ROZWJ UKADU NERWOWEGO

Rozdzia 9

Ukad nerwowy jest ukadem plastycznym. Jego wzrost oraz zachodzce w nim zmiany s odpowiedzi na determinujcy go
program genetyczny oraz jego interakcje ze rodowiskiem.
Rozwj ukadu nerwowego ma trzy kluczowe aspekty:
1.
2.
3.

swoj ogromn zoono oraz niezwyko

ogromny wpyw dowiadczenia
powane konsekwencje wszelkich zakce

I. Etapy rozwoju ukadu nerwowego

- wszystko zaczyna si od zygoty. ZYGOTA jest pojedyncz komrk powsta z poczenia jaja z plemnikiem
-> zygota ulega podziaowi na dwie komrki potomne, te ulegaj dalszym podziaom, itp.
Dlaczego wic ten podzia nie koczy si powstaniem masy niezrnicowanych komrek?
Co sprawia, e dzielce si komrki daj pocztek rnym organom?
Konieczne do tego s trzy rzeczy:
- komrki musz si rnicowa
- komrki dotrze musz do przeznaczonych im miejsc oraz dostroi si z otaczajcymi je komrkami tworzc
poszczeglne struktury
- komrki ustanowi musz odpowiednie zwizki funkcjonalne z innymi komrkami
Rozwijajce si komrki ukadu nerwowego osigaj wszystkie te rzeczy w piciu etapach:
-

powstanie pytki nerwowej

namnaanie komrek nerwowych (proliferacja nerwowa)
migracja i agregacja
wzrastanie aksonw i tworzenie si synaps
mier neuronw i reorganizacja synaps

1. Powstanie pytki nerwowej

PYTKA NERWOWA (neural plate) to niewielkie zgrubienie w rodkowej czci ektodermy na grzbietowej powierzchni
rozwijajcego si podu, ktre daje si zauway trzy tygodnie po zapodnieniu. Wyksztacenie si pytki nerwowej
to pierwszy wany etap rozwoju ukadu nerwowego.
- ektoderma to najbardziej zewntrzna warstwa komrek rozwijajcego si podu. Pod ni znajduje si
mezoderma (czyli warstwa rodkowa), a pod mezoderm znajduje si endoderma (czyli warstwa
najbardziej wewntrzna). Te warstwy komrek nazywa si te czsto blaszkami zarodkowymi. Kada
z blaszek zarodkowych jest prekursorem pewnego typu rozwijajcych si narzdw.
Po wyksztaceniu si pytka nerwowa wbrzusza si w jej rodkowej czci tworzy si wgbienie nazywane
rynienk nerwow (neural groove). Brzegi tego wbrzuszenia z czasem cz si i nastpuje ich fuzja, czego
wynikiem jest powstanie cewy nerwowej (neural tube). Wntrze cewy nerwowej z czasem przeksztaca si w
komory mzgu i kana rdzeniowy.
Nie dalej ni 40 dni po zapodnieniu w przedniej czci cewy nerwowej zauway daje si trzy wybrzuszenia.
Wybrzuszenia te z czasem rozwijaj si w przodomzgowie, rdmzgowie i tyomzgowie.
- pierwsze komrki w rozwijajcym si podzie s totipotencjalne, czyli potrafi przeksztaci si
w kady rodzaj komrek dorosego organizmu. Inne ich okrelenie to komrki macierzyste.
- po powstaniu pytki nerwowej komrki macierzyste tworzcej j ektodermy trac cz swojej
wszechstronnoci. Przeksztacaj si one w pluripotencjalne komrki macierzyste, czyli komrki
macierzyste mogce przeksztaci si w niektre, lecz nie wszystkie rodzaje komrek dorosego
organizmu. Komrki pytki nerwowej s wic nerwowymi komrkami macierzystymi (mog si one
przeksztaci w kady rodzaj komrek ukadu nerwowego, ale nie inny typ komrek, np. wtroby).
Rozwj pytki nerwowej zdaje si by wywoywany przez sygnay chemiczne pynce ze znajdujcej si poniej
mezodermy.
- tkanka pobrana z grzbietowej mezodermy jednego embriona i transplantowana pod brzuszn ektoderm
innego prowadzi do wyksztacenia si dodatkowej pytki nerwowej na brzusznej powierzchni organizmu
gospodarza.
- w 1980 roku Kollar i Fisher dokonali transplantacji mezodermy myszy, ktra normalnie
przeksztaciaby si w jej pyszczek do podu kury, a dokadniej pod jej warstw ektodermaln.
Operacja ta doprowadzia do tego, e kurze wyrosy zby! Jest to niezwyky przykad takiej
chemicznej indukcji rozwojowej.
2. Namnaanie komrek nerwowych (proliferacja nerwowa)
Gdy brzegi rynienki nerwowej pocz si i nastpi ich fuzja dajc pocztek cewie nerwowej, komrki tak
powstaej cewy zaczynaj si namnaa (nastpuje ich proliferacja).
- namnaanie si komrek nerwowych zachodzi w charakterystycznej kolejnoci (ma swoist dla siebie
sekwencj rozwojow), a nie rwnoczenie i po rwno w kadej czci cewy.
- wikszo podziaw komrkowych zachodzcych w cewie nerwowej ma miejsce w okolicach komr
mzgowych (tak zwanej strefie przykomorowej). STREFA PRZYKOMOROWA to oczywicie obszar
przylegajcy do komr mzgowych, ktre s wypenione pynem i znajduj si w przedniej czci cewy
nerwowej.

Pinel 1

3. Migracja i agregacja
A. Migracja
Wikszo podziaw komrkowych zachodzcych w cewie nerwowej ma wic miejsce w strefie
przykomorowej. Co dzieje si jednak z tak powstaymi nowymi komrkami nerwowymi?
=> komrki te migruj do odpowiednich, przeznaczonych im obszarw
W migracji tej nowopowstaym komrkom pomaga tymczasowa sie komrek glejowych, zwana
glejem promienistym (radial glial cells). GLEJ PROMIENISTY jest przejciow form gleju obecn
w rozwijajcej si cewie nerwowej, ktra po odegraniu swojej roli przeksztaca si w zwyke
komrki glejowe.
- migrujce neurony przemieszczaj si gwnie na zewntrz wzdu wypustek gleju
promienistego do odpowiednich dla siebie lokalizacji
-> zachodz jednak rwnie znaczce migracje dywergentne (tangential migrations),
czyli migracje komrek pod ktem prostym do wypustek gleju promienistego
Pierwsze komrki nerwowe powstae na etapie proliferacji nerwowej migruj do strefy
poredniej (intermediate zone) powikszajcej si cewy nerwowej.
- gdy strefa porednia jest ju dobrze ustanowiona, niektre z migrujcych komrek tworz
dodatkow warstw pomidzy stref przykomorow a stref poredni
-> komrki migrujce do tej strefy podprzykomorowej (subventricular zone)
przeksztacaj si z czasem w komrki glejowe lub komrki wstawkowe.
- w przodomzgowiu przez te ustanowione ju warstwy przeciska zaczynaj si
nowe komrki tworzc warstw komrek nazywan pytk korow (ktra z czasem
rozwija si w kor mzgow)
- komrki ostatniej (najgbszej) z szeciu warstw kory nowej jako pierwsze
docieraj do miejsca swojego przeznaczenia, wic komrki tworzce warstwy
wysze musz przeciska si przez te istniejce ju, aby dotrze do swoich celw
-> to tak zwany odwrotny wzorzec rozwoju kory mzgowej (inside-out
pattern of cortical development)
Kiedy migracja komrek jest ju zakoczona, komrki pozostajce w strefie przykomorowej
przeksztacaj si w KOMRKI EPENDYMY (rodzaj komrek glejowych), ktre tworz wycik
komr mzgowych i kanau rdzeniowego.
Umiejscowiona grzbietowo do cewy nerwowej znajduje si struktura zwana GRZEBIENIEM NERWOWYM (neural
crest), utworzona z komrek, ktre oderway si od cewy nerwowej podczaj jej tworzenia.
- komrki grzebienia nerwowego przeksztacaj si w neurony i komrki glejowe obwodowego
ukadu nerwowego (PNS)
-> wiele z nich pokonuje wiec znaczce odlegoci podczas swoich migracji
Co wskazuje migrujcym komrkom miejsce ich przeznaczenia?
- ma to raczej zwizek z otaczajc je tkank (czyli medium, przez ktre komrki migruj) ni z
informacj zawart w samej komrce
-> komrki przeszczepione z jednej czci grzebienia nerwowego do innej jego czci
podejmuj szlak migracji charakterystyczny dla swojej nowej lokalizacji!
- odkryto wiele substancji chemicznych wskazujcych drog migrujcym neuronom
poprzez ich przyciganie lub odpychanie
B. Agregacja
Po pocztkowej migracji komrki nerwowe musz zestroi si z innymi, dokona waciwej konfiguracji
z neuronami, ktre wyemigroway do tych samych obszarw, aby utworzy waciwe struktury ukadu
nerwowego.
- zarwno w migracji, jak i agregacji komrek nerwowych udzia bior tak zwane substancje adhezyjne /
czsteczki adhezji komrkowej (cell-adhesion molecules, CAMs), ktre znajduj si na powierzchni
neuronw i innych komrek
-> posiadaj one zdolno rozpoznawania danego typu czsteczek na powierzchni innych
komrek i przylegania do nich
4. Wzrost aksonu i tworzenie si synaps
Po migracji komrek nerwowych do waciwych im miejsc przeznaczenia i ich agregacji (zestrojenia si,
skonfigurowania) w odpowiednie struktury nerwowe wyrasta zaczynaj z nich aksony i dendryty.
- takie rosnce aksony i dendryty okrelamy wspln nazw projekcji (projections). Tak wic rosnce projekcje
neuronw dotrze musz do waciwych sobie celw
Jak one to robi?
- na kadym zakoczeniu wzrastajcego aksonu lub dendrytw znajduje si struktura zwana stokiem
wzrostu (growth cone)
-> kady STOEK WZROSTU wyposaony jest w kurczce si i rozkurczajce cytoplazmatyczne
wypustki nazywane filopodiami. Kurczc si i rozkurczajc powoduj one ameboidalny ruch
rosncego aksonu, s jak palce szukajce po ciemku waciwej drogi.
Dla wyjanienia sposobu, w jaki stoki wzrostu znajduj waciw drog do przypisanych im struktur
zaproponowano trzy hipotezy:
- hipotez powinowactwa chemicznego (chemoaffinity hypothesis)
- hipotez matrycy chemiczno-mechanicznej (blueprint hypothesis)
- hipotez gradientu topograficznego (topographic gradient hypothesis)
Pinel 2

A. Hipoteza powinowactwa chemicznego

Na podstawie swoich klasycznych eksperymentw przeprowadzonych na pocztku lat 40tych dotyczcych
wzrastania aksonw w ukadzie wzrokowym aby (klasyczne badania nad regeneracj) ROGER SPERRY z California
Institute of Technology zaproponowa hipotez powinowactwa chemicznego rozwoju aksonw.
- przeci on nerw wzrokowy aby, dokona rotacji jej gaki ocznej o 180 i czeka, a komrki zwojowe
siatkwki (ktrych aksony tworz nerw wzrokowy) zregeneruj si (u ab regeneruj si one, u ssakw
a wic i ludzi - nie).
- po regeneracji za gow aby porusza przynt obserwujc co si stanie. aba zauwaya przynt
i zaatakowaa j, jak gdyby znajdowaa si ona z przodu, co wskazywao, e obrcone oko spostrzegao
wiat do gry nogami (czyli e w percepcji wzrokowej te zasza rotacja o 180).
- dokadnie to samo odnosio si do ab, ktrym obrcono o 180 oczy, ale ktrym nie przecinano nerww
wzrokowych
- rezultaty te byy mocnym behawioralnym dowodem, e kada komrka zwojowa siatkwki odrosa
do tego samego miejsca pokrywy wzrokowej, z ktr pierwotnie bya poczona, pomimo zmiany
pooenia.
Roger Sperry wysun hipotez, e
1. kada powierzchnia postsynaptyczna w ukadzie nerwowym wytwarza specyficzny znacznik chemiczny
2. kady rosncy akson przycigany jest przez taki znacznik do swojego postsynaptycznego celu zarwno
podczas rozwoju ukadu nerwowego jak i jego regeneracji
Dwa wane odkrycia dostarczyy dodatkowego wsparcia dla hipotezy powinowactwa chemicznego:
- w niektrych przypadkach rozwijajce si neurony tworz poczenia ze swoimi normalnymi miejscami
docelowymi in vitro (czyli w kulturach tkankowych)
-> adne ze wskazwek przestrzennych, ktre mogyby wskazywa drog rosncym aksonom
in vivo (czyli w ywych organizmach) nie s obecne w kulturach tkankowych
- z zewntrzkomrkowej tkanki nerwowej udao wyizolowa si wiele substancji chemicznych, ktre
wybirczo przycigaj albo odpychaj stoki wzrostu
Niemniej jednak HIPOTEZA POWINOWACTWA CHEMICZNEGO nie potrafi wyjani trzech wanych faktw:
- dlaczego w niektrych przypadkach narzd przeszczepiony do nowego miejsca zostaje nieprawidowo
unerwiony
-> Whitelaw i Hollyday (1983) przeszczepili embrionowi kury dodatkowy segment udowy, tak e
prawidowa kolejno udo, ydka, stopa zastpiona zostaa sekwencj udo, udo, ydka, stopa.
Dodatkowy segment udowy unerwiony zosta przez aksony normalnie unerwiajce ydk.
- jak to si dzieje, e niektre aksony s w stanie pokonywa dokadnie t sam skomplikowan
i pozaptlan drog do swoich miejsc docelowych w kadym osobniku danego gatunku, zamiast poda
do niego bezporednio najkrtsz drog
- mamy za mao genw, eby kady neuron by w stanie wyprodukowa i uwolni swj wasny,
niepowtarzalny znacznik chemiczny
B. Hipoteza matrycy chemiczno-mechanicznej
Zgodnie z hipotez matrycy chemiczno-mechanicznej rozwijajcy si ukad nerwowy zawiera specyficzne szlaki
chemiczne lub mechaniczne, po ktrych wdruj rosnce aksony w drodze do swoich miejsc docelowych.
PIERWOTNE STOKI WZROSTU (pioneer growth cones) s pierwszymi stokami wzrostu wdrujcymi po danym szlaku
rozwijajcego si ukadu nerwowego. Uwaa si, e odnajduj one waciw drog wchodzc w interakcje z
substancjami adhezyjnymi (CAMs) komrek znajdujcych si na ich szlaku.
- wdrujce za nimi stoki wzrostu poruszaj si po prostu po ich ladach
- tendencja rosncych aksonw do wdrowania po ladach aksonw wczeniej idcych danym szlakiem
nazywa si fascykulacj (fasciculation)
HIPOTEZA MATRYCY CHEMICZNO-MECHANICZNEJ nie potrafi jednak wyjani zdolnoci niektrych rozwijajcych si
aksonw odnajdywania waciwych sobie miejsc przeznaczenia in vitro. Nie jest w stanie rwnie wyjani faktu,
e niektre rosnce aksony umiej odnale waciwe sobie miejsca docelowe in vivo, gdy pocztkowe miejsca
wzrostu aksonw zostay chirurgicznie zmienione.
- Lance-Jones i Landmesser (1980) wycili may segment rdzenia krgowego z embriona kury, obrcili go
o 180 i wszczepili z powrotem do tego samego embriona. Rosnce aksony podocieray jednak do
prawidowych, pierwotnie im przeznaczonych odcinkw mini pomimo zmiany pooenia.
C. Hipoteza gradientu topograficznego
Znaczna cz aksonw rosncych w rozwijajcym si ukadzie nerwowym wysya projekcje z jednej konfiguracji
topograficznej komrek nerwowych do innej takiej konfiguracji.
- przy czym neurony jednej z takich konfiguracji wysyaj projekcje do innej zachowujc te same relacje
topograficzne (relacje przestrzenne) jakie istniay w pocztkowym ukadzie neuronw
-> mapa topograficzna siatkwki jest w peni zachowana na powierzchni pokrywy wzrokowej
Pocztkowo uwaano, e za integralno relacji przestrzennych (topograficznych) w rozwijajcym si ukadzie
nerwowym odpowiedzialne jest punktowe powinowactwo chemiczne (czyli cise przyporzdkowanie do siebie
danych neuronw). Badania nad rozwijajcym si ukadem wzrokowym krgowcw doprowadziy jednak do
wysunicia hipotezy gradientu topograficznego.
- aksony, ktre wyrastaj z jednego zgrupowania neuronw (np. siatkwki) do innego (np. pokrywy
wzrokowej) organizuj swoje zakoczenia synaptyczne zgodnie ze wzgldnym pooeniem swoich cia
komrek na powierzchni wyjciowej (definiowanym przez dwa przecinajce si pod ktem prostym
gradienty)
Pinel 3

- zgodne z t hipotez jest odkrycie czsteczek, ktrych stenie zmienia si zgodnie z pewnym
gradientem zarwno na powierzchni siatkwki, jak i pokrywy wzrokowej
Poparcie hipotezy gradientu topograficznego pochodzi z bada rozwojowych oraz eksperymentw nad
regeneracj komrek nerwowych.
- w badaniach nad rozwojem ukadu wzrokowego odkryto, e poczenia synaptyczne midzy oczami
a pokryw wzrokow s ustanawiane na dugo przed osigniciem przez nie swojego penego rozmiaru.
Jako e oczy i pokrywa wzrokowa rozwijaj si w rnym tempie pierwotne poczenia synaptyczne
przemieszczaj si obejmujc inne neurony pokrywy, tak e siatkwka jest zawsze wiernie
odwzorowana na powierzchni pokrywy niezalenie od zmieniajcych si rozmiarw.
- w badaniach nad regeneracj ukadu wzrokowego dokonywano sekcji (przecicia) nerww wzrokowych
dojrzaych ab i ryb, po czym oceniano wzorzec (organizacj) ich regeneracji, przy czym oceny tej
dokonywano po zniszczeniu czci siatkwki lub pokrywy wzrokowej. W obu przypadkach odrastajce
aksony nie czyy si z neuronami, z ktrymi wczeniej tworzyy synapsy (czego mona by oczekiwa
zgodnie z hipotez powinowactwa chemicznego i matrycy chemiczno-mechanicznej), lecz tworzyy sie
pocze na dostpnej powierzchni w wysoce uporzdkowany sposb.
D. Wzrost aksonu i tworzenie si synaps: zakoczenie
aden pojedynczy mechanizm nie jest w stanie wytumaczy wszystkich przypadkw, gdy rosnce aksony
poprawnie znajduj drog do waciwych sobie punktw docelowych.
- gwn si naprowadzajc wydaje si jednak potencja adhezyjny stokw wzrostu (czyli to, e
mog by one przycigane, adhezja = przyciganie) wzgldem specyficznych sygnaw chemicznych
wysyanych przez ich punkty docelowe
-> istniej jednak dobrze udokumentowane przypadki, gdy stoki wzrostu poruszaj si po
wyjtkowo zawiych szlakach wrd otaczajcych je tkanek, prawdopodobnie orientujc si
za pomoc substancji adhezyjnych (CAMs) wydzielanych przez otaczajce je komrki
- zdolno rosncych aksonw do budowania gradientw topograficznych wymaga si wydaje istnienia
szczeglnych stopniowalnych sygnaw chemicznych wysyanych przez struktur docelow oraz
czuego na nie - aktywowanego gradientem - mechanizmu interakcji akso-aksonalnej.
5. mier neuronu i reorganizacja synaps
A. mier neuronu
MIER NEURONU jest wan i normaln czci rozwoju ukadu nerwowego. W trakcie tego rozwoju powstaje duo
wicej komrek ni konieczne (o ok. 50% za duo), przeyj tylko te, ktre s najbardziej sprawne w tworzeniu
synaps z innymi komrkami. Reszta zginie. Laureat Nagrody Nobla Gerald Edelman nazywa ten proces DARWINIZMEM
NERWOWYM (neural darwinism) tylko najlepiej dostosowane komrki przetrwaj.
Trzy przekonywujce odkrycia wspieraj hipotez, e mier rozwijajcych si neuronw spowodowana jest
przegraniem przez nie konkurencji o neurotrofiny ochronne substancje chemiczne wydzielane przez docelowy
dla danego aksonu neuron.
1. przeszczepienie dodatkowych struktur docelowych (segmentw ciaa lub organw) zmniejsza liczb
gincych komrek
- Hollyday i Hamburger (1976) przeszczepili embrionowi kury dodatkow koczyn, co
spowodowao, e obszary ruchowe unerwiajcej j kory zachoway wicej neuronw, ni
strona przeciwna
2. zniszczenie czci neuronw z obszaru rzutujcego swoje aksony do tej samej struktury docelowej
przed okresem mierci komrek zwiksza stosunek przeywajcych neuronw z pozostaej ich puli
3. zwikszenie liczby aksonw wstpnie unerwiajcych dan struktur zmniejsza stosunek
przeywajcych neuronw
CZYNNIK WZROSTU NERWW (nerve growth factor, NGF) by pierwsz wyizolowan neurotrofin. Od tamtego czasu
udao wyizolowa si wiele innych czynnikw wzrostu (czynnikw neurotroficznych/neurotrofin). Aktualnie
prowadzi si intensywne badania nad terapeutycznym zastosowaniem neurotrofin.
- czynnik wzrostu nerww (NGF) jest syntetyzowany i uwalniany przez struktury docelowe neuronw
wspczulnego ukadu nerwowego podczas okresu mierci komrek
-> jest on pobierany przez neurony wspczulne, przyciga je podczas ich wzrostu oraz
przyczynia si do ich przeycia
mier neuronw bya pocztkowo uwaana za proces bierny (nazywany nekroz) bez odpowiednich neurotrofin
neurony degeneruj si i umieraj. Dzi jest jednak jasne, e mier komrek w okresie rozwoju ukadu nerwowego
jest zazwyczaj procesem aktywnym (nazywanym apoptoz).
- brak odpowiednich czynnikw wzrostu uruchamia program genetyczny zawarty w jdrze neuronu, ktry
nakania neuron do popenienia samobjstwa (apoptozy - proces czynny)
- APOPTOZA jest duo bezpieczniejsza od nekrozy. Komrki nekrotyczne rozpadaj si wylewajc swoj
zawarto do pynu zewntrzkomrkowego. Skutkiem tego moe by potencjalnie grone zapalenie.
W komrkach apoptycznych DNA i inne wewntrzne struktury komrkowe s cite i pakowane do
otoczonych bon organelli. W tym przypadku adne zapalenie nie wystpi.
B. Reorganizacja synaps
Po mierci zbdnych lub nieprawidowych neuronw zwolnione przez nie miejsce na bonie komrki
postsynaptycznej zajmowane jest przez rozrastajce si zakoczenia synaptyczne pozostaych neuronw.
=> rezultatem mierci neuronw jest potna reorganizacja pocze synaptycznych
- reorganizacja synaps zerodkowuje docelowe zakoczenia kadego neuronu na mniejszej
liczbie komrek postsynaptycznych, czego skutkiem jest zwikszona selektywno
neurotransmisji
Pinel 4

II. Postnatalny rozwj ukadu nerwowego

Wikszo naszej wiedzy o rozwoju ukadu nerwowego pochodzi z bada nad zwierztami. W jeden sposb jednak
rozwj mzgu ludzkiego jest unikalny i poza spektrum bada porwnawczych
- ludzki ukad nerwowy rozwija si duo wolniej ni u gatunkw pozaludzkich, nie osigajc penej
dojrzaoci przed okresem pnej adolescencji
-> ostatni czci mzgu osigajc dojrzao jest kora przedczoowa; uwaa si, e
uczestniczy ona w przebiegu wielu wyszych zdolnoci poznawczych
1. Postnatalny rozwj ludzkiego mzgu
Postnatalny wzrost rozmiaru mzgu (a powiksza si on przed dorosoci czterokrotnie) nie wynika z rozwoju
i powstawania dodatkowych neuronw. Wydaje si, e za wzrost ten odpowiedzialne s trzy inne czynniki:
- synaptogeneza (czyli powstawanie nowych synaps)
- mielinizacja wielu aksonw
- postpujce rozgazianie si dendrytw
Za wyjtkiem kilku struktur (np. opuszki wchowej i hipokampa), w ktrych nadal powstaje wiele
nowych neuronw nawet w okresie dorosoci, wszystkie inne neurony budujce dorosy mzg s ju
waciwie rozwinite i na swoich miejscach w sidmym miesicu rozwoju prenatalnego.
Due zainteresowanie naukowcw skupio si na postnatalnym tworzeniu si synaps, poniewa liczba pocze
pomidzy neuronami na okrelonym obszarze mzgu zdaje si wysoko korelowa z analitycznym potencjaem tego
regionu (czyli im wicej synaps w danej lokalizacji, tym lepiej radzi ona sobie z przypisan jej funkcj).
- tu po narodzinach nastpuje wzrost tempa synaptogenezy na caym obszarze kory mzgowej, na
rnych obszarach jednak ma ona rny przebieg
-> np. w pierwotnej korze wzrokowej i suchowej nastpuje gwatowny rozwj pocze
synaptycznych w czwartym miesicu ycia, a maksymalna ich gsto wystpuje w sidmym
i smym miesicu (150% w stosunku do dorosoci), podczas gdy synaptogeneza w korze
przedczoowej zachodzi w stosunkowo staym tempie osigajc maksimum w drugim roku ycia
Proces mielinizacji rnych czci mzgu podczas jego rozwoju (co przyspiesza transmisj nerwow) zachodzi
wzgldnie rwnolegle do jego rozwoju funkcjonalnego
- mielinizacja obszarw czuciowych zachodzi w pierwszych miesicach po urodzeniu, mielinizacja
obszarw ruchowych zachodzi wkrtce potem, podczas gdy mielinizacja kory przedczoowej trwa
nadal w adolescencji
Wzorzec rozwoju gazi dendrytycznych zachodzi wedug wzorca pierwotnej migracji neuronw. Na czym to polega?
- podobnie jak komrki gbszych warstw kory docieraj na miejsce jako pierwsze, a idce po nich
komrki warstw pytszych musz si przez nie przeciska, wzrost gazi dendrytycznych zachodzi
najpierw w warstwach gbszych, potem pytszych
Zmiany zachodzce w mzgu podczas rozwoju postnatalnego mog mie charakter nie tylko rozwojowy, lecz
rwnie regresywny
- po osigniciu maksymalnej gstoci synaptycznej wystpuj okresy utraty synaps
- okresy utraty synaps zachodz w rnym czasie dla rnych struktur mzgu
-> np. gsto pocze synaptycznych w pierwotnej korze wzrokowej zmniejsza si do 3 roku
ycia, gdy osiga warto osoby dorosej; w korze przedczoowej utrata synaps zachodzi
jeszcze w adolescencji
Przyjmuje si, e nadprodukcja synaps ley u podstawy wikszej plastycznoci mzgu w modszym wieku
2. Rozwj kory przedczoowej
Kora przedczoowa przechodzi najduszy okres rozwoju z wszystkich czci mzgu. W badaniach nad ludmi z
uszkodzon kor przedczoow odkryto trzy rodzaje funkcji poznawczych, w ktrych kora przedczoowa wydaje si
uczestniczy:
- pami robocza, czyli okresowa dostpno informacji niezbdnej dla wykonania danego zadania
- planowanie i przeprowadzanie kolejnych sekwencji danej czynnoci
- hamowanie reakcji, ktre s w danej sytuacji nieodpowiednie (ale w innych mog by odpowiednie)
Dzieci midzy sidmym a dwunastym miesicem ycia (ale nie pniej) maj skonno do popeniania tak zwanego
bdu perseweracji (perseverative error).
- PERSEWERACJA jest tendencj do dalszego wykonywania poprawnej wczeniej reakcji, ktra jednak w
nowym kontekcie nie jest ju poprawna
Dlaczego?
Poniewa sie obwodw nerwowych kory przedczoowej nie jest w tym okresie jeszcze w peni rozwinita.
- badania nad rozwojem kory przedczoowej zapocztkowane zostay klasycznymi badaniami Jeana
Piageta nad rozwojem poznawczym u dzieci. W badaniach tych Piaget dostrzeg intrygujcy bd
popeniany przez siedmiomiesiczne dzieci. Dziecko patrzyo na zabawk, ktr nastpnie chowano za
jedn z dwch kotar. Nastpnie odczekiwano pewien czas i pozwalano dziecku sign po niewidoczn
zabawk. Prawie wszystkie dzieci niemal bezbdnie rozsuway kotar, za ktra znajdowaa si
zabawka. Jeli jednak po umiejscowieniu zabawki za t sam kotar przez seri nastpujcych po sobie
prb zmieniono umiejscowienie zabawki (pamitajmy: na oczach dziecka), wikszo dzieci nadal
rozsuwao kotar, za ktr zabawka znajdowaa si we wczeniejszych prbach (zamiast tej, za ktr
widziay jak wkadana jest zabawka!)
Synaptogeneza w korze przedczoowej osiga swoje maksimum w drugim roku ycia. Poprawne wykonanie
powyszego zadania wymaga dobrej sprawnoci dwch funkcji, za ktre odpowiedzialny jest ten obszar kory
mzgowej: utrzymania informacji w pamici roboczej i wyhamowania wczeniej poprawnych (a obecnie
bdnych) reakcji (Diamond, 1991).
Pinel 5

III. Wpyw dowiadczenia na rozwj ukadu nerwowego

Rozwj ukadu nerwowego zachodzi poprzez interakcj pomidzy neuronami a rodowiskiem. Odpowiednia stymulacja
rozwijajcego si organizmu i aktywnoci jego nowo powstaych neuronw wpywaj na jego dalszy rozwj.
Jaka jest gwna zasada rzdzca wpywem wczesnego dowiadczenia na rozwj ukadu nerwowego?
|| => NEURONY I SYNAPSY, KTRE NIE ZOSTAJ AKTYWOWANE PRZEZ DOWIADCZENIE ZAZWYCZAJ UMIERAJ <= ||
1. Wczesne badania nad zwizkami dowiadczenia i rozwoju ukadu nerwowego
Wiele z najwczeniejszych dowodw wakiego wpywu, jakie dowiadczenie wywiera na wczesny rozwj ukadu
nerwowego pochodzio z dwch rodzajw bada:
- bada nad skutkami wczesnej deprywacji wzrokowej
-> np. zwierzta wychowywane w ciemnoci tworzyy mniej synaps i miay mniejsz liczb kolcw
dendrytycznych w obszarze pierwotnej kory wzrokowej oraz miay deficyty w ocenie gbokoci
i rozpoznawaniu wzorcw
- bada nad skutkami wczesnej ekspozycji na wzbogacone rodowisko
-> np. szczury wychowywane we wzbogaconym rodowisku, a dokadniej zoonych klatkach grupowych
(a nie samotnie) posiaday grubsz kor i bardziej rozwinite dendryty/synapsy
2. Darwinowski charakter dowiadczenia i rozwoju ukadu nerwowego
Dowiadczenie sprzyja rozwojowi czynnych obwodw nerwowych, lecz immanentn cech tego rozwoju wydaje si
by rwnie konkurencja.
- pozbawienie oka stymulacji we wczesny okresie rozwoju doprowadza do lepoty tego oka; nie dochodzi
do tego jednak, gdy drugie oko rwnie pozbawione jest stymulacji
-> jeli zakleimy jedno oko podczas wczesnego rozwoju, zdolno tego oka do pobudzania kory
wzrokowej zostaje zredukowana lub zniesiona, podczas gdy zdolno drugiego oka do takiego
pobudzania zwiksza si. Dzieje si tak, poniewa wczesna deprywacja jednooczna zmienia
konfiguracj wej synaptycznych w warstwie IV pierwotnej kory wzrokowej
-> u kocich i mapich noworodkw wejcia synaptyczne w warstwie IV z lewego i prawego oka s
przemieszane. Z czasem, podczas rozwoju, wejcia te zostaj posegregowane na nastpujce
po sobie kolumny dominacji wzrokowej (raz z tego oka, raz z drugiego; maj one t sam
wielko). Wczesna deprywacja jednooczna zmniejsza szeroko kolumn wej synaptycznych
z niepobudzanego oka, a zwiksza szeroko kolumn wej synaptycznych z oka pobudzanego
Pocztkowo uwaano, e poniewa skutki wczesnej deprywacji wzrokowej zachodz tak szybko (w cigu zaledwie
kilku dni), nie mog im towarzyszy adne zmiany strukturalne. Okazao si to nieprawd.
- Antonio i Stryker (1993) odkryli, e kilkudniowa deprywacja wzrokowa doprowadza do potnych zmian
w liczbie odgazie tworzonych przez aksony neuronw ciaa kolankowatego bocznego, ktre normalnie
przesyaj sygna z niestymulowanego oka do warstwy IV pierwotnej kory wzrokowej
Darwinowski charakter skutkw aktywnoci nerwowej na reorganizacj synaps zosta rwnie zademonstrowany
w dowiadczeniach nad neuronami ruchowymi i komrkami miniowymi.
- u kadego noworodka kada komrka miniowa jest unerwiana przez kilka neuronw ruchowych. Z
czasem, w trakcie rozwoju, wszystkie prcz jednej zostaj wyeliminowane
-> Lo i Poo (1991) wyhodowali preparat in vitro, w ktrym pojedynczy misie unerwiany by
przez dwa rozwijajce si neurony ruchowe. Nastpnie pobudzali oni elektrycznie jeden z
tych neuronw, co niezmiennie prowadzio do nagej degeneracji pocze synaptycznych
drugiego neuronu.
- Wniosek?
Najwidoczniej neurony ruchowe wspzawodnicz midzy sob o poczenia
synaptyczne z komrkami miniowymi, a wygranymi s neurony aktywniejsze.
3. Wpyw dowiadczenia na rozwj topograficznych czuciowych map korowych
Kilka z najbardziej niezwykych przykadw wpywu dowiadczenia na rozwj ukadu nerwowego pochodzi z bada
nad rozwojem topograficznych map czuciowych. Oto cztery kluczowe badania:
- Roe i inni (1990) chirurgicznie zmienili drog aksonw wyrastajcych ze zwojw wzrokowych modej
fretki, tak i tworzyy one synapsy w suchowym obszarze wzgrza ciele kolankowym przyrodkowym
(zamiast bocznym, ktry naley do ukadu wzrokowego). Co niezwyke jednak, stymulacja wzrokowa
kory suchowej doprowadzia do tego, e zostaa ona zorganizowana retinotopowo (bdc wic jak
gdyby map siatkwki).
- Knudsen i Brainard (1991) wychowali sowy z przymocowanymi na stae znieksztacajcymi
spostrzeganie soczewkami pryzmatycznymi na oczach. Soczewki te powodoway np. przesunicie
obrazu wzrokowego na siatkwce o 23 na prawo. Co znowu niezwyke, przesunicie to prowadzio do
analogicznego przesunicia na mapie suchowej, tak e suchowa orientacja przestrzenna i orientacja
wzrokowa byy dokadnie do siebie dopasowane.
- Weliky i Katz (1997) periodycznie zakcali spontaniczn aktywno nerwow neuronw wzrokowych
modej fretki, zanim ta otworzya jeszcze oczy (mode fretki rodz si lepe przez jaki czas maj na
stae zamknite oczy). Doprowadzio to do zaburze w rozwoju neuronw pierwotnej kory wzrokowej.
Wydaje si wic, e dla prawidowego rozwoju kory wzrokowej niezbdny jest prawidowy wzorzec
spontanicznych wyadowa neuronw siatkwki nawet zanim oczy zaczn faktycznie widzie. U
naczelnych cho kora wzrokowa jest dobrze rozwinita ju u noworodkw, brak stymulacji wzrokowej
prowadzi to jej degeneracji.
- kilka bada dowiodo, e wczesne ksztacenie muzyczne wpywa na organizacj kory suchowej u ludzi.
Badania obrazowe funkcjonalnym rezonansem magnetycznym (fMRI) wykazay, e wczesne ksztacenie
muzyczne poszerza obszar kory suchowej reagujcej na zoone tony dwikowe i prowadzi do
wyksztacenia si suchu absolutnego (absolute pitch).
Pinel 6

4. Mechanizmy wpywu dowiadczenia na rozwj ukadu nerwowego

Cho sam fakt ogromnego wpywu, jaki dowiadczenie (stymulacja) wywiera na rozwj ukadu wzrokowego jest
szeroko znany, mechanizmy jakie w tym uczestnicz s nadal w duej mierze tajemnic. Najnowsze dowiadczenia
sugeruj nastpujce rozwizania:
- wykazano, e aktywno nerwowa reguluje ekspresj genw kontrolujcych syntez czstek adhezji
komrkowej (CAMs). Tak wic poprzez wpyw na aktywno nerwow dowiadczenie powodowa moe
zmiany w adhezji komrkowej.
- wykazano, e aktywno nerwowa wpywa na uwalnianie przez dendryty czynnikw wzrostu
(neurotrofin). Tak wic poprzez wpyw na aktywno nerwow dowiadczenie sprzyja moe wzrostowi
neuronw presynaptycznych, kierowa ich wzrostem oraz chroni je przed mierci.
- niektre obwody nerwowe cechuj si spontaniczn aktywnoci we wczesnym okresie rozwoju mzgu
i aktywno ta jest niezbdnym etapem normalnego rozwoju niektrych aspektw ukadu nerwowego.
Tak wic przez wpyw na aktywno tych spontanicznie aktywnych obwodw nerwowych dowiadczenie
moe wpywa na przebieg rozwoju mzgu.
IV. Plastyczno ukadu nerwowego (neuroplastyczno) u dorosych
Mzg jest niewtpliwie najbardziej plastyczny we wczesnym okresie swojego rozwoju. Do niedawna uwaano wrcz, e tylko
w tym okresie jest on w ogle plastyczny. Dzi wiadomo, e cho nie tak plastyczny jak za modu, mzg dorosego czowieka
nadal zdolny jest do znaczcych adaptacji.
1. Neurogeneza u dorosych ssakw
Dawniejszy dogmat gosi, e NEUROGENEZA (powstawanie nowych neuronw) nie zachodzi u dorosych. Okazao si,
e by on bdny.
Przed rokiem 1980 uwaano, e wszystkie neurony powstaj we wczesnym okresie rozwoju ukadu nerwowego. Po
tym okresie oczekiwa mona wycznie nieustannego zmniejszania si ich liczby, gdy umierajce neurony nie s,
jak uwaano, zastpowane przez nowe komrki.
Pierwsze powane wyzwanie dla tego dogmatu nadeszo tu po roku 1980, gdy odkryto tworzenie si nowych
neuronw w mzgach ptakw.
- Nottebohm i inni (1983) odkryli, e struktury mzgu ptaka zaangaowane w piew zaczynaj powiksza
si tu przed sezonem rozrodczym i e za zmian wielkoci kryje si powstawanie nowych neuronw!
Odkrycie to doprowadzio do reewaluacji wczeniejszych niepotwierdzonych doniesie, e nowe neurony
powstaj w hipokampie dorosego szczura. Tym razem, uzbrojeni w nowe techniki, naukowcy dowiedli,
e taka neurogeneza istotnie ma miejsce. Przy okazji odkryto rwnie, e nowe neurony powstaj
rwnie nieustannie w szczurzej opuszce wchowej (a raczej w strefie przykomorowej, skd migruj
one do opuszki).
Dzi pna neurogeneza jest szeroko przyjtym faktem. Do utrwalenia zmiany paradygmatu przyczyniy si trzy
nastpujce najnowsze doniesienia:
- liczba nowych neuronw powstajcych w hipokampie dorosego szczura jest dua (ok. 2000/h)
- pna neurogeneza zachodzi rwnie u naczelnych, wliczajc w to ludzi
- pna neurogeneza zachodzi moe rwnie w korze asocjacyjnej (kojarzeniowej)
Wielu naukowcw stara si zrozumie przyczyny, mechanizmy i funkcje nowo powstajcych komrek, szczeglnie
tych w hipokampie, gdzie neurogeneza jest szczeglnie obfita.
- jednym z prowokujcych doniesie jest to, i dorose szczury yjce we wzbogaconym rodowisku
wytwarzaj o 60% wicej nowych neuronw na obszarze hipokampa ni normalne szczury (1999)
2. Wpyw dowiadczenia na reorganizacj kory w dorosoci
Drugi wany obszar bada nad plastycznoci mzgu skupi si na stopniu, w jakim dowiadczenie prowadzi moe
do reorganizacji pocze synaptycznych w korze sensorycznej i motorycznej u dorosych.
- np. u muzykw grajcych na instrumentach smyczkowych obszary czuciowe prawej pkuli mzgu s
znacznie powikszone
W innym dowiadczeniu zdrowych ochotnikw przez 20 dni poddawano godzinnym sesjom wrae
dotykowych. Przez te 20 godzin badani otrzymywali pewne wzorce rwnoczesnych dotkni ich kciuka i
maego palca lewej rki. Przy czym jedna grupa po prostu dowiadczaa tych dotkni, a druga miaa
dodatkowo identyfikowa wzorce dotkni. Aktywacj obszarw prawej kory somatosensorycznej
rejonw lewego kciuka i maego palca monitorowano odpowiedni aparatur.
W obu grupach wyniki byy inne. W sytuacji biernej ekspozycji obszary kory somatosensorycznej
reagujce na dotknicia kciuka i maego palca zbliay si do siebie wraz z czasem trwania eksperymentu.
W sytuacji czynnej identyfikacji obszary kory somatosensorycznej reagujce na dotknicia kciuka i
maego palca oddalay si od siebie wraz z czasem trwania eksperymentu (Braun i in., 2000).

Pinel 7