UVOD

Ono po emu je porodica drugaija od svih ostalih drutvenih grupa jeste to

da ona nastaje raanjem. Kada je rijel o adopciji, to jest usvajanju,
podraava se prokreacijska veza. U oba sluaja prokreacija je osnova
odnosno temelj za uspostavljanje najjaeg srodnikog odnosa-odnos
direktnog krvnog srodstva izmeu roditelja i njihove djece. Pod srodstvom se
podrazumijeva obiajem ili pravom priznati obiteljski odnos ili skup
ekonomskih, moralnih, religioznih, krvnih odnosa izmeu dva ili vie lica.
Srodstvo zahvaa mnogo iri socioloki okvir od obitelji, a posebno od braka.
Ono podrazumijeva sve one koji su meusobno povezani podrijetlom,
brakom ili usvajanjem, ali i na druge naine kao to su srodstvo po krtenju i
sl. Dakle, srodstvo je takva vrsta drutvenog odnosa koja se uspostavlja na
bazi stvarnog ili zamiljenog porijekla od zajednikog predka. Neovisno o
kojoj osnovi nastaje, srodstvo je jedan trajan odnos koji prevazilazi ivote
kako pojedinca, tako i generacije. Socijalna antropologija u srodstvu vidi prvi
oblik drutvene strukturalizacije, a u srodnikom grupisanju prve oblike
drutvenosti.

1. OSNOVNE KARAKTERISTIKE I SISTEMI SRODSTVA

Antropolog Majer Fortis srodstvo opisuje na sljedei nain:
- Ono se uvijek odnosi na jednu empirijski odvojenu skupinu koja moe lako
da se ustanovi u svim ljudskim zajednicama. To znai da je srodstvo jedna od
malobrojnih univerzalnih principa konstruisanja ljudskih odnosa u zajednici.
- To je skupina koja ima afektivne, moralne, pravne i praktine odnose, a nije
samo skupina genealokog prepoznavanja.
- Srodstvo je vorni mehanizam i krucialni odnos meu generacijskog
kontinuiteta i socialne repredukcije.
Srodniki sistemi sastoje se iz etiri elementa. To su:
1. Nain raunanja srodstva
2. Srodnika terminologija
3. Pravila i obiajno ponaanje prema srodnicima
4. Forme grupisanje srodnika
Iako se srodstvo bioloki zasniva na injenici roenja, odnosno porijekla
prema krvi, pogreno je smatrati da je srodstvo u bilo kom svom elementu
prirodno , bioloki dato. Krvna veza ili veza porijekla predstavlja samo
temelj na kojoj zapoinje drutveno-kulturni proces prepisivanja srodstva i
ono u potpunosti zavisi od nahoenja zajednice, a ne od konkretnih biolokih
injenica.
Zbog toga se u praksi esto deava da bioloka vezanost nee biti i
drutveno-kulturno priznata kao veza srodstva, i daleko ee da veza koja
nema nikakvu bioloku osnovu bude priznata za najjau srodniku vezu. Ova
injenica navela je jednog od najveih antropologa na zakljuak da u osnovi
postoje dvije vrste srodstva. Prvo je sistem genealokih odnosa to jest
odnosa prema porijeklu koja se injenica moe pratiti unazad do treeg ili
etvrtog koljena. Drugi srodniki sistem je onaj koji se nadograuje na
predhodni, ali na taj nain da drutvena zajednica vri razne vrste
intervencija u prirodni sistem u zavisnosti od toga koji je nain raunanja
srodstva usvojen.

2. VRSTE SRODSTVA

U svim drutvenim zajednicama do sada mogu se sresti etiri vrste srodstva:

1. Srodstvo prema krvnom porijeklu
2. Tazbinsko srodstvo prema braku
3. Duhovno srodstvo poznato kao kumstvo
4. Srodstvo prema zakono koje se deava u sluaju usvajanja djece, ili pak u
sluaju ponovne udaje ili enidbe, kada djeca izpredhodnih brakova
dobijajunove zakonske roditelje, odnosno roditelji djecu.
Svaki pojedinac svojim raanjem objektivno stupa u odnos sa najmanje dvije
srodnike grupacije ljudi, odnosno srodnike po majinoj i po oevoj liniji. Kada
je rije o zajednici koja priznaje srodstvo po obe linije govorimo o
bilateralnom srodnikom sistemu. Kada se priznaje samo srodstvo po majci
rije je o matrilinearnom srodnikom sistemu, a kada se priznaje samo oeva
linija, govorimo o patrilinearnom srodnikom sistemu. U jugoslovenskim
krajevima je do sredine 19 vijeka bila prisutna porodina zadruga po mukoj
liniji. ene su do udaje pripadale oinskoj srodnikoj grupi, i kada umru
njihovu imovinu je nasljeivala rodbina po oevoj, a ne po muevljevoj liniji.
Osnovna i univerzalna sredstva razmjene izmeu grupa su: jezik, dobra ili
stvari i ene. U svakom srodnikom sistemu postoje etri srodnika poloaja:
otac-mu, majka-ena, sin-brat i kerka-sestra. Ova etiri poloaja ine
strukturu nuklearne porodice.
2.1 ZAKON KONTRAKCIJE SRODNIKIH ODNOSA
Evoluciona teorija dokazuje da linija evolucije srodnikih grupa vodi do
najirih okupljanja do sve uih jedinica da bi krajnja taka tog evolutivnog
kretanja bilo kontrakcija ili redukovanje srodnikog odnosa do inokosne
individualne porodine jedinice. Kada je rije o fazama procesa suavanja,
prema Morgan-Engelsovom shvatanju osnovne su:
1. Porodica krvnog srodstva
2. Puna lua porodica
3. Sindijazmika porodica
3

4. Patrijarhalna porodica
5. Monogamna porodica

Dirkemova evoluciona ljestvica svodi se na:

1. Armorfni egzogamni klan
2. Izdifirencirani patri-matrilinearni klan
3. Agnatska porodica
4. Patrijarhalna porodica
5. Brana porodica
Dva su bitna istorijska momenta urazvoju i djelovanju srodnikih
struktura u drutveno-kulturnim sistemima. Prvi je pretvaranje gensaklana u odreeni oblik izdvojenih velikih porodica. to se deava u
periodu nastanka prvih antikih gradova. Drugi se deava u procesu
formiranja graanskog drutva koje u ime individualnih interesa ukida
drutvenu hijerarhiju o porijeklu koje je pojedince i itave skupine
dijelila po tome kojoj plemenitoj lozi pripadaju. Srodniko povezivanje
se razlikuje od svih drugih po tome to ima nedobrovoljni i nevojni
karakter, odnosno pretpostavlja jednu vrstu prinudne veze pojedinaca
iju obaveznost ne mogu izbjei dok su ivi, a po tom obaveze prelaze
na njihove potomke. Moe se rei da socioloki gledano, srodstvo
pripada zatvorenom tipu drutvenog grupisanja.

3. SRODSTVO U MODERNOM DRUTVU

Sociolozi koji su razmatrali kompleks inilaca koji dovode do nastanka
moderne porodice u okviru evolucione paradigme smatraju da je
moderna porodica, kao krajnja karika u lancu kontrakcije, ustvari
grupa izolovana od ireg srodnikog zalea, tj. grupa koja na neki nain
ukida ovo zalee. T.Parsons je tvrdio da nuklearna porodica zbog
potrebe prilagoavanja slobodnom tritu i industrijskom radu mora da
se odrekne pripadanja i pokornosti irem srodnikom okruenju, i to u
toj mjeri da ona kao srodniki atom postaje centar povezivanja i
4

privlaenja drugih srodnikih monada.Formiranje nezavisne srodnike

jezgre u vidu nuklearne porodice ima revolucionarni karakter za
moderno drutvo jer oznaava vii prag slobode kako pojedinaca tako i
same porodice od obaveza srodnikog reciprociteta.
Istraivanja porodica vie srednje klase u ikagu 1970.-ih, pokazala su
da su proirene srodnike grupe porodica viih slojeva bile bolje
adaptirane na ivot u gradu od nuklearnih, koje poinju da dominiraju
tokom dvadesetog vijeka.
Izolovanost nuklearnih porodica nije pronaena ni u sluaju porodica
radnike klase u Europi . Naprotiv, istraivanja su pokazala da
odravanje srodnikih odnosa pomae lakem preivljavanju ovih
porodica, barem kada je u pitanju zapoljavanje pojedinih lanova. To
su injenice zbog kojih se sa Parsonsom ne slau veinu autora kada je
u pitanju potpuna izolovanost modernih nuklearnih porodica.
4. SRODSTVO KAO SOCIJALNI KAPITAL
Pojam socijalnog kapitala u drutvene nauke ulazi 80-tih godina, i
shavata sve kao veza izmeu porodice, lokalne zajednice i drutva koja
obezbjeuje red i kontrolu u drutvu. Objanjenje ovog pojma razlikuje
se u dva drutvena konteksta: u zapadnim razvijenim demokratijama,
socialni kapital ima vie vrijednosnu i politiku dimenziju, dok u
zemljama post-socijalisotike tranzicije socialni kapital se povezuje sa
djelovanjem sektora neformalne ekonomije. U ovom posljednjem vidu
socialni kapital se odnosi na materijalnu i nematerijalnu uzajamnost,
grupne ritualizovane kontakte ili individualizovane intimne veze, te
ustanovljenim savremenim drutvima ima pozitivno i negativno
znaenje. Ova dvojnost sadrana u djelovanju socialnog kapitala
srodnike mree jasno se potvrdilo u situaciji ekspanzije, proirenih
porodica u Srbiji na poetku drugog milenijuma. Ratne okolnosti te
generalno osiromaenje stanovnitva onemoguili su mnogim branim
i porodinim zajednicama da dou do sopstvenog stanbenog smjetaja.
To je prisililo mlade brane parove da prihvate smijetaj u roditeljskim
domovima, to je dovelo do naglog porasta u brojnosti ovih
domainstava u Srbiji. Ovaj trend promjena zahvata srodnike odnose i
mnogo manjim drutvima. Kada govorimo o socijalnom kapitalu ne bi
trebalo izgubiti iz vida injenicu da se ova vrsta odnosa sve vie
pomjera od srodnika ka drugim manjim prinudnim interakcijama, kao

to su prijateljske grupe ili lokalne asocijacije u kojima moderne

porodice mogu da oekuju drutvenu podrku i solidarnost.
5. INCEST TABU I MODERNA PORODICA
Jasno je da odnos srodstva poiva na principu ukljuivanja odnosno
iskljuivanje pojedinaca ili ak itavih linija (loza). Kada je rije o
srodstvu ovo ukljuivanje, odnosno iskljuivanje pojedinaca i grupa
oznaava se kao endogamija odnosno egzogamija. Endogamija je
potpuno zatvorena grupa srodnika tako da se proces reprodukcije vri
unutar same grupe. Egzogamija je suprotan princip i grupa se obnavlja
tako to sebi prikljuuje nove lanove, najee ene.
I jedna i druga su zapravo stvar stepena, jer kako granice srodnikih
skupina sa modernim razvojem blijede i iezavaju, tako i podjela
srodnikih grupa na egzogamne i endogamne prestaje da ima vanost.
Razmjena izmeu srodnikih grupa poiva na principu grupisanja koji je
univerzalan i prema mnogim antropolozima predstavlja pravilo svake
drutvene i kulturne zajednice. To je pravilo incest tabua ili zabrane
rodoskrbnua. Uvoenje zabrane incesta je prvobitni kultuni in koji
praljudske zajednice uvodi u kulturno i socijalno postojanje i poredak.
Pravilo zabrane incesta zabranjuje sexualno openje, a time i
reprodukciju izmeu mukarca i ene koji pripadaju istoj srodnikoj
grupi ili vode porijeklo od istog predka. U ranijim nerazvijenim
zajednicama prekraj zabrane incesta uvijek je dovodio do izuzetno
tekih sankcija po prekrioce, dok se u savremenim pravnim sistemima
ovo djelo razliito tretira. Dok su u starija vremena antropolozi vjerovali
da iza ove zabrane postoje neki objektivni antoloki uzroci u smislu
genetskih posljedica na potomstvo, danas je preovladalo miljenje da
je rije o isto socijalno-kulturnoj zakonitosti odnosno pravilu kojim se
zapravo regulie socijalni ivot zajednice. Ovo pravilo poznaje izuzetke
od kojih su najpoznatija dva: sluaj sa kraljevskim porodicama u
drvnom Egiptu i kod vladara Inka u Peruu. U oba sluaja zabrana nije
vaila za lanove kraljevske porodice gdje se incistirala na brakovima
izmeu roene brae i sestara, radi produenja loze. Sigmind Froid je
incest predstavio kao univerzalnu dramu odrastanja djeteta u modernoj
civilizaciji. Konflikt je specifikao prema pojmu. Muko dijete pati od
edipovog kompleksa krivice, jer eli incestuozni odnos sa svojom
majkom, koju jedino moe da posjedjuje njegov otac zbog ega se
dijete plai oca i ne uspjeva da s njim uspostavi normalne odnose
6

komunikacije. Kada je rije o enskom djetetu ovaj konflikt je blae

izraen, budui da se ensko dijete suprostavlja majci elei
incestuozni odnos sa ocem. Meutim kako otac nespostavlja
odbrandbeni autoritarni stav prema enskom dijetetu, kod djevojica
ne dolazi do razvoja jakog ega te konflikt slabi tokom vremena. Ova
konflikt se naziva elektrin kompleks. Miel Puko ima sasvim obrnutu
tezu u odnosu na Froida, koji je svoju teoriju postavio na kraju 19.-tog
vijeka. Umjesto da porodica zauzdava sexualnost i krenje incesta ona
ga naprotiv provocira. Fuko pristupa sexualnosti sa stanovita moderne
matrice javnog diskurska smatrajui da naroito sexualni diskus i
znanja o sexualnosti u modernim drutvima slue kao primarna
podloga za uspostavljanje odnosa moi i dominacije nad ljudima. On
smatra da porodicu u njenom modernom smislu ne treba shvatiti kao
drutveni, privatni i politiki sklop zdruivanja koji iskljuuje ili makar
zauzdava sexualnost te od nje zadrava samo korisne funkcije, to jest
bioloku reprodukciju.

ZAKLJUAK
Iz navedenog moemo zakljuiti da je srodstvo jedna univerzalna
povezanost drutvenih odnosa izmeu srodnika, koja je donekle
nedobrovoljna, i prinudna jer nastaje roenjem, i traje sve do smrti,
kada prelazi na potomke. Antropolozi smatraju da je srodstvo jedan od
prvih oblika ljudske povezanosti i drutvenih odnosa,te nain njegova
raunanja zavisi od pojedinih kultura, ali i perioda ljudskog postojanja.
Moemo zakljuiti da u osnovi postoje mnogo vrsta srodstva, a ona
najpriznatija su : srodstvo prema krvnom porijeklu, tazbinsko srodstvo
prema braku, duhovno srodstvo poznato kao kumstvo, koje je kod nas
priznato u crkvi, krtenjem, i srodstvo prema zakonu koje nastaje
adopcijom odnosno usvajanjem djece. Iako se u povijesti srodstvu nije
pridavalo mnogo panje, mnogi savremeni autori istrauju upravo ovu
vrstu drutvenih odnosa, koja je prisutna u svim ljudskim zajednicama
u povijesti .