Manual para Cuidadores Informales

FEDERACIN DE ASOCIACINS GALEGAS DE
FAMILIARES DE ENFERMOS DE ALZHEIMER E OUTRAS

DEMENCIAS
-FAGAL-
MANUAL DE FORMACIN ESPECIALIZADA EN

DEMENCIAS PARA COIDADORES NON
PROFESIONAIS
Febreiro 2010
Coordinadora-Autora
Maximina Rodrguez Fernndez
Entidade
Psicloga, especialista en Neuropsicoloxa
AFAGA
Psiclogo, posgrao en demencias e

enfermidade de Alzheimer
AFACO
Autores
Juan Bonome Rodal
David Facal Mayo
Psiclogo, doutor en Psicoloxa Evolutiva e

da Educacin
AGADEA
Mara Laura Mndez Gmez
Pedagoga e logopeda
Mara Solla Pieiro
Psicloga, experta en xestin e direccin

de centros xerontolxicos e da 3. idade
AFAPO
Educadora social, experta en xerontoloxa

social e prctica
AFAMO
Luca Vieitez Sotelo
AFACHAN
MANUAL DE FORMACIN ESPECIALIZADA EN

DEMENCIAS PARA COIDADORES NON PROFESIONAIS
ndice xeral
Mdulo 1: Introducin enfermidade de Alzheimer e outras demencias
Mdulo 2: Sntomas cognitivos na enfermidade de Alzheimer e outras demencias
31
Mdulo 3: Sntomas non cognitivos da enfermidade: trastornos psicolxicos e do

comportamento
48
Mdulo 4: Terapias non farmacolxicas
83
Mdulo 5: Comunicacin coa persoa enferma
108
Mdulo 6: Coidado do coidador
125
Bibliografa
149
ndice de tboas
Tboa 1.1: Fases dunha demencia. Escala de deterioracin global (GDS)
19
Tboa 2.1: Capacidades cognitivas alteradas nas demencias
32
Tboa 3.1: Sntomas psicolxicos
77
Tboa 3.2: Sntomas condutuais
79
Tboa 4.1: A psicoestimulacin
105
Tboa 4.2: As actividades da vida diaria
105
Tboa 5.1: Caractersticas da linguaxe na enfermidade de Alzheimer
116
Tboa 6.1: Fases do familiar dun enfermo de Alzheimer
131
Tboa 6.2: Intervencins grupais con familias
147
ndice de figuras
Figura 2.1: Tipos de memoria
35
Figura 3.1: Clasificacin dos sntomas psicolxicos e do comportamento
52
Figura 4.1: Tratamento combinado para tratar o Alzheimer e outras demencias
84
Figura 5.1: O proceso de comunicacin: roles da persoa emisora, da persoa receptora

e da(s) canle(s) de comunicacin, e a mensaxe como produto
109
MANUAL DE FORMACIN ESPECIALIZADA EN DEMENCIAS PARA COIDADORES NON PROFESIONAIS

MDULO 1: INTRODUCIN ENFERMIDADE DE ALZHEIMER E OUTRAS DEMENCIAS
Mdulo 1: Introducin enfermidade de

Alzheimer e outras demencias
ndice do mdulo
1.
Concepto de demencia
2.
Tipos de demencia
3.
Definicin e peculiaridades da enfermidade de Alzheimer
4.
Diagnstico
a.
Diagnstico diferencial
10
b.
Valoracin neuropsicolxica e funcional
10
c.
Electroencefalograma (EEG)
11
d.
Diagnstico por imaxe
11
e.
Anlises de sangue
11
f.
Puncin lumbar
11
5.
Factores predispoentes
12
6.
Etioloxa
14
a.
Cambios especficos nas estruturas cerebrais
14
b.
Factores xenticos
15
c.
Oxidacin e resposta inflamatoria
16
d.
Factores ambientais e outros
17
7.
Fases
19
8.
Tratamento farmacolxico e non farmacolxico
24
Tratamento farmacolxico
24
a.
24
b.
Tratamento dos sntomas cognitivos da enfermidade

i.
Frmacos que protexen o sistema colinrxico
24
ii.
Antiinflamatorios non esteroideos
25
iii.
Outros tratamentos
25
Tratamento dos sntomas psicolxicos e da conduta da enfermidade
Tratamento non farmacolxico

9.
Preguntas de autoavaliacin
26
27
29

1.
Concepto de demencia
A demencia unha diminucin da capacidade intelectual en comparacin co nivel previo de

funcin. Polo xeral, esta diminucin vai acompaada de cambios psicolxicos e do
comportamento e d lugar a unha alteracin das capacidades sociais e laborais de quen a
padece.
A demencia non unha enfermidade en concreto senn un conxunto de sntomas relacionados
cunha diminucin das capacidades mentais (memoria, linguaxe, xuzo, clculo, abstraccin,
capacidades visoespaciais, emotividade e caractersticas da personalidade). Por todo iso
podemos dicir que a demencia unha sndrome (conxunto de sntomas e de signos).
Caractersticas:
Perda intelectual en comparacin co nivel previo de funcin.
Polo xeral, a perda das funcins mentais progresiva; ocorre de forma gradual ou en
estadios discretos; pero tamn se pode manifestar de forma non progresiva e
desenvolverse de maneira aguda ou subaguda despois dunha lesin cerebral por
anoxia, traumatismos ou desmielinizacin masiva.
Non existe alteracin a nivel de conciencia.
Anda que a alteracin da memoria adoita ser o sntoma inicial e o mis significativo, a
deterioracin intelectual afecta tamn a outras funcins cognitivas (linguaxe, xuzo,
clculo etc.).
Entre un 10 % e un 20 % das demencias poden tratarse, pdese frear a deterioracin

cognitiva e funcional e, nalgns casos, esta reversible.
A deterioracin cognitiva provoca unha importante alteracin funcional, social e

ocupacional da persoa, limitando a sa autonoma persoal.
Algunhas persoas que presentan demencia poden padecer alteracins da conduta ou

psicopatolxicas.
Criterios diagnsticos da demencia segundo o DSM-IV:
Desenvolvemento de mltiples trastornos cognitivos manifestados por:

o Alteracin da memoria: incapacidade para fixar novos recordos ou para evocar

recordos antigos.
o Alteracin dun ou mis dos seguintes aspectos:
-
Afasia: alteracin da linguaxe (comprender, expresarse etc.).
Apraxia: alteracin dos xestos e movementos (manipular obxectos).
Agnosia: incapacidade para recoecer obxectos.
Alteracin da funcin executiva: planificar, secuenciar, abstraer...
Alteracin significativa das relacins familiares, sociais ou laborais.
Inicio gradual e diminucin cognitiva continuada respecto do nivel previo de

funcionamento.
2.
Tipos de demencia
Se temos en conta que algunhas causas de demencia son curables anda que sexan as
menos frecuentes e que outras se poden tratar para mellorar a sa evolucin e aliviar os
seus sntomas, podemos diferenciar tres tipos:
Demencias tratables e potencialmente reversibles: Son sndromes demenciais

producidas por unha serie de trastornos que, se son diagnosticados e tratados a
tempo, poden remitir. Exemplo: enfermidades metablicas e carenciais, intoxicacin
por drogas e metais, enfermidades infecciosas, etc.
Demencias tratables e irreversibles: Son aqueles trastornos crnicos que producen

demencia pero cun tratamento eficaz dende un punto de vista paliativo. Exemplo:
demencias vasculares, a postraumtica e as alcohlicas.
Demencias non tratables e irreversibles ou dexenerativas: Son sndromes demenciais

que non teen tratamento, polo que a sa evolucin a mido crnica e irreversible.
Exemplo: enfermidade de Alzheimer, enfermidade de Pick, enfermidade de Huntington
etc.
Se atendemos s causas que as provocan, podemos clasificar as demencias en tres tipos:

Primarias: Estas enfermidades son en si mesmas un tipo de demencia; non son

debidas a unha enfermidade de base. Son progresivas, de evolucin lenta,
dexenerativas e irreversibles. Estn producidas pola perda de neuronas e sinapse
debido a alteracins intrnsecas no metabolismo neuronal. Exemplo: enfermidade de
Alzheimer, demencia con corpos de Lewy, demencias fronto-temporais (enfermidade
de Pick, demencia frontal, etc.), enfermidade de Huntington, demencia na enfermidade
de Parkinson, etc.
Secundarias: Non son unha demencia en si mesmas, pero ao longo do seu

desenvolvemento, e como consecuencia, poden desencadear unha demencia. O factor
patoxnico principal unha disfuncin ou perda neuronal, anda que por causas
externas ao metabolismo neuronal. Algunhas son reversibles, dependendo da sa
causa e, xa que logo, non dexenerativas. Exemplo: trastornos vasculares, procesos
infecciosos, trastornos endcrinos, metablicos, carenciais, etc.
Mixtas: Combinacin das primarias e das secundarias. O tipo mis frecuente a

enfermidade de Alzheimer xunto a lesins de tipo vascular.
3.
Definicin e peculiaridades da enfermidade de Alzheimer
Esta enfermidade foi descrita por vez primeira por Alois Alzheimer no ano 1906. Xa a partir de
1901 Alzheimer ocuprase dunha enferma chamada Augusta D., ingresada aos 51 anos no
Hospital de Frankfurt cun grave e progresivo cadro de deterioracin mental que inclua perda
de memoria, desorientacin temporoespacial, paranoia, alucinacins e delirios e linguaxe
incoherente. Cando esta paciente morreu en 1906, o seu cerebro foille remitido a Alzheimer
para o seu estudo, dando as lugar primeira descricin anatomoclnica do que se pasou a
coecer, a partir da edicin de 1910 do Manual de Psiquiatra de Kraepelin, como enfermidade
de Alzheimer. No seu estudo, Alzheimer mostraba a asociacin entre esa clnica determinada
e unha serie de cambios morfolxicos na codia cerebral. En 1911 describiu un segundo caso, e
nese mesmo ano Fuller publicou a primeira revisin de 13 casos da enfermidade.
O Alzheimer unha demencia primaria, dexenerativa e de carcter progresivo. Descocese a
sa orixe, pero sbese que afecta s clulas cerebrais, causando a morte progresiva das

neuronas e, como consecuencia, o enfermo perde a capacidade de desenvolver as funcins

que dependan desas neuronas mortas. Esta perda vaise desenvolvendo de maneira moi lenta
ao principio da enfermidade e por iso os primeiros sntomas poden pasar desapercibidos tanto
para os familiares coma para o propio enfermo. Co paso do tempo a enfermidade evoluciona
mis rpido e son mis evidentes os cambios que est a sufrir a persoa, que pouco a pouco vai
ir perdendo a capacidade de coidar de si mesma.
O DSM-IV establece a seguinte definicin:
A.
A presenza dos mltiples dficits cognoscitivos manifstase por:

1. Deterioracin da memoria.
2. Unha ou mis das seguintes alteracins cognoscitivas:
B.
afasia
apraxia
agnosia
alteracin da execucin
Os dficits cognoscitivos da memoria e as alteracins cognoscitivas provocan unha
deterioracin significativa da actividade laboral ou social e presentan unha diminucin

importante do nivel previo de actividade.
C.
O curso caracterzase por un inicio gradual e unha deterioracin cognoscitiva continua.
D.
Os dficits cognoscitivos da memoria e as alteracins cognoscitivas non se deben a
ningn dos seguintes factores:

1. Outras enfermidades do sistema nervioso central que provocan dficits de memoria e
cognoscitivos.
2. Enfermidades sistmicas que poden provocar demencia.

3. Enfermidades inducidas por substancias.

E.
Os dficits non aparecen exclusivamente no transcurso dun delirium.
F.
A alteracin non se explica pola presenza doutro trastorno.

Sinais de alarma:
4.
Perdas de memoria que afectan s capacidades de traballo.
Dificultades para realizar tarefas familiares.
Problemas de linguaxe.
Desorientacin no tempo e no espazo.
Pobreza de xuzo.
Problemas de pensamento abstracto.
Perder cousas ou gardalas en lugares incorrectos.
Cambios no humor e na conduta.
Cambios na personalidade.
Perda de iniciativa.
Diagnstico
Cando unha persoa detecte nun familiar algn dos sinais de alarma deber contrastar os
dficits observados con outros membros da familia, consultar co mdico de cabeceira, observar
as reaccins e actitudes da persoa enferma durante o proceso de diagnstico e solicitar
informacin, asesoramento e axuda. s veces dse o caso de que durante unha visita mdica
se detectan sinais sospeitosos e o mdico indica a conveniencia de realizar un estudo
diagnstico.

O diagnstico precoz moi importante porque permite detectar e tratar posibles demencias
reversibles. Nas primeiras fases os tratamentos contra a deterioracin cognitiva son mis
eficaces, retrdase mis o avance da enfermidade e a familia pode planificar mellor a sa vida
e a do seu familiar con demencia.
Profesionais que diagnostican a enfermidade:
Mdico de cabeceira: diagnostica os primeiros sntomas.
Neurlogo: diagnostica e trata as enfermidades relacionadas co sistema nervioso e co

cerebro.
Psiquiatra.
Xeriatra.
Psicoxeriatra.
Psiclogo clnico.
a. Diagnstico diferencial
O primeiro obxectivo ser descartar aquelas situacins que poden producir perda de memoria
ou demencia. Hai tres causas principais de demencia nas persoas ancis: a enfermidade de
Alzheimer, a demencia vascular e a enfermidade dos corpos de Lewy. Normalmente bastante
difcil distinguir estes tres tipos de demencia e, por outra banda, hai multitude de enfermidades,
algunhas moi frecuentes, que poden provocar determinados sntomas moi semellantes aos da
enfermidade de Alzheimer.
b. Valoracin neuropsicolxica e funcional
Valoracin cognitiva.
Valoracin da orientacin.
Valoracin da conduta.
Valoracin afectiva.
Avaliacin de trastornos psicopatolxicos.
Valoracin funcional das actividades da vida diaria bsicas e instrumentais.
10

c. Electroencefalograma (EEG)
A electroencefalografa mostra a actividade das ondas cerebrais. Nalgns enfermos de
Alzheimer esta proba mostra as chamadas ondas lentas. Anda que estas ondas son comns
noutras patoloxas, serven, por exemplo, para distinguir un posible Alzheimer dunha depresin
severa, na que o trazado do EEG non presentara anomalas.
d. Diagnstico por imaxe
TAC (Tomografa axial computarizada): detecta reducins no grosor da codia cerebral,

infartos nunha determinada rea, tumores que poden ser a causa do problema.
RM (Resonancia magntica): aprciase a patoloxa vascular.
SPECT (Tomografa computarizada por emisin de fotn simple): rexistra os cambios

cerebrais relacionados coa actividade metablica do cerebro, proporcionando imaxes
deste. o mis utilizado e ofrcenos un diagnstico diferencial.
PET (Tomografa por emisin de positrns): proporciona unha imaxe detallada das
reas afectadas no cerebro; mostra a actividade que existe nas diferentes reas e
como se reduciu esta nas zonas mis afectadas.
Estas probas pdense utilizar para confirmar a enfermidade de Alzheimer en pacientes con
outros indicios. Ademais, permiten detectar ou descartar a presenza dunha demencia multiinfarto, embolia cerebral, tumores e hidrocefalias.
e. Anlises de sangue
Estas anlises axudan a descartar outras enfermidades, sobre todo trastornos metablicos.
f.
Puncin lumbar
Realzase en casos especiais. Est indicada para descartar certas infeccins do sistema
nervioso central, hidrocefalia, demencia inusual ou rapidamente progresiva, inmunosupresin,
etc.
11

Non existe polo de agora ningunha proba que permita establecer un diagnstico con
seguridade absoluta. Por iso os especialistas clasifican o diagnstico da enfermidade en tres
categoras:
Posible:
Demencia con variacins no inicio ou na avaliacin.
Presenza dun trastorno xeral ou cerebral doutro tipo.
Dficit cognitivo progresivo nico.
Probable:
Demencia claramente definida por historia clnica e probas neuropsicolxicas.
Trastorno progresivo da memoria e doutra capacidade neuropsicolxica.
Ausencia de trastornos a nivel de conciencia.
Idade de inicio entre os 40 e os 90 anos.
Historia familiar de Alzheimer.
Ausencia de calquera trastorno xeral ou cerebral que poida causar demencia.
Definitiva:
5.
Criterios clnicos de probabilidade da enfermidade de Alzheimer.
Confirmacin da enfermidade de Alzheimer na autopsia ou biopsia cerebral.
Factores predispoentes
O factor mis importante a idade, de xeito que a partir dos 65 a probabilidade de padecela
aumenta o dobre cada 5 anos, ata chegar aos 85 anos, en que case a metade da poboacin a
padece.
12

Tamn importante un compoente familiar e sbese que as persoas con familiares afectados
teen un risco mis alto de padecela. Existe unha pequena porcentaxe de casos (5 % ou
menos) en que a enfermidade se transmite segundo un modelo de herdanza autosmico
dominante. Trtase das formas ligadas a mutacins no xene da protena precursora amiloide
(APP), no xene da presenilina 1 e no xene da presenilina 2.
Outro factor de risco xentico constiteo a presenza de determinados polimorfismos no xene
da apolipoprotena E (apo-E).
No que se refire ao sexo, polo xeral est admitido que esta enfermidade se presenta mis
frecuentemente en mulleres.
Comprobouse que a hipertensin arterial se asocia cunha maior deterioracin mental nas
persoas maiores, o que supn un maior risco de padecer trastornos de atencin e memoria a
curto prazo, as como a enfermidade de Alzheimer e demencia. Por outra banda, consttase
tamn que estes riscos son mis elevados canto mis alta a presin arterial; ao mesmo
tempo, est probado que cun control eficiente da hipertensin favorece a diminucin destes
trastornos.
En relacin coa sndrome de Down, comprobouse que os suxeitos que a padecen tenden a
desenvolver alteracins cerebrais moi parecidas s da enfermidade de Alzheimer cando
superan os 40 anos, anda que as manifestacins clnicas poden atrasarse incluso ata os 70
anos.
Os adultos con sndrome de Down presentan lesins cerebrais propias da enfermidade de
Alzheimer uns 30 anos antes do que normalmente sucede nun proceso de envellecemento
normal. Nos casos con sndrome de Down, os pacientes teen tres copias do cromosoma 21
en lugar de das. Crese que este cromosoma extra fai que se produza un exceso de protena
beta-amiloide; a sa acumulacin d lugar a placas sens, perda de neuronas e aparicin
dos novelos neurofibrilares.
13

Traumatismo cranial: o risco de desenvolver a enfermidade multiplcase nas persoas que

sufriron un traumatismo cranial con perda de conciencia polo menos un ano antes de
desenvolver a demencia.
6.
Etioloxa
Tense descuberto varios factores biolxicos relacionados coa enfermidade de Alzheimer que
interactan con diferentes compoentes de tipo xentico ou ambiental e contriben ou
desencadean os procesos polos que os tales factores acaban destrundo a clula nerviosa e
conducindo enfermidade.
a. Cambios especficos nas estruturas cerebrais
As das caractersticas fundamentais da enfermidade de Alzheimer son un conglomerado
anormal de protenas composto por pequenas fibrilas entrelazadas dentro das neuronas e
coecido como novelo neurofibrilar, e o depsito dunha substancia viscosa de tipo proteico
chamada beta-amiloide. Estes novelos neurofibrilares e a beta-amiloide interveen no
desenvolvemento da enfermidade mediante os seguintes mecanismos:
Os novelos neurofibrilares son restos de microtbulos danados. Os microtbulos

forman a estrutura que permite o fluxo de nutrientes a travs da neurona. Un
compoente fundamental destes novelos a protena tau, que na sa forma normal
contribe formacin da estrutura adecuada dos microtbulos. Porn, a protena tau
anmala bloquea a accin da protena tau san.
A beta-amiloide, chamada tamn beta-A, unha protena insoluble que se acumula en

forma de parches chamados placas neurticas (placas sens) que aparecen rodeados
polos restos de ramificacins destrudas das neuronas afectadas. A beta-amiloide ,
pola sa vez, un fragmento da chamada protena precursora amilode (APP), que de
feito unha protena de gran tamao, protectora do tecido nervioso e que seica
degradada por determinados encimas e cortada en anacos que corresponderan
beta-amiloide. Este proceso de degradacin controlado por determinados factores
coecidos como presenilinas. Comprobouse que nalgns casos de enfermidade de
14

Alzheimer de tipo hereditario e comezo precoz o que se d unha alteracin xentica

da APP ou das presenilinas.
Comprobouse que os niveis altos de beta-amiloide se asocian cuns niveis baixos de

acetilcolina, que un importante neurotransmisor, o mensaxeiro qumico que transmite
os sinais entre as neuronas cerebrais. A acetilcolina forma parte do sistema colinrxico,
fundamental para a memoria e a aprendizaxe, e que progresivamente destrudo nos
pacientes da enfermidade de Alzheimer. Ao mesmo tempo, a beta-amiloide dana as
canles inicas, encargadas do transporte do sodio, do potasio e do calcio. Estes ins
son os responsables das cargas elctricas que permiten a transmisin do impulso
nervioso, que se ve as alterada.
b. Factores xenticos
A investigacin cntrase fundamentalmente en coecer por que a beta-amiloide se produce e
deposita nuns individuos e non noutros. Verbo disto, chegouse a diferentes conclusins
segundo se trate da enfermidade de Alzheimer de inicio tardo a forma mis comn ou de
inicio precoz.
En canto enfermidade de Alzheimer de comezo tardo, os achados mis significativos
refrense chamada apolipoprotena E (Apo-E), que intervn nos mecanismos de mobilizacin
e distribucin do colesterol para a reparacin das clulas nerviosas no curso do seu
desenvolvemento e despois dunha lesin. O xene para o Apo-E presntase en tres formas
principais:
Apo-E4: os depsitos mis grandes de beta-amiloide prodcense nos portadores deste

xene, o que o converte no principal factor de risco para o Alzheimer de inicio tardo.
Apo-E3: os depsitos son menores, pero observouse que a sa combinacin co ApoE4 podera inducir o desencadeamento da resposta inflamatoria no cerebro.
Apo-E2: o que produce menos depsitos, e actualmente pnsase que podera ter un
papel protector.
15

Hrdase unha copia dun tipo de xene de cada un dos proxenitores; mais, con todo, a
enfermidade non se d de modo inexorable inda que se posan das copias de Apo-E4.
Segundo os autores, polo xeral considrase que as persoas sen Apo-E4 teen un risco de
desenvolver Alzheimer aos 85 anos de entre o 9 % e o 20 %; cunha copia de Apo-E4 o risco
estara entre o 25 % e o 60 %; e con das copias o risco situarase entre o 50 % e o 90 %.
Porn, s o 2 % da poboacin porta as das copias do xene Apo-E4.
A maiora de persoas con enfermidade de Alzheimer de inicio tardo non son portadoras do
xene Apo-E4, polo que os investigadores agora pensan que hai outros factores xenticos
implicados, a colaboracin dos cales sera fundamental en distintas fases da producin ou
degradacin da beta-amiloide.
Os cientficos identificaron de modo bastante fiable os xenes anmalos implicados na
enfermidade de Alzheimer de comezo precoz, unha forma rara e extremadamente agresiva
da enfermidade:
A maiora dos casos de Alzheimer precoz parecen levar implcitas mutacins dos xenes
presenilina-1 (PS1) e presenilina-2 (PS2). Semella que estes xenes defectuosos
aceleran a formacin da placa de beta-amiloide e a apoptose ou morte celular
programada, que o mecanismo normal polo cal as clulas do organismo se
autodestren.
Atopronse tamn diversas mutacins nos xenes que controlan a protena precursora
amiloide, APP, implicados no Alzheimer precoz. Estas mutacins estaran, por
exemplo, na orixe do Alzheimer precoz caracterstico do sndrome de Down.
c. Oxidacin e resposta inflamatoria

Parece que os procesos de oxidacin e resposta inflamatoria poderan dar a clave de por que a
beta-amiloide resulta txica para as clulas nerviosas. A degradacin da beta-amiloide libera
radicais libres, que se unen a outras molculas mediante o proceso coecido como oxidacin.
Un dos efectos biolxicos da oxidacin a resposta inflamatoria. Por outro lado, un dos
factores da resposta inflamatoria importante na enfermidade do Alzheimer a encima
16

cicloosixenase (COX) e os seus produtos, chamados prostaglandinas. Os niveis excesivos

destes produtos incrementan os niveis de glutamato, un aminocido con propiedades
excitantes da clula nerviosa e tremendamente txico para esta en grandes cantidades.
d. Factores ambientais e outros
Virus e bacterias: os virus lentos do tipo do kuru e a enfermidade de Creutzfeldt-Jacob

causan enfermidades dexenerativas do cerebro. Malia que non se puido demostrar a
relacin causal entre virus especficos e a enfermidade de Alzheimer, algns
investigadores pensan que as persoas cunha susceptibilidade xentica fronte
enfermidade de Alzheimer poderan ser especialmente sensibles accin de certos
virus, sobre todo en circunstancias en que a inmunidade estea diminuda. Entre estes
virus atoparase o herpesvirus tipo 1 (HSV 1) ou a bacteria Chlamidia Pneumoniae,
causante de certas infeccins respiratorias.
Metais: algns estudos de laboratorio mostran a formacin de placas de beta-amiloide

en presenza de niveis altos de ins metlicos coma zinc, cobre, aluminio e ferro.
Semella que esta accin se incrementa nun medio lixeiramente cido. Por outro lado,
observouse tamn que precisamente estas condicins de elevado nivel de zinc ou
cobre nun medio acidificado danse como parte da resposta inflamatoria local fronte
lesin.
Campos electromagnticos: algns estudos parecen mostrar que as persoas expostas

a campos electromagnticos intensos teran unha alta incidencia da enfermidade de
Alzheimer. controvertido o mecanismo polo que se producira este efecto; para
algns autores sera a travs de cambios na concentracin de calcio dentro das
clulas, mentres que para outros sera a travs dun incremento directo da producin de
beta-amiloide.
Traumatismos crneo-enceflicos: sinalouse unha asociacin entre este tipo de

traumatismos nos comezos da idade adulta e o desenvolvemento da enfermidade de
Alzheimer. Porn, non est claro se isto se debera a un desencadeamento directo da
17

enfermidade ou, mis ben, a un aceleramento na presentacin da enfermidade en

persoas que xa son susceptibles a ela.
Malnutricin infantil: segundo un estudo, unha nutricin deficiente na infancia pode

facer que o cerebro sexa mis susceptible deterioracin mental en idades avanzadas,
inclundo a enfermidade de Alzheimer.
Vitamina B: semella que a deficiencia de B12 e cido flico, relacionada coa proteccin
do tecido nervioso, podera ter algn papel na producin da enfermidade de Alzheimer.
18

7.
Fases
Tboa 1.1: Fases dunha demencia. Escala de deterioracin global (GDS)

FASE
Deterioracin
cognitiva
Nivel de demencia
GDS
1
Sen deterioracin
cognitiva
Normalidade
Descricin
Non hai queixas subxectivas de perda de memoria.

Non se observa dficit de memoria na entrevista clnica.
GDS
2
Deterioracin
cognitiva moi leve
Esquecemento benigno
senil
Hai queixas subxectivas de perda de memoria, mis frecuentemente nas seguintes reas:
a) Esquecemento do lugar onde deixou obxectos familiares.
b) Esquecemento de nomes familiares.
Non hai evidencia obxectiva de dficit de memoria na entrevista clnica.
Non hai dficit obxectivo no traballo nin en situacins sociais.
Actitude apropiada respecto da sa sintomatoloxa.
GDS
3
Deterioracin
cognitiva leve
Compatible coa
enfermidade de
Alzheimer incipiente
Primeiros dficits claros. Manifestacins en mis dunha das seguintes reas:

a) Adoita perderse cando viaxa a lugares non coecidos.
b) Evidnciase o seu baixo rendemento laboral.
c)
Faise evidente a perda de palabras e nomes.
d) Retn relativamente pouco material cando le un pargrafo dun libro.
e) Demostra unha diminucin no recordo de nomes de persoas que acaba de coecer.
f)
Perde ou extrava obxectos de valor.
g) Na exploracin clnica pdese evidenciar un dficit de concentracin.
Evidencia obxectiva de dficit de memoria que se pon de manifesto nunha entrevista exhaustiva.
Diminucin do rendemento nas reas laboral e social.
Empeza a negar os dficits.
Estes sntomas van acompaados de ansiedade leve ou moderada.
19

GDS
4
Deterioracin
cognitiva
moderada
Demencia leve
Dficits evidentes ao realizar unha coidadosa historia clnica. Os dficits son manifestos nas seguintes reas:
Diminucin no coecemento de acontecementos actuais e recentes.
Pode presentar algn dficit no recordo da sa historia persoal.
Dficit na concentracin, que se fai evidente na subtraccin de series.
Diminucin da capacidade para viaxar, manexar o dieiro, etc.
Non adoita haber dficit nas seguintes reas:
Orientacin en tempo e persoa.
Recoecemento de persoas e caras familiares.
Capacidade para se desprazar a lugares coecidos.
Incapacidade para realizar tarefas complexas.
A negacin o principal mecanismo de defensa.
A resposta afectiva debiltase e o individuo retrese ante situacins de maior esixencia.
GDS
5
Deterioracin
cognitiva
moderadamente
grave
Demencia moderada
O paciente xa non pode pasar sen algn tipo de axuda.

O paciente incapaz de recordar detalles relevantes da sa vida actual; por exemplo, o seu enderezo, o nmero de
telfono que ten dende hai anos, os nomes de parentes prximos...
A mido presenta desorientacin temporal (data, da da semana, estacin...) ou de lugar.
Unha persoa con educacin formal pode ter dificultade ao contar cara atrs dende 40 de 4 en 4 ou dende 20 de 2 en 2.
As persoas neste estadio acrdanse de moitos datos importantes referentes a eles mesmos e aos demais.
Invariablemente saben o seu propio nome e o do seu esposo/a e fillos.
Non require axuda para o aseo nin para comer, pero pode ter algunha dificultade en elixir que roupa poerse.
GDS
6
Deterioracin
cognitiva grave
Demencia
moderadamente grave
Pdese esquecer ocasionalmente do nome do seu esposo/a, de quen depende para todo.
Non ser consciente de acontecementos e experiencias recentes.
Retn algn recordo da sa vida pasada, pero pouco preciso.
Polo xeral, non consciente da sa contorna, nin no tempo nin no espazo.
20

Ten dificultade para contar de 10 cara atrs e, s veces, cara adiante.

Requirir asistencia nas actividades da vida diaria; por exemplo, pode ser incontinente, precisar axuda para se
desprazar, pero ocasionalmente mostrar capacidade para se trasladar a lugares coecidos.
Frecuente alteracin do ritmo dirno.
Con frecuencia distingue as persoas coecidas das descoecidas.
Case sempre recorda o seu propio nome.
Aparecen cambios emocionais e da personalidade. Estes son bastante variables e inclen:
Condutas delirantes; por exemplo, os pacientes acusan ao seu esposo/a de ser un impostor/a, falan con figuras
imaxinarias do seu crculo ou co seu propio reflexo no espello.
-
Sntomas obsesivos; por exemplo, a persoa repite continuamente actividades sinxelas de limpeza.
Sntomas de ansiedade, axitacin e mesmo de conduta violenta que non exista ata entn.
Abulia cognitiva; por exemplo, perda de forza de vontade por non poder manter a intencionalidade o tempo
suficiente para determinar como transformala en accin.
GDS
7
Deterioracin
cognitiva moi
severa
Demencia grave
No curso deste estadio perderanse todas as habilidades verbais. Ao principio deste estadio verbalizar palabras e
frases moi concretas. Ao final, non hai linguaxe, s gruidos.
Incontinencia urinaria. Require asistencia para o aseo e a alimentacin.
A medida que avanza o estadio prdense as habilidades motoras bsicas como, por exemplo, a capacidade para
andar.
O cerebro xa non semella capaz de lle dicir ao corpo o que debe facer. Aparecen a mido sinais e sntomas
neurolxicos xeneralizados e corticais.
Non todas as persoas que padecen esta enfermidade seguen un mesmo modelo de evolucin: a sa personalidade, a sa historia vital e o seu crculo
familiar inflen no seu curso.
21

Outra posible clasificacin sera:

Fase leve (GDS 2-3): os cambios iniciais son cognitivos, emocionais e sociais. A persoa
ten alterada a memoria recente e cstalle adquirir e reter nova informacin; padece unha
leve desorientacin temporoespacial na contorna non coti; pode ter dificultade para
seguir unha conversa cun grupo de persoas e, a medida que avanza esta fase, ten
dificultade para encontrar a palabra adecuada; empeza a ter dificultade na capacidade
de abstraccin e de xuzo; a nivel emocional e de conduta pode padecer ansiedade,
inquietude ou irritabilidade; a conduta social non adoita presentar alteracins e
apropiada en canto a normas e valores sociais, pero empeza a haber interferencia nas
actividades de lecer e sociais; comeza a ter dificultade para levar a cabo actividades
complexas, o rendemento laboral baixo e pouco a pouco vense afectadas as
actividades instrumentais e bsicas da vida diaria.
Fase moderada (GDS 4-5): acentanse e consoldanse os cambios cognitivos,
emocionais e sociais. A persoa ten cada vez mis afectada a memoria recente e a sa
memoria remota vaise deteriorando progresivamente; aumenta a sa desorientacin
temporoespacial e, debido a iso, comeza a perderse en lugares familiares; tocante
linguaxe, ten alterada a comprensin e a expresin verbal; o seu lxico empobrcese
pouco e pouco e empezan a ser tpicas as parafasias, os circunloquios, as reiteracins
constantes, etc. Empeza a sufrir progresivamente a sndrome afaso-apraxo-agnsica;
comezan os primeiros trastornos psicomotrices e de mobilidade e aumenta o risco de
cadas e posibles accidentes a medida que avanza esta fase. A nivel emocional e de
conduta, a persoa sofre maior ansiedade, inquietude e irritabilidade; ten ideas delirantes
e paranoides, fabulacin e/ou alucinacins, sofre alteracin da conduta sexual ou
alimentaria e recorre negacin como mecanismo de defensa hora de realizar as
tarefas mis complexas. A nivel social existe unha tendencia ao illamento, unha perda de
roles sociais e unha deterioracin importante das actividades de ocio; as actividades
instrumentais da vida diaria vense totalmente afectadas e depende por completo doutra
persoa para realizalas; anda que baixo supervisin si poida realizar as mis sinxelas,
22

cotis e familiares, empeza a ter dificultade para planificar, organizar e secuenciar a

tarefa e necesita a supervisin do coidador/a.
Fase severa (GDS 6-7): dse unha disfuncin global a nivel cognitivo, motor emocional e
social que se manifesta cunha severa incapacidade funcional, con perda da sa
autonoma e, debido a iso, a persoa totalmente dependente da sa contorna familiar. A
memoria est totalmente afectada e padece amnesia global (memoria en branco); est
totalmente desorientado a nivel espacial, temporal e persoal e prdese incluso no
domicilio, son tpicas as fugas e est totalmente desconectado da sa contorna; sofre
unha alteracin severa da linguaxe, son tpicas as frases estereotipadas, a anomia, os
monoslabos, a linguaxe incomprensible e mesmo o mutismo, e s comprende algunhas
ordes sinxelas; a sndrome afaso-apraxo-agnsica est totalmente instaurada; a
deterioracin das capacidades motoras mis severa, son frecuentes as cadas debidas
severidade dos problemas de coordinacin psicomotriz e diminucin e case
inexistencia da resposta de reaccin ante as situacins de risco, tpica a deambulacin
sen rumbo e aparecen trastornos da degluticin; a nivel emocional e de conduta
aumentan as ideas delirantes e as alucinacins e a agresividade e son frecuentes o
insomnio e a resistencia; a nivel social existe unha perda total das actividades de lecer e
sociais; as actividades instrumentais da vida diaria estn totalmente perdidas e para as
actividades bsicas necesita asistencia as 24 horas debido perda de autonoma e
sa total dependencia do seu coidador, incontinente total. A medida que avanza nesta
fase e entra na fase terminal, a persoa perde totalmente as sas funcins, sofre
encamamento e inmobilidade, aumenta a rixidez e vai adquirindo unha posicin fetal
debida perda de ton muscular e flexin das extremidades; comezan a aparecer os
reflexos primarios de prensin e de succin e tamn mioclonas ou convulsins; a
comunicacin verbal case inexistente e en fases de axitacin psicomotora pode emitir
berros ou gruidos; para sobrevivir depende totalmente do coidador. Esta fase remata
coa morte.
23

8.
Tratamento farmacolxico e non farmacolxico
Tratamento farmacolxico
A maiora dos frmacos utilizados actualmente ou en fase de desenvolvemento para o
tratamento da enfermidade de Alzheimer teen como obxectivo retardar a progresin da
enfermidade, pero ata o de agora non existe un tratamento que sexa curativo.
a. Tratamento dos sntomas cognitivos da enfermidade
i. Frmacos que protexen o sistema colinrxico
Son os frmacos de eleccin para o tratamento da enfermidade de Alzheimer e actan
sobre a encima que degrada a acetilcolina, chamada colinesterase. Con todo, os seus
efectos non son precisamente espectaculares. Arredor da metade dos pacientes con
enfermidade de moderada a severa mostran unha lixeira mellora, mentres que a
deterioracin contina cando se deixa de tomar o frmaco. Todos estes frmacos teen
efectos secundarios sobre o tracto dixestivo, inclundo nuseas.
Tacrina (COGNEX), primeiro frmaco desenvolvido, con efectos beneficiosos

moderados e non efectivo en pacientes portadores do xene Apo-E4. Pode ser txico
para o fgado, polo que normalmente se prefiren os frmacos mis actuais.
Actualmente apenas se utiliza.
Donepezilo (ARICEPT), quizais o frmaco mis utilizado. Ademais dos seus

efectos sobre a cognicin e sobre a funcin global, reduce a taxa de perda de
actividades da vida diaria e mellora a conduta en pacientes con enfermidade de
Alzheimer moderada a severa. Tamn mellora os sntomas de depresin, ansiedade e
apata. igual de efectivo nos pacientes portadores do xene Apo-E4. un inhibidor da
acetilcolinesterase.
Rivastigmina (EXELON e PROMETAX), tamn bastante utilizado. Ten efectos

beneficiosos sobre a funcin global e a cognitiva, reduce a discapacidade para as
actividades da vida diaria e mellora a conduta do paciente. Parece ser especialmente
24

beneficioso en pacientes con enfermidade de progreso rpido e pode mellorar o estado

do paciente mesmo en casos de enfermidade avanzada. un inhibidor da
Galantamina (REMINYL): ademais de actuar sobre o sistema colinrxico, acta tamn

sobre os receptores nicotnicos, que estn afectados na enfermidade de Alzheimer.
Mellora a funcin global, a cognicin e as actividades da vida diaria. Reduce os
trastornos da conduta e aprcianse efectos beneficiosos sobre os sntomas de apata,
desinhibicin, ansiedade e axitacin. A sobrecarga dos coidadores asociada aos
cambios de conduta do paciente tamn se ve reducida. un inhibidor da
Memantina (AXURA, EBIXA), un inhibidor do glutamato. Reduce o nmero de horas

de dependencia do coidador.
Anda faltan estudos que demostren cal destes axentes mis beneficioso e presenta os
menores efectos secundarios.
Sistema colinrxico: o sistema que usa a acetilcolina como neurotransmisor. Estes grupos de
neuronas desempean un importante papel na activacin do cerebro e nas capacidades de
memorizacin.
ii. Antiinflamatorios non esteroideos
Propuxronse estes frmacos tanto para a prevencin como para o tratamento da
enfermidade de Alzheimer. Sbese que estes frmacos, do tipo da aspirina, ibuprofeno, etc.,
actan bloqueando as prostaglandinas, que son factores da resposta inflamatoria que
semellan ter unha contribucin importante no Alzheimer. Porn, un estudo do ano 2000
mostrou que estes axentes melloraban as facultades mentais en persoas maiores, pero non
detian a progresin da enfermidade.
iii. Outros tratamentos
25

Ginkgo Biloba: unha herba medicinal con propiedades antioxidantes e de mellora do

fluxo sanguneo cerebral. Algns pequenos estudos mostran que podera mellorar
lixeiramente a memoria dos pacientes con enfermidade de Alzheimer, con resultados
incluso comparables aos da tacrina e do donepezilo e sen os seus efectos secundarios.
Non obstante, faltan estudos mis completos ao respecto, e hai que salientar tamn
que non por ser un remedio natural inocuo, senn que necesita un control mdico
adecuado, polo risco, por exemplo, de hemorraxias, sobre todo cando se usa ao
mesmo tempo que algns frmacos anticoagulantes.
Nicotina: a nicotina acta sobre o sistema colinrxico e mellora a concentracin e a

memoria a curto prazo. Algns estudos suxiren que protexe as clulas nerviosas e
axuda a previr a formacin de beta-amiloide.
Na actualidade estanse a estudar, con resultados mis o menos prometedores, outros

frmacos.
b. Tratamento dos sntomas psicolxicos e da conduta da enfermidade
Depresin: unha depresin maior con demencia pode ser unha manifestacin precoz da
enfermidade de Alzheimer en persoas maiores. Algns autores pensan mesmo que se
pode atrasar a progresin da enfermidade utilizando un dobre tratamento a base de
antidepresivos, como fluoxetina (PROZAC, ADOFEN, RENEURON), sertralina (AREMIS,
BESITRAN) ou paroxetina (FROSINOR, MOTIVAN, SEROXAT). Evitaranse frmacos
antidepresivos con efecto anticolinrxico, xa que non interesa frear a transmisin
colinrxica na enfermidade de Alzheimer.
Apata: a mido confundida coa depresin, pero mis comn en pacientes de Alzheimer ca
esta, caracterzase por unha falta de emocins, interese e entusiasmo, mis que pola
tristeza ou desesperanza propias da depresin. Pode ser tratada con frmacos como o
metilfenidato (RUBIFEN).
Ansiedade: os frmacos mis usados son as benzodiazepinas, que teen un efecto

ansioltico e sedante de duracin curta ou intermedia. As benzodiazepinas presentan
26

reaccins adversas como son a reducin da capacidade de realizar movementos

coordinados, somnolencia, amnesia, desorientacin... Estes fenmenos poden propiciar as
cadas. Nalgns casos, especialmente en ancins, pdese presentar unha reaccin
paradoxal: agresividade, irritabilidade, pesadelos, ansiedade, excitacin, etc., pero a longo
prazo estes efectos poden diminur. Alprazolam (TRANKIMAZN), bromazepam (LEXATIN),
lorazepam (ORFIDAL, IDALPREM) e oxacepam (ADUMBRAM, APLAKIL).
Sntomas psicticos: estes inclen fugas, irritabilidade e agresins, alucinacins, etc. Foron
tratados cos frmacos antipsicticos tradicionais, como o haloperidol, que poden presentar
graves efectos secundarios (aumentan os efectos extrapiramidais os que se encargan do
control do ton muscular e dos movementos coordinados provocando parkinsonismo.
Efecto extrapiramidal: HALOPERIDOL, MELERIL e SINOGAN). Na actualidade prefrense
os antipsicticos de nova xeracin, tipo risperidona (RISPERDAL) ou olanzapina
(ZIPREXA), que melloran significativamente estes sntomas
sen
tantos
efectos
secundarios. A carbamezepina (TEGRETOL) e outros anticonvulvantes poden ser tamn

efectivos para o tratamento da axitacin e a demencia.
Algns neurolpticos poden actuar freando os sistemas de transmisin colinrxica
(actividade anticolinrxica): tioridazina (MELERIL), levomepromazina (SINOGAN).
Trastornos do sono: parecen mellorar mediante a exposicin a unha luz intensa durante as
horas do da. Tamn se estn empezando a realizar ensaios con melatonina, hormona
que contribe a desencadear o sono nas horas nocturnas. Polo xeral poden ser tratados
con benzodiazepinas (opiceos sintticos) de accin intermedia ou curta, como o
lorazepam (ORFIDAL e IDALPREM), que tamn sern tiles polo seu efecto ansioltico.
Desaconsllanse as de accin longa, tipo diazepam (VALIUM). O mdico tamn pode
indicar clometiazol (DISTRANEURINE), frmaco indicado como sedante e hipntico e
empregado tamn nos casos de axitacin.
Tratamento non farmacolxico

A funcin cognitiva a rea que mis temper e intensamente se ve alterada nas persoas con
demencia. Non obstante, a investigacin demostrou que estas persoas son capaces de
27

aprender nova informacin e de mostrar cambios de conduta mediante un adestramento

apropiado, incluso en fases avanzadas da enfermidade. As persoas con demencia manteen
preservada parte da sa capacidade de aprendizaxe e reaccionan ante estmulos ambientais
durante toda a evolucin da enfermidade. Isto posible debido capacidade plstica do
cerebro, coecida como neuroplasticidade, que se define como a resposta que d o cerebro
para adaptarse s novas situacins e restablecer o equilibrio alterado, despois dunha lesin
(Geschwind, 1985). Investigacins recentes poen en evidencia a capacidade que teen as
neuronas lesionadas para se rexenerar e establecer conexins novas (Goldman, 1995). Existe
neuroplasticidade no cerebro demente, inda que en menor intensidade ca no cerebro ancin.
Pero, en fases de elevada deterioracin cognitiva, esta ser nula debido grande perda de
masa neuronal, desarborizacin sinptica e ao bloqueo de neurotransmisores.
As persoas con demencia manteen certa capacidade de neuroplasticidade, un potencial de
plasticidade cognitiva, de aprendizaxe ou capacidades de reserva que poden ser desenvolvidos
e estimulados a fin de modificar e optimizar a sa adaptacin ao medio, especialmente nos
estadios leve e moderado, onde o proceso neurodexenerativo non est tan avanzado. Neste
perodo de declive existe unha capacidade de aprendizaxe manifesta nos cambios de conduta,
a adecuacin a novos estmulos e ambientes, mellora das habilidades instrumentais,
abandonadas polo desuso, e na adquisicin de esquemas e estratexias.
Con base no mencionado con anterioridade xorden diferentes terapias non farmacolxicas. Tan
importante o tratamento farmacolxico como o non farmacolxico; necesaria a
complementariedade de ambos. Os tratamentos non farmacolxicos teen das vertentes de
intervencin, a teraputica e a coti.
A intervencin teraputica incle unha serie de terapias (xerontoximnasia, estimulacin
cognitiva, musicoterapia, etc.) que se ampliarn no mdulo 4 con programas que son
planificados previamente, con exercicios encamiados a potenciar as capacidades cognitivas e
funcionais preservadas segundo o grao de afectacin.
28

A intervencin coti potencia dinmicas de actividade transportables vida coti (adaptacin

cognitivo funcional da contorna), tanto da persoa enferma como da familia ou dos coidadores
da persoa afectada.
9.
Cita tres sinais de alarma que nos fagan pensar nunha posible enfermidade de Alzheimer.
Existe algunha proba que estableza un diagnstico da enfermidade de Alzheimer con

seguridade absoluta? Como se clasifica o diagnstico da enfermidade?
Cita tres factores de predisposicin a padecer enfermidade de Alzheimer.
Cita tres caractersticas da fase severa da enfermidade (GDS 6-7).
Existe algn tratamento farmacolxico que sexa curativo?
Indica, rodeando ou riscando, a que fase corresponden os seguintes sntomas de acordo

coa Global Deterioration Scale (GDS) de Reisberg (1982).
a.
GDS1
Ten dificultade para contar de 10 cara atrs e, s veces, cara adiante.
GDS2
b.
GDS1
GDS4
GDS5
GDS6
GDS7
GDS6
GDS7
A negacin o principal mecanismo de defensa.
GDS2
c.
GDS3
GDS3
GDS4
GDS5
A medida que avanza o estadio prdense as habilidades motoras bsicas, por

exemplo, a capacidade para andar.
GDS1
GDS2
GDS3
GDS4
GDS5
GDS6
GDS7
GDS6
GDS7
d. Actitude apropiada respecto da sa sintomatoloxa.
GDS1
GDS2
GDS3
GDS4
GDS5
e. Evidnciase o seu baixo rendemento laboral.
29

GDS1
GDS2
f.
GDS3
GDS4
GDS5
GDS6
GDS7
A mido presenta desorientacin temporal (data, da da semana, estacin...) ou

de lugar.
GDS1
GDS2
GDS3
GDS4
GDS5
GDS6
GDS7
30

MDULO 2: SNTOMAS COGNITIVOS NA ENFERMIDADE DE ALZHEIMER E OUTRAS DEMENCIAS
Mdulo 2: Sntomas cognitivos na enfermidade

de Alzheimer e outras demencias
ndice do mdulo
1.
Introducin
32
2.
Alteracins na capacidade de orientacin
33
3.
Alteracins da memoria: amnesia
33
4.
Alteracins da linguaxe verbal: afasias
37
5.
Alteracins da linguaxe escrita: alexia e agrafa
39
6.
Alteracins da xestualidade: apraxias
39
a.
Apraxia ideatoria
40
b.
Apraxia ideomotora
40
c.
Apraxia da marcha
41
d.
Apraxia do vestir
41
e.
Apraxia construtiva
42
Alteracins do recoecemento: agnosias
43
a.
Prosopagnosia
44
b.
Agnosia para as cores
44
c.
Simultagnosia
44
d.
Agnosia topogrfica
45
8.
Alteracin das capacidades executivas: sndrome disexecutiva
45
9.
47
7.
31

1.
Introducin
Habitualmente, a sociedade fala das demencias e, en particular, da enfermidade de Alzheimer

como da enfermidade da memoria, pero hai que ter moito coidado, porque non s nas
demencias se ve afectada a capacidade cognitiva da memoria senn moitas outras
capacidades que son tan importantes coma ela e que estn relacionadas entre si co fin de que
calquera ser humano se poida desenvolver na sa totalidade e manter unha vida independente;
ademais, o Alzheimer non o nico tipo de demencia, como xa se aclarou no mdulo anterior.
Todas as demencias afectan s capacidades cognitivas, pero a sa deterioracin non

homoxnea nin similar dun enfermo a outro, senn que depende de moitas variables (tipo de
demencia, zonas cerebrais afectadas, tempo de aparicin dos primeiros sntomas, tratamentos
globais aplicados). Por esta razn sempre hai que pensar na persoa que temos diante e
intentar descubrir qu capacidades cognitivas mantn e cles estn deterioradas para poder
entender mellor as sas condutas, poder entender mellor o que est sentindo e as poder
proporcionarlle as mellores atencins por parte de todos os que participan no seu coidado.
Tampouco debemos esquecer que a persoa enferma un todo; un todo composto polas sas
capacidades cognitivas, emocionais, funcionais e sociais e que todas elas se inflen entre si.
A complexidade do tema require que recordemos e analicemos algunhas das funcins

cognitivas superiores que se alteran ao longo do proceso evolutivo da demencia seguindo os
criterios diagnsticos de demencia do DSM-IV, que xa se expuxeron no mdulo previo.
Tboa 2.1: Capacidades cognitivas alteradas nas demencias
Capacidades
Orientacin
Memoria
Alteracins
Desorientacin temporal
Desorientacin espacial
Desorientacin persoal
Memoria de traballo
Memoria a curto prazo ou inmediata
Memoria a longo prazo (procedemental e
declarativa)
32

Linguaxe oral
Linguaxe escrita
Afasia anmica
Afasia sensorial transcortical
Afasia global
Alexia
Agrafa
Apraxia ideatoria
Apraxia ideomotora
Apraxia da marcha
Apraxia do vestir
Apraxia construtiva
Prosopagnosia
Agnosia para as cores
Simultagnosia
Agnosia topogrfica
Atencin
Planificacin
Xuzo/Razoamento
Lectura/escritura
Praxia
(xestualidade)
Gnosias
(recoecemento)
Capacidade executiva
2.
Alteracins na capacidade de orientacin
A evolucin da enfermidade leva consigo unha progresiva alteracin da capacidade de

orientacin: primeiro no que respecta ao tempo; a continuacin, no que se refire ao espazo, e
mis adiante respecto propia persoa (nivel persoal).
Desorientacin temporal: o paciente vai perdendo progresivamente a sa orientacin

no tempo; non sabe en que da da semana vive, nin en que mes, nin en que ano.
Desorientacin espacial: non recoece o lugar onde se atopa. Pode confundir o lugar
actual co lugar onde viviu de mozo.
Desorientacin persoal: perde a informacin referente sa propia identidade: lugar de

nacemento, nome, traballo... en definitiva, a sa identidade persoal.
3.
Alteracins da memoria: amnesia
A deterioracin da memoria unha das principais caractersticas clnicas da demencia e o seu

estudo foi o principal obxectivo da investigacin experimental.
33

A memoria non un proceso unitario; aparentemente existen varios subtipos de memoria que
difiren entre si nos seus modos de actuacin, nas clases de informacin que procesan e nos
substratos anatmicos que soportan. Anda que estes subsistemas de memoria interactan,
son relativamente independentes e poden verse alterados en diferente medida segundo a
enfermidade que os afecten.
Os nosos cerebros almacenan unha gran cantidade de informacin e experiencias pasadas. O

proceso de aprendizaxe comprende o rexistro de informacin, o seu almacenamento e a sa
posterior recuperacin.
Nun intento de organizar os coecementos relacionados coa memoria, na figura 2.1

resmense os percorridos mentais: dende a capacidade de prestar atencin (totalmente
ligada ao rexistro paralelo de informacin) ata a conceptualizacin dos diferentes subtipos de
memoria.
O rexistro de informacin a capacidade de recordar de maneira inmediata o acabado de

aprender e dura soamente escasos segundos. Pdese considerar que precede memoria o
que o inicio da memoria a curto prazo.
34

Figura 2.1: Tipos de memoria
Capacidade de prestar
ATENCIN
Rexistro de INFORMACIN
Memoria de traballoMemoria a CURTO PRAZO
Memoria a LONGO PRAZO
Memoria PROCEDEMENTAL
Memoria DECLARATIVA
Memoria SEMNTICA
Memoria EPISDICA
A memoria a curto prazo ten unha capacidade limitada e pdese saturar facilmente, mentres
que non existen lmites evidentes no almacenamento da memoria a longo prazo.
Nos ltimos anos, ampliouse o concepto de memoria a curto prazo co de memoria de traballo,
que un concepto mis xeral para o almacenamento temporal e limitado, que permite a
posibilidade de conservar varios tipos de informacin e que require distintas reas cerebrais de
almacenamento temporal, as como a manipulacin da informacin.
Os termos de memoria a longo prazo e memoria semntica aplcanse aos procesos de

memoria relacionados co recordo da informacin que foi almacenada despois dalgns
segundos e que incle tanto o material relativo a un pasado moi recente como moi remoto.
35

O termo memoria recente utilizado en clnica como sinnimo da informacin adquirida nun
pasado recente, namentres que o de memoria remota se aplica ao coecemento de sucesos
persoais e sociais que aconteceron nun tempo pasado de incluso dcadas.
Pdense considerar dous tipos de memoria a longo prazo: a de procedemento e a

declarativa. A primeira relacinase co recordo de como executar unha serie de habilidades
(conducir, nadar, etc.). Coa prctica inicial e a conquista da habilidade motora, a memoria de
procedemento vlvese implcita; dicir, realzase a tarefa sen ter conciencia clara dela (sen
darse de conta).
A memoria declarativa comprende os feitos e datos tanto verbais como no verbais (imaxes,
sons...) distintos a habilidades e procedementos; explcita, posto que debe ser recordada nun
estado de conciencia clara. Pola sa vez, na memoria declarativa pdense considerar a
memoria episdica e a memoria semntica. A primeira delas fai referencia tanto ao
almacenamento como lembranza dos acontecementos autobiogrficos que dependen de
apoios contextuais, temporais ou espaciais, para a sa recuperacin (recordo de feitos
secuenciais). A informacin na memoria semntica almacenada de forma libre do contexto e
sen as referencias autobiogrficas que caracterizan episdica. Refrese ao coecemento
xeral, que consiste en feitos e conceptos aprendidos que non dependen de apoios de contexto
para a sa recuperacin.
O cadro amnsico coma tal no que falla a codificacin da memoria e, en consecuencia, esta
non pode ser almacenada nin recuperada caracterstico da enfermidade de Alzheimer e en
ocasins tamn se pode observar en demencias con corpos de Lewy e en demencias
vasculares con afectacin temporal medial.
O fallo na recuperacin da memoria prodcese debido alteracin dos circutos

frontosubcorticais. Nestas circunstancias, a codificacin da memoria est conservada e pode
ser recoecida con pistas ou eleccins mltiples. Este tipo de alteracin caracterstica da
demencia frontotemporal, a maiora das demencias vasculares, a enfermidade de CreufeltzJakob e todas as demencias subcorticais.
36

Deseguido mostraremos algns exemplos do que lle ocorre a un enfermo na sa vida coti
segundo o tipo de memoria que se ve afectada:
O trastorno da memoria episdica d lugar a sntomas como, por exemplo, o de ir

visitar unha persoa e non recordalo, preguntar repetidamente sobre algo, esquecer os
encargos ou as citas, negar feitos recentes Estes exemplos corresponden a erros na
memorizacin, dicir, a novos sucesos vividos despois do inicio da enfermidade
(amnesia antergrada).
Cando os trastornos son mis graves, os pacientes poden esquecer o nome dos
familiares mis prximos, o lugar onde traballaron ou viviron Estes exemplos
corresponden supresin de informacin xa rexistrada previamente ao inicio da
enfermidade (amnesia retrgrada).
Cando falla a memoria mis recente e anda est preservada a remota poden darse
situacins como, por exemplo, esquecer que hai pouco se celebraron as vodas de
ouro, pero recordar relativamente ben detalles do da da voda.
O trastorno das capacidades da memoria de traballo ponse de manifesto en tarefas
como calcular o dieiro para unha compra, seguir conversa entre varias persoas
Normalmente, os pacientes fallan en tarefas que requiren planificacin e control; as
chamadas tarefas executivas (que ampliaremos mis adiante).
A alteracin da memoria semntica (memoria de coecementos) manifstase no
esquecemento progresivo dos coecementos adquiridos ao longo da vida; vaise
perdendo o coecemento dos obxectos, do seu uso, dos xestos, das palabras
A memoria procesual (memoria de aprendizaxes non conscientes, como ir en bicicleta,
nadar) adoita estar preservada nas fases iniciais de calquera demencia; o paciente
anda capaz de realizar aprendizaxes de tarefas, anda que sexa incapaz de recordar
o seu proceso de aprendizaxe; unha aprendizaxe non consciente.
4.
Alteracins da linguaxe verbal: afasias
A comunicacin humana establcese mediante mecanismos verbais e non verbais. A expresin

facial, a posicin corporal, os xestos e os debuxos forman parte da linguaxe non verbal,
37

namentres que as letras, as palabras e as frases utilizadas segundo regras gramaticais

constiten os elementos verbais.
Na linguaxe hai que considerar os compoentes semntico e motor: o primeiro o relacionado

coa transmisin do contido ou significado e o segundo incle a articulacin, os fonemas e
morfemas (unin dun conxunto de palabras), as expresins faciais e xestuais e a escritura.
Nas primeiras fases da evolucin da enfermidade, os trastornos da linguaxe oral son

habitualmente moi suts. En xeral, os trastornos incianse cunha dificultade para evocar as
palabras (anoma); os enfermos tenden a usar palabras mis xerais, ou a dicir isto ou aquilo
para se referiren aos obxectos.
Existe unha evolucin tpica dos trastornos da linguaxe dende as etapas mis tempers s
etapas finais: desde trastornos mnimos ata a ausencia total de linguaxe verbal.
Pdense distinguir tres patrns sucesivos:
Afasia anmica: na fase inicial aparecen fallos na evocacin de palabras e tamn

fallos de compresin relativamente leves. A repeticin realzase con normalidade, a
menos que se presenten frases ou textos longos que o paciente non sexa capaz de
recordar.
Afasia sensorial transcortical: a comprensin vese significativamente afectada pero o
paciente segue a ser capaz de repetir. O paciente pode realizar ecolalias ou
repeticins automticas do que di o seu interlocutor.
Afasia global: fase terminal na que existe unha grave reducin de todas as
capacidades da linguaxe, tanto na comprensin como na expresin.
Existen casos atpicos, como o da dexeneracin frontotemporal, nas sas variantes de

presentacin clnica: Demencia frontotemporal (DFT), Demencia semntica (DS) e Afasia
primaria progresiva non fluente (APP), onde predominan certas manifestacins verbais
progresivas. Nestes casos a alteracin cntrase na linguaxe (chegando ao mutismo total)
38

namentres que a memoria e o resto das capacidades estn, en comparacin, relativamente

preservadas.
5.
Alteracins da linguaxe escrita: alexia e agrafa
Os pacientes con demencia presentan trastornos da lectura (alexia) que son moi suts no inicio
da enfermidade. En casos pouco frecuentes as alteracins da lectura destacan no contexto de
trastornos visuais mis xerais.
A alteracin da lectura pode dar lugar a unha curiosa situacin na cal o paciente capaz de ler
en voz alta pero incapaz de comprender o que le. Nas fases mis avanzadas da demencia,
esta capacidade prdese por completo.
Polo xeral, os trastornos da escritura (agrafa) son paralelos aos da lectura, se ben nalgns
casos est mis preservada a escritura e noutros a lectura. A agrafa caracterzase por
trastornos do grafismo ou por unha alteracin na seleccin e encadeamento de letras e
palabras.
Nas fases avanzadas da demencia, a capacidade de escribir est sumamente afectada e

mesmo pode ocorrer que o paciente soamente sexa capaz de realizar palotes, trazos ou
garabatos.
Para avaliar estas capacidades sempre hai que ter en conta que a persoa tivese un dominio
total da lectura e da escritura.
6.
Alteracins da xestualidade: apraxias
Unha praxia defnese como a accin motora organizada para conseguir un obxectivo. Algns
dos movementos que realizamos para levar a cabo as diversas actividades prodcense
involuntariamente, de xeito automtico, mentres que outros requiren un control voluntario da
accin.
Ademais, a realizacin dunha actividade ou tarefa non supn s a realizacin do acto motor
senn a sa organizacin, planificacin e, finalmente, execucin. As mesmo, moitas destas
39

accins estn determinadas pola nosa percepcin, linguaxe e coecementos previos. As, o
feito de poer unha cafeteira implica unha aprendizaxe previa (saber como se usa), un
recoecemento visual e semntico do obxecto (o que vexo unha cafeteira e sei que e para
que se usa) e levar a cabo a accin de modo apropiado. A alteracin desta funcin o que se
coece como apraxia.
Para que exista unha apraxia os trastornos xestuais non se poden explicar por unha lesin
motora, nin por unha lesin sensitiva, nin por unha alteracin intelectual.
Supn ademais unha disociacin automtica-voluntaria, dicir, o suxeito mantn intactas as
potencialidades para realizar correctamente os movementos, pero incapaz de facelos cando
se lle pide.
Dependendo do modo de realizacin de cada accin clasificaremos os diferentes tipos de
apraxia. Aqu imos describir as mis frecuentes ao longo da evolucin das demencias:
a. Apraxia ideatoria
A apraxia ideatoria defnese como a incapacidade para manipular obxectos. Supn unha
alteracin da secuencia de movementos tendentes a un fin tendo presente o obxecto. O
paciente realiza correctamente os movementos individuais necesarios para levar a cabo unha
accin, pero ao realizar a secuencia completa do movemento falla. Suprime elementos da
serie, altera a secuencia correcta ou usa o obxecto inadecuadamente.
As, por exemplo, un paciente capaz de servir leite nun vaso, de botar azucre na cunca, etc.,
pero non capaz de realizar a secuencia completa de servir o leite na cunca, botar o azucre e
remover, podendo alterar a orde (botar o azucre directamente no cazo, botar o leite na cunca
antes de quentalo, etc.), ou non sabendo como usar cada uno dos obxectos necesarios para
levar a cabo a actividade.
b. Apraxia ideomotora
A apraxia ideomotora o tipo mis frecuente de apraxia. Refrese incapacidade de realizar
xestos simples e secuencias de movementos sen a presenza real do obxecto.
40

O suxeito non capaz de saudar ou de dicir adeus cando se lle pide, non imita adecuadamente
posturas adoptadas polo examinador, pero si pode levalas a cabo cando ocorren de modo
automtico.
posible que en lugar de realizar a conduta intente verbalizar a accin (exemplo: solictaselle
ao paciente: Faga o xesto de usar un martelo, e en canto de facer o xesto, o paciente
responde: Cllese o martelo, ponse enriba do obxecto e golpase, pero non realiza a accin).
Pode usar partes do corpo como obxectos (exemplo: usa o dedo coma se fose un cepillo de
dentes), ou tomar algn outro obxecto como substituto.
c. Apraxia da marcha
Denominase apraxia da marcha a incapacidade de empregar convenientemente dos membros
inferiores. A persoa non pode avanzar os seus membros de modo alternativo para andar ou o
faino de xeito rudimentario, con tendencia retropopulsin.
Ademais, difcil de diferenciar dos trastornos dos movementos automticos como os
trastornos da marcha e do equilibrio de tipo parkinsoniano, que se dan de forma habitual na
demencia tipo corpos de Lewy.
d. Apraxia do vestir
Trastorno que se d sobre todo en fases avanzadas da enfermidade: o paciente ten
verdadeiros problemas coa roupa, non atopa as mangas, non sabe colocar a roupa en relacin
co corpo Nestes casos, o problema dbese normalmente a trastornos mltiples de
recoecemento, como de lateralidade do obxecto ou do propio corpo; ou a dificultades para
recoecer a propia peza de vestir.
As sas manifestacins no da a da dun enfermo con demencia poden ir dende unha fase moi
leve, como a incapacidade de facerlle un n garabata, ata a imposibilidade total a medida que
evoluciona a enfermidade.
O paciente pode mirar a peza de vestir sen saber que facer con ela, dlle voltas unha e outra
vez e, por ensaio e erro, pode chegar a colocar adecuadamente unha das mangas quedando a
41

outra colgando. Noutras ocasins non respecta a orde de colocacin das pezas ou pon varias
pezas unhas sobre outras.
e. Apraxia construtiva
A apraxia construtiva refrese a unha alteracin na capacidade para construr, planificar e
executar as accins motoras que permiten formar un conxunto.
Normalmente inclense como funcins construtivas dous tipos de actividades: debuxar e
construr ou ensamblar.
A construcin combina unha actividade perceptual, unha conduta motora e un compoente
espacial. Require polo tanto da participacin de diferentes elementos neuropsicolxicos:
Percepcin adecuada do estmulo: en caso de estmulos visuais requrese unha

adecuada capacidade visual e asociativa. En caso de que o estmulo sexa verbal, por
peticin dunha orden dada, necestase unha comprensin verbal adecuada e as sas
conexins cos sistemas semnticos e a representacin mental da figura que se vaia
realizar.
Planificacin da tarefa solicitada: relacinase directamente coa complexidade da tarefa

que se vaia realizar, xa que a maior complexidade desta, maior planificacin esixir a
sa realizacin.
Dominio das coordenadas e das relacins espaciais da percepcin e da execucin.
Adecuacin dos sistemas motores de control da man.
Fase de execucin e control sucesivo das realizacins parciais previas ao resultado

final.
Consrvanse as proporcins e a idea global da construcin pero tndese a omitir detalles e a

realizar unha producin pobre. frecuente observar o fenmeno de closing in, no que o suxeito
inscribe o debuxo no interior do modelo dado.
En xeral, todas estas alteracins prxicas se dan nun curso evolutivo das demencias de forma
tarda, excepto aquelas que afectan capacidade de realizar series de actos, que levan
consigo unha maior complexidade.
42

As alteracins nesta capacidade son observables en mltiples tarefas da vida diaria do

paciente: incapacidade para usar as chaves, o garfo, o coitelo... Nas fases moderadas aparece
a apraxia do vestido: o paciente ten verdadeiros problemas coa roupa, non atopa as mangas,
non sabe dispoer a roupa en relacin co corpo Estes casos, como dixemos, adoitan
deberse a trastornos mltiples, como poden ser os problemas visoespaciais, que
comentaremos a continuacin.
As apraxias manifstanse abertamente cando a enfermidade xa est nunha fase avanzada,

pero os expertos poden detectar alteracins en fases relativamente precoces cando se levan a
cabo probas moi sensibles.
7.
Alteracins do recoecemento: agnosias
O termo agnosia implica unha perda da capacidade de recoecer os obxectos captados polos
nosos sentidos. A agnosia visual supn un trastorno no recoecemento que realiza o noso
cerebro dos obxectos captados polo sentido da vista, en ausencia dun trastorno de linguaxe ou
de funcin sensitiva. Tamn se distinguen agnosias tctiles ou auditivas. Ademais, poden
diferenciarse outras modalidades segundo o tipo de estimulo, coma cores, obxectos, caras. Os
suxeitos con agnosia adoitan tela a mis dun tipo de estmulo e mis dunha modalidade.
E difcil imaxinar a vida dunha persoa que non recoece obxectos de uso coti, que non se
sita no espazo, que non ten capacidade de saber en que posicin estn os seus brazos e as
sas pernas, que percibe o mundo que o rodea en constante movemento, ou que vive nun
mundo sen olor.
Desta definicin deducimos que para realizar o correcto diagnstico de agnosia cmpre exclur
outras causas que poidan explicar os sntomas que o paciente aduce: por exemplo, temos que
descartar que exista un trastorno afsico que impida nomear correctamente un obxecto que se
recoece ben ou que exista un problema de visin grave, etc.
Anda que non propiamente un sntoma inicial na enfermidade de Alzheimer, agnosias de

diferentes modalidades estarn presentes con variacins na evolucin de calquera das
43

demencias dexenerativas mis frecuentes. Mencin especial merecen as alteracins gnsicas

visuais nas dexenerativas focais (atrofia cortical posterior).
A continuacin describiremos brevemente os tipos de agnosias que poden aparecer

habitualmente ao longo do curso evolutivo das demencias:
a. Prosopagnosia
A prosopagnosia un tipo de agnosia visual especfico para os rostros.
O paciente non capaz de recoecer caras familiares, e nos casos mis graves non
logra recoecer persoas famosas, os seus achegados ou nin sequera a sa cara nun
espello.
O recoecemento acaba logrndose mediante procedementos substitutivos: voz, forma

de andar, particularidades no vestir, etc.
A dificultade para recoecer as caras mis evidente con elementos estticos, como
una fotografa, que en situacins reais.
Os suxeitos son capaces de emparellar caras idnticas, distinguir unha cara entre
outros obxectos, copiar e debuxar unha cara.
b. Agnosia para as cores

Agnosia visual caracterizada pola incapacidade de recoecer as cores a pesar de que si existe
a percepcin da cor.
Fallan ao colorear debuxos e obxectos coas sas cores correspondentes.
O paciente mostra un mal rendemento en tarefas verbo-verbais (exemplo: de que cor

un tomate?) sen que existan signos de afasia. Esta outra diferenza coa anoma para
as cores que non afecta a este tipo de tarefas.
c. Simultagnosia
Tipo de agnosia visual que se caracteriza pola dificultade para interpretar imaxes complexas,
anda que si se identifican os seus compoentes por separado.
44

Se ao enfermo se lle amosan debuxos superpostos ou formando parte doutros non os

recoece; s percibe un estmulo cada vez.
Moi frecuentemente vai asociada a unha alexia agnsica, que se caracteriza pola
incapacidade para ler, anda que se conserva a capacidade de ler palabras curtas ou
letras iniciais dunha palabra.
d. Agnosia topogrfica
unha agnosia especfica que se refire incapacidade de recoecer ras e edificios familiares,
anda que o suxeito sexa capaz de clasificar categorialmente os tales edificios.
O suxeito non recoece as ras, edificios, prazas, etc. que lle son familiares.
O paciente non adoita ter problemas para orientarse ben, nin na sa casa nin nos
percorridos habituais que realiza.
En lugares pouco coecidos frecuente que tea grandes dificultades para orientarse
debido sa incapacidade para utilizar referencias tiles que lle axuden a memorizar
percorridos.
Son capaces de recordar relacins topogrficas entre dous puntos. E poden explicar un
percorrido coecido sen problema, a diferenza do que sucede na amnesia topogrfica.
8.
Alteracin das capacidades executivas: sndrome disexecutiva
As capacidades executivas son as encargadas do razoamento, a planificacin e a flexibilidade

para regular e verificar patrns de conduta adaptados ao medio e s normas sociais e que nos
permiten resolver problemas cotis do fogar, traballo
As funcins mis detalladas que realizan as devanditas capacidades consisten en:
Dirixir a atencin cara a unha informacin especfica inhibindo os estmulos non

relevantes.
Recoecer os patrns de prioridade: recoecer as xerarquas e significado dos

estmulos que percibimos.
45

Formular unha intencin, un obxectivo: recoecer e seleccionar as metas que nos

formulamos.
Plan de consecucin ou logro: anlise de actividades necesarias, recoecemento das

fontes e necesidades, eleccin de estratexias.
Execucin do plan: iniciar ou inhibir actividades, valorar o progreso, modificar as

estratexias segundo a prioridade do plan, manter a secuencia de actividades e o
esforzo.
Recoecemento do logro: recoecer a necesidade de alterar o nivel da actividade,

detela ou xerar novos plans.
Estratexia e planificacin.
Controlar o desenvolvemento doutros procesos cognitivos.
Flexibilidade.
Adaptar a conduta aos cambios no ambiente.
Loitar contra distraccins involuntarias; dicir, inhibir informacin non relevante.
No da a da das persoas que padecen algn tipo de demencia, a sndrome disexecutiva

pdese manifestar en:
Dificultade para organizar tarefas de forma ordenada.
Tendencia distraccin.
Dificultade para resolver problemas.
Dificultades para planificar actividades.
Lentitude hora realizar cambios de rutina.
Dificultade para recordar palabras.
Sntense perdidas en situacins novas.
Dificultade para realizar tarefas rutineiras longas.
46

Estas funcins estn controladas a nivel anatmico polo lbulo frontal, por iso a sintomatoloxa
que acabamos de describir tpica das demencias frontotemporais. Pero non esquezamos que
poden aparecer en calquera tipo de demencia.
9.
Nomea 3 capacidades cognitivas que se vexan afectadas pola aparicin dunha

demencia.
Que tipo de memoria a que almacena informacin sobre os nosos acontecementos

persoais pasados?
A dificultade que manifesta un enfermo con demencia para utilizar e manipular

correctamente obxectos da vida diaria denomnase...
Como se chama a alteracin no proceso da lectura?
Nomea 3 funcins cognitivas que formen parte das capacidades executivas.
47

MDULO 3: SNTOMAS NON COGNITIVOS DA ENFERMIDADE: TRASTORNOS PSICOLXICOS E DO COMPORTAMENTO
Mdulo 3: Sntomas non cognitivos da

enfermidade: trastornos psicolxicos e do
comportamento
ndice do mdulo
1.
Introducin
49
2.
Principais sntomas psicolxicos e do comportamento
50
3.
Principios bsicos para tratar os problemas condutuais e psicolxicos nas demencias53
4.
Sntomas psicolxicos
54
a.
Trastornos afectivos: depresin, apata e ansiedade
54
b.
Trastornos perceptivos: delirios, alucinacins, erros de identificacin
59
c.
Trastornos de personalidade: labilidade emocional, cambios de personalidade
64
Sntomas condutuais
66
Cambios na conduta psicomotora
66
Vagabundeo
66
Agresividade e axitacin
68
Trastornos do sono
69
Trastornos da conduta alimentaria
71
Trastornos da sexualidade
73
Outras condutas
74
Comportamentos ruidosos
74
Condutas automticas
75
Acusacins inxustas
75
Demandas excesivas
75
Persecucin
76
Comportamento repetitivo
77
7.
Presentacin dun caso prctico
80
8.
82
5.
6.
48

1.
Introducin
A primeira idea que lles vn cabeza s persoas que reciben a noticia por parte do mdico de
que o seu familiar padece unha demencia a visin da ltima fase da enfermidade (idea que
se formaron partindo da informacin oda a outras persoas) e comeza o medo e o cambio, dous
conceptos en continua relacin.
Cando nunha persoa principia a desenvolverse unha demencia, toda a sa vida e mais a das
persoas que conviven con ela comeza a cambiar inevitablemente. O primeiro cambio que
precisamos comprender e compartir est nas sas necesidades: onde antes daba agora
precisa recibir.
O medo faise latente cando asoma unha mirada baleira na persoa; mirada que lle pode
contaxiar a ese familiar que se sabe responsable dela. O medo volve a quen o sente irritable,
susceptible, inseguro, desconfiado, indeciso
Comprender todos eses cambios e a maneira en que se compartan ser fundamental para
abordar para cada un dos sntomas; por exemplo, nun intre de tristeza, de ansiedade, de
agresividade cambiar de actividade, de conversa ou de cuarto pode darlle un xiro a todo.
Os cambios na conduta e no estado de animo poden variar en cuestin de segundos; pdese
pasar da risa aos choros e viceversa.
Pode suceder que a persoa nun deses momentos en que a memoria volve atrs no tempo
recorde as cousas e as xentes boas que pasaron pola sa vida, que recupere o sentido do
humor, incluso a ilusin, que mostre moito agradecemento (incluso cando non era de facelo).
Pdese volver moito mis cariosa, cantareira, moi presumida, pintar os labios, as uas,
mirarse ao espello e verse marabillosa...
Pode ocorrer que, nun intre de ausencia, unha man que colle a sa lle faga esbozar un sorriso.
Pode ter moitos momentos de lucidez.
importante que a persoa coidadora non centre o seu traballo en loitar contra o sntoma,
senn en buscar xuntas as posibilidades de cada momento e en axudarlle a utilizalas. E que
nese xuntas haxa das vidas. un feito moi positivo que o coidador saiba e poida pedir
axuda; desta maneira tamn lle pode resultar agradable estar co seu familiar enfermo.
49

Somos relacins. Incluso cando a demencia aparece nas nosas vidas seguimos sendo seres
en relacin, e anda que as relacins non curen enfermidades, son moi importantes no xeito de
vivilas; hai que melloralas continuamente e encamialas ao respecto mutuo.
O mis saudable un contorno o mis familiar posible, unha dinmica que favoreza na medida
unha interrelacin familiar activa, onde ata os nenos se ocupen dos avs.
2.
Principais sntomas psicolxicos e do comportamento
Os sntomas condutuais e psicolxicos relacionados coa demencia cocense dende a

primeira descricin da enfermidade de Alzheimer no ano 1906. Ademais, segundo os expertos,
trtase de sntomas que aparecen dende o principio da enfermidade.
O doutor Jos Luis Molinero (neurlogo do Hospital Clnico de Barcelona) sinala que os
sntomas condutuais e psicolxicos das demencias non son complicacins do proceso
patolxico senn manifestacins propias, como o son os sntomas cognitivos (perda de
memoria). Na actualidade, aos trastornos da conduta dselles moita importancia porque
sabemos que son condicionantes da evolucin da enfermidade.
Estes trastornos constiten a principal fonte de sobrecarga para os coidadores e, para
facilitarlles o traballo, o primeiro paso consiste en informalos completa e adecuadamente e en
formalos na aplicacin de estratexias diversas coas que poder afrontar e paliar as repercusins
destes trastornos.
Os expertos coinciden en que un gran nmero de doentes presentarn algn destes sntomas
nas distintas fases da enfermidade e que a sa intensidade resulta un aspecto clave.
Concretan que mis do 90 % dos enfermos de Alzheimer padecen, polo menos, un trastorno da
conduta, anda que non todos presentan a mesma gravidade. Do mesmo xeito, 70 de cada 100
enfermos amosan estados de axitacin ou irritabilidade durante o primeiro ano e o 50 % teen
polo menos catro destes sntomas.
A presenza destas manifestacins psicolxicas e condutuais produce un grande impacto na
calidade de vida do doente, sumndose deterioracin que xa existe, ademais de incrementar
50

a sobrecarga emocional e condutual dos familiares e coidadores (tensin e esgotamento fsico

e mental).
Os sntomas do comportamento na enfermidade de Alzheimer son moi disruptivos dado que
distorsionan o ritmo da vida familiar. frecuente que o coidador pase noites sen durmir, que
non controle os sntomas e que sinta frustracin por considerar que nada do que fai
suficiente.
De a a necesidade de coecer os sntomas e as pautas que cmpre seguir en cada un deles.
De maneira xeral podemos indicar que a prevencin se leva a cabo mediante os coidados e a
tcnicas cognitivas e de adaptacin cognitiva e funcional do contorno fsico e humano
(organizar o da a da: rutinas, tarefas, coidados no aseo, nas comidas, vixilancia do sono, etc.).
A deteccin consiste na observacin de calquera cambio na actitude e actividade do doente. O
tratamento ser o axeitado para cada tipo de trastorno, intensidade e grao de distorsin
persoal e familiar, e sempre debe estar indicado e controlado polo equipo asistencial, con apoio
de tratamento mdico cando sexa necesario.
Como pauta xeral, en todos os trastornos necesario avaliar as sas caractersticas, as sas
consecuencias e descartar posibles factores desencadeantes:
Causas relacionadas coa sade e o estado de nimo (efectos da medicacin,

dificultades sensoriais, enfermidade, deshidratacin, estrinximento, depresin, malestar
fsico).
Causas relacionadas co contorno da persoa enferma (un espazo grande, demasiada

estimulacin, falta de informacin ou sinais de orientacin, pouca estimulacin, un
crculo pouco familiar).
Causas relacionadas coas tarefas ou actividades que realiza o enfermo (tarefa

demasiado complicada, demasiadas instrucins ou non axeitadas).
51

Figura 3.1: Clasificacin dos sntomas psicolxicos e do comportamento
Depresin
Afectivos
Ansiedade
Apata
Ideasdelirantes
Perceptivos
Errosdeidentificacin
Alucinacins
Depersonalidade
Cambiosdepersonalidade
Sntomaspsicolxicos
Labilidadeeagresividade
Vagabundeo
Cambiosnacondutapsicomotora
Axitacineagresividade
Insomnio
Trastornosdosono
Outros
Sntomascondutuais
Trastornosdacondutaalimentaria
SexualidadeInadecuada
Trastornosdasexualidade
Desinhibicin
Comportamentosruidosos
Condutasautomticas
Condutainapropiada
Preguntasrepetitivas
Persecucin
Comportamentosrepetitivos
52

3.
Principios bsicos para tratar os problemas condutuais e psicolxicos nas
demencias
Estas alteracins causan graves problemas no ncleo familiar dos enfermos e inciden na vida
diaria de todos os membros. En concreto, a persoa que se ocupa directamente do coidado do
doente est sometida s consecuencias destes comportamentos.
Richard Corney (1.995) estableceu uns principios bsicos para a atencin s persoas con
demencia:
Dignificar e respectar: a dignidade da persoa, dereito humano fundamental, debe

manterse ante todo.
Evitar enfrontamentos: as discusins non teen sentido cando unha persoa ten perdas
de memoria e problemas de razoamento.
Facilitar a independencia e promover a autonoma: hai que axudarlle ao enfermo ata o

punto xusto para proporcionarlle seguridade e autonoma.
Minimizar o estrs: a supresin total do estrs practicamente imposible dadas as

caractersticas da enfermidade, pero hai que intentar reducilo ao mximo.
Adaptarse: aceptar as limitacins do doente e as reaccins propias.
Para evitar a aparicin dalgns destes sntomas necesario establecer un ambiente fsico
sinxelo (hai que simplificar a vida diaria, pero mantendo os obxectos persoais e os recordos),
estable (a rutina ser o principio fundamental de cada tarefa) e seguro.
Por outra banda, importante que o coidador tea unha actitude positiva fronte ao doente.
Comprender a enfermidade e comprender ao enfermo constiten o primeiro paso para mellorar
a convivencia e reducir os problemas diarios.
De a a importancia de coecer os sntomas e saber responder ante eles. Cando o coidador se
atopa de fronte cun destes trastornos importante definilo ben, analizalo para poder intervir
apropiadamente e mellorar a situacin. Ante un trastorno, debemos responder a estas
preguntas:
Cando aparece o problema?

53

Onde aparece o problema?
Que sucede antes do problema?
Como se desenvolve?
Que sucede despois da aparicin do problema?
Unha vez definido o problema importante implicar a todos os familiares no tratamento e nas
pautas que deben seguirse, respondendo positivamente s actitudes axeitadas e ignorando, na
medida do posible, as anmalas.
4.
Sntomas psicolxicos
a. Trastornos afectivos: depresin, apata e ansiedade
Os sntomas relacionados co estado de nimo mis frecuentes son a depresin, a apata (que
se pode presentar con ou sen depresin) e a ansiedade. O enfermo pdese sentir
desinteresado, aptico no medio do que o rodea, a que non entende o que pasa ao seu redor,
a que non entende as conversacins, non pode ou non sabe realizar as sas actividades, etc.
Dentro deste grupo temos que inclur tamn a deterioracin no control emocional e a perda de
interese polos sentimentos dos demais.
Depresin:
A seora X. empezou a ter fallos de memoria cada vez mis importantes e a ter dificultades
para realizar as tarefas da casa. Empezou a entristecerse e sentirse intil, desesperada,
baleira, sen atoparlle sentido sa vida. Perdeu o apetito e adelgazou varios quilos. Deixou de
asistir s clases de piano s que acuda dende haba varios anos. Na consulta, ao preguntarlle
se tivera nalgn momento ideas suicidas, rompeu a chorar.
A depresin aparece frecuentemente nos enfermos con demencia. Pdese explicar como unha
reaccin ante o feito de que o doente consciente de que perde capacidades e de que ten
unha enfermidade grave e incurable. Anda as, non todos os doentes presentan depresin;
existen casos en que a persoa non consciente dos problemas de memoria que padece e, por
conseguinte, non sufrir ningunha reaccin depresiva. A aparicin de depresin na
54

enfermidade de Alzheimer variable, pero estmase unha incidencia entre o 40 % e o 50 % dos

enfermos.
As manifestacins mis frecuentes na depresin son os choros e o sentimento de culpa, de
inutilidade e de constitur unha carga para os demais. posible que apareza perda de peso,
cambios no ritmo do sono e preocupacin excesiva pola sade.
Padecer depresin na enfermidade de Alzheimer sinnimo dun peor prognstico; empeora a
capacidade funcional do doente, predispn a unha institucionalizacin mis temper e asciase
a unha maior morbilidade e mortalidade.
Considrase que a depresin mis comn nos estadios iniciais da demencia, anda que
tamn hai depresins tardas na enfermidade de Alzheimer.
As manifestacins clnicas varan segundo a gravidade da disfuncin cognitiva. Cunha
afectacin leve ou moderada, a depresin pode ser un problema importante. En moitas
ocasins complcase con axitacin e sntomas psicticos. Nestes estadios, as manifestacins
clnicas son: tristeza, tendencia a chorar, ansiedade, medo, apata, desacougo, perda de
peso O suicidio moi raro; a idea suicida frecuente, pero pouco consistente.
En doentes con demencia moderada, prevalecen a labilidade emocional e os desaxustes
motivacionais.
Algunhas
persoas
poden
manifestar
pensamentos
negativos
(culpa,
desesperanza, pesimismo); outras, irritabilidade ou queixas somticas mltiples; outras,

axitacin, cadros delirantes ou bradifrenia.
A depresin propia da enfermidade de Alzheimer presenta cambios de nimo mis leves,
breves e recorrentes.
En relacin ao grupo de idade, a depresin ten maior incidencia nos doentes mis novos; os
ancins teen menos problemas de autoestima e de sentimento de culpa, pero mis queixas
somticas, anorexia e perda de peso, trastornos psicomotores e enfermidades mdicas
asociadas.
55

Podemos conclur que a depresin na enfermidade de Alzheimer se presenta usualmente con

ansiedade, pero sen grande intensidade. Os sntomas depresivos illados son frecuentes en
doentes con enfermidade de Alzheimer e ancins en xeral.
Intervencin ante a depresin:
importante facer un diagnstico axeitado. O mdico debe valorar os sntomas depresivos e a
sa intensidade.
Nos casos leves a intervencin ser non farmacolxica, e nos casos moderados ou graves
debe combinarse o tratamento farmacolxico co apoio psicolxico.
Pautas para manexar situacins depresivas:
-
Escoitar a persoa e mostrarlle apoio (se est contando o seu problema constantemente, hai
que darlle alternativas porque senn reforzamos a sa situacin depresiva).
Non insistir todo o tempo en que o doente se anime e intente sar da depresin. Esta
insistencia pode aumentala e a persoa pode sentirse, ademais, incomprendida.
Ofrecerlle un plan de actividades agradables que incla, se posible, a relacin con outras
persoas e actividades fsicas.
Animala a que tome decisins sobre a sa propia vida.
Empatizar coa persoa para entender como se sente.
Intentar explicarlle que todo non tan terrible como cre, pero sen desvalorizar a sa
opinin.
Non presionar a persoa, darlle tempo. A depresin non se soluciona nun da.
Se a depresin non remite, ter que valorarse o tratamento farmacolxico ou psicolxico.
Chamar o mdico se aparecen sinais de empeoramento como non querer erguerse da

cama, illamento total, autoagresins, ideas de suicidio, etc.
Apata
Impasibilidade do nimo. Falta de vigor ou enerxa, indolencia.
56

A apata o sntoma neuropsiquitrico comn na enfermidade de Alzheimer, cunha prevalencia

entre o 70 % e o 90 % segundo o estadio evolutivo no que se atope a enfermidade.
Pdese definir como a falta de emocin, de motivacin, de entusiasmo. un termo psicolxico
para un estado de indiferenza no que o individuo non responde aos aspectos da vida
emocional, social ou fsica.
A apata clnica considrase depresin no nivel mis moderado e diagnostcase como
trastorno de identidade disociativo no nivel extremo.
O aspecto fsico da apata asciase coa deterioracin fsica, a perda de msculo e a falta de
enerxa chamada astenia.
A apata pode ser especfica, cara a unha persoa, actividade ou ambiente. unha reaccin
comn ante o estrs, manifstase como impotencia aprendida e est comunmente
relacionada coa depresin, anda que pode aparecer sen esta. Tamn pode reflectir unha falta
non patolxica de interese polas cousas que non se consideran importantes.
A apata ten graves consecuencias para o enfermo. Prodcese unha reducin importante das
actividades da vida diaria e das relacins sociais. O enfermo non ten gana de sar da sa casa;
cada vez intersase menos polos familiares e os amigos, non ten gana de ir ao cine...
A diminucin das relacins afectivas produce un empobrecemento das relacins coa familia e
coas persoas do seu crculo, o que contribe ao illamento e exclusin social, non s do
enfermo senn tamn da sa familia. Ao mesmo tempo modifcanse as reaccins emocionais:
o enfermo reacciona menos ante acontecementos felices ou desgraciados.
Estes momentos de indiferenza altrnanse con perodos de ansiedade nos cales o suxeito
chora e grita. Estes comportamentos contriben a afastalo progresivamente do seu crculo.
Non se sente seguro de si mesmo, ten medo de exhibir os seus problemas ante os demais, non
se relaciona, e isto provoca un aumento das sas discapacidades. Polo medo ao fracaso
prefire non actuar. A apata pasa a ser un mecanismo de defensa contra o fracaso.
Como norma xeral, a apata dbese diagnosticar despois dunha avaliacin neuropsiquitrica.
importante o medio no que se move o doente e as sas aspiracins; factores que estn
57

influenciados pola experiencia, a educacin, a clase social, a idade e o nivel cultural. Todos
estes aspectos deben terse en conta no momento de avaliar a incidencia da apata.
O tratamento efectivo deste sntoma comportar un mellor prognstico. Nestes casos, o
tratamento farmacolxico pouco empregado.
Pautas nunha situacin de apata:
-
Ofrecerlle actividades que potencien as relacins sociais.
Realizar actividades ldicas do seu agrado; recorrer a hobbies que a persoa tia con
anterioridade enfermidade.
Reforzo positivo.
Escoitar, animar...
Ansiedade
A ansiedade un estado emocional subxectivo caracterizado por aprehensin e sntomas

obxectivos de hiperactividade no sistema nervioso.
un sntoma frecuente no ancin e tamn na enfermidade de Alzheimer. s veces non se
identifica o trastorno por presentarse en forma de somatizacins ou porque os doentes non
explican o seu trastorno debido sa deterioracin cognitiva.
A persoa que se atopa en situacin de dependencia pode sentirse mis nerviosa e intranquila
do normal. Isto aumenta a sa ansiedade e tradcese en consecuencias fsicas (taquicardias,
sensacin de afogo, dor de estmago, cefaleas, dores musculares, sudacin, tremor,
alteracins do sono e do apetito, etc.), cognitivas (sensacin de medo, pnico, alarma,
preocupacin, etc.) e condutuais (alteracins na expresin facial, movementos...)
A ansiedade pode chegar a causar irritabilidade, depresin, insomnio, falta de concentracin,
perda de efectividade...
Javier Merino Aguado (vxase bibliografa) diferenza varios tipos de ansiedade e considera que
os sntomas son frecuentes e non unicamente nos estadios iniciais da enfermidade:
58

Ansiedade ante o desafo: os doentes con enfermidade de Alzheimer poderan presentar

sntomas ansiosos ao se daren de conta da sa incapacidade para realizar tarefas (por
exemplo, responder a unha pregunta). Nestes casos distinguimos os diversos
compoentes da ansiedade: o compoente cognitivo (sensacin de frustracin ante a
tarefa que non puido realizar), o compoente condutual (inquietude, hipercinesia) e o
compoente somtico (taquicardia, sudoracin).
Ansiedade ante situacins non familiares: frecuente que presenten ansiedade ante
cambios no seu ambiente habitual (cambios dos coidadores, do lugar de residencia).
Ansiedade por illamento ou por falta de vnculos.
Ansiedade por problemas mdicos ou por sensibilidade aos medicamentos.
Ante esta situacin, o primeiro paso que cumprira dar ser intentar descubrir se existe unha
causa razoada para a sa angustia (como o consumo de substancias excitantes) e poder as
solucionala.
Pautas nunha situacin de ansiedade:
-
Comprobar se a persoa descansa as horas suficientes; en caso negativo,

regularizar os horarios.
Identificar o que poida facela sentir ansiosa, dialogar con ela e buscar razns
para a sa situacin.
Proporcionar respostas a sa preocupacin.
Darlle seguridade e control sobre as sas cousas.
Exercicios de relaxacin.
Musicoterapia.
b. Trastornos perceptivos: delirios, alucinacins, erros de identificacin

As alteracins perceptivas aparecen normalmente nas fases moderadas e avanzadas da
enfermidade baixo a forma de delirios e alucinacins (o doente percibe con toda seguridade
cousas que os demais saben que non existen).
Delirios
59

Os delirios son crenzas falsas que se fundamentan en conclusins incorrectas sobre a

realidade. O doente mantn a sa falsa crenza a pesar de evidencias contrarias.
Os delirios pdense presentar en calquera momento da enfermidade de Alzheimer e incluso
poden ser o primeiro sntoma. En xeral, son mis frecuentes nas fases intermedias e
avanzadas da enfermidade.
Varios investigadores afirman que os doentes con delirio presentan un menoscabo intelectual
mis rpido. Tamn estn mis deteriorados e sofren alteracins da orientacin. Adoitan
mostrarse mis agresivos, medoos, ansiosos, e mis rebeldes ante as persoas que os
axudan.
Os delirios poden adoptar diversas formas: sensacins de prexuzo persoal, de que lles
roubaron pertenzas (xoias, cartos, roupa...), de infidelidade, de que a casa na que vive non a
propia, de abandono ou incluso de que as persoas non son quen din ser (sndrome de
Capgras), de que na casa viven estraos (contorno fantasma) ou de que as persoas da
televisin entran na casa (signo da imaxe).
Entre os mis frecuentes destacan o de ter sufrido un roubo, estar nun fogar distinto ao propio
e afirmar que a sa parella unha impostora. En moitas ocasins o delirio ten que ver cunha
persoa falecida (a mia nai est a punto de chegar).
Non son infrecuentes os delirios monotemticos (os ocupas vixannos para entrar na casa).
Pode darse o caso de que a crenza falsa consista en que a persoa ten un romance cunha
personaxe famosa ou de alto nivel social. O signo da imaxe constite a crenza de que as
imaxes de TV ou do xornal son reais e existen no espazo tridimensional. Poden darse tamn
delirios monosintomticos (falsa crenza de infestacin do propio corpo) ou de morte (estou
podre e morto por dentro). Os delirios de grandeza ou relixiosos son infrecuentes.
Entndese facilmente que os delirios xeran moitos problemas de comportamento.
Vexamos algns exemplos:
60

A seora O. tia un delirio de infidelidade e afirmaba que o seu marido a enganaba
cunha vecia. Cada vez que o marido saa ra acusbao de ir ver a vecia. Como non
tia sensacin do tempo transcorrido, incluso as ausencias mis curtas ocasionaban
graves problemas.
O seor P. tia o delirio de que non estaba na sa casa. Ademais, non recoeca os
seus familiares. Sempre dica que esperaba a sa nai, que a vir visitalo. Un da
presentou unha grande axitacin e agresividade porque o secuestraran.
Intervencin ante os delirios:
Se os delirios son pouco frecuentes, non moi importantes e non distorsionan a adaptacin do
doente ao contorno, poden pasarse por alto e, simplemente necesario observar a sa
evolucin.
Se os delirios causan condutas anmalas e afectan s sas relacins domsticas ou sociais
deben ser tratados farmacoloxicamente seguindo as prescricins mdicas e con pautas de
conduta.
Pautas condutuais ante unha situacin de delirio:
-
Os delirios poden non aparecer nun doente, pero hai que estar preparados por se
aparecesen.
importante que o delirio non se converta nunha fonte de problemas e discusins.

contraproducente discutir a idea delirante.
Se o doente est asustado polo delirio, aconsellable tranquilizalo (palabras cariosas,

caricias).
Debe distraerse o doente para que centre a sa atencin en temas reais.
Alucinacins
Son impresins sensoriais perceptivas que se producen sen que exista un estmulo real que as
provoque. Unha persoa que sofre alucinacins pode ver, or, ulir e ter sensacin tctil de
cousas que non existen no mundo real. Os doentes poden ser conscientes da falsidade do
fenmeno ou actuar en funcin do falsamente percibido. Segundo a natureza da alucinacin, a
61

resposta pode ser de medo, terror, ledicia ou diversin. Na enfermidade de Alzheimer a

frecuencia das alucinacins menor que a dos delirios.
As alucinacins mis frecuentes son as visuais, as auditivas e, por ltimo, as olfactivas. As
visuais comprenden persoas e animais, mentres que as auditivas adoptan frecuentemente
forma de voces e rudos.
Exemplos de alucinacins (casos reais):
-
Unha seora pedalle sa filla que sacase as flores que va na cocia: leva as
flores; non as deixes na cocia.
Un doente dica de cando en cando: mira, a est outra vez esa nena.
Un seor constantemente faca acenos e chamaba o can para que entrase na casa.
Tratamento:
Dado que os defectos visuais e auditivos son causa frecuente de alucinacins, aconsellable
avaliar os posibles defectos sensoriais da persoa.
Por outra banda, a presenza de alucinacins pode sinalar un delirium (estado agudo de
confusin mental). O delirium motivo de urxencia mdica.
importante buscar as causas desencadeantes da alucinacin.
As alucinacins trtanse farmacoloxicamente no caso de que as sas consecuencias tean
caractersticas distorsionantes e ameazadoras para a persoa ou para os familiares. Polo tanto,
unha alucinacin do tipo: abre a porta que estn chamando aceptable e non ser necesario
o uso de frmacos.
Pautas condutuais ante unha situacin de alucinacin:
-
Non alarmarse ante unha alucinacin. Responder con calma e apoio e non poer
nervioso ao doente.
Verificar se toma doses elevadas de tranquilizantes, caf, alcohol ou drogas.
62

Preguntarlle ao mdico se o tratamento farmacolxico que toma pode contribur ao

problema.
Acercarse lentamente ao seu campo visual.
Non loitar contra a alucinacin nin convertela en tema de discusin. Evitar convencer
ao paciente de que non percibe feitos reais xa que para el a sa percepcin si real.
Discutir a percepcin dara lugar a irritacin e agresividade.
Non dicir que se est de acordo coa falsa percepcin. mellor dar respostas neutras e
non comprometerse.
Distraer ao paciente para que esqueza a alucinacin (cambialo de cuarto cunha

escusa).
Tranquilizar ao paciente (falndolle suavemente, con contacto fsico...).
Procurar un ambiente tranquilo e seguro.
Promover a realizacin de exercicio e actividades agradables para evitar un exceso de

inactividade, xa que as alucinacins poden producirse por dficit de estimulacin.
Deixala pasar.
Erros de identificacin
As persoas interpretamos o medio no cal nos atopamos; se estas interpretacins son errneas
poden causar trastornos psicolxicos e do comportamento.
Estas interpretacins errneas pdense deber a mltiples mecanismos: interpretacins
delirantes, interpretacins causadas por trastornos de audicin ou visin, interpretacins
debidas falta de razoamento
Por outro lado, os pacientes con demencia poden perder a capacidade de recoecer persoas
ou obxectos (agnosia).
Tratamento:
Depender da causa, pero o obxectivo xeral axudar ao paciente a interpretar ben a realidade.
Pautas:
63

Descartar problemas perceptivos (auditivos ou visuais) e remedialos se

posible.
Non polemizar.
Explicar o que est sucedendo en realidade.
Non falar sobre o paciente na sa presenza.
Comprobar se estas interpretacins anmalas son delirios.
c. Trastornos de personalidade: labilidade emocional, cambios de personalidade
Labilidade emocional:
O marido de M. apuntaba: a mia esposa imprevisible: pasa de momentos de risa a

momentos de enfado, choro e tristeza.
Quere dicir que os pacientes son propensos a presentar cambios bruscos nos seus
sentimentos e emocins. Os pacientes con demencia presentan a mido enfados e condutas
violentas. A maiora destas condutas son reaccins catastrficas.
Unha reaccin catastrfica unha reaccin de axitacin e angustia desproporcionada respecto
da causa que a provoca.
Estas situacins crean momentos difciles na vida familiar. Ata un 70 % das familias refiren
fenmenos catastrficos durante a enfermidade. Sobre un 51 % de pacientes mostran
arranques de ira na enfermidade de Alzheimer e un 21 % conduta violenta e agresiva.
Os sntomas mis caractersticos son: emocinanse facilmente, presentan reaccins
esaxeradas de angustia ante feitos que non teen tanta importancia. Os pacientes berran, dan
golpes, lanzan obxectos, tiran a comida, non se deixan axudar, insultan, acusan, choran.
Nalgns casos estes comportamentos estn dirixidos familia ou ao coidador, que teme que o
agridan ou que o enfermo se autolesione.
Tratamento:
64

importante saber que situacins desencadean as reaccin catastrficas con maior facilidade
para intentar evitalas.
Pautas:
-
Non lle pedir ao paciente tarefas que non estean ao alcance das sas
capacidades mentais. Non levalo a situacins lmite.
Intentar descubrir as causas dos enfados para evitalos no futuro.
Reaccionar con calma e evitar discusins.
Proporcionar apoio emocional e tranquilidade.
Apartar ao paciente do que lle provocase a reaccin anmala.
Ante un enfado, distraelo e suxerirlle cousas agradables.
Cambios de personalidade:
Os cambios de personalidade son moi frecuentes na enfermidade de Alzheimer.

Alteracins como ansiedade, delirio, irritabilidade... poden dar lugar a cambios de
personalidade.
Diversos estudios amosan un 70 % destes cambios nas fases iniciais da enfermidade. E a
medida que a enfermidade avanza, os cambios de personalidade son mis graves.
Estes cambios poden ter distintas caractersticas, dende a apata ata a vulgaridade e a
desinhibicin. Os enfermos pdense volver imprudentes, infants, irritables e impulsivos.
Pdense establecer distintos cambios de personalidade:
-
Lbil, inestable, irritable, ansioso.
Desinhibido, con alteracin do xuzo e actos sexuais inadecuados.
Agresivo.
Aptico, indiferente, distante.
Suspicaz, con delirios de persecucin.
Combinacin de varios das caractersticas descritas.
65

Tratamento:
A intervencin depender do tipo de cambio que se produza. Aos enfermos apticos, haber
que estimulalos. Os comportamentos irritables, ansiosos e agresivos, haber que inhibilos. En
moitas ocasins haber que complementar o tratamento con medicacin.
Pautas ante situacins de cambios de personalidade:
Hai que comprender ao enfermo. Os cambios de personalidade non son
condutas deliberadas.
5.
Consultar ao mdico se aparecen cambios bruscos de personalidade.
Seguir as pautas correspondentes a cada tipo de problema.
Sntomas condutuais
Os trastornos na conduta psicomotora son frecuentes na enfermidade de Alzheimer.

Presentan das caractersticas fundamentais:
-
calidade de anormais
actividade motora e verbal aumentadas.
Estes trastornos inciden na vida familiar e afectan aos coidadores. Algns trastornos do
movemento poderan estar causados pola medicacin e nese caso o prognstico sera
negativo.
Poden darse distintos patrns de conduta:
-
inquietude motora
apalpamentos ou manipulacins sen fin
paseos dun lado a outro
deambulacin errante (xunto cos paseos incesantes, nas fases medias e

avanzadas da enfermidade).
Vagabundeo
66

Cando a persoa deambula sen obxectivo aparente pode significar, entre outras cousas, que
busca lugares, cousas ou persoas do pasado.
Esta conduta provoca sobrecarga de traballo no coidador e na familia e dificulta a atencin ao
enfermo. Pode estar condicionada por causas externas (extravo, desorientacin, falta de
exercicio, ansiedade) e internas (lugar da lesin no cerebro).
As causas poderanse clasificar en somticas (dor, malestar fsico, sensacin de fame),
psicolxicas (angustia, medo) e cambios no contorno (escaseza ou aumento de estmulos,
pouca luz).
A incidencia deste trastorno vara entre un 3 % e un 53 % (Colenda, 1995).
Este vagar sen rumbo pode expresar a necesidade que sente o enfermo de facer cousas, ou
ben pode ser consecuencia de algo que lle provoca frustracin e xera unha conduta de fuxida.
s veces, o enfermo desorientase e prdese, o que lle produce ansiedade e medo. A
desorientacin temporal pode ser a causa dos vagabundeos nocturnos. Esta conduta pode
incrementarse cando o enfermo cambia de domicilio ou se realizan mudanzas significativas no
seu contorno.
Tratamento:
O primeiro paso descubrir as posibles causas do vagabundeo. Hai que descartar as causas
de orixe orgnica.
As tcnicas de orientacin realidade e modificacin do contorno poden ser beneficiosas.
Se o vagabundeo causado por reaccins catastrficas, debern analizarse as sas causas e
evitalas.
Cando a causa unha mudanza de domicilio (dbese evitar a mudanza de domicilio por
temporada: a casa dun fillo un tempo, a casa doutro fillo outro tempo), hai que preparar o
traslado. O paciente debe participar neste traslado e visitar o novo domicilio varias veces.
Tamn aconsellable colocar mobles e aparellos que lle resulten familiares. A adaptacin,
nalgns casos, non posible polos trastornos da memoria.
Pautas na conduta de vagabundeo:
67

Manter un ambiente fsico seguro.
Proporcionar orientacin frecuente.
Exercicios de orientacin realidade.
Cambios graduais, evitando ao mximo posible as mudanzas de domicilio.
Evitar viaxes innecesarias.
Uso de tarxetas con instrucins se o enfermo conserva a lectura e a capacidade

de seguir as indicacins.
Uso de brazalete identificador.
Asegurarnos de que sabe onde est o seu coidador/a en calquera momento.
Manter rutinas e ordenar as sas cousas sempre no mesmo lugar para que non
se desoriente.
Realizar actividades que inclan exercicio fsico.
Rodear o paciente con obxectos familiares.
Agresividade e axitacin
A agresividade ou axitacin un estado importante de tensin, con ansiedade. Supn unha

actividade fsica (golpes, patadas), verbal (insultos) ou facial (xestos) inadecuada. Tamn
existe a agresividade indirecta contra obxectos propios. un fenmeno comn na Enfermidade
de Alzheimer e pode ocorrer independentemente doutros trastornos do comportamento.
Constite un gran problema tanto para familiares como educadores, e tanto no fogar como nas
institucins.
Os pacientes poden lesionar a outras persoas ou autolesionarse.
Pode ser consecuencia dunha depresin, dun estado de ansiedade ou dunha reaccin
catastrfica; de frustracin por non poder realizar algunha actividade, por sensacin de
abandono, por cambios nas rutinas, etc. Tamn se pode deber a varios factores: dor, cansazo,
efecto dos medicamentos ou a propia demencia.
68

Os pacientes mstranse ansiosos, colricos e confusos. Gritan e discuten.

Pdese chegar a situacins lmite, necesitndose varias persoas para reducir ao paciente que
empuxa, tira obxectos, rompe mobles, etc.
Tratamento:
O primeiro paso comprobar se esta agresividade a provoca algunha causa mdica ou algn
elemento especfico do medio. Neste caso debe tratarse, modificarse e eliminarse a causa.
Tamn importante saber se se debe a alucinacins, a reaccins txicas ou a medicamentos.
Se os cambios do medio non son suficientes para suprimila, dbese comezar un tratamento
farmacolxico.
Se existe a posibilidade de que o paciente se lesione ou lesione a outra persoa, haber que
usar contencins fsicas.
Pautas nunha situacin de agresividade:
Intervir canto antes.
Apartar o enfermo dos estmulos elicitadores da conduta.
Usar comunicacin non verbal positiva: voz suave e calmada, abordar de fronte
e adoptar posturas non ameazantes.
Distraer ao enfermo.
Ser prudentes nas medidas de contencins fsicas. Non son un castigo.
Cando a sa actitude sexa positiva, haber que reforzala e eloxiala para

minimizar as situacins agresivas.
Darlle prioridade seguridade do paciente e das persoas que o rodean.
Se persiste a conduta, consultar ao mdico.
Trastornos do sono
O seor M. case cada noite levantbase para ir ao lavabo. Desorientbase no propio cuarto e
buscbao na porta do armario. Como esta era de corredoira, non a saba abrir xa que non
atopaba o pomo.
69

O insomnio un dos trastornos mis frecuentes nas persoas con Alzheimer. A frecuencia dos
trastornos do sono na enfermidade de Alzheimer moi alta (40 % -70 % dos casos).
Consiste na dificultade de conciliar ou manter o sono, coa sensacin de que non se tivo un
sono reparador.
relativamente frecuente o medo, a angustia e a axitacin nocturna con somnolencia dirna,
xa que a luz do da proporciona tranquilidade.
As persoas con demencia dormen durante o da, polo tanto necesitan menos horas de sono
pola noite. Tamn pode ocorrer que estean pouco activas durante o da e o cansazo sexa
escaso ou nulo.
Moitas veces este trastorno nese desorientacin xeral destes enfermos e, particularmente,
desorientacin temporal (espertan sen teren conciencia nin da hora que , nin do lugar onde
estn).
Tratamento:
Consiste en definir as caractersticas do trastorno, identificar a causa e intervir adecuadamente.
En primeiro lugar, seguir as normas que pretenden facilitar e regular o sono.
Se o enfermo tende a durmir polo da, cmpre activalo, mantelo baixo estmulos luminosos e
encargarlle tarefas que poida facer.
Se o doente esperta pola noite, debemos falarlle con suavidade para tranquilizalo e explicarlle
que anda non hora de erguerse. Non son recomendables as discusins se a persoa insiste
en levantarse e vestirse.
En ocasins, os frmacos son de grande axuda para estes trastornos, pero sempre deben
administrarse baixo supervisin facultativa.
Pautas ante trastornos do sono:
-
Aumentar a actividade fsica durante o da.
Evitar as sestas longas e mltiples sestas curtas.
70

Manter horarios fixos para deitarse.
Utilizar a cama para durmir; polo tanto, reducir ao mximo o tempo que a persoa
est encamada.
Non inxerir excesivos lquidos antes de deitarse nin facer unha cea copiosa.
Manter o cuarto confortable, sen rudos, con temperatura apropiada.
Evitarlle preocupacins persoa que est nunha situacin de dependencia.
Se o enfermo esperta pola noite, tranquilizalo; non discutir.
Os trastornos da conduta alimentaria son frecuentes na enfermidade de Alzheimer (sobre un

60 % dos casos).
O apetito pode aumentar ou diminur considerablemente. Na enfermidade de Alzheimer pode
ser habitual o consumo excesivo de doces.
Nas fases avanzadas da enfermidade, os enfermos perden peso e o seu aspecto fsico
modifcase. Non se coecen exactamente as causas deste proceso; en certos casos dbese a
unha alimentacin non adecuada.
Os trastornos da conduta alimentaria poden asumir distintas formas: por unha banda, aumento
ou diminucin do apetito, e pola outra, trastornos do comportamento no momento de comer.
Estes trastornos pdense clasificar en tres tipos:
-
conduta alimentaria excesiva,
conduta alimentaria insuficiente (ausencia de apetito, con sntomas de ansiedade e

depresin),
conduta de negativismo activo (ngase a comer porque cre que xa comeu, por
molestias bucofarnxeas que non sabe expresar, non lle gusta o alimento porque non
recoece os sabores, presenta ideas delirantes de envelenamento ou rexeita os
alimentos como unha forma de manipular o ambiente, de enfado).
71

imprescindible detectar a causa do trastorno. Cando se perde o apetito debido ansiedade

ou depresin, o tratamento farmacolxico destes sntomas favorecer a alimentacin. A
actitude de negativismo activo pode ter motivos diversos e haber que valorar se existe unha
causa orgnica que o xustifique.
Estas condutas varan ao longo da enfermidade en funcin das capacidades residuais do
enfermo. Ao principio poden estar relacionadas coa falta de memoria, permanecendo intacta
habilidade para alimentarse. A falta de memoria e da conciencia do paso do da lvao a unha
sensacin de apetito.
Hai enfermos que comen s agachadas, incluso alimentos que non lles estn permitidos;
outros comen con desesperacin e quitan a comida do prato dos demais; outros tiran a comida
ao lixo ou pola vent.
Tratamento:
importante diferenciar os aspectos que estn relacionados directamente coa alimentacin
dos que estn relacionados co acto de comer.
Respecto alimentacin, dbense seguir as normas dietticas dunha persoa normal, tendo en
conta as dietas pautadas para problemas coma a diabete, o colesterol, a hipertensin... Unha
alimentacin ou hidratacin inadecuadas empeorar a situacin do doente.
fcil que aparezan reacciones catastrficas no momento da comida, por iso importante
adaptar este momento s capacidades do enfermo (uso de cubertos, capacidade para
alimentarse por si sos, etc.).
Pautas nos trastornos da conduta alimentaria:
Establecer horarios e simplificar o acto de comer.
Esconder os alimentos non permitidos por causa dalgunha enfermidade.
Pechar despensas e frigorficos.
Controlar o peso e consultarlle ao mdico a posibilidade de complementos

dietticos se a alimentacin non equilibrada.
72

As alteracins das actividades sexuais poden adoptar distintas formas. O fenmeno mis
frecuente unha diminucin do impulso e do interese sexual. As agresins sexuais son raras
no caso de demencia.
En xeral, nas fases iniciais da enfermidade dimine o interese sexual e frecuente a
impotencia. Tamn aparece desinhibicin sexual (7 %) con condutas exhibicionistas como
mostrar os xenitais, espirse en pblico, tocar a outra persoa de maneira impropia, exhibirse en
roupa interior, etc.
Sobre un 20-30 % dos homes que viven institucionalizados presenta condutas sexuais
relacionadas co persoal feminino.
Polo xeral, estes trastornos teen que ver coa falta de memoria e coa incapacidade de realizar
unha valoracin crtica do contorno. Ao faltar esta capacidade crtica, os enfermos sacan a
roupa porque lles estorba ou se desabrochan para ouriar en calquera sitio. A causa da
masturbacin a mesma; mastrbanse en pblico porque lles produce pracer e non perciben
que nese momento non contan coa intimidade precisa.
Tratamento:
importante valorar o tipo de comportamento e o contexto no que acontece.
Cando aparecen condutas embarazosas, podemos levar a persoa a un lugar privado e intentar
distraela. fundamental manter a calma para evitar irritabilidade e reaccins catastrficas. Se
nos encontramos ao enfermo espido, levarselle a roupa para que se vista.
Os homes que presenten condutas de agresin sexual dbense tratar farmacoloxicamente. Hai
que consultar co mdico.
Pautas:
-
Reaccionar con calma ante condutas anmalas.
73

Pensar que estas condutas son o resultado de lesins cerebrais, aceptalas como algo
propio da demencia e non sentirse responsable nin culpar ao doente por elas; non
podemos pensar que un pervertido.
Non anoxarse nin berrar co enfermo; mis aconsellable razoar con el.
Se a conduta anmala ocorre durante o bao, intentar que o asee outra persoa.
Intentar distraer ao enfermo con outras actividades.
Fomentar actividades sociais, de contacto con outras persoas, xa que o illamento pode
ser prexudicial e aumentar as prcticas anmalas.
Usar pezas de vestir que eviten certas condutas: pantalns sen bragueta, blusas sen
botns ou con cremalleira nas costas...
Sempre que sexa posible, sera conveniente respectar o seu desexo sexual e dentro do
seu comportamento habitual coa sa parella.
6.
Non dubidar en consultar co mdico calquera destes sntomas.
Outras condutas
Nalgns momentos as persoas con demencia presentan comportamentos ruidosos (choran,

berran...).
As causas destes comportamentos poden ser a manifestacin de dores ou molestias que sofre
a persoa e non sabe explicar, das alucinacins que asustan ao enfermo ou dun dficit
sensorial, de tal xeito que os rudos son unha forma de estimulacin.
Pautas ante o comportamento ruidoso:
Observar cando ocorre, en que circunstancias, en presenza de quen...
Fomentar actividades que distraian ao enfermo e reduzan a conduta.
Exercicios de relaxacin. A msica tamn axuda a relaxarse.
Actuar con calma e con paciencia.
Pedirlle ao mdico unha valoracin por se a causa fsica.
Nota: este apartado tamn tratado no especfico de labilidade emocional.
74

Condutas automticas
Estes sntomas adoitan darse nas fases avanzadas da enfermidade.

O enfermo repite palabras e accins porque non recorda que as fixera. Esta conduta pode ser
valorada como sntoma obsesivo en poucos casos.
A manifestacin deste trastorno a repeticin de cancins, palabras, frases, accins... de
maneira reiterada e sen sentido.
Pautas ante condutas anmalas:
-
Se non entraa perigo nin molesta demasiado, o mellor deixalo.
Se a situacin insoportable: non berrarlle, non tomalo como unha ofensa e

distraelo cunha actividade fsica.
Acusacins inxustas
Algunhas persoas en situacin de dependencia conciben acusacins falsas contra o

coidador/a. Normalmente teen que ver con roubos de cartos e obxectos persoais. Son menos
probables as acusacins por abandonos ou malos tratos.
Pautas ante acusacins inxustas:
Verificar a falsidade da acusacin.
Transmitirlla ao resto da familia para que sexan conscientes do problema.
Non culpar ao enfermo; ten unha deterioracin emocional.
s veces, esta conduta dbese falta de memoria. importante ter un recambio

dalgunhas cousas como as chaves e revisar os cubos do lixo, petos...
Non esaxerar nin minimizar a gravidade do feito.
Explicarlle que ningun lle est a roubar e axudarlle a buscar o perdido.
Demandas excesivas
Este trastorno est relacionado co feito de que as persoas con demencia necesitan que se lles
cubran unhas necesidades, pero s veces as demandas do enfermo son esixencias elevadas.
75

Algunhas veces as demandas son chamadas de atencin e o doente chega a finxir sntomas
que non existen.
Se as peticins non son atendidas, poden aparecer gritos e insultos.
Detrs dunha demanda pode haber unha necesidade de descarga emocional porque a persoa
est irritada, anoxada, sente frustracin...
Pautas nunha situacin de demandas excesivas:
-
Valorar se a peticin unha demanda excesiva. En caso afirmativo, hai que razoar
coa persoa sobre as sas peticins.
Actuar con paciencia e calma.
Ante condutas deste tipo que persisten a mellor pauta ignoralas.
Persecucin
A seora C. dende hai un tempo non soporta a conduta do seu marido, xa que este, enfermo
de Alzheimer, non pode estar un momento sen a sa presenza. El est sempre pegado a ela,
na cocia, na sala, no bao...
Nestes casos o enfermo segue ao coidador a todas as partes.
Este un dos trastornos que poden chegar a ser mis molestos.
Pdese entender dende a perspectiva de que un enfermo de demencia se sente moi desvalido
e necesita a presenza constante do coidador, xa que lle proporciona seguridade. Ademais, a
sensacin do paso do tempo irreal, por iso cando o coidador se afasta, a persoa angustiase.
Pautas nun trastorno de persecucin:
-
Entreter ao doente con tarefas adaptadas mentres o coidador realiza outras sen que o
doente estea presente.
Afacelo pouco a pouco a non estar sempre a carn do coidador.
Comprobar se estas condutas aparecen en momentos determinados (por exemplo, ao

anoitecer).
76

Buscar axuda antes de que estas condutas cheguen a esgotar ao coidador (o centro de
da pode proporcionar un respiro).
Normalmente, o cerebro programa condutas que teen unha finalidade. Na enfermidade de

Alzheimer isto vese alterado e o comportamento repetitivo dse con certa frecuencia.
Os comportamentos repetitivos manifstanse reiterando as accins unha e outra vez de
maneira incesante, dando a impresin de que a finalidade da accin non se concreta.
Normalmente teen que ver coa vida diaria: manipulan, aplauden, cantan, gritan, dobran a
roupa, ordenan armarios, regan as plantas, etc.
Tamn son frecuentes as preguntas repetitivas, por veces obsesivas. O doente pode estar
moito tempo preguntando repetidamente que hora ?.
Estes comportamentos supoen cansazo para a familia e en moitos casos chegan a provocar
irritacin nos coidadores.
Pautas ante comportamentos repetitivos:
-
Manter ao enfermo intentando que se sinta til.
Fomentar tarefas distintas s que fai reiteradamente (pasear, facer exercicio...)
Distraccin (ofrecerlle algo para mirar, or ou facer).
Ante preguntas repetitivas, responder con feitos coecidos ( a hora de comer).
Non contrariar o enfermo tratndoo como un neno polos seus actos.
Tboa 3.1: Sntomas psicolxicos
Trastornos afectivos
Depresin
SNTOMAS
PAUTAS
Tristeza. Choros. Ansiedade. Medo. Apata.

Desacougo. Perda de peso. Ideas suicidas.
Sentimentos de culpa. Inutilidade. Ser una carga
para os demais. Labilidade emocional. Desaxustes
motivacionais. Queixas somticas.
Escoitar e apoiar a persoa. Propoer actividades

agradables, de relacin e fsicas. Animar a tomar
decisins. Establecer empata. Dar nimo. Valorar
tratamento farmacolxico ou psicolxico. Avisar ao
mdico en caso de que os sntomas empeoren.
Apata
77

SNTOMAS
PAUTAS
Falta de relacins sociais. Escaso interese pola

familia e amigos. Ausencia de actividades ldicas.
Escasa reaccin emocional ante acontecementos
felices ou desgraciados. Inseguridade.
Propoer actividades que potencien as relacins

sociais. Realizar actividades ldicas do seu agrado.
Reforzar positivamente. Animar.
Ansiedade
SNTOMAS
PAUTAS
Cognitivos:
Intentar descubrir a causa da ansiedade. Tratar de

buscar razns para a sa situacin. Buscar
alternativas situacin. Dialogar. Asegurarse de que
as horas de descanso son as necesarias.
Proporcionar seguridade. Manter, na medida do
posible, as rutinas. Exercicios de relaxacin.
Musicoterapia.
Nerviosismo. Intranquilidade. Frustracin.

Preocupacin. Medo.
Condutuais:
Inquietude. Hipercinesia. Expresin facial.
Somticos:
Taquicardia. Sudacin. Cefaleas. Dores
musculares.
Trastornos perceptivos
Delirio
SNTOMAS
PAUTAS
Sensacin de prexuzo persoal. Sensacin de

infidelidade. Sensacin de abandono. Sndrome de
Capgras. Contorno fantasma. Delirio con persoas
falecidas. Delirio monosintomtico.
Estar alerta ante calquera indicio de delirio. Non

discutir a idea delirante. Tranquilizar ao doente.
Distraer e desviar a atencin a temas reais.
Alucinacins
SNTOMAS
PAUTAS
Percibir cousas que non existen no mundo real pola

canle visual, auditiva, olfactiva e/ou tctil.
Manter a calma. Acercarse lentamente ao seu campo

visual. Distraer a atencin. Non discutir a alucinacin.
Procurar un contorno tranquilo e seguro. Realizar
exercicios agradables. Deixalas pasar.
Erros de identificacin
SNTOMAS
PAUTAS
Interpretacins errneas da realidade. Non

recoecer persoas ou obxectos.
Descartar problemas perceptivos. Non polemizar.

Explicar a realidade. Non falar do doente na sa
presenza. Comprobar se son delirios.
Trastornos da personalidade
Labilidade emocional
SNTOMAS
PAUTAS
Emocinanse facilmente. Reaccin de angustia.

Axitacin, gritos, choros.
Non levar ao enfermo a situacins lmite. Buscar as

causas dos enfados para evitalos. Reaccionar con
calma. Evitar discusins. Proporcionar apoio
emocional e tranquilidade. Apartalo da causa da
reaccin anmala. Distraelo.
Cambios de personalidade
SNTOMAS
PAUTAS
Labilidade. Inestabilidade. Desinhibicin.

Agresividade. Apata. Delirios de persecucin
Comprensin. Consultar ao mdico. Seguir as pautas

dadas a cada un dos problemas.
78

Tboa 3.2: Sntomas condutuais
Vagabundeo
SNTOMAS
PAUTAS
Deambulacin sen obxectivo ningn. Deambulacin

errante. Desorientacin.
Contorno fsico seguro. Proporcionar orientacin

frecuente. Exercicios de orientacin realidade.
Cambios graduais. Evitar cambios de domicilio.
Evitar viaxes innecesarias. Usar tarxetas con
instrucins. Usar brazaletes identificadores.
Presenza do coidador. Manter rutinas. Exercicio
fsico.
Axitacin e agresividade
SNTOMAS
PAUTAS
Actividade fsica (golpes, patadas...). Actividade

verbal (insultos). Actividade facial (xestos). Gritos,
discusins
Intervir axia. Apartar o enfermo dos estmulos

elicitadores. Comunicacin non verbal positiva: voz
suave, de fronte, e sen posturas ameazadoras.
Distraccin. Prudencia nas contencins fsicas.
Reforzo positivo ante condutas aceptables. Velar
pola seguridade do enfermo e do coidador.
Consultar co mdico.
T. do soo
Insomnio
SNTOMAS
PAUTAS
Axitacin nocturna. Somnolencia dirna.
Actividade diaria. Se esperta, tranquilizalo. Evitar

sestas longas ou mltiples. Horarios estables. Usar
a cama para durmir. Tomar poucos lquidos e unha
comida adecuada. Cuarto confortable. Evitar
preocupacins.
T. da conduta.

SNTOMAS
PAUTAS
Aumento ou diminucin do apetito. Perda de peso e

deterioracin fsica. Negarse a comer.
Establecer horarios e simplificar o acto de comer.

Controlar o peso do enfermo. Esconder alimentos
non permitidos. Consultar co mdico.
T. da sexualidade
SNTOMAS
PAUTAS
Diminucin do interese sexual. Impotencia.

Desinhibicin sexual. Exhibicionismo.
Manter a calma. Distraccin. Razoar. Fomentar

actividades sociais. Uso de pezas de vestir que
eviten certas condutas. Dentro do posible, respectar
o desexo sexual. Consultar co mdico.
Outras condutas
SNTOMAS
PAUTAS
Choros, gritos.
Actuar con calma. Distraccin. Relaxacin.
Condutas automticas
SNTOMAS
PAUTAS
Repeticin de palabras e accins.
Distraccins.
Acusacins falsas
79

SNTOMAS
PAUTAS
Acusacins falsas.
Verificar a acusacin. Non culpar ao doente. Razoar.
Demandas excesivas
SNTOMAS
PAUTAS
Esixencias elevadas.
Actuar con calma. Ignorar a esixencia.
Persecucin
SNTOMAS
PAUTAS
Segue ao coidador/a a todas as partes.
Ocupalo noutras tarefas. Afacelo a que o coidador

non estea sempre presente.
7.
SNTOMAS
PAUTAS
Accins repetidas sen finalidade.
Distraccin.
Presentacin dun caso prctico
A seora M., de 70 anos, casada, con tres fillos e xubilada do seu traballo como dependenta,
empeza a presentar sntomas de fallos de memoria. Sempre foi unha muller moi activa; atenda
ao seu traballo, a sa casa e coidaba da sa nai que sufra demencia.
As circunstancias fan que os acontecementos se precipiten: a sa nai falece, os fillos marchan
da casa e ela e o seu marido teen que cambiar de domicilio. Neste traslado cando os sinais
de que algo non marcha ben aumentan: non capaz de recoller ela soa as cousas, a roupa, os
libros cambia as cousas de sitio, pero non recorda que o que ten que facer con elas.
A vida na nova casa non fcil; non se lembra dos novos lugares, en ocasins non sabe
chegar a ela, non recorda o piso, a letra, como usar o ascensor... Empeza a entrar nunha
depresin e abandona pouco a pouco os seus pasatempos (labores, peridico, telenovelas).
frecuente encontrala pola ra cun atado (unha revista, unha bolsa) buscando a casa materna
(xa desaparecida).
A familia acude a un especialista mdico e diagnostcanlle a enfermidade de Alzheimer
(destacar que a sade xeral boa, non hai deterioracin fsica).
80

Ao principio o marido o que se fai cargo da situacin, pero non soporta o estado da muller e
empeza a sentirse deprimido, ansioso e culpable. Recorren axuda dun centro de da e dun
coidador.
A vida con M. non moi difcil; o seu carcter tranquilo, alegre (canta con frecuencia) e
distrese facilmente cunha boneca ou pasando o ferro.
A enfermidade vai avanzando e xa non recoece os fillos e moito menos os netos. Ao marido
nomao cando non est, e na sa presenza recoceo. Pregunta repetidas veces pola sa nai
e por un irmn, e s sas irms confndeas coa nai. A modo de ancdota, un erro de
identificacin: quen ese seor que vn comer tdolos das?, referndose a un xenro.
Mis adiante non recoece a sa imaxe e fala coa persoa do espello; ou non se quere espir no
cuarto de bao porque hai un estrao.
En canto conduta psicomotora, gstalle pasear e d longos paseos co coidador, e nalgns
momentos camia sen obxectivo. O acto de sentar prodcelle medo e necesita axuda;
tampouco fcil metela nun coche.
Aparecen dificultades na alimentacin no sentido de que non se acorda de comer, pero se se
lle proporciona a comida, ou unha culler, unha cunca ou un garfo, realiza o acto de comer por si
soa.
s veces, responde ao seu nome, e o do seu marido anda o recoece, pero xa non se d de
conta nin da sa presenza nin da sa ausencia. Cando entra o fillo mis vello, responde ao
estmulo coa mirada ou cun sorriso.
Contina acudindo a un centro de da e xa precisa coidador as 24 horas do da porque
empezan a aparecer trastornos do sono, anda que moi leves.
A medicacin, as terapias, os coidados e o cario da sa familia fan que tea unha calidade de
vida digna.
81

8.
Cales son os principais sntomas psicolxicos e de comportamento dunha demencia?
Cales son os cinco principios bsicos para atender as persoas con demencia?
Que pautas hai que seguir cando un enfermo de Alzheimer sofre unha alucinacin?
Cales son os trastornos mis comns relacionados coa conduta psicomotora na

enfermidade de Alzheimer?
Cando a persoa que se est a coidar demanda constantemente ao coidador, como se pode
modificar esa conduta?
82

MDULO 4: TERAPIAS NON FARMACOLXICAS
Mdulo 4: Terapias non farmacolxicas

ndice do mdulo
1.
Introducin
84
2.
Psicoestimulacin
85
a.
Orientacin realidade
85
b.
Reminiscencia
87
c.
Obradoiro de estimulacin cognitiva
88
Terapias funcionais
91
a.
Psicomotricidade
91
b.
Musicoterapia
92
c.
Outras terapias
94
3.
i.
Relaxacin
94
ii.
Terapia con animais
94
iii.
Estimulacin sensorial
95
iv.
Laborterapia
96
v.
Arteterapia
96
4.
Como enriquecer a vida destes enfermos fomentando rutinas
96
5.
Estimulacin das actividades da vida diaria / axudas tcnicas
97
6.
A importancia de preservar a autonoma
102
7.
Dinmica de grupo
103
8.
Tboas resumo
105
9.
106
83

1.
Introducin
A demencia afecta directamente ao cerebro de forma progresiva crnica causando a

diminucin global das funcins cognitivas e incapacitando funcionalmente persoa. O
incremento da esperanza de vida provocou un aumento das demencias e ocasionou un grande
interese dos profesionais por axudar a paliar os seus efectos.
Figura 4.1: Tratamento combinado para tratar o Alzheimer e outras demencias.
TERAPIAS
TERAPIAS
FARMACOLXICAS
NON
FARMACOLXICAS
Para loitar contra esta dura enfermidade utilzanse as terapias farmacolxicas clsicas
(frmacos) e dende hai varias dcadas tamn contamos coas terapias non farmacolxicas.
As terapias non farmacolxicas fan referencia s intervencins realizadas a travs de axentes
primarios non qumicos co obxectivo de mellorar a calidade de vida das persoas. Este tipo de
terapia resulta fundamental hora de abordar todas as enfermidades crnicas, a falta de
tratamentos curativos.
Estas terapias deben basearse no mtodo cientfico, dando resultados positivos e previsibles.
A diferenza das terapias clsicas, que son aplicadas por persoal mdico, as non
farmacolxicas poden ser levadas a cabo por persoal non mdico (psiclogos, terapeutas
ocupacionais, musicoterapeutas, etc).
Este tipo de intervencin no campo das demencias basase na capacidade plstica do cerebro,
a neuroplasticidade, definida como a resposta que d o cerebro para se adaptar s novas
situacins e restablecer o equilibrio alterado despois dunha lesin: as neuronas danadas
84

rexenranse e establecen novas conexins. Esta plasticidade existe no cerebro ancin con
demencia, anda que evidentemente en fases non avanzadas.
Antes de que se inicie calquera tipo de intervencin, e para poder ser estimulado de maneira
axeitada, o doente debe ser avaliado por un especialista que determine o grao de deterioracin
que presenta, a fase da enfermidade na que se atopa e que capacidades mantn.
A flexibilidade na intervencin e a personalizacin (cada doente, a pesar do comn da
enfermidade, ten unhas caractersticas especficas) son claves.
As intervencins non farmacolxicas abarcan un conxunto de mtodos e estratexias que
administrados metodoloxicamente aos enfermos de Alzheimer e outras demencias dende o
inicio da enfermidade xunto cos tratamentos farmacolxicos teen por obxectivo mellorar a
sa capacidade intelectual e a sa autonoma, evitando a desconexin co seu contorno,
fortalecer as relacins sociais e aumentar a sa autoestima e o benestar.
2.
Psicoestimulacin
a. Orientacin realidade
Unha das caractersticas principais das demencias, dende practicamente o seu comezo, a
desorientacin no tempo, seguida da espacial. Finalmente, tamn se ve afectada a persoal.
A orientacin realidade foi iniciada nos anos 50 polo psiquiatra James Folsom. un mtodo
que ten por obxectivos: reducir a confusin e desorientacin en espazo, tempo e persoa;
manter a orientacin e activar a memoria persoal ou autobiogrfica, e que o doente re-aprenda
datos sobre si mesmo e sobre o contorno que o rodea co fin de evitar a desconexin co seu
ambiente familiar e social. Ao mesmo tempo con esta tcnica exerctanse a atencin, a
linguaxe e a fluidez verbal.
unha maneira de axudar a superar os problemas de memoria a curto e medio prazo e de
estimular os compoentes cognitivos.
85

Para que esta tcnica poida aplicarse deben quedar capacidades residuais que apoien a
intervencin. Existen das modalidades que poden ser aplicadas no domicilio do doente ou en
centros:
Orientacin realidade 24 horas: a mis bsica. Consiste nun proceso continuado de
realizacin de actividades ao longo de todo o da, de tal xeito que ao doente se lle
subministra constante informacin que lle axuda a orientarse (da da semana, lugar no
que se atopa e actividade que realiza). Cada vez que o profesional/coidador interacte
con el halle recordar a mesma informacin. A informacin debe darse de forma clara e
con lentitude, utilizando a mirada e o contacto fsico. Sen sobreestimular ou presionar.
necesario establecer un programa de actividades que facilite este traballo e dimina
a desorientacin e confusin.
O contorno tamn se debe modificar para ofrecer indicacins orientativas: reloxos
grandes, calendarios visibles, axendas, carteis coas actividades que se van realizar,
pictogramas nas portas, letreiros cos seus nomes na mesa para xantar, etc.
Orientacin realidade en sesins: a parte mis formal da tcnica. Consiste en
sesins grupais de entre trinta e corenta e cinco minutos onde se traballan distintos
aspectos da orientacin e ao mesmo tempo se fomenta o contacto entre participantes.
Diferncianse en tres niveis: o nivel bsico, no que se tratan e repiten informacins
actuais; o nivel estndar, no que se repasa o bsico e se tratan temas actuais e do
pasado; e o nivel avanzado, no que se establecen temas de discusin sobre a
actualidade.
Para obter bos resultados deben aplicarse as tcnicas que facilitan a comunicacin, as
como coidar a comunicacin non verbal; non se debe reaccionar de forma brusca ou
negativa cando a resposta do doente non sexa a correcta. Ser necesario unha seleccin
coidadosa das persoas que participarn nas sesins. Se a tcnica vai ser aplicada no
domicilio preciso valorar ao doente e ao coidador.
86

Exercicio de orientacin realidade:

Orientacin Temporal. Preguntar: Que da da semana ? En que mes estamos? En que
ano? Que celebramos hoxe? Que hora ?
Orientacin Espacial. Preguntar: Onde estamos? En que cidade? En que provincia...?
Orientacin Persoal. Preguntar: Como se chama? En que ano naceu? Est casado...?
b. Reminiscencia
Os enfermos de Alzheimer teen altamente afectada a memoria recente; non obstante, a
memoria da sa mocidade, os recordos antigos ou os que teen un especial significado
emocional estn relativamente conservados. Recordan perfectamente feitos da sa infancia,
pero non lembran o que cearon o da anterior.
A reminiscencia unha tcnica que serve de canle de comunicacin e socializacin para tratar
esa parte da memoria que se atopa intacta en fases leves-moderadas da enfermidade.
Fomenta a reactivacin do pasado persoal e axuda a manter a identidade persoal a travs do
recordo de acontecementos xerais ou particulares da vida do doente.
Unha vez que se coecen as caractersticas persoais do doente, a reminiscencia pdese
realizar en calquera momento (na compra, na cocia, etc.). Resulta imprescindible coecer as
diferenzas individuais para aplicar as tcnicas de reminiscencia e respectar a intimidade e a
confidencialidade posto que nalgns casos os doentes estarn altamente interesados en
participar, pero noutras situacins podmonos atopar con respostas de ansiedade debido a que
determinados feitos do seu pasado lles provocan malestar por seren negativos en si mesmos,
ou tristeza ao comparalos co momento presente.
A reminiscencia pdese realizar de xeito individual ou grupal, procurando que o grupo sexa o
mis homoxneo posible e evitando realizar xuzos sobre eses recordos.
Para estimular a memoria autobiogrfica pdese recorrer a axudas tales coma: as fotografas,
debuxos, libros, cancins, artigos de peridicos antigos ou obxectos persoais, lminas
87

temticas sobre situacins da vida coti ou lminas con obxectos da vida coti agrupados en
categoras.
A reminiscencia pode realizarse tamn no propio domicilio utilizando obxectos da casa, ou ao
aire libre, visitando lugares importantes ou significativos para o doente, evitando as que o
desprazamento constita un problema.
Con esta tcnica non se pretende que os recordos verbalizados sexan estritamente correctos,
senn que se fagan presentes e vaian acompaados de emocins positivas, que constitan
unha conexin entre pasado e presente. A sa aplicacin produce no doente satisfaccin por
poder recordar; mellora a autoestima, favorece a comunicacin e a socializacin e crea unha
sensacin de continuidade e identidade.
c. Obradoiro de estimulacin cognitiva
Trtase de estimular as funcins mentais superiores con exercicios axeitados ao grao de
deterioracin do doente e s sas capacidades residuais. As intervencins pdense facer de
maneira individual ou grupal, e o obxectivo final manter ao longo do tempo estas funcins ou
recuperar as que se tian en desuso.
As sesins poden realizarse de maneira grupal ou individual, pero resulta esencial unha boa
valoracin neuropsicolxica previa.
As actividades cognitivas administradas metodoloxicamente aos enfermos de Alzheimer e
outras demencias dende o inicio da enfermidade contriben a mellorar as sas capacidades
intelectuais, a sa autonoma e o seu benestar.
moi importante facer estes obradoiros de memoria nun ambiente distendido para evitar
tensins; deben minimizarse os erros e reforzar mediante aprobacin ou incluso aplauso (no
grupo) os logros realizados. A duracin do obradoiro non debe exceder de hora e media para
non provocar desinterese e esgotamento.
Trabllanse as seguintes funcins:
88

Memoria: o obxectivo exercitar os diferentes tipos de memoria a travs de exercicios

como os seguintes:
-
Memoria episdica: obsrvase demoradamente unha imaxe e o terapeuta

comenta co doente os seu detalles. Posteriormente, retira a imaxe e
pregntalle qu recorda.
Memoria semntica: lmbrase que festividade se celebra nun da determinado.

Por exemplo: o 25 de xullo celbrase..
Memoria biogrfica: o doente relata como foi o nacemento do seu fillo.
Praxe: os obxectivos son traballar a motricidade fina, as capacidades visoconstrutivas

e manter a mecnica da escritura a travs de exercicios como:
-
Praxia xestual: pdeselle que realice unha serie de xestos como son subir unha
persiana, poer unha luva ou saudar coa man.
Praxia construtiva: debuxar figuras xeomtricas: Debuxe un tringulo. Dentro,

debuxe un crculo.
Gnosias: os obxectivos son mellorar a atencin, exercitar a percepcin e maximizar as

capacidades lingsticas.
-
Gnosias Visuais: localizar nun mapa diferentes lugares, sinalar lapis de

determinadas cores
Gnosias visoespaciais: observar unha serie de obxectos e indicar mediante

arriba, abaixo, dereita e esquerda cmo estn situados.
Gnosias auditivas: por un disco compacto con diferentes sons: rudo do tren,
son do reloxo, un mixto que se prende O doente debe adiviar qu est
escoitando.
Gnosias olfactivas: identificar diferentes olores: caf, limn
Funcins executivas: a sa finalidade mellorar na formulacin de obxectivos,

planificacin de estratexias e execucin de plans a travs de tarefas como:
-
Ordenar un grupo de palabras nunha secuencia lxica. Por exemplo: fillo, av,
bisav e neto.
89

Descubrir en que se diferencian un grupo de palabras. Por exemplo: un avin e

un barco.
Cun reloxo, ir cambiando a hora seguindo unhas instrucins: colocar as agullas

na hora en que cantamos.
Cun dicionario buscar unha determinada palabra.
Linguaxe: os obxectivos son maximizar as capacidades lingsticas conservadas;

exercitar a linguaxe automtica; mellorar a comprensin e a expresin verbal; potenciar
a capacidade de repeticin e a fluidez verbal e exercitar a lecto-escritura. Algns dos
exercicios que se poen en marcha son os seguintes:
-
Linguaxe automtica: nomear todos os meses do ano, contar de 5 en 5,

completar refrns
Linguaxe espontnea: amsaselle unha fotografa para que describa o que se

atopa nela.
Comprensin: escoller unha noticia da prensa diaria e que o doente a comente.
Evocacin categorial: nomear todos os tipos de froita que coeza, ou os

obxectos que se atopan nunha cocia...
Repeticin verbal: repetir frases, palabras ou letras.
Exercicios de lecto-escritura: ler un texto e contestar unhas preguntas sobre el;

facer un ditado; escribir unha carta; completar palabras s que lles faltan letras;
por exemplo: S- LENC-O (SILENCIO).
Clculo: os obxectivos son preservar o coecemento numrico; activar a lectura de

cifras e nmeros; manter as operacins numricas; optimizar a discriminacin de
nmeros e cantidades e mellorar a atencin en material non verbal. Os exercicios que
se poden realizar seran os seguintes:
90

Secuenciacin de nmeros: marcar de cor verde os nmeros pares, continuar

series de nmeros (de 2 en 2, de 5 en 5) ordenar cantidades de menor a
maior e viceversa.
Operacins aritmticas: sumar, restar, multiplicar e dividir; resolver problemas;

mediante folletos de supermercado descubrir cal o produto mis caro, canto
valen dous quilos de laranxas, etc.
Comprensin numrica: escribe en cifras a seguinte cantidade: 95... Ou escribe

en letra a seguinte cantidade: 127...
Motivar o mantemento das capacidades numricas a travs dun xogo, como

podera ser neste caso o bingo.
3.
Terapias funcionais
a. Psicomotricidade
Nas persoas maiores en xeral e no enfermo de Alzheimer ou outras demencias en

particular frecuente a fraxilidade fsica. este un estado en que as reservas fisiolxicas se
ven reducidas e existe unha maior tendencia discapacidade. A diminucin da forza muscular
e a inactividade son os factores principais que propician esta situacin.
A psicomotricidade un conxunto de ferramentas corporais coas que se traballa a percepcin e
recoecemento do propio corpo (esquema corporal); a percepcin do espazo, a localizacin
dun mesmo e de obxectos ou doutras persoas (esquema espacial), e a orientacin no tempo e
a nocin dun mesmo (esquema temporal). Mellrase o ton muscular, o ritmo, o equilibrio, o
movemento, a lateralidade, a coordinacin, a respiracin
Coa aplicacin desta tcnica contrarrstase o dficit de actividade fsica e axdalle ao doente a
recoecer o seu espazo e a relacionarse comodamente con el. Con esta actividade aliviamos a
desorientacin espacial e a confusin tpicas desta enfermidade.
A estrutura do obradoiro debe ter en conta os seguintes aspectos:
91

Aplcase en sesins grupais de entre 8 e 12 persoas en fase leve-moderada, facendo

os grupos o mis homoxneos posibles.
O espazo onde se realice a terapia debe ser amplo, despexado de obxectos
innecesarios e luminoso. O chan ten que ser antiescorregante e deben utilizarse
cadeiras cmodas.
A duracin non debe exceder dos 60 minutos para evitar o esgotamento e a falta de
atencin. Os exercicios deben de ir mudando cada 10 minutos aproximadamente. Nos
estadios mis avanzados o ritmo ten que ser mis lento.
Os materiais que se utilicen deben de ser lixeiros, con cores vivas para facilitar a sa
identificacin, e non perigosos para evitar unha situacin de tensin no que unha
persoa manque a outra. Algns dos instrumentos poden ser: fitas de tea, pelotas,
pandeiretas ou maracas, manta de cores (paracadas), globos, aros e un reprodutor de
discos compactos.
Algns exercicios:
Identificacin do corpo: sentados de forma correcta en crculo seguen as ordes do

terapeuta; inician a sesin traballando a respiracin e a continuacin fan movementos
lentos coas diferentes articulacins.
Bater palmas e camiar: os doentes escoitan un ritmo; as que o aprenden, seguen o

ritmo cos ps ou dando palmas. Deseguido, marcan o ritmo camiando.
Exercicio coa manta: sitanse en crculo, collen a manta e soben e baixan os brazos; a
continuacin o terapeuta dlles diferentes ordes.
Movementos libres: escoitan msica sentados; pouco a pouco van movendo libremente
brazos e pernas; despois pdense levantar e danzar libremente ata que para a msica
e volven aos seus sitios.
b. Musicoterapia
A musicoterapia unha disciplina relativamente nova no noso pas malia ter unha longa historia
fra del.
92

A pesar de que os doentes con demencia teen serios problemas de memoria e linguaxe
conservan a capacidade de seguir o ritmo da msica e cantar cancins da sa poca infantil e
de mocidade.
Esta tcnica consiste en levar a cabo de forma estruturada unha serie de actividades musicais
co obxectivo de mellorar as habilidades fsicas, cognitivas, sociais e os problemas de conduta
dos enfermos de Alzheimer; a travs da msica atopamos novas formas de comunicacin e
expresin.
O traballo de musicoterapia pdese levar a cabo de forma individual ou grupal; debe facerse de
forma programada, cunha duracin aproximada de 60 minutos e cunha estrutura que facilite a
orientacin dos usuarios. A terapia tense que adaptar s caractersticas propias de cada
persoa, xa que as reaccins poden ser moi diversas.
O material necesario para levar a cabo unha sesin son: instrumentos musicais (guitarra,
pandeireta, maracas, tringulo, etc. e un reprodutor de msica. importante dispor de
instrumentos sinxelos que non requiran ningn tipo de coecemento musical previo, xa que as
fomentamos a gratificacin inmediata.
Algunhas das actividades que se poden realizar :
Tocar instrumentos.
Improvisacins musicais.
Escoitar fragmentos musicais, de cancins coecidas e significativas.
Cantar cancins tpicas do seu ambiente.
Dilogos musicais (falar cantando).
O fin destas sesins musicoteraputicas estimular a memoria e a reminiscencia a travs da

msica; fomentar a autoestima; desenvolver as capacidades expresivas e creativas; facilitar a
comunicacin interpersoal; mellorar comportamentos verbais e motores e, en xeral, acrecentar
a calidade de vida.
93

c. Outras terapias
i. Relaxacin
A tensin e os nervios son moi frecuentes nos enfermos de Alzheimer, por iso moi importante
a relaxacin para liberar a ansiedade e a axitacin. Tamn se pode utilizar despois dunha
sesin de exercicio fsico ou da terapia psicomotriz para recuperar a calma. Para obter uns
resultados ptimos, debe realizarse en fase leve ou moderada da enfermidade.
Debemos dispor dunha sala confortable, cunha temperatura axeitada e luz tenue.
Explicmoslle ao doente que nos imos relaxar e comezamos a darlle unhas pautas sinxelas,
lentamente e transmitindo tranquilidade. Se ten dificultades, debemos adaptarnos as sas
necesidades.
Podemos practicar das modalidades de relaxacin: a primeira, a travs da respiracin,
tomando aire polo nariz e expulsndoo pola boca; que se concentre en como entra e sae o
aire A segunda, a travs de tensinrelaxacin: ir pensando nas diferentes partes do corpo
(ps, pernas, brazos, mans, pescozo, fronte e boca) para contraer esas zonas e despois
relaxalas.
Despois da relaxacin espreguizmonos un pouco e comntanse as sensacins obtidas.
ii. Terapia con animais
A terapia asistida con animais un tratamento teraputico no que se conta cun animal para
realizar a actividade. Os animais mis frecuentemente utilizados son principalmente os cans,
seguidos de delfns e cabalos. Cada vez vense mis claros os beneficios de traballar a relacin
persoaanimal. Esta terapia dbena levar a cabo tcnicos debidamente experimentados, que
fixen os obxectivos da intervencin, elaboren o tratamento, avalen todo o proceso e valoren o
progreso obtido.
Algns dos obxectivos buscados son:
-
Mellorar as habilidades motoras
94

Incrementar a mobilidade
Mellorar o equilibrio
Mellorar a concentracin e a atencin
Reducir a ansiedade
Reforzar a autoestima
Aumentar as interaccins sociais
Ampliar o vocabulario
Mellorar a memoria e os coecementos de conceptos como tamao, cor, etc.
Obtense beneficios fsicos (acariciar o animal alivia o estrs e baixa a presin arterial),
psicolxicos (serven como contacto coa realidade, melloran o estado de nimo, facilitan a
conversacin) e sociais. En xeral, melloran a calidade de vida das persoas.
Algunhas das actividades que se realizan nas sesins son:
-
Dicir o nome do can, o sexo e a idade, traballando as a memoria a curto prazo.
Preguntarlles se algunha vez tiveron can, exercitando a memoria a longo prazo.
Observar como se move o animal, xogar cunha pelota, acaricialo ou cepillalo

contribe a mellorar a atencin e a mobilidade.
iii. Estimulacin sensorial

O adestramento sensorial ten como obxectivo a estimulacin dos receptores sensoriais para
incrementar a funcin destes e obter as unha maior resposta do doente ante os estmulos e un
mellor coecemento do medio e da propia persoa.
As actividades de autocoidado son o momento idneo para favorecer o contacto do doente co
seu propio corpo e o seu recoecemento. A travs do contacto co seu corpo e cos utensilios
que o doente manexa estimlanse os receptores tctiles e visuais. Por exemplo, o momento da
comida propicio para estimular o olfacto e o gusto. Tamn se organizan sesins especficas
95

nas que se activan estes receptores. Esta tcnica no se adoita aplicar illadamente senn en
conxunto con outras.
iv. Laborterapia
un mtodo teraputico que consiste na realizacin de diversas actividades, como poden ser a
poesa, o debuxo, a cestera, o punto e outras manualidades. Estas actividades contriben a
traballar a motricidade fina e a aumentar a autoestima; os pacientes sntense tiles e capaces,
ao mesmo tempo que se relacionan socialmente. Cabe ter en conta que se debe axeitar as
tarefas ao rendemento da persoa e aos seus gustos para evitar situacins de fracaso e
frustracin.
v. Arteterapia
Consiste en facer actividades de certo valor artstico, como poden ser cadros, obras de
teatro adaptndose sempre s capacidades residuais do doente.
4.
Como enriquecer a vida destes enfermos fomentando rutinas
A enfermidade de Alzheimer leva a abandonar pouco a pouco tarefas como conducir, levar as
contas, etc., por este motivo conveniente guialos, motivalos e axudalos a participar das
actividades cotis dentro do fogar e fra, manter as rutinas habituais, adaptndoas
progresivamente para que poidan seguir a efectualas o maior tempo posible.
Mediante as actividades do da a da no seu contorno, pdese enriquecer a vida dos enfermos
fomentando a realizacin de actividades que adoitaban facer: pasear, ir perruquera... non
illalos.
De seguido, exporemos a travs duns exemplos como levar a estimulacin do enfermo fra dos
centros e das paredes do seu fogar:
Se a persoa ten por costume sar a comprar o pan ou a prensa diaria, hai que manter
esta rutina gratificante para el. Cando comece a ter dificultades co manexo do dieiro,
poder levar a cantidade exacta; cando xa non poida ir s porque se desoriente,
acompaarmolo.
96

Se ten por costume quedar un da semana para reunirse cos amigos a tomar un caf,
cmpre seguir coa rutina na medida do posible. Podemos aproximalo ao lugar e ir
recollelo; en vez de tomar un caf que tome descafeinado para que descanse ben.
Se reciba visitas no seu domicilio de familiares e amigos, convn que as siga

recibindo, anda que non moi numerosas, nin moi frecuentes, tratando de adaptar as
conversas deterioracin do doente.
O contorno mis prximo, os amigos e vecios deben estar informados do padecemento do

seu amigo ou vecio para que o comprendan e o axuden nalgn momento de confusin.
Estes casos son simples mostras de como a vida en si mesma pode enriquecer ao enfermo.
5.
Estimulacin das actividades da vida diaria / axudas tcnicas
Un dos obxectivos primordiais desta rea de traballo consiste en manter a autonoma da

persoa o mximo tempo posible. Por este motivo debemos traballar as actividades cotis do
enfermo, o que entraa a modificacin do seu ambiente para facerlle mis sinxela a realizacin
das sas tarefas diarias.
Existen varios tipos de actividades; dentro delas cabe destacar e diferenciar dous grupos
principais:
Actividades bsicas da vida diaria: cntranse na mobilidade e no coidado do propio

corpo.
-
Mobilidade funcional: moverse dun lugar a outro, levantarse e deitarse da

cama.
Vestido: seleccionar a roupa axeitada para cada estacin do ano e momento

do da; vestirse e espirse na orde correcta; abotoar a chaqueta; atar os
zapatos.
Alimentacin: levar a comida ou a bebida correctamente do prato ou vaso

boca, comela de forma apropiada.
97

Hixiene persoal: coller e usar axeitadamente os obxectos necesarios para

limpar a cara, a boca (prteses includas), peitearse, afeitarse, coidar as uas,
botar desodorizante
Bao: manter a posicin adecuada; coller e usar os obxectos para este fin;
enxaboarse, aclararse e secarse.
Incontinencia: control voluntario de esfnteres e vexiga.
Actividades instrumentais da vida diaria: cntranse na interaccin co medio; son

mis complexas que as bsicas e esixen maior nivel de autonoma persoal.
-
Tarefas domsticas: facer a comida, lavar a louza, facer a cama, o coidado da

roupa (lavar, tender, pasar o ferro).
Manexo de cartos.
Uso de medios de transporte.
Manexo dos medios de comunicacin: uso do telfono, televisor, etc.
Manexo da medicacin: preparar a medicacin e tomala hora correcta.
Manexo dos recursos sociosanitarios (mdico, farmacia).
Inicialmente necesario realizar unha valoracin previa no domicilio do doente para observar
como leva a cabo as actividades da vida diaria. Posteriormente actuaremos fomentando o seu
desempeo e adaptando o seu contorno para facerlle o da a da ms sinxelo e para manter a
sa independencia ao longo do tempo.
As persoas con demencia, debido aos trastornos de memoria, teen unha gran dificultade para
recoecer e adaptarse aos cambios que se realizan ao seu redor; por iso o principio
fundamental manter o contorno o mis estable que poidamos, evitando, na medida do
posible, os cambios de domicilio, xa que lles provocan desorientacin, inseguridade e
frustracin.
98

Por outro lado, debemos modificar o seu contorno para facilitarlles o seu funcionamento diario
basendonos en tres conceptos clave: seguridade, prevencin e simplificacin.
Como medidas de seguridade que convn tomar destacamos:
No bao: deixar no lavabo s o necesario (xabn, toalla, cepillo de dentes e dentfrico);

as billas deben ter das sadas distintas (auga fra / auga quente) para identificalas
mellor. Previr o risco de cadas (poer antiescorregantes, evitar alfombras, ter onde
agarrarse para levantarse do bao ou acceder baeira), as electrocucins (ter acceso
ao secador s no momento de usalo, anular os enchufes...) e evitar o acceso caixa
de primeiros auxilios (pechala con chave).
Na cocia: evitar a cocia de gas, se pode ser instalar unha elctrica; vixiar que non
deixen potas no lume; colocar nun lugar non accesible produtos e obxectos perigosos
(lixivia, coitelos).
Evitar o acceso a lugares como escaleiras, balcns, terrazas, piscinas, xardns, para
que non se produzan fugas ou cadas.
O domicilio debe ter unha boa iluminacin e non ter obstculos (sen alfombras e sen mobles
con cantos apuntados ou inestables); estar ordenado (coas cousas importantes sempre no
mesmo lugar); ser familiar (con fotos e obxectos familiares); contar con calendarios e reloxos
grandes e sinalar os cuartos mediante letreiros ou debuxos para facilitar a orientacin.
Por ltimo, o fogar debe ser estable a travs da creacin de rutinas diarias: facer sempre as
mesmas cousas, da mesma maneira, no mesmo lugar e mesma hora; manter os hbitos
adquiridos ao longo de toda a vida.
Deseguido expoemos algns consellos destinados ao coidador/a para facilitar a realizacin
das actividades bsicas da vida diaria:
No referente ao vestido:
Cando non sexan capaces de abotoarse substituiremos os botns ou cordns por

velcro.
99

As pezas de roupa que sexan difciles de poer deben cambiarse por outras mis
sinxelas ou por algn talle mis, pero sempre tratando de respectar o seu estilo
habitual.
Cando comecen a ter dificultades para vestirse sos, axudalos, pero deixando que fagan
o que eles poidan anda facer.
Se teen a teima de espirse, poerlles roupa interior difcil de quitar (bodi, pezas que
non se abotoen por diante).
Se non se queren vestir, hai que tratar de distraelos con paciencia.
No referente ao bao:
Se algn da non se queren baar, procurar que se aseen ben.
No referente comida:
Crear un ambiente tranquilo e ben iluminado; evitar rudos do televisor.
Non apuralos; darlles tempo suficiente para comer.
Dar as ordes de forma clara e sinxela.
Se tenden a mancharse, poerlles unha bata.
Darlles os cubertos que van utilizar un por un; cando non sexan capaces de usalos
permitirlles que utilicen os dedos.
Cando necesiten que lles corten a comida debemos facelo en anacos pequenos.
Se queren comer con moita frecuencia, aumentaremos o nmero de comidas, pero

reducindo a cantidade.
Se non queren comer, hai que motivalos elaborando os seus pratos preferidos; ou que
colaboren na realizacin das comidas.
No referente ao sono:
100

Se tenden a levantarse a mido durante a noite, hai que pechar con chave as portas
que non queremos que abran e asegurarnos de que non poidan abrir a porta da ra, as
fiestras ou os balcns.
Deben ir ao cuarto de bao antes de deitarse e non tomar moito lquido nas horas
previas a conciliar o sono.
Se espertan, calmarmolos e dirmoslles a hora que .
Tamn conveniente que durante o da se manteen activos e non fagan as sestas

moi longas.
As axudas tcnicas son uns utensilios que se empregan para axudar nas limitacins
funcionais das persoas que o necesitan; o seu obxectivo conseguir un maior grao de
independencia nas actividades da vida diaria e noutros mbitos. Estas axudas deben ser
seguras, fciles de manexar, feitas con material duradeiro e de fcil limpeza.
Podmolas clasificar en:
Axudas para a terapia e o adestramento: balns de diferentes materiais.
Axudas antidecbito: colchns de xel ou de espuma, coxns e calcaeiras.
Axudas para a proteccin e o coidado persoal: materiais antiescorregantes para o

chan, elevadores para o inodoro, cadeiras para o bao ou a ducha, banquetas, tboas
para baeiras, contedor para a recollida de cueiros, protector de colchns, cepillos
extensibles, lavacabezas para cadeira ou cama, barras e cadeiras de roda para o bao.
Guindastres e arneses.
Axudas para a alimentacin e os labores domsticos: cubertos, pratos e vasos de

diferentes formas para facilitar a actividade de comer; mesa para cadeiras de rodas,
calzadores de medias e calcetns, abrocha-botns e sobe-cremalleiras; tesoiras e
cortaas adaptados, pastilleiros, partidor e triturador de pastillas, chaveiro xirador,
enfiador de agullas.
101

Adaptacins de vivendas: camas articuladas, dispositivos para abrir e pechar portas e

vents, produtos para axustar a altura do mobiliario...
Axudas para a comunicacin, informacin e sinalizacin: produtos de apoio para ver,

escoitar, calcular, telefonar...
6.
Axudas para o ocio e o tempo libre: xogos e produtos de apoio para facer exercicio.
A importancia de preservar a autonoma
Os enfermos de Alzheimer van perdendo pouco e pouco as sas capacidades, o que dificulta
enormemente as sas actividades cotis. A calidade de vida das persoas con demencia vai
depender de como se lles coide; o fundamental tratar de manter o mximo tempo posible a
independencia do enfermo e para conseguilo debemos ter presentes as seguintes
recomendacins:
Tratar de manter a forma de vida que o doente levaba habitualmente.
A medida que vaian aparecendo as limitacins necesario adaptar o seu contorno para
facerlle o da a da mis levado.
Estimulalos con frecuencia, mantelos activos.
Utilizar mensaxes curtas, claras e repetitivas; falarlles mirndoos aos ollos e cun ton de
voz suave.
Establecer rutinas e planificar as actividades que se van realizar sen facer demandas
excesivas, programando descansos entre tarefa e tarefa.
Reforzar os logros alcanzados a travs de agradecementos e eloxios; non se lle debe

rifar cando non sexa capaz de facer algo e non debemos esixirlle algo que non quen
de facer.
A medida que avanza a enfermidade e as sas capacidades de concentracin

diminen, tardan mis en facer as tarefas habituais polo que debemos darlles tempo
suficiente para que as sigan facendo por si sos; non nos debemos apresurar a
axudalos a non ser que verdadeiramente o necesiten.
102

Debemos procurar que as persoas que o coidan a diario sexan sempre as mesmas
para que lle resulten familiares e non lles provoquen sentimentos de medo e
inseguridade.
Hai que levalos a mido ao mdico de cabeceira para controlar a medicacin e algunha
posible enfermidade, xa que poden tardar en queixarse dalgunha patoloxa que poda
ser atallada con anterioridade evitando as que sufrisen.
conveniente prestarlle atencin boa adaptacin da dentadura, do audifono e das

gafas, xa que se cadra cremos que non son capaces de facer determinada actividade
debido demencia e, en realidade, o problema algunha deficiencia sensorial. Tamn
podemos ter por precaucin un segundo par de gafas por se o primeiro se extrava.
Por ultimo, centrarmonos no coidador principal: para coidar ben e proporcionarlle

benestar ao enfermo primeiro hai que coidarse un mesmo. moi importante a
planificacin, a organizacin e buscar tempo de ocio para evitar o esgotamento fsico e
psicolxico.
7.
Dinmica de grupo
1 SESIN DUN OBRADOIRO DE ESTIMULACIN COGNITIVA PARA ENFERMOS EN
FASE LEVE
O grupo est formado por 10 persoas.
A duracin da sesin aproximadamente de hora e media.
Comezamos cunha tcnica de presentacin para dar a coecer a todos os

membros do grupo. O material que necesitamos un nobelo de la. Sentamos
formando un crculo; unha persoa toma a punta do nobelo, di o seu nome e tralle o
nobelo a outra persoa, e as ata que participen todos. Despois faise o proceso
inverso coa recollida do nobelo.
A continuacin collemos un xornal para facer a lectura da prensa; aproveitamos

para orientarnos temporal e espacialmente e comentamos en grupo algunha noticia
significativa; deste modo desinhibmonos e comunicmonos uns con outros.
103

Sentamos arredor da mesa e entregmoslle a cada doente lapis, goma e un folio

con refrns iniciados que eles deben completar para posteriormente poelos en
comn e explicalos oralmente. Traballamos con esta actividade a memoria a longo
prazo, a escritura, a comprensin, a expresin e o dobre sentido das frases.
Para terminar a sesin, entregarmoslle a cada participante un cuestionario

persoal que debe ser contestado de forma individual e breve para fomentar o
coecemento.
Cuestionario:
-
Que froita che gusta mis? E cal menos?
Cal a ta cancin preferida?
Que hora do da che gusta mis? E cal menos?
Cal o ta cor preferida?
Que comida che gusta mis? E cal menos?
Cal o teu entretemento preferido?
Que da da sema che gusta mis? E cal menos?
Que o que mis che cansa?
(Este cuestionario ser comentado na seguinte sesin).

Para a casa: Buscar algunha foto significativa, que lle traia un recordo agradable,
para traballar na seguintes sesins (Reminiscencia).
104

8.
Tboas resumo
Tboa 4.1: A psicoestimulacin

OBXETIVO XERAL: mellorar a calidade de vida
Tcnicas
Orientacin realidade
Obxectivos especficos
Reducir a desorientacin temporal, espacial e

persoal
Reminiscencia
Activar a memoria e facilitar a comunicacin
Obradoiro estimulacin cognitiva
Estimular as funcins mentais superiores
Psicomotricidade
Mellorar o recoecemento do propio corpo, a

percepcin do espazo e dun mesmo
Musicoterapia
Fomentar a travs da msica as habilidades

fsicas, cognitivas e sociais
Relaxacin
Reducir a tensin
Terapia con animais
Alentar a socializacin e o contacto coa realidade
Estimulacin sensorial
Estimular os receptores sensoriais
Laborterapia
Traballar a motricidade fina
Arteterapia
Fomentar a creatividade
Tboa 4.2: As actividades da vida diaria

Actividades bsicas da vida diaria
Actividades instrumentais da vida diaria
Cntranse no coidado do propio corpo
Cntranse na interaccin co medio
Mobilidade
Tarefas domsticas
Vestido
Manexo de dieiro
Alimentacin
Uso de medios de transporte
105

9.
Hixiene persoal
Manexo de medios de comunicacin
Bao
Toma de medicacin
Control de esfnteres
Manexo de recursos sociosanitarios
Como definiras as terapias non farmacolxicas?
Nomea as diferentes tcnicas de psicoestimulacin s que se fai referencia neste

manual.
Que funcins cognitivas se traballan nos obradoiros de estimulacin cognitiva?
Cales son as actividades ssicas da vida diaria?
Como podemos preservar a autonoma dun enfermo de Alzheimer?
106

MDULO 5: COMUNICACIN COA PERSOA ENFERMA
Mdulo 5: Comunicacin coa persoa enferma

ndice do mdulo
1.
Que comunicar?
109
2.
Caractersticas da linguaxe
111
a.
Linguaxe, avellentamento normal e enfermidade de Alzheimer
111
b.
Linguaxe na fase leve
113
c.
Linguaxe na fase moderada
114
d.
Linguaxe na fase severa
115
3.
Importancia da comunicacin non verbal
116
4.
Axudas para mellorar a comunicacin
118
a.
O coidador como interlocutor principal
118
b.
Estratexias de comunicacin
119
i.
Provocar a comunicacin
119
ii.
Evitar unha demanda excesiva por riba das posibilidades da persoa enferma
119
iii.
Estimular a linguaxe
120
iv.
Utilizar un trato axeitado
121
5.
6.
Casos prcticos
121
a.
Caso 1
121
b.
Caso 2
122
c.
Caso 3
123
124
108

1.
Que comunicar?
Comunicar transmitir ideas ou pensamentos dunha persoa a outra co obxectivo de crear

comprensin no pensamento da persoa destinataria desa comunicacin, o receptor. A idea ou
pensamento que se comunica a mensaxe, que se transmite a travs dunha ou varias canles
de comunicacin.
Figura 5.1: O proceso de comunicacin: roles da persoa emisora, da persoa receptora e da(s) canle(s) de
comunicacin, e a mensaxe como produto
A comunicacin non un acto illado nin ten carcter unilateral. Trtase dun proceso recproco
que consta de varios elementos interrelacionados; de entre eles, por motivos de simplicidade,
destacamos catro:
A persoa emisora , de partida, quen transmite a informacin. As habilidades

comunicativas da persoa emisora son un factor relevante, que inflen en si mesma (a maior
ou menor confianza nas habilidades e recursos para a comunicacin incide nunha
maior/menor ou mellor/peor comunicacin), no tema (nivel de coecementos, status
sociocultural e, moi relevante na enfermidade de Alzheimer, status cognitivo) e no receptor
(capacidade de espertar o interese polo que se comunica e de transmitir a sa
significatividade).
109

A persoa receptora quen recibe a informacin. Porn, o proceso de comunicacin

recproco, de xeito que inflen na dinmica comunicativa as habilidades de escoita da
persoa receptora (cara persoa emisora e cara mensaxe), pero tamn a sa capacidade
para cambiar o rol de emisor a receptor durante o proceso.
A mensaxe ten das partes: o contido (o que se di) e a forma (como se di). O contido da
mensaxe depende das ideas ou dos pensamentos que se busca transmitir, pero en xeral
podemos afirmar que comunicar en positivo e empregando un trato apropiado reforza a
comunicacin. Respecto da forma, ten que ser intelixible para a persoa receptora e
producir o mximo efecto posible, conseguindo chamar a atencin, ser convincente e
oportuna.
As canles poden ser a fala, a escrita, a xestualidade ou canles mixtas, empregando

elementos de varias canles para potenciar o efecto da mensaxe. As canles teen que
axeitarse, na medida do posible, ao receptor, aos obxectivos do emisor e ao contido da
mensaxe. A eleccin das canles determinar o impacto da mensaxe, as como a maior ou
menor economa de recursos necesarios para acadar eficazmente os obxectivos do
proceso comunicativo.
Respecto do proceso comunicativo, o emisor/es e o receptor/es situmonos en diferentes

niveis:
A conversa convencional sobre o tempo, a poltica, etc., na que mostramos un mnimo de

ns mesmos.
Falar sobre terceiras persoas un nivel mis fondo, pero anda sen compromiso persoal.
A manifestacin das nosas ideas, tomando posicin persoais sobre determinadas

situacins.
A manifestacin das nosas emocins e sentimentos, descubrindo mis de ns mesmos.
A comunicacin da nosa identidade, nivel que se acada cando nos identificamos co

interlocutor profundamente.
Como veremos a continuacin, na enfermidade de Alzheimer os dous primeiros e o ltimo nivel

atpanse especialmente comprometidos e de maneira progresiva. Por isto, a manifestacin das
posicin persoais e das emocins e sentimentos da persoa enferma van resultar fundamentais
110

no transcurso da enfermidade. En xeral, podemos afirmar que as funcins da comunicacin

son:
Facilitar as relacins interpersoais (por exemplo, manter as canles de comunicacin entre

persoa enferma e coidador/a).
Permitir a realizacin de tarefas colectivas (que, no caso da enfermidade de Alzheimer,

poden ser tarefas da vida diaria como o aseo, o vestido ou a alimentacin, ou mesmo
tarefas de estimulacin).
Resolver conflitos (por exemplo, os xerados pola relacin asimtrica entre persoa enferma
e coidador/a).
Valorar as persoas (por exemplo manter a autoestima, seriamente ameazada na

enfermidade de Alzheimer).
Coecendo as caractersticas da linguaxe da persoa que sofre enfermidade de Alzheimer en

tanto que persoa emisora e receptora de mensaxes, a importancia da comunicacin non verbal
como canle da comunicacin e o uso de estratexias bsicas para se enfrontar s dificultades
de comunicacin, posible compensar na vida diaria a deterioracin lingstica e manter as
funcins da comunicacin nas relacins coa persoa enferma.
2.
Caractersticas da linguaxe
a. Linguaxe, avellentamento normal e enfermidade de Alzheimer
A enfermidade de Alzheimer ten uns efectos nas capacidades lingsticas dramaticamente

distintos ao avellentamento normal, proceso no que o procesamento lingstico pode estar
dificultado pero se mantn. Anda as, nos estadios iniciais da enfermidade pode chegar a
resultar complexo distinguir entre cambios asociados ao avellentamento normal (por exemplo,
dificultades auditivas, visuais ou de procesamento cognitivo) daqueles que se producen por
unha demencia de tipo dexenerativo. Por este motivo, neste apartado expense brevemente
os cambios normativos de tipo lingstico asociados idade e, nos seguintes, expense os
cambios patolxicos asociados enfermidade de Alzheimer. Para unha descricin mis
adecuada dos cambios na linguaxe e na comunicacin orixinados pola enfermidade de
Alzheimer neste captulo remtese divisin clsica da enfermidade en tres fases (leve,
111

moderada e grave), que, anda que imprecisa, se axeita aqu aos obxectivos docentes do
presente mdulo.
No proceso de avellentamento aparecen cambios normativos no procesamento lingstico,
cambios que non estn asociados a ningn proceso patolxico en concreto senn s
alteracins normais propias do paso do tempo. A pesar de que se puido producir un aumento
do vocabulario e do coecemento xeral do mundo, prodcese tamn unha reducin de certos
aspectos lingsticos, especialmente no acceso lxico e no procesamento sintctico. As
dificultades para atopar a palabra adecuada, unha das queixas de memoria mis citadas polas
persoas maiores, concrtanse en dificultades para:
Atopar a palabra axeitada para nomear obxectos ou accins en tarefas de

denominacin.
Dicir nomes a partir dunha categora (por exemplo, nomes de animais carnvoros).
Atopar a palabra exacta ante unha definicin.
Estas alteracins manifstanse na vida diaria das persoas maiores nun incremento de
episodios do fenmeno da punta da lingua, especialmente para os nomes propios de persoa.
Cos anos mis frecuente que, ao querer dicir o nome de algun, a persoa experimente unha
situacin de incapacidade para dicilo, acompaada de sensacins dun recordo inminente e da
certeza de coecer ese nome.
Paralelamente, as persoas maiores cun avellentamento cognitivo normal presentan mis
dificultades que as persoas novas no uso de oracins complexas, mis dificultades para
comprender historias ou noticias complexas. Estas alteracins na linguaxe relacinanse con
procesos mis xerais do avellentamento cognitivo, como decrecementos no nivel de atencin,
na memoria operativa ou no control inhibitorio.
O avellentamento cognitivo ten, as mesmo, consecuencias sobre a eficacia da comunicacin,
especialmente en relacin atencin compartida e relevancia da mensaxe. Para que a
comunicacin sexa relevante, tanto emisor como receptor deben compartir o contido e a forma
da mensaxe, as como o nivel do intercambio. Mais nas persoas maiores as alteracins da
memoria operativa e do control inhibitorio afectan capacidade para organizar o discurso
comunicativo, o que pode dar lugar a un estilo de comunicacin procaz e pouco axustado aos
intereses do interlocutor.
112

b. Linguaxe na fase leve

Como se sinalou no mdulo 1, a fase leve (GDS 2-3) da enfermidade de Alzheimer
caracterzase por cambios a nivel cognitivo (deterioracin da memoria recente, desorientacin
temporoespacial leve, dificultade na capacidade de abstraccin e de xuzo), emocionais
(ansiedade, inquietude, irritabilidade) e de conduta social. Respecto da linguaxe, nesta primeira
fase o enfermo evoluciona dende un estadio onde practicamente non ten dificultades de
linguaxe a outro no que presenta alteracins caracterizadas polas dificultades de acceso
lxico.
-
Dificultade para atopar a palabra axeitada, que se manifesta en leves titubeos,

interrupcins, tatexos, e tamn no uso de palabras mnibus (achgame iso en lugar
de achgame a chaqueta) e parafasias. Estes signos van unidos a unha percepcin
subxectiva de dificultades para lembrar os nomes.
Empobrecemento progresivo do vocabulario, por deterioracin da memoria semntica.

O nmero de palabras utilizadas, que nunha persoa sa van de 2.000 a 3.000, vanse
reducindo drasticamente por efecto da enfermidade.
Deterioracin da comprensin de frases complexas e dificultades para seguir o fo da

conversa por problemas asociados atencin e memoria operativa que se reflicten
nunha conversa con frases mis curtas e simples.
Desinterese pola conversa sobre temas que antes resultaban familiares ou atractivos,
asociado tanto a cambios emocionais como s propias dificultades da linguaxe.
Escritura e lectura preservadas, anda que van aparecendo faltas de ortografa por
esquecemento das normas ortogrficas e dificultades para a lectura comprensiva,
dicir, para comprender plenamente aquilo que se le.
Conservadas as habilidades de comunicacin non verbal.
Non ltimos anos desta fase aparece unha tendencia a divagar, a mesturar ideas, a reiterarse
no uso de argumentos, e mesmo a dicir impertinencias ou utilizar palabras vulgares.
No coidador obsrvase unha tendencia negacin dos sntomas, que tamn se manifesta na
comunicacin, e fiselle difcil adaptarse ao cambio de hbitos comunicativos instaurados ao
longo de toda a vida. Tamn se pode producir un duelo polas conversas que se van deixando
113

de ter, pola relacin que vai deixando de ser simtrica. As, nesta fase, as emocins do
coidador poden interferir de forma significativa no propio proceso de comunicarse coa persoa
enferma.
c. Linguaxe na fase moderada
Como se sinalou no mdulo 1, a fase moderada (GDS 4-5) da enfermidade de Alzheimer
caracterzase pola consolidacin dos cambios cognitivos, emocionais e sociais. Os efectos da
enfermidade son plenamente evidentes na persoa afectada e na sa relacin co medio. Na
linguaxe, as alteracins son tamn indubidables:
Dificultades graves de denominacin. o coidador o que debe atoparlle sentido s

palabras a travs dos indicios que dea a propia persoa afectada ou de claves
contextuais.
Erros frecuentes de expresin. Ante estes erros de expresin, a cuestin ser abordar
ou non a sa correccin, o que depender en gran medida do grao de coecemento e
recoecemento da enfermidade da propia persoa enferma, do tipo de relacin co
interlocutor, das mis ou menos escasas posibilidades de mellora da mensaxe a travs
da correccin, etc.
Empobrecemento do contido. A persoa enferma a penas di unhas cantas frases con

sentido.
Linguaxe incomprensible ou estereotipada:

-
A persoa enferma pode presentar respostas moi empobrecidas, con

monoslabos, etc.
Noutros casos, pdese apreciar unha linguaxe verborreica, dicir, constante

pero cun contido pobre; ou incluso sen contido.
Lectura sen comprensin. A persoa enferma pode conservar hbitos como ler o
peridico, pero non ser quen de contar nada sobre o que leu. Anda as
recomendable manter estes hbitos de lectura mesmo sen comprensin, xa que
supoen en si mesmos actividade e estimulacin.
114

Aparecen alteracins da comunicacin non verbal que, polo xeral, est preservada na
fase leve. A persoa enferma non se adeca ao ton xeral da conversa, aos xestos, s
distancias interpersoais, o volume de voz
A nivel comunicativo, na fase moderada redcese a iniciativa para falar. Se non provocamos
que fale, a persoa que sufre Alzheimer pode estar calada durante horas. Ademais, adoita
producirse unha perda da cadea de comunicacin iniciada; dicir, a persoa enferma perde o
fo e abandona a conversa na que estaba participando, ou comeza a amosar que non se sente
cmoda na conversa.
A persoa coidadora experimentar, polo tanto, a necesidade de asumir o peso da conversa e
de apreciar o intercambio comunicativo por si mesmo, de valorar o pouco que se diga no
contexto no que se diga, porque permite manter as canles comunicativas coa persoa enferma.
Nesta fase ser necesario tamn tratar de resolver as dbidas sobre se a persoa enferma
comprende ou non o que estamos dicindo. Debemos adaptar a nosa linguaxe s sas
posibilidades, pero preservando este intercambio, asumindo a importancia da comunicacin
(nas relacins persoais, nas tarefas colectivas, na resolucin de conflitos e na valoracin das
persoas), mesmo en persoas cunha deterioracin constatable.
d. Linguaxe na fase severa
Como se sinalou no mdulo 1, a fase severa (GDS 6-7) da enfermidade de Alzheimer
caracterzase por unha disfuncin global a nivel cognitivo, motor, emocional e social que se
manifesta nunha incapacidade funcional severa. Nesta frase a linguaxe expresiva e a
comprensin da linguaxe estn gravemente afectadas, reducidas a automatismos mis ou
menos restrinxidos, o que produce un cambio profundo, tanto cuantitativo como cualitativo, na
comunicacin.
Non obstante, anda que a persoa que sofre Alzheimer non nos poida falar, isto non significa
que ns non lle falemos; pola contra, seguiremos sendo o punto de conexin da persoa
enferma co mundo. A persoa enferma pode seguir respondendo de xeito automtico s nosas
preguntas ou propostas de conversa, pode seguir utilizando unhas poucas palabras e mesmo
pode seguir lendo palabras illadas e grandes titulares. Algunhas persoas enfermas, que
115

perderon a capacidade para a fala, as e todo son capaces de cantar unha cancin que
aprenderon hai moito tempo.
Tboa 5.1: Caractersticas da linguaxe na enfermidade de Alzheimer
Fase leve
Fase moderada
Acceso lxico
Dificultades relativas
para atopar palabras
Dificultades severas
para atopar palabras
Vocabulario
Empobrecido
Sintaxe
Conservada
Comportamento
conversacional
Limitado
Restrinxido
Erros frecuentes,
estereotipias
Falta de iniciativa;
perda da conversa
iniciada
Escritura
Lectura
Comunicacin non
verbal
3.
Conservada, con faltas

de ortografa
Conservada
Conservada
Fase grave
Palabras automticas
repetidas
reiteradamente
Palabras automticas
Linguaxe automtica
Resposta automtica
Automatismos
Abolida
Sen comprensin
Automatismos
Expresin alterada,
comprensin
conservada
Expresin ameazada
Importancia da comunicacin non verbal
Como se indicou no apartado anterior, a comunicacin non verbal vese afectada pola
enfermidade de Alzheimer, anda que nun grao moito menor que a comunicacin verbal. Mis
sinxela estruturalmente e necesitando menos recursos de procesamento, a comunicacin non
verbal mis resistente ao proceso de deterioracin. En fases moderadas da enfermidade, a
comunicacin non verbal serve para reforzar a mensaxe e facer mis atractivo o intercambio
comunicativo. E en fases avanzadas da enfermidade convrtese nunha ferramenta esencial
para as persoas coidadoras. Nestas fases a comunicacin non verbal de tipo expresivo est
alterada, pero posible detectar estados de nimo na persoa enferma a travs da linguaxe
automatizada que utilizan ou, se non o fan, dos sons que emiten. As, un son suave e rtmico
indicara benestar, mentres que un son agudo ou forte indicara inquietude e mesmo dor. Por
outra banda, a persoa enferma responde comunicacin non verbal, captando afecto a travs
do noso ton de voz, do noso tacto, mesmo da nosa presenza. En fases moi avanzadas,
continuaremos comunicndonos a travs da postura e dos movementos do corpo, do ton da
voz, etc.
Dentro da comunicacin non verbal, importante ter en conta:
A postura corporal.
116

Os xestos, principalmente de brazos, mans e cabeza.
A expresin facial, como vehculo relevante e prevalente de expresar afectos e

emocins.
A mirada, especialmente a frecuencia e duracin do contacto ocular.
O sorriso, que expresa proximidade e empata.
O ton de voz.
O ritmo da voz.
O volume da voz.
A proxemia ou estruturacin do espazo inmediato da persoa.
O tacto.
O incremento da relevancia da comunicacin non verbal nos intercambios esixe da persoa

coidadora dun maior grao de empata, entendida como a capacidade para recoecer o estado
emocional doutra persoa. A empata difernciase da simpata, que un proceso puramente
emocional e nos permite sentir os mesmos estados emocionais que senten os demais,
comprendmolos ou non. A empata, pola contra, un proceso intelectual. Supn unha
comprensin profunda da perspectiva do outro, dos seus desexos e sentimentos.
Cando nos poemos no lugar dos demais, facmolo con todos os nosos coecementos,
recursos, habilidades, expectativas e necesidades.
Pero o autntico exercicio de empata non queda en poerse no lugar do outro, senn que
esixe unha autntica participacin afectiva nunha realidade que nos descoecida, como a
experiencia emocional da outra persoa. Na persoa que sofre enfermidade de Alzheimer, a
deterioracin que implica a propia enfermidade fai anda mis complicado que compartamos a
experiencia de algun que, progresivamente, vai deixando de compartir os nosos
coecementos, recursos e habilidades, que vai mudando as sas expectativas e que vai tendo
unhas necesidades cada vez mis bsicas mais que esencial satisfacer.
Neste sentido, unha escoita activa, intelectual e emocionalmente eficaz, pode compensar estas
dificultades relativas comunicacin baseada nos vnculos que se manteen coa persoa
enferma, as como outras de estrs e carga psicolxica que se explican no mdulo 6. Como
ben sabido, unha escoita eficaz mellora a comunicacin e o grao de control da situacin,
demostra interese e mesmo axuda a comprender mellor o mundo que nos rodea. Nas
117

demencias, cando nos referimos a escoita activa non estamos a falar tan s de distinguir
entre palabras, senn de atoparlles sentido aos sons, aos xestos que os acompaan e
intencin que hai detrs deses actos comunicativos.
4.
Axudas para mellorar a comunicacin

a. O coidador como interlocutor principal
As intervencins que cmpre realizar sobre os aspectos comunicativos da persoa que sofre
Alzheimer basanse:
Na persoa enferma, a travs da estimulacin da linguaxe e o reforzamento das

habilidades de comunicativas (vxase Mdulo 6).
MOI ESPECIALMENTE, na familia e nos coidadores, que son en quen incide

principalmente a relacin coa persoa enferma. Esta intervencin realzase a travs de
pautas educativas, de modelado a travs de exemplos concretos e, se fose preciso, a
travs de intervencin cognitivo-condutuais concretas destinadas ao cambio de
esquemas cognitivos desadaptativos que bloquean o fluxo da comunicacin entre a
persoa enferma e o seu familiar coidador.
Unha regra bsica na intervencin co coidador, especialmente ante os problemas de

comunicacin, que as dificultades que xorden na vida coti se deben enfermidade e non
persoa enferma. No contexto da dade persoa enfermacoidador, a comprensin desta
premisa bsica pode chegar a ser difcil de comprender porque:
A enfermidade afecta a TODA a vida diaria.
A enfermidade , na maior parte dos casos, lenta, progresiva e silenciosa.
Ante a enfermidade, necesario cambiar a inercia do sistema de comunicacin.
Todos adaptamos o noso estilo comunicativo persoa coa que falamos; por exemplo, cando
falamos cun menio ou cunha persoa estranxeira. No caso da enfermidade de Alzheimer, a
necesidade de adaptacin do noso discurso como coidadores aumenta ao progresar a
enfermidade, redundando nun incremento da responsabilidade da persoa coidadora, que ten
que axeitar a comunicacin estruturando e organizando a conversa.
118

Anda que, en relacin ao coidado, hai aspectos mis urxentes e determinantes sobre a
calidade de vida, como o mantemento das AVD, o certo que, incluso para a consecucin
destas necesidades bsicas, a comunicacin fundamental: sern moito mis fciles a
alimentacin e a hixiene se a comunicacin fluda, se a persoa enferma entende o que debe
de facer ou o que se lle vai facer. Deste xeito ser mis probable que colabore activamente. En
calquera caso, ter abertas as canles de comunicacin posibilita manter a persoa enferma
socialmente activa e cognitivamente estimulada.
b. Estratexias de comunicacin
i. Provocar a comunicacin
1. Captar a atencin para iniciar a conversa, sentndose fronte persoa e
proporcionndolle seguridade (sorrir, collerlle a man).
2. Establecer contacto visual.
3. Utilizar un ton de voz clido.
4. Eliminar o rudo de fondo.
5. Iniciar a conversa.
6. Manter e incentivar a conversa, reforzando as respostas.
7. Atender a calquera cousa que esperte o interese da persoa enferma.
8. Buscar temas agradables para ambos os interlocutores.
9. Utilizar a lectura como axuda: os peridicos, revistas, etc. axudan a
preservar o vocabulario e facilitan a conversa.
ii. Evitar unha demanda excesiva por riba das posibilidades da persoa enferma
10. Empregar frases cortas e sinxelas. Simplificar o que se quere dicir a
travs de palabras familiares e coecidas e evitando pargrafos longos.
119

11. Dar tempo para procesar a informacin, adaptndose ao ritmo da persoa

que sofre Alzheimer en lugar de esperar que ela se adapte ao noso
ritmo.
12. Evitar terminar as frases e adiantarnos. Darlle ao doente, sempre que
sexa posible, a oportunidade e o tempo para responder ao que lle
dicimos.
13. Realizar preguntas cerradas. Facer preguntas sinxelas e, se preciso,
limitar as alternativas de resposta a si ou non.
14. Eliminar a utilizacin da expresin Non te lembras?. Empregar: Esta
a ta prima Maruxa, en lugar de Non te lembras da ta prima Maruxa?
15. Se aparecen dificultades na comunicacin, non insistir. A insistencia en
caso de dificultades concretas, que poden ter mltiples causas, pode
causar axitacin na persoa enferma.
iii. Estimular a linguaxe
16. Estimular a linguaxe espontnea:
a. Conversa sobre temas persoais.
b. Conversa sobre temas de actualidade.
c.
Conversa en relacin a datas significativas.
d. Descricin a partir de imaxes (prensa, revistas, fotos persoais

ou de lugares e personaxes coecidas).
17. Estimular o acceso lxico e a denominacin.
a. Tarefas con definicins, adivias, etc.
b. Denominacin de imaxes.
c.
Denominacin por categoras.

120

18. Estimular a linguaxe automtica: recitados, refrns, cancins, oracins,

etc.
iv. Utilizar un trato axeitado
19. Lembrar que a persoa que sofre Alzheimer un adulto, cunha historia de
vida. Evitar utilizar unha fala infantilizada e, en especial, coidar a
entoacin.
20. Dicirlle persoa enferma o que debe facer, e non o que non debe facer.
Por exemplo, preferible dicirlle acouga sentado/a e non non te
levantes.
21. Non intentar razoar nin aplicar a lxica coa persoa enferma. Sempre que
sexa posible e non resulte perigoso, seguir a sa realidade. Non berrar,
nin intentar corrixir a accin cando non resulte imprescindible.
22. Non utilizar a verdade como argumento.
23. Empatizar, tendo sempre presentes as emocins da persoa enferma.
Darlle oportunidades para que exprese as sas emocins.
24. Adaptarse s sas limitacins.
5.
Casos prcticos
A continuacin presntanse tres casos prcticos, un por cada unha das fases da enfermidade
expostas mis arriba. Despois de cada caso, indique tres recomendacins xerais que vostede
fara en virtude dos coecementos adquiridos neste mdulo.
a. Caso 1
Antonio un empregado de banca xubilado, casado con Mara e con das fillas. Comezou hai
un par de anos por estar moi aptico, como desilusionado polas cousas dende a sa
xubilacin. Mara achacouno a que sempre vivira moi pegado ao seu traballo, e realmente
tampouco fixera grandes plans tras a xubilacin. Antonio pasaba toda a ma na casa, facendo
pouco mis que molestar sa muller mentres realizaba as tarefas domsticas. Pola tarde,
mentres Mara acuda s actividades del Centro Sociocultural, Antonio saa a dar un longo
121

paseo, que o mdico lle recomendou tras un problema cardiovascular. Antes Antonio saa con
dous amigos, pero recentemente comezou a queixarse de que as sas conversas lle
resultaban aburridas e prefera sar s.
No entanto, pouco a pouco, os despistes empezaron a ser cada vez mis frecuentes e
importantes. Nun par de ocasins perdeuse pola ra dando o seu paseo habitual de media
tarde. Contouno como unha ancdota, porque preguntando logrou chegar avenida principal
da cidade e a partir dela chegar sa casa, que est nunha ra perpendicular. Pero as sas
fillas xa estaban realmente preocupadas. Antonio, tan pulcro, comezara a descoidar o seu aseo
persoal, e as palabras quedbanlle prendidas na punta da lingua cada vez con mis frecuencia.
A Mara tamn se lle notaba preocupada, mis baixa de nimo, anda que cando se lle
preguntaba dica que s ten fallos cando quere; para as cousas que lle interesan est
perfectamente.
Anda as, Mara accedeu a consultar co mdico de cabeceira. Empezou un longo proceso que
rematou co diagnstico da enfermidade de Alzheimer meses despois. En realidade, Antonio
tampouco empeorou tanto nestes meses; Mara a que ten que estar pendente de que se
asee tan ben coma sempre e sae con el a dar o seu paseo. Non se queixa, anda que Antonio
cada vez est menos receptivo, fala menos e rosma mis. Est disposta a facer o que faga
falla, pero a pesar diso as sas fillas cada vez se preocupan mis pola sade de ambos.
Orientacins para unha mellor comunicacin:
1.
2.
3.
b. Caso 2
Manuela vive nunha aldea do interior con Xos, o seu marido, na casa na que criaron a Xan, o
seu nico fillo. Sempre tivo un carcter duro; unha muller traballadora que, amais da casa, se
ocupaba, man a man co seu marido, da explotacin gandeira e dos labores do campo. Cando
se xubilaron, Manuela e Xos venderon as vacas, pero seguiron traballando no campo. Nunca
foron moi sociables ni faladores, as que tampouco lle preocupou a ningun cando Manuela se
volveu mis retrada e comezou a traballar a reo nas leiras. Sempre fora a sa vida.
122

Xos tampouco falaba moito, nin sequera co seu fillo e a sa nora, que o fixera av das veces
e que adoraba. Non se queixaba de Manuela, pero as fins de semana que an visitalos, Xan a
notaba moi estraa. Nunha ocasin deixou o gas aberto e o matrimonio acudiu ao mdico, que
lle fixo unhas preguntas e lle diagnosticou una demencia senil. Tamn lle prescribiu unhas
pastillas moi caras, pero Xan non tia moi claro que estivesen seguindo a medicacin
correctamente. En todo caso, Xos dica que todo estaba normal; el sempre lle quitaba
importancia s cousas.
Pero, cando Xos morre dun infarto, Xan e a sa muller teen claro que Manuela xa non pode
vivir soa e lvana cidade, a vivir ao seu piso. Unha vez al, ven que Manuela non recorda nin
os sucesos mis recentes e que incluso esqueceu algns acontecementos da sa vida, como a
data da sa voda ou nome dos seus netos. Case non fala con eles; teen que sacarlle as
palabras forza, e cando o conseguen ten moitas dificultades para expresarse.
Os netos nunca tiveron moita relacin con Manuela; nunca lles gustou ir aldea. Tampouco a
relacin coa sa nora fora nunca boa, e agora cada vez peor. Non o quere admitir, pero sente
que Manuela unha intrusa e cada cousa que fai lle parece mal. Anda que se quere controlar,
s veces non pode facelo e lle grita; a Manuela no parece importarlle.
Xan est preocupado; case tanto polo seu matrimonio como pola sa nai.
1.
2.
3.
c. Caso 3
nai de Carlota lle diagnosticaron enfermidade de Alzheimer hai xa uns cantos anos. Como
viven nunha casa con dous andares e un xardn grande, no que cando a construron os seus
pais era unha aldea e agora son as aforas da cidade, foi conseguindo que a sa nai se
mantea activa. Seguiu cultivando a sa horta, indo a misa coa vecia e axudando nalgunhas
tarefas da casa. Maruxa unha muller afable, de bo trato, e a verdade que sempre deu gusto
estar con ela, anda que cada vez diga menos cousas e fale mis baixo. Dende hai tempo non
se acordaba do que acaba de facer e Carlota tia a certeza de que non recoeca as seoras
123

que a sadan cando pasan por diante da casa, pero iso tampouco trastornaba demasiado a
sa vida nin a da sa familia. Pola ma unha auxiliar facalle compaa, e pola tarde estaba
con eles na casa, tranquilamente.
Porn, Maruxa caeu sando da casa, no chanzo da entrada, vai un ano. Rompeu unha cadeira
e a operacin complicouse. O perodo de hospitalizacin foi longo e cheo de sobresaltos e,
anda que se foi recuperando pouco a pouco nestes meses, a penas capaz de andar un par
de pasos soa e non fala, tan s balbcea. Carlota anda mantn o seu traballo polas mas e
conta co seu marido e o seu fillo cando necesita facer algn recado, pero pasa todas as tardes
con Maruxa e, anda que non se atreva a dicilo demasiado alto, celle a casa encima. Dende
hai algn tempo sntese deprimida, angustiada pola situacin da sa nai, por non poder falar
con ela e por non poder levar unha vida normal.
1.
2.
3.
6.
Cales son as funcins da comunicacin?
En que fase comeza a ser evidente o empobrecemento do vocabulario?
Cales son os aspectos da comunicacin non verbal que deben terse en conta?
Por que importante adaptar o noso estilo comunicativo cando falamos cunha persoa
con enfermidade de Alzheimer?
Como podemos favorecer a comunicacin coa persoa enferma?
124

MDULO 6: COIDADO DO COIDADOR
Mdulo 6: Coidado do coidador

ndice do mdulo
1.
Introducin
126
2.
Afrontamento dos coidados
127
a.
O coidador principal: definicin
127
b.
Fases do familiar dun enfermo de demencia
127
3.
Toma de decisins
132
4.
Emocins que cmpre coidar
133
Sentimentos mis frecuentes ao coidar
133
a.
i.
Culpa
133
ii.
Impotencia
133
iii.
Ira
134
iv.
Soidade
134
v.
Vergonza
134
vi.
Esperanza
134
b.
Como manexar estes sentimentos?
134
c.
Aspectos beneficiosos do coidar
136
Alteracins nos coidadores
138
a.
Ansiedade xeneralizada
138
b.
Depresin
139
c.
Duelo
141
Sndrome do coidador
142
Definicin
142
5.
6.
a.
i.
Perfil do risco
142
ii.
Sinais de alerta ante esta sndrome
143
b.
reas de sobrecarga do coidador principal
144
c.
Tratamento
145
Intervencin na atencin familia
146
a.
reas de intervencin
146
b.
Intervencin psicolxica grupal
147
148
7.
8.
125

1.
Introducin
As enfermidades crnicas propias da vellez, entre elas a demencia, mudan a relacin entre as
familias e os seu maiores. As melloras sanitarias traen canda si o aumento da esperanza de
vida, que, pola sa vez, fai que a prevalencia dunha doenza tan incapacitante como a
demencia chegue case que a todos os fogares.
As demencias son na actualidade un problema socio-sanitario de primeira categora, ao que
non se pode responder exclusivamente dende o mbito familiar, que se ve desbordado en
mltiples ocasins polas caractersticas desta doenza; necesaria unha resposta dende unha
perspectiva comunitaria e con recursos sociais e sanitarios, xa que o coidado un reto que con
moita frecuencia supera s familias.
Na maior parte dos casos a decisin de coidar a un ser querido que padece unha enfermidade
crnica tmase dende a emocin e vai guiada polo cario cara ao familiar, sen sospeitar o
gasto en enerxa que vai supoer para o coidador.
As demencias presentan particularidades propias, como son:
A longa duracin da doenza; o carcter inquietante e estrao dos sntomas; a

progresiva deterioracin das funcins mentais e psquicas coa consecuente
dependencia por parte do afectado, e o longo perodo de coidados e atencins que vai
precisar a persoa doente fan desta enfermidade unha perda de sade moi
caracterstica e peculiar.
As demencias ocasinanlle tanto ao doente como familia sufrimento, malestar,

ansiedade, desgaste persoal, un alto custo econmico sociedade en xeral e s
familias dos afectados en particular.
Pero a enfermidade vai influr non s nunha persoa senn en todo o grupo familiar.
A aparicin dunha demencia na vida familiar vai dar lugar a unha situacin descoecida
que modifica irremediablemente e profundamente a vida familiar e cunhas
consecuencias a priori totalmente imprevisibles.
Debido ao alto grao de interdependencia que se d dentro do seo dunha familia, a
126

aparicin dunha enfermidade crnica nun dos seus membros afectar a todo o grupo e
tamn ao funcionamento do sistema familiar, de maneira que provoca un cambio na
orde de prioridades e desexos.
Coa decisin de atender a un ser querido estase mantendo un apoio emocional que o doente
encontrar na sa familia e que se entende como a forma de axuda mis valorada. A este tipo
de axuda tamn se lle denomina apoio extensivo, e incle sentimentos de confianza,
aceptacin e dignidade de cara persoa doente.
Sendo as, a familia vai proporcionar unha axuda de tipo informal que se basea na apreciacin
da propia persoa do doente e non na sa incapacidade, a diferenza das institucins sanitarias e
sociais, que viran sendo o apoio formal.
Esta axuda informal ha durar mentres exista a relacin afectiva co doente ou ata que a
necesidade de coidados supere certos lmites que explicaremos posteriormente.
2.
Afrontamento dos coidados

a. O coidador principal: definicin
Aquela persoa dentro da familia que asume a maior responsabilidade na atencin ao ancin
ser considerada o coidador principal. necesario diferenciar entre o coidador familiar, cando
un membro da familia a persoa encargada de facilitar as atencins, ou ben un coidador
profesional contratado.
Unha terceira distincin a figura do coidador de apoio (segundo coidador ou coidador
secundario), que aquela persoa encargada de axudar ao coidador principal e facilitarlle un
respiro por momentos nalgunha das sas funcins.
Por exemplo, unha familia onde a enferma unha muller, o marido o coidador principal e un
fillo que, para axudalo coa nai, asume o papel de coidador de apoio.
b. Fases do familiar dun enfermo de demencia
127

Na maiora das doenzas crnicas acostmase a chamar fases aos diferentes momentos dese
proceso vital. unha forma descritiva que permite unha mellor comunicacin entre familiares e
profesionais.
Describimos agora as fases da demencia e como inflen no coidador principal, tendo en conta
que o desenvolvemento das fases do familiar enfermo e do coidador non teen por que
coincidir plenamente.
Primeira fase: fase da aceptacin da doenza
Na actualidade a representacin social da demencia a perda da memoria. E como anda
se asume que na vellez normal este sntoma, dependendo da idade da persoa, o impacto
emocional que se produce pode non ser tan duro. Dado que a incidencia desta
enfermidade cada vez maior, o traballo de sensibilizacin das asociacins de familiares
vaise notando na sociedade e por iso os familiares dunha persoa enferma saben xa algo
das consecuencias de padecer este mal.
-
Impacto do diagnstico
Por estrao que poida parecer, que un especialista nos dea un diagnstico sobre o que
padece o noso familiar pode ser beneficioso, xa que as teen sentido e lxica os
comportamentos inadecuados que estamos a vivir.
Nun segundo momento xorde a angustia do devir, que vai ser de ns? un pensamento
recorrente en todos os familiares implicados na atencin a un enfermo de demencia.
O diagnstico flanos dunha enfermidade crnica, irreversible, que provoca dependencia,
perda de capacidades no enfermo e, por ltimo, a morte.
-
Busca de informacin
No sculo da rede de redes, internet, unha reaccin bastante frecuente na familia buscar
informacin na rede, onde se atopan recomendacins e experiencias que, en ocasins, nos
levan a ter pensamentos e accins inapropiadas e a centrar a nosa visin nun negativo
futuro prximo esquecendo o presente, que mis positivo do que en ocasins pensamos.
128

A familia pode ocultarlle o diagnstico ao enfermo. Isto non vai evitar que a persoa se dea
conta do que est a acontecer. Quizais se o afectado coecese o diagnstico, e tamn o
prognstico da doenza, a relacin puidese ser mis fluda coa familia. Esta ocultacin pode
resultar un atranco nesta primeira fase, caracterizada sobre todo pola angustia e a tristura.
-
Aceptacin e negacin do diagnstico
En ocasins atopamos familias que buscan outro diagnstico que sexa contrario ao de
demencia. O grupo familiar debtese entre afrontar a verdade prognosticada ou negala. A
negacin un mecanismo de defensa inconsciente que lle impide ao familiar tomar
conciencia da realidade do diagnstico e do prognstico ata que non se sinta preparado
para afrontala.
En realidade, o que a familia intenta manter unha situacin na que parece que nada
acontece.
Segunda fase: organizacin dos coidados do enfermo
-
Cambio na relacin:
Nesta fase ten lugar un cambio na relacin co enfermo e o cambio de roles na propia
familia. A progresiva perda de capacidades do enfermo e as dificultades para
desenvolverse no seu medio cotin esixen unha atencin e uns coidados cada vez mis
continuos; se ata o de agora s era necesario supervisar as sas tarefas, agora temos que
facer cousas por el.
Para poder relacionarse co enfermo necesario manexar informacin sobre a
enfermidade e aprender a relacionarse de modo distinto co doente; preciso darlle novas
atencins e coidados.
Nesta fase os roles da familia son importantes para a definicin de quen quen nas
tarefas do coidado.
Alianzas entre fillos, comunicacin entre pais e fillos, normas e valores aprendidos na vida
son aspectos que deben terse en conta neste cambio familiar.
Terceira fase: coidados do doente
129

Este un perodo longo no tempo no cal os coidadores inician unha etapa de atencins
continuas que durar ata a morte do ser querido.
-
Asuncin de responsabilidades:
O coidado do doente non s require coecer ferramentas tcnicas para facilitar a vida co
familiar; supn tamn coecer e solicitar recursos e axudas sociais s que se teen dereito,
estar ao tanto das implicacins xurdicas e fiscais que supn facerse cargo da atencin a
un doente de demencia... Ademais, a convivencia e a vida familiar en si van mudar
notablemente; aspectos como as relacins, a comunicacin familiar, a economa familiar e
a dispoibilidade persoal de cada un, dicir, a sa capacidade para coidar e asumir
responsabilidades, afectan e implican a todos os membros da familia e, por conseguinte,
vida familiar que ata ese momento se via desenvolvendo.
Estes factores van incidir notablemente en como se prestan os coidados continuos, na
realizacin diaria de tarefas, na supervisin constante; ter que lidar coas alteracins
presentes no doente vai minguando as enerxas do coidador principal, que nun primeiro
momento atende s as necesidades do doente para, posteriormente, sentir a necesidade
de atencin propia.
Esta situacin difcil de soster sen un coidador de apoio, para o cal necesaria unha
predisposicin e actitude favorables na familia.
-
Apoio social
Para o coidador importante encontrar apoio e axuda non s na sa familia se non tamn
na comunidade que pertence. Espera recibir dos demais axuda, comprensin,
recoecemento e proteccin da Administracin, os vecios e voluntarios.
As axudas econmicas recibidas polo coidador principal e procedentes da Administracin
cumpren o papel de satisfacer a necesidade de recoecemento que este ten polo esforzo e
o labor que est a realizar, en ocasins duro e difcil; calman o temor que en ocasins pode
sentir de que non vai poder cumprir co obxectivo de coidar ao seu ser querido; diminen a
angustia e o medo a quedar s e desamparado ante a situacin que vive co seu familiar.
130

Cambios na relacin co doente
Para a persoa con demencia s existe un familiar, o coidador principal; dicir, obsrvase
un cambio na relacin, que pasa a ser de tipo didica, de a dous, xa que quen lle
proporciona seguridade, tranquilidade, referencia no da a da, e lle cobre os aspectos
emocionais e afectivos.
Como consecuencia desta nova relacin, o coidador sente que un apoio insubstituble
para o familiar, e iso pode derivar nunha angustia e unha carga difcil de soster sen
claudicar.
Outro aspecto que cmpre ter en conta nesta fase a convivencia coa degradacin
psquica e fsica; dicir, observar como pouco a pouco a demencia vai diminundo as
capacidades psicolxicas e fsicas da persoa querida, a perda da identidade, os cambios
fsicos, a prostracin, o encamamento... son feitos que mostran dunha maneira cra a
proximidade da morte.
Para rematar este punto, salientemos que hora de abordar os coidados ser necesario
acudir a especialistas para obter a informacin mis precisa hora de tomar decisins,
posto que a demencia unha doenza que necesita de profesionais de distinta formacin:
mdico en atencin primaria, neurlogo, psiquiatra, fisioterapeuta, psiclogo, traballador
social, avogado... son algunhas das persoas a quen o coidador deber acudir no proceso
de atencin e coidados continuos que vive co seu familiar.
Tboa 6.1: Fases do familiar dun enfermo de Alzheimer
- impacto do diagnstico
- busca de informacin
1. fase
Aceptacin da doenza
- aceptacin ou negacin do diagnstico

2. fase
Organizacin dos coidados
- cambio de roles na relacin familiar

- asuncin de responsabilidades
3. fase
Coidados do doente
- apoio social
- cambios na relacin co doente
131

3.
Toma de decisins
O proceso de toma de decisins consiste en encontrar unha conduta axeitada para una
situacin na que hai una serie de sucesos incertos. A definin da situacin xa un elemento
que pode entrar no proceso. Hai que elixir os elementos que son relevantes e obviar os que
non o son e analizar as relacins entre eles. Unha vez determinada cal a situacin, para
tomar decisins necesario elaborar accins alternativas, extrapolalas para imaxinar a
situacin final e avaliar os resultados tendo en conta as incertezas de cada resultado e o seu
valor. As obtense unha imaxe das consecuencias que tera cada una das accins alternativas
que se definiron. De acordo coas consecuencias, asciase situacin a conduta mis idnea
elixndoa como curso de accin.
Factores que van influr na relacin familiar coidador-doente e que sern determinantes
na toma de decisins:
Personalidade da persoa coidadora
Sobre todo, a relacin previa coa persoa afectada. Considrase un elemento preditor de
tensin que a relacin anterior fora ambivalente ou pouco satisfactoria coa persoa en situacin
de dependencia. Por outra parte, o grao de autonoma, a fortaleza do eu e a historia da sa
separacin con respecto ao obxecto primario van determinar que a persoa coidadora tome
unha posicin ou outra na atencin.
O apoio social
Este un factor determinante nalgns momentos. Canto maiores sexan os vnculos familiares
que mantea o coidador, mis amparado e apoiado poder sentirse. Tamn o feito de non
sentirse avalado pola familia e os/as amigos/as ser un dos factores determinantes da tensin
da persoa coidadora.
Outros aspectos que hai que ter en conta na toma de decisins sern os referentes ao estado
emocional do coidador que desenvolvemos no seguinte punto.
132

4.
Emocins que cmpre coidar

a. Sentimentos mis frecuentes ao coidar
Os sentimentos que o familiar pode sentir como consecuencia do contacto coa doenza son
mltiples e variados. Algn deles serian:
i. Culpa
Definida como a consecuencia de ter cometido unha falta. A culpabilidade a experiencia de
sentirse culpable; a experiencia de crer que fixemos algo malo.
Pode xurdir nestas familias facilmente debido a varios factores sobre os que temos que
traballar e entre os que podemos sinalar:
a. A excesiva autoesixencia do coidador ante a situacin de dependencia do doente. O
coidador esxese un nivel de atencin ao familiar moi superior ao que pode ofrecer
obxectivamente, ben pola situacin do doente, ben por outras responsabilidades do
coidador: traballo fra do fogar, cativos, etc.
b. O familiar pode crer que a sociedade lle impn cumprir cos seus deberes de fillo/a,
esposo/a, dun xeito concreto que non pode asumir.
c.
Cando o coidador se atopa en situacins complicadas de solucionar e non sabe como

darlles
resposta.
Este
descoecemento
vvese
veces
coma
se
fose
responsabilidade sa, coma se tivese que saber qu facer ante estas situacins,
moitas veces lmite, s que nin sequera s veces os profesionais e especialistas
podemos dar resposta axeitada, como sucede cos trastornos condutuais na demencia
e cos coidados paliativos na ltima etapa da doenza.
ii. Impotencia
O coidador renuncia a moitas actividades da sa vida por atender o seu familiar. Coidados sen
medida que acabarn por minguar as sas enerxas producndolle problemas de tipo fsico e
psicolxico, diminundo a sa capacidade de atencin e concentracin e sentndose impotente
cando afirma que non est facendo todo o suficiente para atender ao seu familiar, e a realidade
133

que non atende s sas propias necesidades.

iii. Ira
Dirixida cara a aqueles que non colaboran na axuda; contra as institucins sanitarias, xa que
non atopamos solucins cando acudimos ao especialista; contra a Administracin, que non nos
proporciona a axuda que precisamos; contra os familiares que non proporcionan respiro. Ata
pode o coidador sentir rabia contra o doente que non facilita os labores de asistencia.
Esta agresividade froito da frustracin que xeran os coidados continuos; a sensacin de que
non teen fin as atencins e de que a vida do coidador una lousa que pesa moito.
iv. Soidade
A tarefa de coidar pode ser moi solitaria. As dificultades para comunicarse co doente fan que
desapareza o compaeirismo que antes exista e que mude a relacin co doente; outro feito
que hai que ter en conta a perda da vida social, froito das atencins continuas.
v. Vergonza
O doente pode esquecer as normas de conduta social aceptables, os modais na mesa, usar
palabras malsoantes, ter un comportamento sexual inadecuado, etc. Polo tanto, algunhas
familias chegan a sentir vergonza ante o comportamento do familiar. Como consecuencia, s
veces a familia reduce as sadas a actos sociais.
vi. Esperanza
Estado do nimo no cal se nos presenta como posible o que desexamos. No caso do coidador
ser a aparicin dunha vacina contra a doenza, ou dun medicamento que free o seu avance,
que o seu familiar contine na fase que se atopa a maior cantidade de tempo posible.
O devir lento da doenza fai que este sentimento estea presente durante demasiado tempo no
familiar, e cando toma conciencia do avance da demencia xorde unha frustracin, que pode
dirixirse cara un mesmo ou cara os demais.
b. Como manexar estes sentimentos?
134

As persoas dispoemos de diferentes modos de afrontar os nosos problemas, sentimentos e

emocins; haber quen lles mostre sen dificultade aos demais a sa intimidade, exhibindo
estes aspectos; quen viva cada acontecemento cunha grande intensidade e, pola contra, quen
non tea intencin de mostrar as emocins e que, polo tanto, perciba as situacins de xeito
diferente.
A aparicin destes sentimentos vn condicionada por factores que inflen na relacin entre o
coidador e o seu familiar:
Relacin co doente. Se a relacin era afectuosa, maior a dificultade para separar as

atencins das emocins e maior a posibilidade de aparicin de sentimentos de culpa,
ira, impotencia, etc.
Perodo de coidados: a maior tempo de atencin, mis posibilidade de aparicin de

sentimentos de culpa, impotencia, ira, etc.
Valores persoais. Non existe unha nica forma correcta de manexar os nosos
sentimentos; segundo Rojas (2006) debemos ter en conta aspectos como os seguintes:
-
Escoitar as emocins, non ignoralas e procurar expresalas mediante canles

axeitadas; do contrario han facernos mal.
Diminur o nivel de autoesixencia nos coidados.
Para acadar un mellor rendemento convn organizarse por prioridades, de maneira

que todo o importante se far e s o non esencial quedar por facer.
Cando son outros os que che botan a culpa (heteroesixencia), reflexiona que es ti e
non eles quen est a cargo da situacin. Podes admitir consello, pero de ningn
modo debes admitir faltas de respecto.
Ten tolerancia contigo mesmo. As situacins que pode sufrir un coidador poden
levalo a ter pensamentos negativos acerca da sa vala. Calquera na mesma
situacin tera eses pensamentos; non os reprimas, permtete ser un pouco
imperfecto.
A rabia contra un mesmo debe ter unha canle de escape natural; o exercicio fsico
e a relaxacin axudarn.
Cando xurda un conflito procura afastarte un pouco da situacin; ha axudarche a
135

ver o problema doutro xeito.

-
Aquilo que coeces en profundidade deixa de ser unha ameaza. Canta mis
informacin teas con respecto aos coidados, doenza e ao seu proceso, mis
seguro te sentirs.
Cntrate no aqu e agora; non anticipes situacins futuras negativas.
Acariar, bicar, dar masaxes, contactar co doente fisicamente unha das maneiras
de comunicarse co doente e de eliminar a soidade do coidador.
c. Aspectos beneficiosos do coidar

Non podemos pensar que atender a unha persoa querida supoa exclusivamente aspectos
negativos. certo que lles imos prestar atencin especialmente s cuestins referidas aos
sntomas negativos da tarefa de coidar, fatiga, ao cansazo, aos sentimentos negativos que
nacen nos coidadores, pero tamn necesario e saudable que fixemos a nosa atencin nos
aspectos beneficiosos que ten para os coidadores atender ao seu ser querido.
Devolver en vida: O feito de poder devolver en vida, mediante coidados e atencins, todo o que
o coidador sente que recibiu do seu ser querido , sen dbida, o aspecto mis beneficioso de
atender ao seu familiar. Este o motor de moitos coidadores cando asumen a loita de
proporcionar os coidados e manter as capacidades e a calidade de vida do seu familiar doente.
Reconciliacin: A posibilidade de reparacin, da reconciliacin en vida; poder perdoar e ser
perdoado polos posibles ou reais enfrontamentos anteriores.
Caso real:
M. e C. non eran un matrimonio ben levado.
M. traballaba moito; home sociable, amigo dos seus amigos, cando non estaba traballando, estaba xogando
a partida, indo de caza.
Pola contra, C. non era moi agarimosa; muller traballadora, costureira, atendeu aos seus fillos, levaba a casa.
M. e C. rifaban todos os das, por calquera cousa.
Despois de lle diagnosticar unha demencia tipo Alzheimer a C., todo mudou. M. dedcase a atender todo o
da a C.; preocpase pola sa alimentacin, estimulacin, coidados e hixiene.
C. vai pola tarde a un centro de estimulacin onde fala marabillas do seu marido.
M. acode a charlas para aprender a manter as capacidades da muller, a dar coidados e autocoidados.
Agora xa non hai tantas discusins na casa de M. e C.
136

Desexos: A decisin de coidar pode vir dada por cumprir desexos ou rogos manifestados ao
longo da relacin familiar, tales como: eu non te deixarei; se enfermo, atenddeme na casa;
cando sexamos maiores coidarmonos o un ao outro. Estes son rogos ou desexos que
podemos escoitar nos familiares.
Proxecto de vida: Os coidados poden significar e representar para o coidador un proxecto de
vida cun obxectivo que pode ser cumprido: ser o coidador do seu familiar ata a fin dos seus
das.
Caso real:
C. e P. son un matrimonio que levan xuntos toda a vida. P est diagnosticada de demencia asociada a
Parkinson; C. ten problemas coronarios dende hai 15 anos.
C. atende a P. no domicilio coa axuda dos fillos e dunha coidadora profesional.
A familia est preocupada xa que P. sufriu un agravamento na sa situacin e posible que faleza, mentres
C. se atopa tamn delicado.
C. mellora e volver estar atento aos coidados ltimos de P.
Despois de morrer P., C. afirma que xa non ten sentido a sa vida.
Unha semana despois morre C.
Lazos xeracionais: Se o proceso de interaccin entre os membros da familia foi adecuado e se

desenvolveu dende a participacin e colaboracin, as consecuencias que se derivan das
atencins poderan resumirse, segundo Parreo Rodrguez (1989), en:
fortalecemento dos lazos afectivos entre as distintas xeracins;
posibilidade de compartir experiencias e intereses recprocos e interxeracionais;
a convivencia das distintas xeracins basase no amor e na solidariedade familiar.
Por ser un proceso longo marcado pola aparicin de diversas e sucesivas crises ao longo do
seu percorrido, o coidador principal anda que lle queden as cicatrices e feridas dos diversos
impactos sufridos ha experimentar ao cabo un crecemento persoal nico acompaado dun
cambio na sa concepcin vital con reordenacin de prioridades, cambios na escala de
137

valores, autoestima e, por ltimo, un sentimento de benestar en relacin coa actuacin

desempeada.
5.
Alteracins nos coidadores
Un aspecto que cmpre destacar no labor de coidado do doente xorde cando a dependencia
deste aumenta; dicir, cando necesita axuda para a realizacin de actividades da vida diaria:
vestirse, comer, lavarse.
Os coidados que require a persoa enferma fanse especialmente relevantes, xa que esta
situacin vai esixir do coidador unha atencin continuada e sen descanso que desembocar
nunha forte carga de estrs, de tal maneira que os coidadores de doentes con demencia son
un dos grupos mis proclives a padecer alteracins de tipo psicolxico. Quizais sexan a
ansiedade e a depresin os principais problemas que deben enfrontar os coidadores.
a. Ansiedade xeneralizada
A ansiedade un conxunto de respostas cognitivas, fisiolxicas e motoras que d unha persoa
ante unha situacin determinada. Cando esta situacin tensa, desagradable ou angustiosa,
prodcese unha activacin de todo o organismo co fin de superar esta problemtica. Esta
activacin pode ser de tipo adaptativo ou ben promover condutas repetitivas e que buscan
escapar da situacin difcil.
As respostas de ansiedade son respostas aprendidas que o organismo pensa (cognitivo), fai
(motor) e sente (fisiolxico).
Respostas fisiolxicas: aquelas sensacins que se producen no noso organismo ante

unha situacin estresante. Adoitan aparecer de modo automtico e producen unha
forte sensacin de malestar: son as taquicardias, sensacin de n no estmago,
sudacin, vertixes, etc.
Respostas cognitivas: ideas e pensamentos de tipo negativo xeradas pola situacin e

que se disparan no cerebro de xeito automtico: "non sirvo para isto", "son unha intil".
"por que me pasa isto a min?".
138

Respostas motoras: accins que se realizan co fin de controlar a situacin e que fan
que, aparentemente, todo volva normalidade; porn, este tipo de resposta de
ansiedade pode chegar a crear problemas maiores, tales como fumar demasiado,
beber, etc.
Caso real:
E. a filla coidadora principal de R. Cando a R. lle diagnosticaron demencia tipo Alzheimer, E. e mais a sa
irm, C., decidirn que E. fose vivir coa sa nai ao seu domicilio e deixase o seu traballo e mais o lugar onde
viva, mudando toda a sa vida para atender a R.
R. era unha nai pouco agarimosa e a relacin con E. vn sendo moi tirante: dificultades na comunicacin,
discusins... Tamn coa sa irm C., quen lle di que "non sabes coidar da nosa nai".
Ten problemas para durmir; non sae da casa, as sas amigas e amigos estn noutra cidade, vive unha vida
sen plans de futuro. Estase acostumando a beber cervexa na casa. Tanto que xa non se ocupa da sa nai
nos coidados diarios.
b. Depresin
O trastorno depresivo maior un dos trastornos psicolxicos mis frecuentes en todo o mundo;
a sa aparicin ten lugar debido a unha serie de situacins que a persoa percibe como
negativas e que se engaden a un descenso da motivacin e da esperanza de acadar un fin
ltimo, ata tal punto que vai influr en todos os aspectos cotis da vida.
No caso dos coidadores podemos apreciar unhas distorsins cognitivas. Podemos sinalar
algunhas das mis frecuentes:
Pensamentos dicotmicos (si/non, todo/nada): Existe unha tendencia nos coidadores a avaliar
as sas accins en termos extremos, xitofracaso, de xeito que ante unha accin de coidado
que nos supera consideramos que non vallo para nada, non sei coidar o meu pai/nai, todo o
malo do mundo me pasa a min... estas son algunhas das frases que lle podemos escoitar a un
coidador nun momento de malestar. A persoa con depresin ten un gran medo a cometer un
erro porque se vai considerar como un total fracasado na sa empresa.
139

Esta forma de avaliar a realidade escapa da lxica realista, que non se mide en termos
dicotmicos. O que sucede que a persoa non ten a estabilidade emocional mis adecuada
para coidar o seu familiar; nestes casos o apoio cntrase en lograr un axuste nos coidados que
permita que a asuncin de tarefas sexa vista como algo beneficioso para o coidador, non como
unha proba constante da sa vala.
Xeneralizacin excesiva: A persoa con depresin vai xeneralizar as consecuencias negativas
da sa conduta. Por exemplo, cando un coidador se encontra cun amigo, o invita a sar e o
amigo rexeita sar con el, pode ter como consecuencia que non o volva chamar porque eu
estou s para coidar a mia muller porque non teo ningn amigo co que poder contar.
A situacin pode cambiar se buscamos outro amigo co que poder manter unha conversa e
tomar un respiro das atencins.
Abstraccin selectiva: Neste caso a distorsin prodcese cando ante unha situacin s vemos
a sa parte negativa. Por exemplo:
P. ten a sa muller enferma de Alzheimer e leva moito tempo sen sar a xogar a partida
cos amigos. Unha tarde decide pedirlle axuda sa irm para que quede coa sa muller
mentres el vai pasar a tarde cos amigos.
Goza durante tres horas da compaa dos seus amigos, falando de temas que lle interesan
e esquecendo por uns momentos a preocupacin de atender a sa muller.
Cando chega de novo casa, a sa irm comntalle que preguntou nalgns momentos
por el. Entn P. di que ser mellor non quedar cos amigos porque a sa muller se altera.
Neste caso a abstraccin prodcese porque o coidador non ten en conta os beneficios do seu
respiro e a escasa adaptacin que tivo a sa muller coa sa irm.
Degradacin do positivo: Os coidadores tenden a subvalorar as accins positivas da sa
conduta, achacndoas a outras causas.
140

Cando C acode ao especialista e este lle di que sa nai est moi ben atendida, que notable
todo o traballo que est a desempear, C responde que non para tanto, que fai o que fara
calquera filla.
c. Duelo
O coidador principal pode sufrir unha alteracin no seu estado de nimo que se manifesta
fisicamente en sntomas como malestar fsico, apata, labilidade emocional... Chega a afirmar
que sente coma que perdeu o seu familiar, a pesar de que este non faleceu.
Este cambio no seu estado de nimo acontece porque o coidador observa no seu familiar
comportamentos que o distancias das caractersticas de personalidade que lle eran propias:
"xa non o meu home", "ela nunca fara iso", son expresins que indican que non recoecen o
seu ser querido na persoa que coidan.
Faise un duelo en vida; o coidador perde pouco a pouco o seu ser querido.
O coidador pode crer que tras o falecemento do familiar todo acabar. Pero en moitas ocasins
non as, xa que comeza unha nova fase de reconciliacin e adaptacin a un modo de vida
distinto ao que tia coidando o seu familiar.
O duelo humano defnese como unha reaccin adaptativa natural, normal e esperable ante a
perda dun ser querido.
un proceso nico e irrepetible, dinmico e cambiante momento a momento, persoa a persoa
e entre familias, culturas e sociedades. Non un proceso que siga unhas pautas universais.
Unha caracterstica que cmpre ter en conta o modo en que se produciu o falecemento. Se o
coidador principal puido acompaar o seu familiar ata o final sente completado e realizado o
seu plan de vida no transcurso destes ltimos anos; anda as dse unha contradicin xa que
queda sen proxecto vital, sen ocupacin; ten unha sensacin de baleiro e de non saber qu
facer co seu tempo; deprmese e non ten folgos para realizar ningunha actividade.
O duelo relacinase coa aparicin de problemas de sade; aumenta o risco de ansiedade,
depresin, abuso de alcol e frmacos, e as mesmo aumenta o risco de morte e suicidio.
141

Caso real:
E. atendeu a sa muller durante catorce anos; agora leva seis meses falecida. Neste momento non atopa
acougo, nada o entretn, nin sequera a pintura; antes, poda estar toda a tarde diante do cabalete, pero
agora non ten forzas para coller os pinceis. Est preocupado.
Acode ao seu mdico e cntalle que s veces se encontra falando coa sa muller coma cando el estaba na
cocia e ela na sala, e claro, xa non hai ningun; "penso que me estou volvendo un pouco tolo", afirma E.
6.
Sndrome do coidador
a. Definicin
Esta sndrome (Garca-Pi, 2004; Flrez, 1996) foi descrita en Estados Unidos no ano 1974.
Consiste nun desgaste inapropiado das reservas psicolxicas e fsicas como consecuencia da
sobrecarga desmedida ante o coidado dun enfermo crnico.
O perfil principal dun coidador propenso a desenvolver esta sndrome o dunha persoa que
chega a dedicarlle case todo o seu tempo ao enfermo, con cambios de traballo e de lugar de
vivenda, polo normal en solitario, sen axuda doutras persoas, e con estratexias pasivas e
inadecuadas de toma de decisins, de resolucin de problemas, e ausencia de informacin
acerca da doenza.
Considrase que esta sndrome ten as sas causas nunha presenza continuada de estrs de
tipo crnico por mor da realizacin continuada de tarefas rutineiras e repetitivas, cunha
sensacin de falta de control sobre o resultado final dese labor e que esgota as reservas
psicolxicas e fsicas do coidador.
i. Perfil do risco
Mala sade fsica previa.
Historia previa de alteracins no estado de nimo, depresin ou trastornos de

personalidade.
142

Pouco apoio social e familiar; sen cnxuxe, parella ou amigos ntimos.
Idade superior aos 65 anos.
Escasas actividades sociais parte de atender o seu familiar.
Soidade.
Ausencia de apoios socio-sanitarios inmediatos.
Descoecemento da enfermidade e de como abordala dende un punto de vista

prctico.
ii. Sinais de alerta ante esta sndrome
Problemas de sono: dificultade para concilialo, poucas horas de sono, desvelo, etc.
Perda de enerxa, sensacin de fatiga crnica, cansazo continuo que o leva a non sar
da sa rutina habitual.
Illamento social.
Consumo excesivo de bebidas alcohlicas, aumento no consumo de tabaco, pastillas

para durmir u outros frmacos.
Problemas de tipo fsico: palpitacins, tremores nas mans, dor nos msculos, molestias
dixestivas.
Problemas de atencin, memoria e dificultades de concentracin.
Menor interese por actividades que antes lle agradaban e que realizaba con gusto.
Aumento ou diminucin do apetito.
Irritabilidade; anoxase con facilidade por situacins pouco importantes que antes non
lle provocaban esa reaccin.
Labilidade emocional, cambio frecuente de humor ou de estado de nimo.
Cambios na personalidade; son observables cando trata a outras persoas dun xeito
menos considerado ca antes.
Aumento da demanda sanitaria.
Entre eses sntomas, non se admiten aqueles fsicos o psicolxicos que se expliquen
mediante outras causas que non teen que ver co coidado.
143

b. reas de sobrecarga do coidador principal

Descrbense catro reas de sobrecarga nos coidadores:
Dependencia afectiva: A medida que o doente comeza a demandar atencin e axuda, o
coidador empeza a desenvolver unha dependencia afectiva ao seu respecto, chegando a
afirmar cousas coma: ningun o coida coma min, agora depende de min para todo.
Con expresins deste tipo o coidador comeza a entrar nun crculo vicioso do cal lle resultar
difcil sar, e que co paso do tempo ser unha fonte de estrs moi importante que o vai limitar
noutras reas da sa vida coti.
En ocasins resulta moi difcil saber quen necesita mis a quen: se o doente ao coidador ou
ben o coidador ao doente.
Como consecuencia desta dependencia xurdir a segunda rea de sobrecarga: o illamento
social do coidador.
Illamento social: Os contactos con outras persoas do seu crculo habitual van diminur dende
que comeza a doenza.
Nun primeiro momento o doente quen se nega a sar debido aos seus problemas de tipo
cognitivo, que lle fan difcil desenvolverse polas ras e lugares antes habituais para el;
posteriormente, o doente tentar que o familiar quede con el na vivenda. O coidador vaino
aceptar, e pouco a pouco as sas amizades, hobbies, e incluso vida laboral, poden verse
desprazados, aumentando as os sentimentos de soidade, abandono e falta de axuda.
Pdese xerar unha terceira rea de sobrecarga: as discusins cos familiares mis achegados.
Problemas na familia: Poden xurdir diferenzas entre o coidador principal e o coidador de apoio
familiar. En todos os casos existe unha similitude: a sensacin de incomprensin de todas as
persoas que o rodean, includos os seus propios familiares, irmns, fillos, esposos.
De resultas do coidado, os problemas familiares aumentan, sobre todo a medida que a doenza
avanza mostrando sntomas que xeran mis dependencia do coidador.
144

E entn cando a falta de axuda mis percibida; entre outras razns porque conforme avanza
a doenza xorden alteracins do comportamento que poden redundan en que o coidador
descanse pouco e se coide menos a si mesmo.
Alteracins de conduta: Este sntoma da demencia ten unha influencia directa no gasto de
enerxa do coidador principal; cando aparecen o vagabundeo, as obsesins, os delirios, a
axitacin, as dificultades do sono... todo isto repercute inevitablemente no coidador, que se vai
ver obrigado a diminur o seu descanso habitual, xa que ten que estar as vintecatro horas do
da pendente do seu familiar, o cal se pode prolongar durante longos perodos de tempo, das,
semanas.
Con este ritmo chega un momento en que o coidador non quen de atopar enerxa; as sas
defensas fsicas diminen e o estrs e outras alteracins psicolxicas comezan a aparecer,
como xa comentamos noutro punto deste mdulo.
necesaria unha intervencin.
c. Tratamento
Como dixemos noutro apartado, o coidador pode solicitar consultas frecuentes co seu mdico
de atencin primaria, de forma que os problemas fsicos poidan ser minimizados ou reducidos
por aquel/a. De tdalas maneiras, necesaria unha atencin mis completa que modifique
aspectos de autocoidado que ata agora non foran tidos en conta. O coidador debe:
Solicitarlles axuda familia, amigos, asociacins ou profesionais.
Aceptar a axuda que lle ofrezan, anda que pareza insuficiente.
Aumentar os momentos de descanso.
Mellorar os niveis de sono.
Atender os amigos e as relacins sociais.
Organizar e reservar un tempo de ocio e gozo. Recuperar afeccins perdidas pola
atencin continua ao seu familiar.
Manter hbitos saudables, modificar a inxestin de alimentos, facer exercicio, rutinas
satisfactorias.
145

Informacin acerca da enfermidade.

7.
Intervencin na atencin familia

a. reas de intervencin
Polo xeral, o coidador principal do doente quen acude a consulta, anda que nalgns casos
o coidador de apoio quen busca axuda para o principal. De feito, cando o coidador principal
unha persoa de idade avanzada adoita ser un dos fillos quen solicita consulta debido
situacin dos pais.
A intervencin con familiares debe abarcar as diferentes reas principais das necesidades
desas persoas: rea psquica, tanto a nivel cognitivo como psicoafectivo, rea social e
interrelacional, rea de autocoidados, apoio instrumental e rea organizacional.
Na rea cognitiva necesario incidir en ideas, crenzas e atribucins que existen na

nosa sociedade acerca do rol do coidador, da familia, o ingreso en residencias, centros
de da, os modelos de familia, etc.
rea psicoafectiva. Como xa comentamos no apartado das emocins, unha rea

fundamental hora de coidar a outra persoa dependente. As habilidades de
comunicacin sern un dos puntos que hai que tratar nesta rea, xunto coas tcnicas
de manexo e reducin de estrs, visualizacin, relaxacin e expresin emocional.
Se nos atopamos con problemticas de tipo ansioso ou depresivo ser necesario un

tratamento adecuado a nivel psicofarmacolxico, psicoteraputico e de apoio social.
rea interrelacional: dende un enfoque comunitario necesario fomentar o inicio ou

mantemento de redes sociais e familiares que favorezan un respiro e apoio social para
o coidador.
rea de coidado e apoio instrumental: informar dos recursos que podemos atopar no
noso medio para a realizacin de actividades rutineiras e de coidado, limpeza, vestido,
alimentacin, etc.
rea de tempo libre: o aspecto ldico da relacin constite un dos elementos mis
importantes e vai ter consecuencias relevantes nas reas afectiva e relacional.
rea organizacional: un dos aspectos que cmpre ter en conta a posibilidade dun
146

adestramento para a planificacin de actividades e realizacin das tarefas cotis;

aspectos que, polo xeral, dificultan a atencin ao ser querido.
b. Intervencin psicolxica grupal
Este tipo de intervencin est destinada a un colectivo de persoas con risco de illamento social,
con risco de abandonarse, cunha comunicacin verbal diminuda e con dficits formativos
relativos a cmo deben coidar e qu deben facer co seu doente e con elas mesmas; dicir, a
un colectivo que sofre.
Reunir estas persoas en grupo e ofrecerlles a posibilidade dun espazo onde poidan falar
libremente e con confianza dos seus problemas e dificultades diarias , sen dbida, un bo
recurso de axuda psicolxica.
O apoio e a axuda mutua contriben a desenvolver e estimular a capacidade das persoas, non
s de axudarse a si mesmas, se non tamn de axudar a outras persoas a axudarse a si
mesmas.
Na intervencin psicolxica grupal coas familias podemos operar con tres modalidades grupais
diferentes.
Tboa 6.2: Intervencins grupais con familias
Grupos educativos
Tipos de
intervencin
psicolxica grupal
Obxectivos
Beneficios
- Recibir informacin especfica sobre a

Buscan transmitir
informacin, coecementos, doenza, fases, tipos de coidado,etc.
recomendacins e pautas de
interese para os familiares. - Permitir que o familiar se posicione ante
situacins concretas que o preocupan.
- Fomentar a adquisicin de novas
habilidades.
- Favorecer o acercamento e a relacin
dos familiares cos profesionais do medio.
147
Grupos de axuda mutua (gam)
- Pretndese aliviar o
sufrimento psquico dos
seus membros e
proporcionarlles os recursos
que lles axuden a
manexarse mellor no
coidado do seu doente.
- Posibilidade de compartir unha

experiencia comn.
- Facilitar o encontro, a interaccin e a
aprendizaxe dos coidadores.
- Previr o illamento.
- Proporcionar apoio emocional.
- Axudar a cultivar un sentimento de
esperanza.
- Proporcionar informacin, consello e
educacin.
- Posibilitar a reestruturacin cognitiva.
Grupos de duelo
- Fomentar un clima de solidariedade.

- Facilitar e permitir a expresin de
Bscase a mellora nas
emocins e sentimentos que sentimentos de culpa, enfado, de baleiro
existencial, etc.
sobreveen despois da
perda dun familiar.
- Normalizar comportamentos e condutas
estraas que mostran os coidadores tras
a morte do seu familiar.
- Facilitar a expresin dos afectos.
8.
Fases do familiar dun enfermo de demencia.
Sentimentos mis frecuentes ao coidar.
Ansiedade e depresin nos coidadores.
reas de sobrecarga do coidador principal.
Intervencin grupal. Tipos.
148

BIBLIOGRAFA
Bibliografa
XERAL
Alberca, R., Lpez-Pousa, S. (2002) Enfermedad de Alzheimer y otras demencias. Madrid;
Mdica Panamericana.
Boada M., Trraga, L. (2002) La memoria est en los besos. Madrid: Maio.
Dev Bastida, J.; Deus Yela, J. (2004) Las demencias y la enfermedad de Alzheimer.
Barcelona: ISEP Universidad.
Matas-Guiu, J.(2009) Convivir con Alzheimer. Santiago de Compostela:. FAGAL Xunta
de Galicia.
Pea-Casanova, J. (1999) Activemos la mente:
o
Enfermedad de Alzheimer.
Alteraciones psicolgicas y del comportamiento en enfermedad de Alzheimer.
Mantener la autonoma de los enfermos de Alzheimer.
Intervencin cognitiva en la enfermedad de Alzheimer. Fundamentos y principios

generales. Barcelona: Fundacin la Caixa.
Intervencin cognitiva en la enfermedad de Alzheimer. Manual de actividades.
El libro de la memoria.
Pea-Casanova, J. (2005) Activemos la mente. Actualizacin 2005. Barcelona: Fundacin

la Caixa.
Trraga, L.; Boada, M. (1999) Volver a empezar. Barcelona: Fundacin ACE.
VV. AA. (2003) Preguntas arredor do Alzheimer. FAGAL-Xunta de Galicia.
VV. AA. (2007) Gua para coidadores de enfermos de Alzheimer. Ferrol: FAGAL-Xunta de
Galicia.
VV. AA. (2008) Atender a una persona con Alzheimer. Pamplona: CEAFA-Caja MadridObra social.
149

BIBLIOGRAFA
ESPECFICA
MDULO 1
Boada, M.; Trraga, L.; Angls, J.; Llach, M. (1994) T y yo, de nombre Alzheimer.
Barcelona: Ediciones Glosa.
Cummings, J. L. (2003) La neuropsiquiatra de la enfermedad de Alzheimer y demencias
relacionadas. Novartis.
VV. AA. (2000) Coleccin de documentos de poltica social. Centros de da para
personas mayores con dependencia. Documento tcnico n. 8.
MDULO 2
Gil, R. (2007) Neuropsicologa. Barcelona: Ed. Elsevier Masson.
Tirapu, J.; Ros, M. e Maest, F. (2008) Manual de Neuropsicologa. Barcelona: Ed.
Viguera.
MDULO 3
Fernndez Merino, V. Alzheimer. Un siglo de esperanza. Ed. Adaf.
Fundacin La Caixa-Obra social. (2008) Un cuidador, dos vidas. Vol. 1.
Marina, J. A. (2006) Un tratado sobre la valenta. Ed. Anagrama. Barcelona.
Merino Aguado, J. (2007) Enfermedad de Alzheimer y ansiedad. Edt. Paids.
Mnguez, L. e outros. (2001) Alzheimer. Familiares y cuidadores. Ed. Caja Espaa de
Inversiones, Caja de Ahorros y Monte de Piedad.
Selms, J. e Derouesn, C. (2006) Enfermedad de Alzheimer. Cinco protagonistas en
busca de su identidad. Revista Medicine. Vol. 2. N. 7. 309-313. Francia.
MDULO 4
Azpiazu, P.; Cuevas, R.; Tras, N. (1999) La psicomotricidad: un mtodo de estimulacin
cognitiva. Barcelona: Fundacin La Caixa.
Eschwind, N. (1985) Mechanism of change after brain lesions. En: Nottebohm, E.
(editor) Hope for a new neurology. Annals of the New York Academy of Sciences. 457, 111.
150

BIBLIOGRAFA
Martnez, E.; Cermeo, J.; Vergara, I.; Salmn, B.; Roldn, J. J. (2008) Para que no se
olvide: ejercicios de estimulacin cognitiva. Pamplona: Foro QPEA.
Sobera, C.; Barroso, Y.; Molina, G.; Barrio, E. (2001) Manual para la estimulacin de los
enfermos de Alzheimer en el domicilio. Fundacin Pfizer.
Trraga, L.; Boada, M. (2003) Cuadernos de repaso: ejercicios de estimulacin cognitiva
para enfermos en fase moderada. Barcelona: Glosa.
Trraga, L.; Boada, M. (2004) Cuadernos de repaso: ejercicios de estimulacin cognitiva
para enfermos en fase leve. Barcelona: Glosa.
MDULO 5
De Domingo Ruiz de Mier, M. J.; Iglesias Asensio, P.; Rodrguez Ponce, C. e Nez
Zamora, F. (2004) La comunicacin con el enfermo de Alzheimer. Pamplona: CEAFA.
Juncos-Rabadn, O.; Pereiro, A. X. e Facal, D. (2006) Comunicacin y lenguaje en la
vejez. Madrid, Portal Mayores, Informes Portal Mayores, n. 67. Lecciones de
Gerontologa, XI.
www.imsersomayores.csic.es/documentos/documentos/juncos-comunicacion-01.pdf.
MDULO 6
Nevado Rey, M. (2006) El cuidador y la familia. Madrid: Afalcontigo
Rojas, M. (2006) Cuidar al que cuida. Madrid: Aguilar.
Pxinas web recomendadas
Pelculas
www.fagal.org
Iris
www.infogerontologia.com
EL hijo de la novia
www.familiaalzheimer.org
El diario de Noa
www.crealzheimer.es
www.terapia-ocupacional.com
www.terapiaconperros.com
151

Manual para Cuidadores Informales

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Manual para Cuidadores Informales

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FEDERACIN DE ASOCIACINS GALEGAS DE

FAMILIARES DE ENFERMOS DE ALZHEIMER E OUTRAS

MANUAL DE FORMACIN ESPECIALIZADA EN

Psiclogo, posgrao en demencias e

Psiclogo, doutor en Psicoloxa Evolutiva e

Mara Laura Mndez Gmez

Mara Solla Pieiro

Psicloga, experta en xestin e direccin

Educadora social, experta en xerontoloxa

Luca Vieitez Sotelo

MANUAL DE FORMACIN ESPECIALIZADA EN

Mdulo 2: Sntomas cognitivos na enfermidade de Alzheimer e outras demencias

Mdulo 3: Sntomas non cognitivos da enfermidade: trastornos psicolxicos e do

Mdulo 4: Terapias non farmacolxicas

Mdulo 5: Comunicacin coa persoa enferma

Mdulo 6: Coidado do coidador

Tboa 2.1: Capacidades cognitivas alteradas nas demencias

Tboa 3.1: Sntomas psicolxicos

Tboa 3.2: Sntomas condutuais

Tboa 4.1: A psicoestimulacin

Tboa 4.2: As actividades da vida diaria

Tboa 5.1: Caractersticas da linguaxe na enfermidade de Alzheimer

Tboa 6.1: Fases do familiar dun enfermo de Alzheimer

Tboa 6.2: Intervencins grupais con familias

Figura 3.1: Clasificacin dos sntomas psicolxicos e do comportamento

Figura 4.1: Tratamento combinado para tratar o Alzheimer e outras demencias

Figura 5.1: O proceso de comunicacin: roles da persoa emisora, da persoa receptora

MANUAL DE FORMACIN ESPECIALIZADA EN DEMENCIAS PARA COIDADORES NON PROFESIONAIS

Mdulo 1: Introducin enfermidade de

Definicin e peculiaridades da enfermidade de Alzheimer

Valoracin neuropsicolxica e funcional

Diagnstico por imaxe

Cambios especficos nas estruturas cerebrais

Oxidacin e resposta inflamatoria

Factores ambientais e outros

Tratamento farmacolxico e non farmacolxico

Tratamento dos sntomas cognitivos da enfermidade

Frmacos que protexen o sistema colinrxico

Antiinflamatorios non esteroideos

Tratamento dos sntomas psicolxicos e da conduta da enfermidade

Tratamento non farmacolxico

MANUAL DE FORMACIN ESPECIALIZADA EN DEMENCIAS PARA COIDADORES NON PROFESIONAIS

A demencia unha diminucin da capacidade intelectual en comparacin co nivel previo de

Perda intelectual en comparacin co nivel previo de funcin.

Non existe alteracin a nivel de conciencia.

Entre un 10 % e un 20 % das demencias poden tratarse, pdese frear a deterioracin

A deterioracin cognitiva provoca unha importante alteracin funcional, social e

Algunhas persoas que presentan demencia poden padecer alteracins da conduta ou

Criterios diagnsticos da demencia segundo o DSM-IV:

Desenvolvemento de mltiples trastornos cognitivos manifestados por:

MANUAL DE FORMACIN ESPECIALIZADA EN DEMENCIAS PARA COIDADORES NON PROFESIONAIS

o Alteracin da memoria: incapacidade para fixar novos recordos ou para evocar

Afasia: alteracin da linguaxe (comprender, expresarse etc.).

Apraxia: alteracin dos xestos e movementos (manipular obxectos).

Agnosia: incapacidade para recoecer obxectos.

Alteracin da funcin executiva: planificar, secuenciar, abstraer...

Alteracin significativa das relacins familiares, sociais ou laborais.

Inicio gradual e diminucin cognitiva continuada respecto do nivel previo de

Demencias tratables e potencialmente reversibles: Son sndromes demenciais

Demencias tratables e irreversibles: Son aqueles trastornos crnicos que producen

Demencias non tratables e irreversibles ou dexenerativas: Son sndromes demenciais

Se atendemos s causas que as provocan, podemos clasificar as demencias en tres tipos:

MANUAL DE FORMACIN ESPECIALIZADA EN DEMENCIAS PARA COIDADORES NON PROFESIONAIS