a
razn obre libremente.

Que me cabe esperar? As obras

Ideas da historia universal e Crtica
do xuzo reflexionan sobre o
problema da relixin, da esttica e da
historia, entendida como posibilidade
de realizacin nun tempo e nun
espazo determinados.

Que o ser humano? Responde a esta cuestin na obra A Relixin. Trata de relacionar as tres
interrogantes anteriores, reducndoas a unha soa pregunta antropolxica: o Que o ser humano? para
Kant sempre o marco central de reflexin, tanto nos seus aspectos do coecemento coma no seu
comportamento moral ou libre, relixioso e esttico.
4

3.2. O PROBLEMA DA METAFSICA COMO CIENCIA

Na Crtica da Razn Pura Kant mstrase interesado polo problema da posibilidade da metafsica como ciencia,
dicir, se posible un coecemento cientfico rigoroso acerca de Deus, da liberdade e da inmortalidade.
Segundo Kant son das as deficiencias que caracterizaron a metafsica colocndoa nunha situacin de
inferioridade con respecto a ciencia (matemticas e fsica): en primeiro lugar a ciencia progresa mentres que a
metafsica contina debatendo as mesmas cuestins que debatan Platn e Aristteles tanto sculos atrs
(existencia de Deus, inmortalidade da alma...); en segundo lugar, os cientficos pense de acordo nas sas
teoras e conclusins, mentres que o mis escandaloso desacordo reina entre os metafsicos.
Para determinar se posible a metafsica como ciencia preciso plantexarse unha cuestin previa: como
posible a ciencia?
TIPOS DE XUZOS: OS XUZOS CIENTFICOS
Cando Kant estuda como usan a razn das ciencias, dse conta de que este uso diferente ao que fai a
metafsica, que trata de explicar en que consiste a natureza ltima das substancias que existen.
As ciencias tamn tratan estes temas, pero doutra maneira: empregando xuzos sintticos a priori. Kant
pregntase se a metafsica pode achegar tamn este tipo de xuzos. Un xuzo consiste en atriburlle un predicado
a un suxeito, de forma que poidamos pensar se verdadeiro ou falso. Podemos clasificar os xuzos de dous modos:

A PRIORI/A POSTERIORI.Estes dous termos permiten diferenciar se un determinado coecemento

se produce antes ou despois de entrar en contacto coa experiencia. Un xuzo ou argumento a priori
pode formularse sen necesidade de acudir realidade emprica: Os solteiros non estn casados. S
temos que usar a nosa razn para saber que certo, non hai necesidade de sar a comprobar como viven
os solteiros no mundo real. Estas afirmacins son certas en virtude do que significan por si mesmas.
Os xuzos a posteriori, pola contra, basanse na evidencia emprica, dependen da experiencia para
poder ser vlidos: Algns solteiros son felices, As emisins de COZ producen o cambio climtico.

ANALTICO/SINTTICO: Esta diferenza obedece relacin entre suxeito e predicado. Os xuzos

analticos son explicativos, en canto que o predicado non engade nada suxeito, pois xa est contido
nel. A negacin destes xuzos unha contradicin. Trtase, polo tanto, de xuzos que son sempre
verdadeiros, ou sexa, tautoloxas. Simplemente con analizar o suxeito obtemos esa informacin, as que
son xuzos universais e necesarios, porque non poderan ser doutro modo, pero non proporcionan nova
informacin, son simplemente explicativos: Algns europeos son portugueses, Os ornitorrincos son
mamfero, Todos os tringulos teen tres lados.
Os xuzos sintticos son extensivos, en canto que o predicado engade suxeito algo que non era
pensado nel nin poda extraerse da sa anlise. S poden xustificarse acudindo experiencia. Son
afirmacins particulares e contixentes que poderan cambiar ou incluso existir sen ser contraditorias:
Todas as criaturas con corazn teen riles, O alcohol nocivo, Os porcos non san.

Todos os xuzos analticos son a priori, pero no caso dos sintticos podemos diferenciar entre os sintticos a
posteriori, que dependen da experiencia e son contixentes: Kant naceu en Prusia, e os xuzos sintticos a
priori: Todo ser humano pose dereitos inalienables, A lia recta a distancia mis curta entre dous puntos.
Estes ltimos son xuzos nos que suxeito e predicado non coinciden, xa que son sintticos, pero ao ser a priori
non derivan da experiencia, polo que son universais e necesarios. Obtense como resultado da sntese entre a
materia emprica que proporcionan as impresins sensibles e a nosa estrutura mental, que racional e innata e
que se encarga de ordenar o composto das mltiples impresins cambiantes que reciben os sentidos.
Os xuzos cientficos pertencen a esta ltima clase e permiten ampliar o noso coecemento de maneira
segura. Os xuzos metafsicos tamn son sintticos a priori; por iso Kant tivo un especial interese na sa anlise.
Quera saber se a metafsica pode ser unha ciencia ou non.
5

O interese principal de Kant saber como coecemos, ou sexa, cal a relacin entre as nosas facultades
sensibles e intelectuais, e como procesamos esa informacin para transformala en xuzos sintticos a priori. A
Crtica da razn pura trata de contestar a estas preguntas.
A CRTICA DA RAZN PURA
O tema central da Crtica da razn pura o proceso de coecemento, describindo cales son as nosas facultades
cognoscitivas e como as empregamos. Coecemos grazas unin da sensibilidade, o entendemento e a razn. Na
obra explcase o funcionamento de cada unha destas tres facultades nos tres apartados principais, chamados Esttica
transcendental, Analtica transcendental e Dialctica transcendental.
Para poder entender mellor o proceso de coecemento, Kant aplcalle o modelo hilemrfico de Aristteles:
coecemos grazas materia que nos proporciona a experiencia e a forma que as estruturas cognoscitivas do
suxeito lle imprimen a esa materia.
a) A ESTTICA TRASCENDENTAL
A Esttica transcendental estuda as formas puras da sensibilidade. Explica como son a priori ou sexa puros, sen
mesturar cos datos da experiencia os mecanismos que a mente humana pon en funcionamento para poder
percibir os fenmenos.
A SENSIBILIDADE: ESPAZO E TEMPO
Mediante a sensibilidade o suxeito inte empiricamente obxecto. A intuicin emprica establece unha relacin
inmediata entre suxeito e obxecto. Para que se produza esta intuicin, o obxecto ten que estar dado suxeito,
dicir, ten que estar presente e afectar s seus rganos sensoriais. A sensibilidade , a capacidade de recibir
representacin dos obxectos. externa se o intudo son obxectos externos, e interna se o intudo son os nosos
propios estados psquicos.
O obxecto da intuicin emprica o fenmeno, no que Kant distingue a materia da forma. A materia do
fenmeno o dado a posteriori polo obxecto, e a forma do fenmeno o posto a priori polo suxeito. A estas
formas a priori da sensibilidade Kant denomnaas intuicins puras, e son o espazo e o tempo. O espazo a
forma a priori da sensibilidade externa , e o tempo a forma a priori da sensibilidade externa e interna. Espazo
e tempo non son propiedades das cousas que percibimos, senn que son condicins que necesitamos para poder
percibilas.
O espazo e o tempo son as condicins transcendentais do coecemento sensible dos fenmenos. Estes son
percibidos no espazo e no tempo, pero non estn nin no espazo nin no tempo. O espazo e o tempo son algo
ideal, pertencente nosa propia estrutura psquica, pero que se aplica a realidades empricas.

Podemos imaxinar unha biblioteca chea de libros, p ero non un lote de libros que non estn nin na biblioteca nin
en ningn sitio, e que non vimos en ningn momento pasado nin presente. Simplemente, non tera sentido.
Teo un libro diante e podo percibilo como algo concreto. Os fenmenos no exemplo, o libro que est
diante de min son o resultado da maneira en que os humanos ordenan as sas impresins sensibles. Tamn
poderiamos ver papel, colores, letras, ulir a tinta..., pero sen relacionar todos estes estmulos como procedentes
dunha cousa particular. Nunca relacionariamos a cor, o volume e a forma que temos diante como caractersticas
do libro que vemos anda que o vsemos milleiros de veces, como lle pode pasar a un can ou a un rato, que teen
maneiras diferentes de ordenar as sensacins que reciben.

Kant aplica a sa anlise da sensibilidade s matemticas: a xeometra estuda o espazo; a aritmtica, o

tempo. Cando contamos 1, 2, 3..., contamos tres momentos sucesivos. Os nmeros son unidades de tempo
que se suman, ao igual que en xeometra unha lia unha adicin de puntos.
6

A matemtica unha ciencia porque formula xuzos sintticos a priori sobre as intuicins a priori do espazo e
do tempo. Son xuzos sintticos, pois refrense a intuicins, e tamn son a priori, xa que son intuicins puras,
sen contido emprico.
b) ANALTICA TRASCENDENTAL
O ENTENDEMENTO: AS CATEGORAS
Na Esttica transcendental mediante intuicins empricas prodcese o fenmeno como resultado de unir o
caos de sensacins que recibimos do mundo real e as intuicins puras do espazo e do tempo, que ordenan todas
estas impresins.
Os fenmenos son as representacins creadas pola nosa sensibilidade, que o suxeito recibe pasivamente, pero
que non pode comprender. Esta a funcin do entendemento: pensar os fenmenos. O coecemento xorde da
cooperacin de ambas facultades. Coecer sempre referir intuicins a conceptos.
No concepto, o entendemento une espontaneamente diversas representacins da sensibilidade. O
entendemento s pode utilizar os conceptos nos xuzos, pois aqu onde se realiza a funcin de unin ou
sntese das nosas representacins no concepto. Por isto o entendemento a facultade de xulgar ou emitir
xuzos.

EXEMPLO DE APLICACIN DE CONCEPTOS PARA ENTENDER UN OBXECTO

Supoamos que (estando na clase) empezamos a recibir impresins auditivas, visuais... que aparecen vir de algo que
sobresae no horizonte. Por moito que a nosa sensibilidade sexa afectada por esas impresins, a pregunta que nos estarmos
a facer ser: que aquilo?, que aquel fenmeno?, se supn que non entendemos anda o que . S cando poidamos
aplicarlle algn concepto a travs dun xuzo p.e., aquilo un avin- poderemos dicir que coecemos o que , que
coecemos un obxecto.

Kant distingue entre conceptos empricos ou a posterior (rbore, can) e conceptos puros ou categoras.
Os conceptos empricos son a imaxe que temos das cousas, son sacados da experiencia e polo tanto a
posteriori.
Os conceptos puros (as categoras) son as formas a priori do entendemento, anteriores a toda
experiencia e posibilitadores da mesma. Anda que est baleira de contido emprico, as categoras
aplcanse a realidades empricas. As categoras s se poden aplicar lexitimamente no mbito dos
fenmenos, e non s cousas en si. Fan posible que o fenmeno sexa pensado _coecido_ como obxecto.
As categoras son formas de coecer que deben ser aplicadas necesariamente os datos da intuicin sensible.

EXEMPLO DE APLICACIN DE CATEGORAS

Se eu digoeste encerado verde, fago un xuzo no que interveen conceptos empricos (encerado, verde). Pero eu non
podera facer tal xuzo, e nin sequera ter a experiencia do encerado verde, se non dispuxese dunha serie de conceptos
previos que fan probable tal experiencia. Neste caso, os conceptos puros previos seran os de: totalidade (eu non podera
facer un xuzo singular sen unificar datos sensibles nun todo que nomeo co termo encerado), substancia e accidente (pois
non podera facer un xuzo categrico sen aplicar a categora previa de substancia encerado e de accidente a cor verde),
existencia, a propia experiencia do encerado verde esixe que eu traballe coa categora de existencia.
As, pois, as categoras non son algo que eu coeza, senn que fan posible a propia experiencia, o cal non impide, por outra
parte que sexa a propia experiencia a que poa en marcha o emprego das categoras.

Kant establece doce categoras. Entre elas destacan as categoras de substancia e causalidade. A substancia e a
causalidade non son algo real (fronte s racionalistas), pero tampouco algo meramente psicolxico (fronte s
racionalistas). Son formas lxicas mediante as cales o entendemento organiza o mundo fenomnico.
As categoras, segundo Kant, forman parte da nosa estrutura cognoscitiva, segundo Aristteles, forman parte
da realidade.
A conclusin da analtica trascendental que son posibles os xuzos sintticos a priori na fsica: os conceptos
puros da fsica non se basean na experiencia, anda que teen que verificarse na experiencia. Por exemplo, o
principio de causalidade (a todo fenmeno precdelle unha causa) basase na categora de causa. Para Kant
percibimos sucesins de fenmenos, pero a atribucin de causa non a facemos por hbito, como expoa Hume,
senn que interpretamos os fenmenos aplicando a categora de causa, elaborando as leis universais e
necesarias.
FENMENO E NOMENO
Kant introduce unha distincin de grande importancia na sa filosofa:

NUMENO a cousa en si mesma, sen relacin con ningn suxeito de coecemento. Kant defende que
hai unha realidade transfenomnica: a esta realidade, Kant chmaa numeno, que non pertence nin
ao sensible nin o categorial.

FENMENO a cousa tal e como aparece a un suxeito, a cousa vista desde as facultades cognoscitivas
do suxeito. O suxeito coece representacins, conceptos e intuicins procedentes da sensibilidade no
espazo e no tempo.

O numeno s podemos pensalo, pero non coecelo. Todo coecemento o exclusivamente de fenmenos. A
distincin entre fenmeno e numeno permite comprender por que Kant denomina a sa doutrina idealismo
transcendental: porque o espazo, o tempo e as categoras son condicins necesarias do coecemento das
cousas e non propiedades ou rasgos reais das cousas en si mesmas. A formulacin idealista de Kant consiste en
afirmar que o obxecto de coecemento, o fenmeno, unha construcin do suxeito. Kant non nega que atopa
algo na realidade, o que nega que sexa en si mesmo coma ns o coecemos.
Non coecemos como son as cousas en si mesmas (numenos) senn como son para nos (para as nosas formas
a priori de coecemento: espazo, tempo e categoras).
O XIRO COPERNICANO
O chamado xiro copernicano ou revolucin copernicana foi a conclusin de Kant para solucionar o problema
de como coecemos. Coprnico non era capaz de explicar o movemento dos planetas e o sol ao redor da terra.
En lugar de repasar as sas ecuacins, decidiu cambiar o modelo explicativo xeocntrico e colocou no centro ao
sol dando lugar o sistema heliocntrico.
A interpretacin anterior a Kant mantia que a persoa que quere coecer un suxeito pasivo, cuns sentidos
que son estimulados polos obxectos externos. Cando a persoa recibe adecuadamente os estmulos que lle ofrece
o obxecto, obtn unha representacin fidedigna del.
Kant dlle a volta a este esquema. Entende ao suxeito que quere coecer coma algun activo e aos obxectos
como algo pasivo, como materia prima do coecemento que espera a ser coecida. A mente humana pose
estruturas que interpretan a realidade para poder coecela.
Polo tanto, o coecemento comeza coa experiencia, pero cando algun comprende os datos dos sentidos faino
grazas a algo mis que pon o suxeito: existen estruturas mentais que permiten coecer. Son principios a priori
que o suxeito impn.
Esta revolucin metodolxica levrona a cabo os gregos nas matemticas, estudaren a priori as propiedades
das figuras en vez de extraelas das cousas. Tamn a realizaron, co mesmo xito, os cientficos modernos na
8

fsica, o estudar os fenmenos con hipteses previas que o experimento trataba de corroborar. O investigador
convrtese as nun xuz que interroga natureza, en vez de limitarse a escoitala pasivamente.
c) DIALCTICA TRASCENDENTAL
A RAZN: CRTICA A METAFSICA TRADICIONAL
Na Analtica transcendental estudamos o funcionamento do entendemento. Este aplica as categoras ou
conceptos puros aos fenmenos que veen da sensibilidade.
Na Dialctica transcendental Kant explica o funcionamento da razn. A razn unha facultade que non se dedica a
coecer, senn a pensar. Pensar unir xuzos buscando sempre principios de coecemento cada vez mis
universais. Un razoamento relaciona dous xuzos para obter unha conclusin que incle os dous xuzos de
partida, e supraos. A razn intenta repetir este movemento de sntese ao mximo posible, tratando de
relacionar todos os xuzos do entendemento nunha nica unidade suprema de coecemento: a idea.
Os tres temas da metafsica son a alma, o mundo e Deus, que son as tres ideas da razn, as cales non se refiren
a ningn abxecto da experiencia. De a a imposibilidade da metafsica de formular xuzos sintticos a priori e
de ser, por tanto, ciencia. A metafsica tradicional cometeu o abuso e a ilusin, que Kant denomina spellismo
dialctico transcendental de referilas a realidades en si, dicir, de considerar real ou pensado na idea.
Na dialctica transcendental, Kant proponse desenmascarar esta ilusin. As, critica tdolos argumentos
metafsicos que proban a existencia da alma (paraloxismos da razn pura), pon de manifesto as contradicins
en que incorreu a cosmoloxa tradicional (antonimias da razn pura), e rexeita tdolos argumentos sobre a
existencia de Deus (ideal da razn pura).
Para Kant non existe ningunha proba terica vlida sobre a existencia de Deus. Do argumento ontolxico di
que a existencia non engade perfeccin a un ser, polo que se pode pensar a Deus como Ser perfectsimo, e non
saber se existe ou non existe. Do argumento cosmolxico critica o abuso que fai do principio de causalidade, o
cal s vlido no mbito da experiencia sensible, e o que identifique a Deus co primeiro Ser necesario. E do
argumento teleolxico di que non concle a existencia dun Deus creador e omnisciente, senn s dun
Ordenador moi sabio.
Daquela chegamos pregunta que se formulaba Kant desde o principio: posible a metafsica como ciencia?
Kant busca coecementos seguros sobre os tres grandes temas da metafsica. Dse conta de que as ciencias
progresan, pero carecemos de coecementos certos sobre estes temas que xa discutan os gregos, e os metafsicos
defenden posicins contrarias sen poder establecer quen est mis preto da verdade.
Para que a metafsica sexa unha ciencia debe satisfacer as das condicins que os xuzos das ciencias cumpren e
que fan posible o coecemento cientfico: formular xuzos sintticos a priori sobre as tres ideas
transcendentais.
Os xuzos sintticos proporcionan datos observables sobre o obxecto que queremos coecer. Isto significa que o
obxecto debe poder ser percibido polo ser humano, algo imposible nos tres casos.
As condicins a priori son as que lle permiten ao suxeito poder entender este obxecto tal e como a mente
humana, que limitada, permtenos coecer. Alma, mundo e Deus son incognoscibles porque son numenos. A
mente humana non pode estudalos cientificamente porque non podemos coecer mis que fenmenos.
IDEA: produto da razn; representacin que trata de ir mis al da experiencia, intentando alcanzar o incondicionado,
sintetizando os nosos coecementos.
PARALOXISMO: razoamento falso, desde o punto de vista da sa forma, que ten aparencia de verdade.
ANTINOMIA: contradicin entre dous argumentos opostos (teses e antteses) , ambos igualmente demostrables. Mostras
as propias contradicins da razn cando busca certezas mis al da experiencia, que o lmite do seu coecemento.

4.

FORMALISMO KANTIANO

Kant rematou a Crtica da razn pura coa conclusin de que non podamos obter coecemento emprico sobre
as tres ideas transcendentais: Deus,
liberdade e inmortalidade da alma. Non
obstante, cabe outro uso: o seu uso
prctico, que proporciona coecemento
moral. Neste caso, a razn en vez de
estudar feitos (como son as cousas, o que
acontece no mundo, e que se expresa
mediante xuzos), estuda como debe
actuar o ser humano (como deben ser as
sas accins).
O home coece e acta, por iso Kant
establece dous usos da razn: terico e
prctico, que responden respectivamente as preguntas xa citadas; Que podo saber? e Que debo facer?.
CRTICA DAS TICAS MATERIAIS
A tica un asunto exclusivamente humano. Nin os deuses, nin
os animais teen problemas ticos. preciso distinguir entre
tica materialista e tica material.
A tica material aquela na que a bondade ou a maldade da
conduta depende de algo que se considera un ben supremo
para o ser humano. As, por exemplo, este ben supremo pode
identificarse (segundo cada teora tica) co pracer (tica
epicuresta), coa felicidade (tica eudemonista aristotlica),
con Deus (tica cristi), etc.
Kant critica estas ticas onde as normas ou leis (Nomos) se
atopan fra da razn, fra da mia vontade.
As ticas materiais teen as seguintes caractersticas:

Son ticas que se basean en medios para conseguir un

fin.
Son ticas de contido e de normas. Por exemplo: na tica epicrea, o contido sera o pracer, e unha
norma: Non te metas en poltica.
Son ticas empricas, a posteriori, porque as sas normas e o seu contido basanse na experiencia. As,
nunha tica epicrea vemos, por experiencia, que desde nenos buscamos o pracer, e a experiencia
tamn nos amosa que a poltica produce desgustos.
Son ticas hipotticas, porque as sas normas aparecen formuladas de maneira hipottica ou
condicional. Exemplo: se queres que che deixen unha herdanza, coida s que cha poidan dar (avs, pais,
tos).
Son ticas heternomas, porque as sas normas proveen do exterior da razn, de fra do propio
suxeito.

A tica formal
A tica de Kant formal, porque non propn normas concretas como fan as ticas materiais. O punto de partida
da moral kantiana a constatacin de que o suxeito ten conciencia da sa obrigacin moral. Esta debe
orixinarse na razn. En comn cs animais temos desexos, inclinacins e sentimentos, pero, a diferenza deles,
somos seres racionais e a nosa razn debe indicarnos o camio dos nosas comportamentos. A tica kantiana
establece cmo debemos comportarnos, qu o bo e qu o malo.
10

As caractersticas son as seguintes:

unha tica formal (baleira de contidos), dicir, non establece ningn fin, nin tan pouco medios.
Exemplo: Hai que axudar s demais.
unha tica non emprica, ou sexa, a priori. As sas normas son universais e necesarias para todos os
seres humanos. Exemplo: Hai que coidar os materiais da aula.
unha tica categrica, isto , os seus xuzos son absolutos e sen condicin ningunha. Exemplo: Hai
que ser honrado.
unha tica autnoma, dicir, o suxeito dse a si mesmo unha norma, sen que Ile vea imposta por
algo exterior propia razn. Exemplo: Hai que coidar a mia sade.
unha tica que se basea no deber. Non nos indica o que debemos facer, senn cmo o debemos facer.
A norma moral o deber por puro respecto deber, sen nada a cambio. Exemplo: Debo coidar av.

AUTONOMA MORAL
Nunha accin interveen simultaneamente razn e vontade. A razn fai ao suxeito
consciente dos resultados de actuar ou non facelo, sendo a vontade a que finalmente
decide (a vontade para Kant significa o acto de querer). Por iso, para Kant o papel
da razn consiste en conducir vontade cara ao que debe facer.
Polo tanto unha vontade boa a que fai o que debe. Que se entende por deber? O
deber a nica norma da moralidade. Distingue tres tipos de accins:

Accins contrarias deber. Por exemplo: un comerciante que cobra prezos

abusivos. Isto moralmente malo.
Accins que son conformes deber. Por exemplo: un comerciante que axusta
bastante os prezos coa finalidade de ganar clientes. Isto actuar conforme
legalidade.
Accins por deber. Por exemplo: un comerciante que cobra o que xusto porque considera que ese o seu
deber. Isto moralmente bo e a nica accin que est baseada no principio do querer.

MXIMAS E IMPERATIVOS
A vontade rxese por mximas subxectivas e por leis
ou imperativos obxectivos. Unha mxima sempre un
principio subxectivo que dirixe a accin. Unha lei
pose un carcter obxectivo, que vai mis al dos
individuos particulares.
Kant distingue entre mximas e lei moral. Mximas
son principios subxectivos, considerados como vlidos
s para a vontade do suxeito que os formula. As leis
son principios ou normas obxectivas, que son
consideradas como vlidas para a vontade de todos os
seres racionais. A mxima expresa un desexo persoal, a
diferenza da lei, que expresa un deber.
As leis que dirixen o comportamento son imperativos
que ordenan un modo de comportamento que debe
seguir a vontade. Kant distingue das clases de
imperativos:

Os imperativos hipotticos son aqueles que

utilizan as ticas materiais e que ordenan algo
poendo condicins accin. Estes non
teen valor universal. Exemplo: Se te portas
ben, cmproche un libro de filosofa. O seu
valor radica no fin que pretenden acadar, que exterior mesma.
11

Os imperativos categricos son aqueles nos que a accin non ten ningn fin, estn formulados con
xuzos ou normas absolutas, sen ningunha condicin, e teen un valor universal. Exemplo: Estuda
porque ese o teu deber.

O nico imperativo que pode regular a vontade para manter unha autonoma o imperativo categrico. Kant
propn varias formulacins deste imperativo. Os imperativos categricos son leis morais de carcter formal,
porque nos indican cmo debemos actuar.
Formulacins do imperativo categrico

Obra de tal modo que a mxima da ta vontade poida valer sempre, mesmo tempo, como principio
dunha lexislacin universal. Exemplo: Coida pai e nai.

Considera humanidade, sexa na ta persoa, sexa na persoa doutro, sempre como un fin, nunca como
un medio. Exemplo: Debes respectar a vida.

Obra de modo que a ta vontade, coa sa mxima, poida considerarse como universalmente
lexisladora respecto a si mesma. Exemplo: Coidar a sade.

OS POSTULADOS DA RAZN PRCTICA

Na Crtica da razn pura, Kant puxo de manifesto
a imposibilidade da metafsica como ciencia e,
polo tanto, a imposibilidade dun coecemento
acerca da alma, do mundo e de Deus. Pero Kant
non nega a inmortalidade da alma, nin a
existencia de Deus. S afirma que non son
obxecto de coecemento cientfico. Deus, a alma
(a inmortalidade) e a liberdade son os postulados
da razn prctica.
Segundo Kant, existen uns postulados que son
unha esixencia unha condicin para que exista a
moral:

A existencia da liberdade, unha

condicin da moral autnoma. Sen
liberdade non hai moral. Postulado
significa aqu algo que non demostrable,
pero que necesariamente temos que
supoelo como condicin que fai posible
a moral mesma. Obrar moralmente,
conforme deber, s posible se existe a
liberdade para vencer as inclinacins,
desexos e condicionamentos. O ser
humano responsable das sas accins
porque pode escoller.

A inmortalidade da alma deriva da esixencia de realizacin do supremo ben por parte da vontade.
Esta, na sa accin moral, persegue a realizacin da santidade, que non se pode conseguir nesta vida e
por iso necesita dunha existencia duradeira que s posible coa inmortalidade.
As pois, a inmortalidade da alma comprndese mellor se temos en conta que a razn ordnanos
alcanzar a virtude, a maior honradez posible, a perfecta adecuacin da nosa vontade lei moral. Pero o
cume da honradez xamais se pode conseguir nunha existencia tan limitada coma a nosa. O seu alcance
esixe unha duracin ilimitada, nun proceso indefinido de axuste inmortalidade.
12

A existencia de Deus. A unin de virtude e felicidade constite o supremo ben para o ser humano.
Virtude a adecuacin da mia accin deber. A existencia de Deus presuponse como garanta do
enlace entre virtude e felicidade. A persoa virtuosa renuncia felicidade, pero faise digno dela e Deus
garnteo. Neste mundo non se pode alcanzar a felicidade permanente.

Por iso, o ser humano s pode alcanzar a felicidade e o supremo ben se Deus existe. Por outra parte, Kant
xustifica a existencia de Deus destacar a enorme diferenza que existe entre ser e deber ser se, tanta que esixe
a existencia de Deus como realidade na que o ser e o deber se identifican. Deus un ideal de perfeccin que o
ser humano pretende parecerse. Deus o ideal para o obrar humano.

PRIMACA DA RAZN PRCTICA EN KANT

Os postulados da razn prctica, amplan o coecemento? Sen dbida, contesta Kant na Crtica da razn
prctica, pero s en sentido prctico. O problema ltimo consistir pois, en decidir a cal das das modalidades
da razn corresponde a primaca. Kant non ten dbidas, a primaca pertence a razn prctica: O interese
mesmo da razn especulativa condicionado e s no uso prctico est completo.
Trtase de facer ciencia moral paralelamente a ciencia natural. Acaba as a sa segunda crtica, a Crtica da
razn prctica: Das cousas enchen o nimo de admiracin e respecto, sempre novos e crecentes, canto con
mis frecuencia e aplicacin se ocupa delas a reflexin: o ceo estrelado enriba de min (o coecemento) e a lei
moral (a liberdade) en min.
5. RELACIN DO AUTOR CON OUTRAS CORRENTES FILOSFICAS E OUTROS AUTORES
Vimos que a grandeza de Kant reside na sa anlise crtica do legado filosfico que recibe, racionalismo e
empirismo, facndoos cristalizar nunha teora do coecemento que os sintetiza e supera. Podemos establecer
tamn outras relacins:

Dereitos humanos: Kant o seu primeiro precedente, ao falar da necesidade de crear un dereito
universal que conduza paz mundial e protexa todas as persoas, marxe do seu pas de nacemento e da
sa condicin social, facendo respectar a sa dignidade humana.

Teora da xustiza: corrente actual que busca o reparto dos recursos dunha sociedade de modo mis
igualitario, basendose nas calidades do ser humano que defende Kant: dignidade, autonoma e
imparcialidade.
Rousseau: ao igual que Newton nas ciencias, Kant di que Rousseau foi o primeiro en descubrir, baixo as
diferentes culturas e condicins de vida, a natureza universal do ser humano e da sa sociedade.

Marxismo: herda a crtica de Kant metafsica, o que Ile permite analizar a economa poltica de modo
cientfico, e o esprito ilustrado, que o empuxa a rebelarse contra unha razn que na sociedade capitalista
aliena o ser humano e mantn unha sociedade inxusta. Comparte tamn a visin e a esixencia da dignidade
humana de Kant. Por outra parte, ademais o instaurador da dialctica.

Idealismo: a filosofa kantiana explica que o suxeito coece a travs do filtro das sas capacidades
mentais. O seu alumno Fichte d un paso mis e defende que a realidade unha creacin da mente do
suxeito. Kant denunciou esta interpretacin como unha traizn ao seu pensamento. Hegel levar o
idealismo ao seu nivel mis alto, explicando que o entendemento pode coecer a verdade absoluta, nun
novo xiro racionalista.

Nietzsche: entende a razn ilustrada como vontade de poder, unha forza que nos dirixe cara a expansin
e o dominio. Pero esta razn kantiana que busca controlar o mundo grazas ao coecemento non ten en
conta que a vida irracional.

Escola de Frankfurt: este grupo de pensadores do sculo XX recolle a crtica de Nietzsche e fai fincap na
13

sobrevaloracin da razn por parte de todos os filsofos ilustrados e no seu resultado; a busca do progreso
constante e imparable do coecemento levounos a dominar e cousificar a natureza e os outros seres
humanos. unha razn instrumental.
6. VALORACIN GLOBAL DO PENSAMENTO DE KANT
O pensamento de Kant marca un punto de inflexin na historia da filosofa. Por unha parte pon en
marcha a revolucin copernicana da filosofa moderna ao descubrir o papel do suxeito no acto de
coecer. Movido polos ideais ilustrados, deixa claro que deber de cada un cumprir con ese papel e
iluminarnos, humanizarnos, en lugar de deixarnos levar por instancias externas.
Por outra parte, Kant crea o fundamento de toda a filosofa contempornea. O pensamento
hegeliano arrinca da sa obra, que sa vez a estrutura bsica da filosofa de Marx. No sculo XX a
sa influencia dixase sentir con forza en mltiples autores e campos do saber, desde a astronoma ata o
dereito, pasando pola teora do coecemento ou a filosofa da ciencia.

14