Socijalna antropologija

-skripta-

Sadrzaj:
1.arls Darvin.................................................................................................4
2. Luis Morgan................................................................................................6
3. Edvard Tejlor...............................................................................................9
4. Frenk Boaz................................................................................................11
5. Emil Dirkem..............................................................................................14
6. Alfred Krober............................................................................................16
7. Rut Benedikt..............................................................................................17
8. Edvard Sapir..............................................................................................19
9. Margaret Mid.............................................................................................21
10. Marsel Mos..............................................................................................24
11. Alfred Redklif-Braun...............................................................................26
12. Bronislav Malinovski..............................................................................29
13. Edvard Evans-Pricard..............................................................................32
14. Gordon Cajld...........................................................................................35
15. Lesli Vajt.................................................................................................38
16. Dzulijan Stjuart.......................................................................................41
17. Marvin Haris...........................................................................................43
18. Elenoar Berk Likok.................................................................................46
19. Klod Levi-Stros.......................................................................................48
20.Viktor Tarner............................................................................................51
21. Kliford Gerc............................................................................................53
22. Meri Daglas.............................................................................................56
23. Dzejms Fernandez...................................................................................60
24. Alfred Kinsi.............................................................................................62
25. Teodorijus Dobzanski..............................................................................67
26.Konrad Lorenc i Nikolas Tinbergen.........................................................70
27. Sta je evoluciona teorija?........................................................................77
28.Kreacionizam...........................................................................................79
29. Adaptivna vrednost..................................................................................81
30. Problem jedinice selekcije.......................................................................86
31.Adaptacionizam........................................................................................89
32. Znacenje evolucije..................................................................................90
33.Evolucija mozga.......................................................................................93
34. Biologija I kultura...................................................................................98
35. Kultura kod ne-ljudskih vrsta I sociobiologija zivotinja.......................107
36. Tabula rasa teorije ljudske prirode........................................................113
37. Environmentalizam I hereditarizam......................................................116
38. Reciproni altruizam, evolucija kooperacije i teorija igara...................117
2

39. Poreklo etike..........................................................................................122

40. Etika u drustvima malog obima............................................................126
41. Evoluciona etika....................................................................................129
42. Darvinisticka teorija kulture..................................................................130
43.Drutvena struktura i drutvene nejednakosti kod primata, dece i oveka
.....................................................................................................................138
44.Drutvena hijerarhija, nejednakosti i stratifikacija i evolucionopsiholoke osnove drutvenih hijerarhija....................................................141
45. Pol I rod.................................................................................................144
46. Roditeljsko ulaganje..............................................................................151
47. Preferencije partnera.............................................................................160
48.Antropologija hrane...............................................................................166
49. Antropologija magije.............................................................................170
50. Nastanak drzave....................................................................................174
51. Memi I memetika..................................................................................178

1.arls Darvin
Biografski podaci
arls Darvin je bio britanski prirodnjak zasluan za formulisanje i elaboraciju
(moderne) ideje o evoluciji, kao i za otkrie prirodne selekcije kao osnovnog evolucionog
mehanizma. Jo kao dete, Darvin je pokazivao izuetno interesovanje i talenat za prirodne
nauke. Meutim, pratei porodinu tradiciju, upisao se na studije medicine. Ono to ga je
interesovalo i ta je istraivao bile su prirodna istorija, geologija, zoologija. Krenuo je na
istraivako putovanje obalama June Amerike na brodu Bigl. Trajalo je pet godina,
ukljuujui i posete obalama June Amerike, Australije i Afrike. Posle ovoga, objavljuje
i nekoliko knjiga o geologiji i ivom svetu oblasti u kojima je boravio od kojih je
najpoznatija Putovanje Bigla. 1859. godine objavljuje Poreklo vrsta putem prirodne
selekcije. Studija koja je pratila Poreklo bila je Poreklo oveka i selekcija u vezi sa
polom, u kojoj Darvin izlae svoju teoriju polne selekcije, ali i niz ideja iz psihologije,
etike o evoluciji kulture, o razlikama meu polovima i slino. Preminuo je 1882. godine i
sahranjen je u Vestminsterskoj opatiji uz dravne poasti.
Nauni darvinizam
Termin darvinizam mogue je shvatiti u uem i irem smsislu. Ui smisao
podrazumeva teoriju organske evolucije putem prirodne selekcije, koja vodi poreklo od
arsla Darvina i drugih naunika koji su dodatno razvijali razliite aspekte njegovih
ideja. U irem smislu, re je o skupu naunih, socijalnih, filozofskih i teolokih ideja koje
su bile podstaknute Darvinovom teorijom evolucije. arls Darvin nikada nije studirao
prirodne nauke, ali jedini je u istoriji nauke koji je shvatio znaaj tzv. pet teorija:

prva od njih je evolucija

druga je zajedniko poreklo

trea je multiplikacija vrsta

etvrta je gradualizam

peta teorija prirodna selekcija kao mehanizam evolucije

Na osnovu posmatranja, Darvin je shvatio da postoje potencijalno neograniena
reprodukcija, ogranieni resursi, jedinstvo individue i diferencijalna reprodukcija.
Zakljuci koje je iz toga izveo jesu da postoji kompeticija meu individuama iste
vrste(borba za opstanak), prirodna selekcija koja utie na to da opstanu najbolje
adaptirani i varijacije vrste tokom mnogo generacija(to je sama evolucija).
Prirodna selekcija nije jedini evolucioni mehanizam, ali (verovatno) jeste
najvaniji.
Poreklo prati struktura i argumentacija u 3 dela:

U prvom delu govori o vetakoj selekciji i analogijama sa prirodnom selekcijom

U drugom, o samoj prirodnoj selekciji i njenim derivacijama putem borbe za

opstanak u maltusovskom smislu

trei deo ini diskusija o primenama evolucije putem prirodne selekcije na

razliite oblasti u biologiji paleontologiju, biogeografiju, istraivanje instinkata,...

Filozofski drvinizam
Uticaj Darvinove teorije mogue je razmatrati na, najmanje, tri nivoa na nivou
naune kosmologije, teologije i socijalnih doktrina. Kada je re o naunoj kosmologiji,
pod njom se podrazumeva skup zajednikih ideja koje karakteriu naunike i nauku i koje
su kao takve najee izuzete od neposredne proverljivosti ili opovrgljivost. Najvanije
kosmoloko verovanje u kontekstu darvinizma bio je Lajelov uniformitarijanizam (ideja
prema kojoj su zakoni i procesi danas delovali i u prolosti, odnosno da su na delu svuda
u univerzumu). Darvinistika revolucija podrazumevala je promenu pogleda na svet u,
najmanje, etiri aspekta: proirenje vremenske skale, koncept promenljivog univerzume,
eliminacija dizajna, ukljuivanje oveanstva u prirodu. Teologija: eliminacija dizajna,
ukljuivanje oveanstva u prirodu. Darvinizam je uticao i na socijalne doktrine na vie
razliitih naina. Mnogi politiki ideolozi su prihvatili darvinizam kao opravdanje
sopstvenih etikih, ekonomskih i politikih stavova. Darvinizam je bio obrazloenje i za
doktrine poput nevidljive ruke Adama Smita. Re je o ideji da jedinke koje nastoje
uveati sopstveno blagostanje istovremeno dovode do evolucije vrste u smeru boljih
adaptacija.
Darvinov nauni i socijalni doprinos
U Poreklu oveka, Darvin je ponudio osnovu za istraivanje komparativne
biologije reprodukcije. Njegova teorije polne selekcije pratila je osnovnu ideju da je
evolucija proizvod reproduktivne kompeticije meu jedinkama. Kompeticija je bila
znaajna i za narednu temu ove studije evoluciju morala. Darvin je jasno isticao da
organizmi najee delaju u skladu sa svojim interesima. Suprotstavio se dualizmu tela i
duha, smatrajui da je funkcionisanje nervnog sistema blisko povezano sa ostatkom tela.
Unifikacijski karakter teorije ukoliko je evolucija istinita, mora biti mogue objasniti
injenice iz razliitih oblasti nauke paleontologije, anatomije,...
Kljuna dopuna Darvinovoj teoriji dola je od strane Mendelove genetike. Naime,
razvoj adekvatne teorije nasleivanja koja bi objasnila kako i zato se odreene varijacije
i organske karakteristike prenose od jedne generacije ka drugoj ( i zato se pojavljuju
nove varijacije) bila je neophodna da upotpui teoriju evolucije putem prirodne selekcije.
Niz matematiki talentovanih biologa pokazao je na oji nain se Darvinova teorija moe
integrisati sa Mendelovom genetikom, u vidu tz. Moderne sinteze.

2. Luis Morgan
- odrastao u New Yorku
- studirao je pravo
- lan kluba "Red gordijskoga vora", na njegovo insistiranje promenjeno je ime u Veliki
red Irokeza.
Morgan se posvetio izuavanju kulture Irokeza. Knjiga Savez ... Irokeza bila je zbornik
Morganovih istraivanja o Irokezima,. njihovoj religiji, arhitekturi, upravljanju I
drutvenoj organizaciji, materijalnoj kulturi, jeziku i toponimiji. Izuavao je kulturu i
strukturu Irokeza primeujui da oni koriste drugaije termine za oznake pojedinaca, pre
svega putem njihovih odnosa sa irom porodicom, navodei da je evropska terminologija
deskriptivna, dok je terminologija Irokeza klasifikatorna.
Deskripnvru sustavi - kakvi se koriste u engleskome - razlikuju ravnu (linearnu) od bone
(kolateralne) loze; pojmovi "otac" i "oev brat" (stric) ne oznauju se jednako. U
deskriptivnim sustavima postoji manje posebnih pojmova za roake, i ti se pojmovi rabe
za govornika - koji se oznaava rijeju Ego - relativno bliske roake Nasuprot tome, u
klasifikacijskim sustavima izravno i bono srodstvo tretiraju se na isti nain, uz
razlikovanje narataja ("Egov otac" u odnosu na "Egova oca otac") i spola ("Egovi bratii
(male cousins) u odnosu na "Egove sestrine,(jemale cousins)"), ali rabe se isti pojmovi
za "oca~ i "oeva brata", te za "majku" i "majinu sestru" itd., dakle na djelJje slini
obrazac kakav je Morgan ustanovio kod Irokeza. U svome pregledu Morgan ustanovljuje
est skupina rodbinskih sustava, tri deskriptivna sustava (semitski, arijski i uralski) i tri
klasifikacijska (malajski, turanski i ganowanski).
Razlika izmeu deskriptivnog i klasifikacijskog sustava srodstva oznaila je razliku
izmeu civiliziranih i neciviliziranih naroda.
- ljudsko iskustvo 2 sustava upravljanja:
1.drutvena organizacija temelji se na rodovima, bratstvima i plemenima
2. politika organizacija temelji se na vlasnitvu i teritoriju
Drevno drustvo
- stupnjevi kulturne evolucije:
1. divljatvo (nie, srednje i vie razdoblje)
2. barbarstvo (nie, srednje i vie razdoblje)
3.civilizacija (drevno srednjovjekovno i moderno razdoblje)
Prema Morganu, pojmovi "divljatvo", "barbarstvo" i "civilizacija" predstavljaju strogo
odreene stupnjeve napretka koji se mjere etirima skupinama kulturnih dostignua:
a) pronalascima i otkriima,
b) idejom vladavine
c) organizacijom obitelji,
d) poimanjem vlasnitva.
Pravac napretka najoevidniji je na podruju pronalazaka i otkria, jer su neki izuju.i
nuno prethodili ostalima (vatra keramikom posuu, lov stolarstvu). Morgan je
6

tehnoloka dostignua odredio kao prvomi, ali ne i jedini "test napretka" koji odreuju
razliite stupnjeve razvoja kulture.
Najraniji stupanj razvoja ili "etniki period" Morgan je odredio kao nie razdoblje
divljatva, koje poinje s prvim ljudima, a zavrava ovladavanjem wnije:'a paljenja vatre
i bavljenja ribolovom. Srednje razdoblje divljatva poinje sluenjem vatrom i ribolovom
i traje do otkria luka i strjelice, dok kasno razdoblje divljatva poinje pojavom luka i
strjelice;. a zavrava pojavom zemljanog posua. Otkrie grnarstva odredilo je granicu
izmeu divljatva i barbarstva. Rano razdoblje barbarstva poinje otkriem zemljanog
posua i zavrava pripitomljavanjem prvih domaih ivotinja u Starome svijetu te
navodnjavanjem u poljodjelstvu i pojavom arhitekture u Novome svijetu. Ti su tazvojni
dosezi obiljeili srednje razdoblje barbarstva, koje je trajalo sve do otkria taljenja
eljezne rude. Kasno razdoblje barbarstva poinje s taljenjem eljezne rude, a traje do
razvoja fonetskog alfabeta koji obiljeava poetak razvoja civilizacije, razdoblja koje bez
daljih podjela traje sve do danas. Civilizacija nastaje sa razvojem pisma I pisanjem.
Materijalistika osnova kulturne evolucije smatra se najvanijim Morganovim nasiijeem
kojim su se kasnije okoristiti evolucionisti.
Morganova rasprava Razvoj ideje upravljanja ini vie od polovine sadraja Drevnog
drutva. Pod pojmom "upravljanja" Morgan je podrazumijevao ono to suvremeni
antropolozi nazivaju drutvenom i politikom strukturom. On izrijekom razlikuje
drutveni poredak koji se temelji na srodstvu (societas) od drutvenog poretka koji se
temelji na politikim vezama (civitas).
Morgan ukratko opisuje organizaciju drutva koja se zasnivala na spolu, iznova poseui
za zajednikom i brat-sestra obitelji, da bi nastavio s onime to ga temeljno zaokuplja, a
to je priroda roda ili, prema terminologiji suvremene antropologije, loze (lineage)
Morganov pojam gens (rod) obiljeava drutvenu skupinu koja se temelji na krvnom
srodstvu ("krvna" a ne brana veza) koja je proizala od zajednikog pretka. Bili
matrilinearni ili patrilinearni, rodovi su bili "temelj drevnog drutva", a postojali su u
kulturama diljem svijeta obuhvaajui sva emika razdoblja od divljatva do civilizacije.
Kada se dva roda ili vie rodova poveu u grupe, nastaju "fratrije" (bratstva), danas
poznate kao "klanovi" - drutvene institucije s
ustrojem koji osigurava raspodjelu prava, vlasnitva i politikih slubi. Kada grupa
rodova ili bratstava stjee jedno ime za cijelu skupinu, govori jednim narjejem,
raspolae upravnom vlau nad utvrenim podrujem, drutveni poredak dostie stupanj
plemenaitd.
Morgan je povezivao koncept vlasnistva sa tehnoloskim I drustvenim razvojem. vrdei da
snaenje vlasnitva "prati u korak napredovanje izuma i otkria", te da je vlasnitvo i
nasljeivanje dobara bilo regulirano postupnim napredovanjem oblika drutvenih
organizacija

- najznaajnija djela:
- Savez Ho-de-no-sau-neea ili Irokeza (1851.) zbornik istraivanja zemljovidi,
ilustracije, etnografski podaci
- Sustavi krvnog srodstva i srodstva nastalog sklapanjem braka u ljudskoj obitelji (1871.)
obiaji odreivanja rodbinstva imaju znanstvenu vanost
- Nasljedni zakoni kod Irokeza iri prikaz rodbinstva kod Irokeza
- Drevno drutvo (1877.) razvoj drutava

3. Edvard Tejlor
Rodjen je u porodici Kvekera. Studirao je na Oksfordu. Rano pokazuje simptome
tuberkuloze te zbog bolesti putuje po toplijim krajevima- na putovanjima istrauje
ljudske culture. Upoznao je Henrija Kristija sa kojim krece na putovanje po Meksiku I
karibima. Tu pise svoje prvo delo Anahuak (moderni Meksikanci)- predstavlja prikaz
meksikog putovanja koji je sadrao antropoloke komentare i opaske o verovanjima i
praksama ljudi sa kojima se susretao. Veci deo knjige je posvecen modernom a ne
drevnom Meksiku. Kritikovao je katolicku crkvu.
Istraivanja o ranoj istoriji oveanstva i razvoj u civilizacije je delo kojim zapoinje
aktivno izuavanje antropologije. Tylor je paljivo iitavao biljeke misionara, dnevnike
istraivaa; stare tekstove i etnoloka izvjea tragajui za slinostima meu kulturama.
Govorio je da postoje dva objasnjenja za pronalazenje slicnih obicaja I verovanja u
udaljenim krajevima. slinog djelovanja ljudskoga duha u slinim okolnostima" - ili je
posljedica dodira, posrednih ili neposrednih, prolih ili suvremenih izmeu drutava i
irenja (difuzije) kulturnih spoznaja. U ovoj knjizi bavio se evolucijom jezika I simbola.
Primitivna kultura
U knjizi Primitivna kultura Tylor je pokuao rekonstruirati povijest ljudske kulture.
Tejlor svoju rekonstrukciju zasniva na dva nacela: nacelu jednoobraznosti I konceptu
prezitaka.
Koncept jednoobraznosti on preuzima od Carlsa Liela (Lyiell). Prema njemu Zemlju je
oblikovala erozija drugi geoloski procesi a ne Biblijski potob. Tejlor kaze da to isto vazi I
za kulturu. Jer se kultura stvarala ljudskom inventivnoscu I njome su upravljale temeljne
zakonitosti saznanja. Kultura ili civilizacija sastoje se od spoznaja, vjerovanja,
umjetnosti, morala, obiaja I ostalih mentalnih sastavnica. Budui da su mentalni procesi
kod ljudi univerzalni, ljudske zajednice razvijaju kulturu na temelju "gotovo istovrsnih
obrazaca" kojima je svojstven napredak I izraavaju se u evoluciji kulture. Ta tvrdnja ima
tri posljedice. Prvo, rasa ne objanjava kulturne razlike. Tejlor je tvrdio da se stupnjevi
culture mogu uporedjivati bez obzira u kojoj se meri prema telesnoj gradji, boji koze I
kose razlikovala plemena koja se koriste istim sredstvima, postuju iste obicaje I veruju u
isti mit. Drugo, to znaci da drustva sa istim kulturnim obelezjima mogu predstavljati
podudarne stupnjeve razvoja kulture. Tree, Tejlorov princip jednoobraznosti dopustio
mu je rekonstrukciju posebnih procesa koji su vodili odreenom vjerovanju, moralu ili
skupu kulturnih spoznaja. Budui da je kultura bila spoznajni sklop stvoren od slinih
razmiljanja koja rjeavaju probleme egzistencije na racionalan, ali esto pogrean nain,
Tejlor je tako mogao utvrditi logine korake koji su doveli do praznovjerja, narodnih
vjerovanja ili "iracionalnih" postupaka.
Rekonstrukcija evolucije ljudske kulture temeljila se na komparativnoj metodi i doktrini
preitaka. Komparativna metoda temelji se na pukom zdravom razumu: sline pojave
povijesno su povezane.npr:Primati, majmuni i ljudi imaju pet prstiju, jer su ta bia
povijesno povezana. Komparativna metoda postavlja temelj istorije porekla.

Tejlor definira preitke kao "procese, obiaje, miljenja, itd. koji su se navikom prenijeli
u novu razvojnu fazu drutva drukiju od onih iz kojih supotekli te oni ostaju dokazrma i
primjerima starijeg stupnja kulture iz kojega se razvio noviji". Npr: Kada netko kihne,
kaemo mu: "God bless you " (Bog te blagoslovio! - Nazdravlje!), jer je to preitak, a ne
stoga to bismo vjerovali da e dua u tom trenutku napustiti tijelo. Prema Tylorovu
miljenju, preici nisu samo neobini obiaji nego i tragovi ranije kulture. "Djeje igre,
narodne izreke i apsurdni obiaji mogu biti praktino nevani, ali u filozofskom smislu
nisu potpuno beznaajni, budui da mnogo govore o najznaajnijim fazama rane kulture".
Tylor je vjerovao da je napredak svojstven ljudskoj povijesti. U tehnologiji, razvoj
vatrenog oruja pokazuje oevidni napredak od puke na fitilj do puke na kotur, od
puke kremenjae do puke s bubnjem, sve do pronalaska automatske puke. Slijed
tehnolokih promjena oigledan je: jedan pronalazak vodi drugome.
Tylor slijedi nedovoljno potkrijepljenu misao i tvrdei da kao to odjeliti tragovi kulture
mogu biti preivjeli ostaci neke ranije kulture, tako jednako i cijela drutva mogu biti
odraz ranijeg stupnja ljudskog razvoja. Prema tome, drutvo u kojem se potkraj 19.
stoljea koristi kameni alat nije bilo naprosto drutvo bez metalnog alata, nego doslovce
ostatak pretpovijesti-kultura iz kamenog doba.
Napredak i antropologija
Misao o napretku okosnica je Tejlorove Antropologije iz 1881., prve knjige s ovoga
znanstvenog podruja. Evolucija, prema Tyloru, pokazuje neujednaeni determinizam.
S jedne strane, ljudska povijest prije se oblikuje preko napredovanja nego zaostajanja,
preobrazbom od jednostavnog sloenome i prijelazom iz divljatva u civilizaciju. Tylor je
vjerovao da razvoj ne zavrava u 19. stoljeu, nego se preobrazio iz nesvjesne nakane u
svjesnu doktrinu. Antropologija pridonosi ljudskom napretku, a spoznavi tijek ljudske
povijesti "od najudaljenije prolosti do sadanjosti, pomoi e nam ne samo predvidjeti
budunost nego nam moe omoguiti da ispunimo svoj zadatak i svijet uinimo boljim no
to je bio kad smo ga zatekli"
Utemeljio je antropologiju kao istraivaku znanost o ovjeku

10

4. Frenk Boaz
Osnivac americke antropologije rodio se u nemackoj u jevrejskoj porodici. Odgojen je u
nedogmatskom duhu. Studirao je Fiziku, matematiku I geografiju na nekoliko
univerziteta. Nakon vojske zeleo je da se posveti proucavanju drustva ali nije imao
finansijskih sredstava. 1883 godine prikljucuje se ekspediciji koja se uputila na Arktitk da
bi izucavala narod Inuit, tamo je proveo godinu dana. Na kraju, Boas nije bio zadovoljan
svojim etnografskim istraivanjem nazvavi ga plitkim" i "razoaravajuim'', no ipak
je priznao da je godina dana provedena na Arktiku "duboko utjecala na razvoj mojih
stajalita ... jer me odvratila od ranijih bavljenja i razvila u meni elju da razumijem to
odreuje ponaanje ljudskih bia".zaposlio se u Njujorku kao pomocnik urednika
casopisa Science. 1888 godine poslat je da istrazuje Severozapadnu obalu da prikupi
etnografske podatke. Nakon tog uspesnog putovanja opet odlazi na Severozapadnu obalu
da bi izucavao urodjenicke jezike grupa Kwakiutl I Tsimshian. Nakon toga, dosta
vremena je proveo po raznim poslovima da bi se na kraju skrasio u Muzeju prirodne
istorije u Njujorku gde je postavljen za urednika. Odatle je poceo da siri svoj uticaj na
americku antropologiju. Boas je auror esr knjiga i vie od 700 lanaka, a njegova
bibliografija sadri opise njegovih razliitih istraivanja. Najbrojniji su lanci i izvjea o
istraivanjima na Arktiku i Sjeverozapadnoj obali, dok Boasovi objavljeni radovi o
skupinama Kwakiutl, Tsimshian i ostalim zajednicama na Sjeverozapadnoj obali
ukupno broje vie 10 000 otisnutih' stranica. No, najvei je Boasov doprinos u izuavapju
jezika. Tijekom etiri desetljea predavao je dva kolegija na Sveuilitu Columbia:
statistike metode i jezike sjeveroamerikih Indijanaca. Objavio je mnotvo lanaka o
indijanskim jezicima Sjeverozadne obale, a osmislio je istraivaki program biljeenja
izvornih indijanskih jezika. Tokom cele svoje karijere borio se protiv rasizma.
Integracija kulture
- "Kulture su integrirane cjeline nastale tijekom posebnih povijesnih procesa prije nego li
bi bile odrazi univerzalnih evolucijskih stupnjeva" (Moore 2002:62)
- odbacio je Morganove i Tylerove evolucionistike pristupe kao nepovjerljive te navodi
kako imaju tri nedostatka koje on koristi kao metu napada: 1) stav o jednolinijskoj
evoluciji; 2) stav o suvremenim drutvima kao o evolucijskim preicima; 3) klasifikacija
drutava na nepouzdanim podacima i neodgovarajuim kriterijima
- smatra da je prva zadaa antropologa provesti "dubinsku ralambu jedne kulture
opisujui njezin oblik, dinamike reakcije pojedinca prema kulturi i kulture prema
pojedincu" (Moore 2002:64)
- odbacio je cjelokupni temelj kulturne evolucije 19. stoljea
- protuevolucionistiko stajalite kulturnih praksi u njihovom kontekstu
- Boas je tvrdio da "podrobna izuavanja nekog drutva moraju uzeti u obzir cijeli opseg
kulturnog ponaanja, i tako su koncepti antropolokog holizma i kulturnih posebnosti
postali naelima amerike antropologije" (Moore 2002:66)
- naglaavao je vanost razumijevanja kulturnih praksi u njihovom kontekstu
Boas je vie puta naglasio da ne postoji univerzalni zakon razvoja ljudske kulture, jer je
svaka kultura ima svoju vrijednost, svaka nacija ima svoje dostojne potovanja
vrijednosti, razliite kulture imaju razliite vrijednosti i funkcije. Ovaj stav je zapravo

11

podrazumijeva potragu za univerzalnim zakonima ljudskog razvoja i promjena u

drutvenim i kulturnim sustavima, moe biti uzaludno.
Kulturni relativizam
Drugu kulturu, moramo nastojati rijeiti nae vlastite kulture i moralnih kriterija,
iskljuenje je ukorijenjena u prostor i razne unaprijed nae vlastite kulture, te da odrava
relativnu gledite ( relativistiki perspektive). Sada pretpostavimo da svaki narod ima
svoju kulturu, a sve razne socijalne i etnike jedinstven proizvod, a time i kulturni
relativizam (kultura relativizma) je postala neizbjena posljedica razvoja ovog gledita.
Kritikovao je i koncept progresa. Insistirao je na tome da su ljudski ideali i standardi
nuno utemeljeni na istorijski formiranim kulturama, te da u mnogim aspektima kulture
ovekovi ideali nisu uniformisani, a da je progres nemogue odrediti/definisati.
Tri velika problema antropologije kod Boaza:
1- rekonstrukcije ljudske istorije
2- utvrivanje tipova ljudskih fenomena i njihov redosled
3- dinamika promene
Boazove kritike evolucionista i naglaavanje kvalitativnosti umesto kvantitativnosti
potie od uticaja istoricizma i shvatanja racionalnosti, i odreeni stepen relativizma
(kultura a ne biologija objanjava raznolikost i varijabilnost ljudskog ponaanja;
uoavanje svih razliitosti u ponaanjima treba da dovede do tolerancije, a ne
rasuivanja)
Kulturni relativizam: nema osnove za tvrdnje u superiornosti jednoh naroda u odnosu na
drugi, ako se kulturno porede ali su poreenja besmislena. U metodolokom smislu K.R.
je predstavljao mehanizam drutvenih nauka preko kojeg su antropolozi prilazili
problemima u istraivanjima i na ovaj nain su pokuali da dou do, pouzdanog znanja o
stranim kulturama koje ne bi dovoljno razumeli.
Racionalnost nije univerzalna, a ponaanje nije uslovljeno biologijom ve tradicijom.
SHVATANJE KULTURE:
UM PRIMITIVNOG OVEKA: biologija, jezik, materijalna i simbolika kultura su u
svakoj populaciji autonomni. Smatra da su to vane dimenzije ljudske prirode, a nisu
svodljive jedna na drugu. Kultura ne zavisi od bilo koje nezavisne varijable, ve da su
bioloka, lingvistika i kulturna obeleja neke grupe ljudi proizvod istorijskih razvoja koji
ukljuuju kulturne i ne kulturne sile.
Boaz je prvobitno mislio da kulturu kao singularni fenomen. Kristio ju je kao drugu re
za civilizaciju ili viu kulturu. Kasnije je kulturu poeo da shvata, tj. treba je
objanjavati preko difuzije i modifikacije.
Kulturne forme nisu izrazi razlika u geografskom okruenju ili u biologiji, niti razlika u
nekakvoj sili unutar same kulture, ve su ishodi prethodne istorije u kojoj ulogu traju

12

mnogi faktora i dogaaji KULTURE, a ne kultura postaju glavni predmet nauke o

oveku.
Predstavljaju bihevioralna okruenja u kojima se strukturiraju i u kojima funkcioniu
ljudsko miljenje i oseanja.

13

5. Emil Dirkem
- roen u Francuskoj, u jevrejskoj porodici
- profesor drutvenih znanosti na Sveuilitu u Bordeauxu, 1906. godine redovni profesor
na Sveuilitu u Parizu kolegiji iz pedagogije, filozofije i sociologije
- ne zanima ga povijest, nego sinkronijska objanjenja
- drutvo smatrao organizmom
- tradicijska drutva = ne stupanj u razvoju, ve posebni drutveni organizmi koji
zasluuju da ih se prouava u njihovim vlastitim terminima
- posebnu panju posveuje religiji
- zbog nepostojanja "bilo kakve znanstvene ideje o tome to je religija", pie djelo
Elementarni oblici religijskog ivota
Mehanika i organska solidarnost
Knjiga Podjela drutvenog rada, ne razmatra drutvenu podjelu rada prema spolu, nego
to kako drutvo moe naizmjence biti podijeljene ili jedinstvene i da mu je obiljeje.
homogenost ili heterogenost, a da ipak na neki nain ostaje zajedno. Dirkem je odabrao
komparativnu metodu za istraivanje suprotstavljanje cijelih drutva da bi se mogli
odrediti razmjeri drutvene integracije.
Durkheim je smatrao da drutva imaju drukije oblike drutvenog povezivanja ili
"solidarnosti". Dokazivao je da razliita drutva mogu imati kao temelje drutvene
egzistencije posebne tipove solidarnosti, pa ih je nazvao "mehanikom solidarnou" i
"organskom solidarnou"
MEHANIKA SOLIDARNOST drutva u kojima svi lanovi imaju zajedniko,
podijeljeno drutveno iskustvo, ali koji za preivljavanje ne ovise nuno jedan o drugome
(jednostavna drutva). Durkheim je vjerovao da pojedinac u drutvima mehanike
solidarnosti neposredno i podjednako pripada drutvu, da su normativne vrijednosti
zajednike i vanije od pojedinanih, a da su pritom posebne potpodjele unutar drutva ili
slabe ili nepostojee.
ORGANIKA SOLIDARNOST drutva u kojima su razliite, meuovisne potpodjele
povezane s formalnim institucijama u jedno drutvo (sloena drutva).
Drutva organske solidarnosti: nastala su kao sustavi razliitih organa od kojih svaki ima
posebnu ulogu i koji su stvoreni od zasebnih dijelova, a nisu nastala ponavljanjem
slinih, istovrsnih dijelova. Ne samo da drutveni elementi nemaju iste osobine nego nisu
ni rasporeeni na isti nam. Oni su ... usklaeni i podreeni jedan drugome oko istoga
sredinjeg organa koji posreduje pri djelovanju ostalog organizma.
Razlike izmeu mehanike i organske solidarnosti bile su toliko jasno razluene da se
jedan oblik solidarnost.i mogao razvijati jedino na raun drugoga, a u povijesnom smislu
to je znailo da se organska solidarnost razvijala kad je mehanika opadala.

14

- pomak od mehanike u organsku solidarnost odreuje:

1. razvitak zemljoradnje
2. industrijalizacija
3. razvoj gradova
4. prometna i prijevozna sredstva
5. podjela rada
Kolektivna svijest
- conscience collective sredinji pojam u Durkheimovu djelu zbog toga to je povezivao
razliite obrasce drutvene solidarnosti s procesima inkulturacije u drutvu
- organika solidarnost raspravljanje o prihvatljivim ponaanjima
- mehanika solidarnost snanije obiljeuje pojedinca u intelektualnom i emocionalnom
smislu; povezana sa religijom
Elementarni oblici religijskog ivota
- opisao osnovne oblike religijskog ivota prouavanjem najprimitivnijih drutvenih
organizacija- urodjenike iz sredisnje Australije.
- pokuao odrediti ne samo osnovne elemente religije nego i njezino podrijetlo
Animizam jest vjerovanje da duh napuuje sve stvari. Jednako kao to ljudi ive u
razliitim stanjima - budni su ili spavaju, ivi su ili mrtvi a to podrazumijeva postojanje
pokretake sile, tako i predmeti posjeduju animu, a primitivna religija omoguuje da se
izbjegne, umilostivi ili udobrovolji te duhove. Naturizam je drugo poimanje koje
doivljava religiju kao izraz prirodnih sila i predmeta - vrijeme, vatra, more, munja itd.
Religiju shvaa kao eminentno drutvenu, Religijske predodbe kolektivne su predodbe
koje izraavaju kolektivnu stvarnost; obredi su ostupci koji se zainju unutar okupljenih
skupina; nakana im je da uzbude, odre ili oive stanovita mentalna stanja u tim
skupinama, Prema tome, ako su kategorije religijskoga porijekla, one trebaju imati
svojstva zajednika svim religijskim injenicama; one bi takoer trebale biti stvari
drutva i plod grupnog miljenja.
Religija je jedinstveni sustav vjerovanja i postupaka koji se odnosi na svete stvari, naime,
na stvari koje su odjelite i zabranjene vjerovanja i prakse sjedinjuju u jednu moralnu
zajednicu, nazvanom Crkva, sve one koji joj pripadaju.
Religiju odredjuju njena usredsredjenost na sveto. U svetu ne postoji nista sto je sveto, I
nesto postaje sveto kao deo drustvene konstrukcije, mi smo ti koji odredjujemo sta je
sveto a sta ne.
Kolektivne predodbe obuhvaaju sustave spoznaja, poput osnovnih usmjerenja,
vremenskih podjela, kategorija boja i drutvenih podjela - jedinstvena odreenja
svojstvena svakom drutvu. Proizvoljna ali ipak nadasve sustavna bit kolektivnih
predodaba (npr., svi Amerikanci se slau da je sjever na suprotnoj strani od jug.a, da sat
ima ezdeset minuta) ukazuje da one nisu naprosto plodovi pojedinanih razmiljanja o
naravi postojanja.

15

6. Alfred Krober
Rodio se u Nju Dzerziju u porodici nemackog porekla koja je bila prilicno imucna. Sa 16
godina upisao je englesku knjizevnost na univerzitetu Kolumbija. Bio je Boazov ucenik I
kod njega je branio svoju doktorsku disertaciju o umetnosti Araparho Indijanaca (sadrzala
samo 28 strana). Bio meu prvim predavaima na Odsjeku za antropologiju na
Sveuilitu Berkeley.
Radio je na istraivanju kalifornijskih Indijanaca, a u osnovi se bavio "ernografijom
spaavanja'' ne bi li spasio posljednje tragove indijanskih jezika i drutava prije dodira s
euro-am'erikom civilizacijom koja ih je doslovce zbrisala.
najznaajnija djela:
- Prirunik o kalifornijskim Indijancima (1925.) Kroeberova istraivanja svih
domorodakih zajednica u Kaliforniji; ukljuuje procjene o broju domorodakog
stanovnitva, popise domorodake toponomastike, podatke o gospodarstvu,
kozmologiji, rodbinskim vezama i drutvenim organizacijama
- Konfiguracije razvoja kulture (1944.)
- izradio je popis kulturnih elemenata (najmanjih jedinica koje se mogu kvalitativno
odrediti, primjerice: primjenjuje li se poliandrija, jede li se kaa od ira i sl.; od 3000 do
vie od 6000 elemenata); studenti poslijediplomskog studija intervjuirali uroenike
kazivae
- bavio se kulturnim obrascima koji su karakteristini za cijela drutva ''Obrasci su
ustroji ili sustavi unutarnjih odnosa koji svakoj kulturi podaruju njezinu povezanost ili
plan i sprjeavaju da ne bude samo nakupina sluajno povezanih djelia.''
- Kroeberovo odreenje kulture: ''Kultura utjelovljuje vrijednosti koje se mogu izraziti
(posve oita pravila ponaanja) ili osjetiti (na prikriveni nain, kao nain miljenja i
ivota) u drutvu koje je njezinim nositeljem, dok je posao antropologa da je ustanovi i
odredi.''
- smatrao da je za razumijevanje kulture najpovoljniji povijesni pristup
- bavio se ''etnografijom spaavanja'', kako bi spasio zadnje tragove indijanskih jezika i
drutava prije dodira s euro-amerikom civilizacijom
- analizirao promjene u enskom odijevanju
Kultura je, prema Kroeberu, mentalna tvorevina potpuno odijeljena od ostalih fenomena.
"Kultura je", pie on , "nadorganska i nadpojedinana utoliko to se, iako djelo stvarnih
pojedinaca koji je posjeduju i u njoj sudjeluju, stjee samo uenjem." Kultura se ne moe
protumaiti organskim potrebama pojedinaca, kao to je tvrdio Malinowski , i ne moe
se promatrati kao istoznanica "drutvu". Obrasci culture mogu se razumjeti jedino u
sklopu povijesnog pristupa koji naglaava promjene tijekom vremena, preko kulturnih
pretea novih kulturnih obrazaca i vanosti razumijevanja fenomena kulture unutar
posebnih konfiguracija.

16

7. Rut Benedikt
- jedna od prvih ena koje su postigle veliki ugled kao znanstvenice drutvenih znanosti
- obrazovala se na Vassar Collegeu koji je osnovan 80-ih godina 19 veka da enama prue
obrazovanje istovjetno onome mukaraca.; Ruth Benedict je studirala knjievnost I
poeziju, a kasnije je objavljivala svoje pjesme u asopisima za knjievnost i u novinama.
Ali injenica da je bila izloena kritikim analizama prije je nego poezija utjecala na
njezinu opredijeljenost za antropologiju.: u 31. godini vratila se studiranju, a nakon
godinu dana upisuje poslijediplomski studij na Sveuilitu Columbia gdje je zapoela
suradnju s Franzom Boasom, koji joj je bio mentor. Na njegovu preporuku postala je
predavac na odseku za antropologiju.
Zajedno s Margaret Mead postavila temelje psihologijske antropologije
- najznaajnija djela:
- Obrasci kulture (1934.)
- naglaava vanost kulture u odnosu na biologiju
- suprotstavlja razliite obrasce ivota kod triju skupina ("Pueblo" Indijanci;
Dobu; Indijanci na Sjeverozapadnoj obali)
- Krizantema i ma (1949.) opisuje temeljne vrijednosti japanskog drutva i naini na
koje te vrijednosti utjeu na ponaanje Japanaca tijekom rata i neposredno nakon njega
- Ljudske rase (1943.) djelo napisala zajedno s Geneom Weltfishom protunacistiki
pamflet
Obrasci kulture
Knjiga naglaava vanost kulture u odnosu na biologiju. Suprotstavljajui zapanjujui
razliite obrasce ivota kod skupina Zuni, Dobu i Kwakiutl, R. Benedict je potvrdila
prvenstvo culture u razumijevanju razlika meu suvremenim ljudima.
Kada R. Benedict suprotstavlja "objektivno" i "subjektivno", ne koristi subjektivno kao
sinonim za "puko miljenje" ili kao emocentrinu projekciju; ona nastoji odrediti
subjektivne vrijednosti koje objanjavaju zato se lanovi nekog drutva ponaaju na
odreeni nain. Benedict se koristila pojmom obrasca imajui na umu drutvo koje na taj
nain istie "vrijednosti svog postojanja". Pie: "Kulture ... su vie od zbroja svojih
osobina .. Mi moemo znati sve o rasporedu obreda vjenavanja u plemenu, o obrednim
plesovima I obredima inicijacije u pubertetu, a da unato svemu uope ne razumijemo tu
kulturu u cjelini koja se koristi tim elementima u vlastite svrhe"
Nije iznosila vlastite predrasude o ljudima, ve je izlagala etnografski potkrijepljena opa
miljenja o razliitim vrijednostima razliitih drutava; smatra da je cilj antropologije
dokumentirati razliite obrasce. (primer: Dobu I Zuni plemena).
Preuzima od Nicea dva pojma: apolonski I dionizijski pristup zivotu. Dionizijski tip stjee
ih "ponitavanjem obinih veza i granica ivljenja", on nastoji u najvrednijim trenucima
izbjei ogranienja koja mu nameu vlastita osjetila, pokuava ostvariti.drukiji

17

nain ivljenja. Dionizijski tip nastoji, bilo u osobnom iskustvu ili u obredu, dosegnuti
stanovito psihiko stanje koje e mu omoguiti da doivi zanos. uvstvo kojemu tei
najblie se moe usporediti s pijanstvom, jer on cijeni prosvjetljenje ludou, Zajedno s
Blakeom, on vjeruje da "put neumjerenosti vodi palai mudrosti". Apolonijski tip sve to
nijee, te ima malo saznanja o biti ovakvih iskustava. On pronalazi naine da ih iskljui
iz svoga svjesnog ivota. Priznaje samo jedan zakon, mjeru u helenistikom
znaenju rijei. Pridrava se srednjega puta, kree se poznatim putanjama i nastoji ne
upadati u snana psiholoka stanja. Prema Nietzscheovu lijepu iskazu, ak i u zanosu
plesa, on "ostaje to to jest, i zadrava svoje graansko ime".
Unato brojnim raziikama u jeziku i kulturi amerikih Indijanaca, Benedict je uoila
openiti naglasak na dionizijskom ponaanju. Najoigledniji dokaz toga jest traganje za
razliitim vizijama u kojima pojedinac preko posta, droge (duhan) i samounakazivanja,
pokuava prevladati svakodnevnicu i stei osobno vienje u izravnoj vezi s nadnaravnim.
Takav skup temeljnih vrijednosti oblikovao je sloenije kulturne prakse koje su
rezultirale odreenim kulturnim obrascima.
Svi pojedinci se ne uklapaju jednako uspjeno u prihvaene obrasce devijacija = sukob
pojedinane osobnosti i danih kulturnih vrijednosti.
Benedict tvrdi da je "devijacija" u biti sukob izmeu pojedinane osobnosti i danih
kulturnih vrijednosti, a nije rije o jednodimenzionalnoj istini koja bi vrijedila za sve
ljude. "Devijantna" osoba u drutvu Dobua jest "ovjek koji je izvorno prijateljski
raspoloen" , potovani je pak pripadnik dionizijskog drutva prezren i odbaen u
apolonijskoj kulturi. Na taj nain djelo Obrasci kulture:ustanovljuje zanimljiv sukob
izmeu pojedinca i drutva: kultura je s jedne strane, izraz stoernih vrijednosti koje
veina ljudi ui i usvaja, a, s druge, postoje pojedinane osobnosti koje ostaju izvan
odreenog broja moguih ponaanja koja odreuje ta kultura, tj. pojedinac i kultura su
dihotomni; pojedinci koji se kroz iskustvo i osobnost lako uklapaju u vlastitu kulturu
mogu se smatrati uspjenima, dok oni koji se ne uklapaju tako lako predstavljaju
zastranjenje.
Ne zanimaju ju politiki i ekonomski aspekti drutva ve odnosi izmeu psihikih faktora
i kulturnih uvjeta

18

8. Edvard Sapir
- roen u pruskoj idovskoj obitelji, ivi u SAD-u
- Boasov uenik
- proucavao je jezike starosedelaca (Indijanaca- yana, takelma, athabaska)
- priznat kao najvei lingvist svoga doba
-usredsredio se na probleme istorijske lingvistike- neke slicnosti jezika u recniku I
fonetici postoje nesporno zbog preuzimanja reci.
- pomaknuo sredite lingvistike analize od rijei na znaenje to je vodilo do ideja o
kulturnom stvaranju znaenja
- Predlaze klasifikaciju jezika americkih Indijanaca- Klasifikaciju koju je predloio
bojnik John Wesley Powell, veliki istraiva; geolog i emolog, inilo je 55 razliitih
jezinih skupina u Sjevernoj Americi. Powell je prouavao svaku od njih kao temeljno
razliitu. Sapir je uoio postojanje snanijih veza meu jezicima amerikih Indijan~ca i
sveo je Powellovu shemu na samo est jezinih sku,pina: 1) eskimsko-aleutska
2)algonkinska 3) dlene 4) penutijska 5) hokanska i 6) asteko-tanoanska (danas nazvanoj
uto-asteka). Moda ti jezici nisu bili uzajamno razumljivi, no oni su ukazivali na jasnu
povezanost i zajedniko porijeklo, primjerice, kao engleski, njemaki, danski, vedski i
norveki jezik. Sapirova klasifikacija u est skupina prevladavala je u amerikoj
lingvistici do 1960-ih, a ostala je bitnim okvirom u uspostavljanju jezika amerikih
Indijanaca.
- najznaajnija djela:
- Jezik: uvod u izuavanje govora (1921.)
- osim djela s podruja etnologije i lingvistike objavljivao je poeziju, prikaze knjiga i
eseja s temama koje su bile izvan antropologije.
Kultura I pojedinac
- antropoloke teorije koje je utemeljio odnose se na veze izmeu pojedinca i kulture koje
su dinamino oblikovane jezikom
Sapir je verovao u opsezne generalizacije u drustvu nisu primerene I da postoji onoliko
kultura koliko I pojedinaca unutar naroda.
Uticaj J.O. Dorsey-a I njegovog clanka o Omaha Indijancima (Two Crows)
Sapir naprosto naglaava da se drutvo sastoji od pojedinaca, da je kultura konsenzus i da
generalizacije o kulturnom ponaanju imaju svoju protuteu u pojedinanim,
divergentnim ponaanjima.
Nema stvarne suprotnosti izmeu pojma culture skupine i one kulture pojedinca. Te su
dvije kategorije meusobno ovisne. Nikad zdrava nacionalna kultura nije pasivno
naslijee prolosti, nego ona podrazumijeva stvaralaka sudjelovanje lanova
zajednice ... Ipak, jednako je tono da je pojedinac bespo moan bez kulturnog naslijeci:
na kojemu dalje radi.
19

O jeziku
Jezik je potpuno ljudski i neinstiktivni nain razmjene ideja, osjeaja i elja sustavom
dogovorno stvorenih znakova". Pokazao je da rijei nisu znakovi posebnih percepcija
ili moda znakovi za posebne objekte, nego se uvijek odnose na poimanje objekata, one
su "prikladni nositelji misli koji obuhvaaju tisue posebnih iskustava i sposobni su ih
primiti jo tisue".Ti nositelji misli he izraavaju samo nae misli, nego se u procesu
uenja jezika nad misli oblikuju putem koncepata uporabljenih za ustroj percepcije
iskustva. To je istinito i kad je rije o najjednostavnijim pojmovima koji opisuju okolinu:
.
Samo postojanje, primjer,ice, odreene vrste ivotinje u fizikom okruenju ljudi nije
dostatno da bi se oblikovao jezini simbol koji se na nj odnosi. Potrebno je da svi lanovi
skupine upoznaju tu ivotinju i da ih o?ta barem donekle zanima prije no to jezik
zajednice na nju regira i stupi u neki odnos s tim posebnim dijelom fizike okoline.
Drugim rijeima, kad je u pitanju jezik, svi se utjecaji okoline u posljednjoj analizi svode
na utjecaj drutvene okoline.
- Sapir-Whorfova hipoteza
- Benjamin Whorf (1897. 1941.) Sapirov uenik
- hipoteza "stavlja u odnos kategorije znaenja u jeziku s mentalnim kategorijama kojima
se koristi govornik tog jezika da bi opisao i razvrstao svijet"
- razliiti jezici oznaavaju razliite sustave percipiranja; a izuavanje jezika druge
kulture je vie od prouavanja govora ljudi, to je istraivanje naina stvaranja dotine
kulture
Izucavanje jezika Hopi-Indijanaca- knjiga 128,129,130 str

20

9. Margaret Mid
Margaret Mead roena je u obrazovanoj i drutveno priznatoj obitelji iz vie srednje
klase. Otac joj je bio profesor ekonomije, a majka fakultetski obrazovana ena djelatna u
mnogim drutvenim pitanjima_ graanskim pravima, enskom birakom pravu,
kampanjama protiv nasilja - te je i kod kerke razvila smisao za zasmpanje i obranu
vlastitih srajalita.
- uenica Franza Boasa
- meu najitanijim amerikim antropologinjama; poznata po svom javnom djelovanju
- najznaajnija djela:
- Odrastanje na Samoi (1928.) - prikaz odgoja na Samoi koji se temeljio na detaljnom
izuavanju 68 djevojica u dobi od 8 do 20 godina iz tri susjedna sela; prikaz
samoanskog kuanstva, spolnih odnosa te lakoe odrastanja i jednostavnosti
promjene statusa na Samoi
- smatrala da posebna metoda odgoja djece oblikuje linost koja onda podaruje
bitna svojstva odreenom drutvu
- njena istraivanja su bila predmet sporenja Derek Freeman u knjizi Margaret
Mead i Samoa: stvaranje i raskrinkavanje antropolokog mita tvrdi da je Mead
sustavno iskrivljeno prikazivala samoansko drutvo
- Spol i temperament u tri primitivna drutva (1935.) prikazuje rezultate istraivanja
triju drutava s Nove Gvineje, temeljno pitanje uvjetovanost drutvenih linosti
dvaju spolova
- u to su vrijeme uloge spolova bile doivljavane kao rezultat prirodno
uvjetovanih spolnih razlika; a M. Mead je pokazala da su ti obrasci ponaanja
krajnje promjenljivi i da su odraz kulturnih razliitosti
- Karakter na Baliju (1942., zajedniki rad s Gregoryjem Batesonom) zanima ju odnos
izmeu pojedinca i kulturnog obrasca
- istraivanje na Baliju je vano zbog koritenja fotografije pri istraivanju
Spol, podizanje djece i kultura: terenski rad i teorija
Odrastanje na Samoi
Ucestvovala je na 5 terenskih istrazivanja od 1925 do 1939 godine. Prvo terensko
istrazivanje izvrsila je na Samoi.
Govorila je da u Samoanskom drustvu odrastanje nije stresno jer u samom drustvu nema
stresa.
Odgoj na Samoi koji ini odrastanje tako lakim i jednostavnim_, proizlazi iz openitih
tfrilika u cijelome drutvu. Jer, Samoa Je mjesto na kojemu nitko ne igra na veliki ulog,
nitko ne plaa visoku cijenu, nitko ne :pati zbog svojih uvjerenja ili se bori do smrti zbog
posebnih ciljeva.

21

Mead navodi brojna opaanja kako bi potvrdila svoje zakljuke. Mala djeca na Samoi
doje se, na njihov zahtjev, do druge ili tree godine,. ali se i druga hrana, poput usitnjene
papaje i kokosova mlijeka daje bebama ve u prvim tjednima ivota. Nakon dojenja,
dijete se daje na uvanje djevojicama od est ili sedam godina. Starija djeca paze na njih
i odgovorna su za loe ponaanje povjerene im djece. Samoansko kuanstvo bilateralno
je, ali esto i proireno; sastav kuanstva varira od nuklearna obitelji do kuanstva koje
moe brojiti od 15 do 20 lanova povezanih krvnim srodstvom, enidbom, usvajanjem ili
prijateljstvom. Elastinost kuanstva omoguuje samoanskom djetetu da ga napusti i
smjesti se kod srodnika u sluaju .da nastupe loi odnosi u njegovoj obitelji.
Lakoa odrastanja i jednostavnost promjene statusa svojstveni su djetinjstvu i-drutvu na
Samoi. Nije naprosto rije o tome da djetinjstvo oblikuje drutvo ili obratno, nego oboje.
Frimenova kritika:
Govori da je Mid potcenila drustvo na Samoi I da ih je predstavila kao prilicno
jednostavne. Frimen dri da je ta jednostavnost ustvari posljedica injenice da Margaret
Mead nije poznavala samoanski jezik, sloenost samoanskoga statusa i politikog
sustava, te njezine naivne zanesenosti Samoom kao tropskim rajem. Najtea je u
Freemanovoj kritici osuda injenice da je Margaret Mead otila na Samou s unaprijed
smiljenom nakanom da pokae kako kultura, a ne biologija, odreuje ljudsko ponaanje
u prijelaznom razdoblju ivota kakvo je mladenatvo.
Spol i temperament u tri primitivna drutva
Rijeqe u izvjeu o tome na koji su nain tri primitivna drutva okupila svoja drutvena
stajalita u odnosu na temperament s obzironiz na oevidnu injenicu spolnih razlika.
Izucavala je ovo pitanje meu blagim Arapeima -stanovnicima planina,
Mundugumorima - gnjevnim ljudoderima, i skladnim ambulima - lovcima na ljudske
glave. Svako od ovih plemena, kao i sva ljudska drutva, u stanovitom je trenutku na
osnovi razlike izmeu spolova izradilo shemu drutvenog ivota i svaki je od tih naroda
tu temu razvio drukije.
Grupe su zivele jedna od druge u razmaku od oko 150 km.
O plemenu Arapea, M. Mead je pisala: .
Oni ne doivljavaju ljudsku prirodu kao zlu, nemaju strogih zabrana i provjera ...
smatraju da je mukarcima i enama priroena njenost, srdani su; pristupani i spremni
na suradnju, sposobni su i voljni podiniti se potrebama onih koji su mlai ili slabiji, i s
velikim se zadovoljstvom tako ponaaju. S radou prilaze djelu roditeljstva koje mi
doivljavamo kao posebno majinsko obiljeje, te s iskrenom i:njenom brigom skrbe o
maloj djeci i s nesebinim zadovoljstvom prate djetetova napredovanje prema zrelosti.
Odgovornost u odgajanju dece su ravnomerno rasporedjeni izmedju majke I oca.
Mundugumori su pak bili posve drukiji. ivei u drutvu "koje se temeljilo na teoriji
prirodnog neprijateljstva izmeu svih pripadnika istoga spola ... ," oevi i Si!,lovi, majke

22

i keri u Mundugumora neprijatelji su. "Muko dijete.., lvlundugumora roeno je u

neprijateljskom svijetu," pisala je mid , "svijetu u kome e
mu veina ljudi istog spola biti neprijatelji, u kojemu mu najvee jamstvo uspjeha mora
biti sposobnost za vrenje nasilja, uoavanje uvrede i njezina osveta ... " Ta~va
neprijateljska narav zajednika je mukarcima i enama; Mundugumori nemaju "teorije
prema kojoj bi se enska narav razlikovaia od one mukarca. Vjeruje se da su ene
jednako nasilne, jednako napadaki raspoloene, jednako ljubomorne. Jedino to ena
naprosto nije tjelesno jednako snana, iako ena moe zapodjenuti ':estoku tunjavu, a
suprug koji eli istui enu naoruat e se za svaki sluaj krokodilskom eijusti
zbog vlastite sigurnosti i provjeriti da i ona nije naoruana"
Za ambule se moe rei da ive ponajprije za umjetnost. Svaki je ovjek umjetnik i
veina mukaraca je vjeta ne samo u jednom umijeu nego u vie njih: plesu, rezbarenju,
pletenju, slikanju itd. Mukarac je poglavito zaokupljen svojom ulogom na pozornici
drutva kojemu pripada, izradom svoje odjee, ljepotom maski koje posjeduje, umijeem
$viranja frule, dotjeranou i zanosom obreda u kojima sudjeluje te priznanjem i
vrednovanje-rn njegove izvedbe od strane suplemenika. Dok su mukarci iz plemena
ambuli zaokupljeni tunietnou ene obavljaju stvarnu vlast, nadziru ribarenje i
najvaniju zanatsku proizvodnju, a.spram mukaraca se odnose s "uglaenom
trpeljivou I postovaniem.
Karakter na Baliju
Zabelezili su nacin zivota zasnovan na orijentaciji. Orijentacija u vremenu, prostoru i
poloaju'', zabiljeila je Mead, "najvanije su u drutvenom ivom ... " Takoer pie:
"Poznato je mjesto svakog ovjeka u drutvenoj shemi sela." Razlike u statusu odraavaju
se u prostoru (vanija osoba treba spavati na istonoj ili strani okrenutoj prema
unutranjosti u odnosu na manje vanu osobu), vertikalnoj elevaciji (vie stolice za
vaniji poloaj), jeziku (rabi se uljudniji jezik kad se razgovara s pripadnikom vie kaste
ili statusa), u dranju i pokretima.
Uz obilne etnografske zapise Beteson Je ukupno snimio nekih 8 600 metara 16
milimetarskog. filma i 25 000 fotografija.

23

10. Marsel Mos

- roen u ortodoksnoj idovskoj obitelji u francuskoj pokrajini Lorraine
- Emile Durkheim bio mu je ujak i snano je utjecao na njegov rad
- s Rivetom i Levy-Bruhlom utemeljio 1925. godine Institut d' Ethnologie na Parikom
sveuilitu
- ponajprije izuavao religijske fenomene, a njegov najvei doprinos antropologiji je
istraivanje temeljnih kategorija kulturnog ponaanja
- njegova djela dotaknula su brojna podruja ekonomsku antropologiju, kulturnu
ekologiju, povijest religije i temelje drutvene organizacije
- naglasio vanost pomnih promatranja sa sudjelovanjem koje je drao temeljem
antropolokog spoznavanja iako nikad nije sudjelovao u terenskim etnografskim
istraivanjima
- najznaajnija djela:
- Primitivna klasifikacija (1903.) Durkheim i Mauss istraivali odnos izmeu
drutvenih sustava i kozmolokih kategorija
- Dar (1925.) najvanije djelo, razmjene koje mogu izgledati dobrovoljne zapravo su
obvezne, u sluaju njihova izostanka sankcije(obveza davanja, obveza primanja i obveza
uzvraanja)
- kao predava, izdava i znanstvenik znaajno pridonio francuskoj sociologiji i etnologiji
Maussova socijalna povijest kulturnih kategorija koristila se Durkheimovom
metodologijom - traganje za elementarnim oblicima. Etnografska usporedba mogla je
razotkriti bitne i prvotne initelje ljudske kulture preko izuavanja primitivnih kultura. Ta
vrsta traganja za temeljnim strukturama stalno je prisutna u Maussovirn istraivanjima.
U osnovi Mosove misli I njegovih etnoloskih analiza je problem odnosa pojedinca I
skupine, a svrha njegovih analiza je ispravno tumacenje tog odnosa. Njegova istrazivanja
imaju za cilj da otkriju mehanizme putem kojih drustvo deluje kao prisila koja uslovljava
postupke pojedinca. Mos posebnu paznju u istrazivanjima poklanja onim pojavama koje
mogu otkriti povezanost drustvenog sa bioloskim, dakle u kojima se otkriva povezanost
culture I prirode.
Ogled o Daru je studija o raznim oblicima darivanja kao vidu ugovornog prava u raznim
arhaicnim drustvima. U toj studiji Mos otkriva fenomen drustvenog kao prisilu. On u
darivanju uocava dublji znacaj fenomena, njihov prinudan znacaj koji svedoci o cvrsto
strukturisanom fenomenu ciji su oni izraz. Ovaj ogled Mosu je dosta toga rekao o odnosu
morala I ekonomije koje upravljaju odnosima u tim drustvima.
U zakljucku svoje studije Mos naglasava das u sve pojave koje je proucavao totalne
celovite drustvene pojave I da obuhvataju pravo, religiju , ekonomiju pa cak I estetiku.
U njima se ogledaju celoviti drustveni sastvi I njihovo funkcionisanje.
Mos u zakljucku jos govori da ekonomske predrasude naroda, predrasude proizvodjaca
poticu iz njihove snazne zelje da prate stvar koju su proizveli I iz izrazenog osecanja da
se njihov rad preprodaje bez njihovog ucesca u profitu. Shvatanja proizvodjaca poticu iz
zastarelog morala primitivnog drustva, oni drze da: prodate stvari jos imaju dusu njih jos

24

prati njihov stari vlasnik kao I oni njega. Na taj nacin u savremenom drustvu radnici jos
uvek ne prave razliku izmedju stvari I licnosti.
U jednom delu svoje studije Mos ce govoriti kako pokroviteljski odnos muza prema zeni
u skoro svim kulturama predstavlja samo obicnu naknadu za njihove seksualne usluge.
Darivanje drzi drustvo na okupu ono predstavlja
Legenda novozelandskih Maora o Hou, duhu poklonjene stvari inspirisala ga je das u
ssvim oblicima totalnih prestacija zajednicke tri razine neotudjenosti:
1- stapanje coveka (duse) I stvari- vrednost stvari proizilazi iz karaktera ljudskih
odnosa iz kruzenja medju ljudima. Stvar uvek u sebi nosi delic coveka, svog
stvaraoca.
2- Ne ekonomska ili ne nuzno racionalna priroda razmene- nema razlike u
ekonomskom religijskom ili pravnom motivu razmene. Nema cak ni razlike u
pojmovima kupiti, prodati ili uzajmiti
3- stapanje stvari sa precima, duhovima, bogovima koji sui h stvorili- darivanje je
podsvesni fenomen nacelo razmenjivanja kao temeljno on socioloski I istorijski
ogranicava na drustva koja su prevladala stadijum totalne prestacije a koja jos nisu
razvila trziste I odnose individualnog ugovora.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Mos magiju vidi kao stvar citavog drustva a ne pojedinca. Za razliku od religije ona nema
organiziranog kulta a obred je privatan, tajanstven vise okrenut svakodnevnici I na
granici zabranjenog. On magiju ne definise po obliku I sadrzaju obreda vec po uslovima I
mestu koje zauzim au drustvenim navikama.

25

11. Alfred Redklif-Braun

- roen u Engleskoj
- osniva odsjeka za antropologiju: na Sveuilitu u Cape-Townu, Sveuilitu u Sydneyu
i Sveuilitu u Chicagu; poduavao je i na Oxfordu i u Kairu
- odvojio je "socijalnu antropologiju" od etnologije
-Bio je uspean u tazvoju i utemeljenju socijalne antropologije kao uoptavajue,
teorijske discipline. On je od antropologije od discipline zainteresovane za istorijski
razvoj i psihicka uoptavanja transformisao u disciplinu koja se bavi komparativnim
istraivanjem trajnih i promenljivih drutvenih struktura.
- predlae da pojmovi "etnologija" i "antropologija" trebaju oznaavati razliita
usmjerenja istraivanja
- zalae se za to da antropolozi koji se bave rekonstrukcijom povijesti pripadaju
etnologiji, a da socijalna antropologija oznaava "izuavanja pravilnosti koja se otkrivaju
u razvoju ljudskog drutva te se mogu ilustrirati ili prikazati izuavanjem primitivnih
naroda"
- socijalna antropologija se temeljila na poredbenoj metodi, njezin cilj je bio rasvijetliti
ope zakonitosti ljudskoga drutva
- Radcliffe-Brown ju je smatrao poddisciplinom komparativne sociologije
-. Insistirao je na sistematskoj meuzavisnosti svih drutvenih fenomena(dirkem), a u
svojim istraivanjima je nastojao da primeni metode prirodnih nauka.
-Odbacivao je istorijsku potragu za poreklom odreenih institucija, smatrajui je
uzaludnom- da bi se razumela odreena tipina aktivnost ili dr. institucija, nije bilo znati
njenu istoriju ili kako se tokom vremena razvila ve saznati kako je ona doprinela
prednosti strukturalizma u sadanjosti.
- najznaajnija djela:
- Otoani s Andamana (1922.)
- predavanje Religija i drutvo, odrano 1945. godine suprotstavio je totemizam i
tovanje predaka
- vodio terenska istraivanja na otoju Andaman te meu Aboridinima u zapadnoj
Australiji
- drutvene strukture su odnosi udruivanja meu pojedincima, postoje neovisno o
pojedinanim lanovima koji mogu zauzimati ta mjesta
- drutvene strukture su za Radcliffe-Browna bile jedinice usporedbe
- "Drutvena struktura ukljuuje sve odnose meu pojedincima, razlikovanje izmeu
pojedinaca i skupina prema njihovim drutvenim ulogama i odnose meu pojedinim
skupinama ljudi i ire mree veza."
Iako Radcliffe.-Brown dti da su drutvene strukture injenine stvarnosti, one nisu. ono
ito istraiva na terenu promatra u nekom drutvu i to on nazivlje "drutvenim
formama".
To moe biti zbunjujue, pa zato navodimo primjer. Ako vodim istraivanje o
kooperativnim radnim skupinama u seljakoj zajednici, tijekom terenskoga rada uoit u
(nadam se) brojne sluajeve razliitih skupina ljudi koji se okupljaju u razliito vrijeme

26

da bi djelovali na razliitim podrujima. Napravit u zabiljeke o sudionicima, njihovim

nastojanjima, te dinamici koja vlada meu pojedincima unutar skupine. Tada, prema
Radcliffe-Brownoj terminologiji, opisujem drutvene forme. Ali, da sam biljeio "to je
tonije mogu~e opu ili normalnu formu toga odnosa, izdvojen od inaica posebnih
sfoajeva, iako sam ih uzeo u obzir", tada bih opisivao drutvenu strukturu rada.
Drustvenu strukturu stvara stvarnoscu.
- funkcija kulturnih institucija = uloga koju one imaju u odravanju drutva, a ne u
zadovoljavanju potreba pojedinca (kao to je tvrdio Malinowski). Kao i u mnogim
teorijama o ljudskom drutvu, to se shvaanje temeljilo na organskoj analogiji, a odnosilo
se na djelatnosti koje zadovoljavaju potrebu strukure.
Koncept totalnih drutvenih struktura kao skup ovih drutvenih odnosa u nekoj jedinici
analize tokom odreenog perioda. Iz tih razloga uvodi se koncept f-je. Funkcionalna
analiza predstavlja pokuaj da se objasni stabilnost, odnosno na koje se razliite
drutvene akcije meusobno uklapaju da vi postigle stabilnost. F-ja neke drutvene
prakse je za njega, uloga u odranju ukupne drutvene strukture kao stabilnog sistema.
-

njegova analiza drutvene strukture i funkcije preusmjerila je antropoloko

istraivanje na institucije i njihovu ulogu u odravanju i reprodukciji drutva;
danas je njegova vanost u antropologiji mnogo manja nego u vrijeme kad je
pisao svoja djela.

Drutveni ivot se moe izuavati i objasniti kao sistem odnosa udruivanja. Dru.
struktura predstavlja poredak odnosa u kojima su interesi ili vrednosti razliitih
pojedinaca koadaptirani i to u sistem drutva. Vrednosti izraenih u vidu institucionalnih
normi.
Drutveni odnosi su stvarni i mogu se neposredno posmatrati, ali i dru. struktura
utemeljena je na posmatranju drutvenih odnosa. Cilj socijalne antropologije je
identifikacija dr. struktura i formalnih odnosa unutar njih.
Koncept totalnih drutvenih struktura kao skup ovih drutvenih odnosa u nekoj jedinici
analize tokom odreenog perioda. Iz tih razloga uvodi se koncept f-je. Funkcionalna
analiza predstavlja pokuaj da se objasni stabilnost, odnosno na koje se razliite
drutvene akcije meusobno uklapaju da vi postigle stabilnost. F-ja neke drutvene
prakse je za njega, uloga u odranju ukupne drutvene strukture kao stabilnog sistema.
Orao, vrana I kult predaka
Radcliffe-Brown primjeuje: "Jedino uistinu zadovoljavajue objanjenje metode jest ono
provedeno pomou primjera'', a dva primjera to potvruju - njegova analiza egzogamnih
polovica (moiety) i obreda stanovnika otoja. Andaman. Egzoganme polovice I sustavi su
krvnog srodstb u kojima je stanovnitvo podijeljene u dvije drutvene skupine, a
mukarac iz jedne skupine mora se oeniti enom iz druge. Svoju je.analizu RadcliffeBrown poeo je prouavajui skupinu Aboridina iz unutranjosti Novog Junog Wa!esa,

27

gdje su polovice bile matrilinearne i egzogamne, a te su dvije skupine imenovane prema

njih'Ovim totemima, Orao (Kilpara) i Vrana (Makwara).
Prouavajui druge sluajeve u Australiji, Radcliffe-Brown naiiazi na mnotvo
egzogamnih polovica - neke su patrilinearne, a neke matrilinearne - koje su dobile nazive
prema imenima ptica.
Radcliffe-Brown analizira prie o Orlu i Vrani i ostalim dualnim oznakama kako bi dobio
uvid u nain razmiljanja domorodaca. Zajedniki initelj svih tih pripovijesti svodi se na
tek jednu temu: "Slinosti i razlike meu ivotinjskim vrstama prevode se terminima
prijateljstva I sukoba, solidarnosti i suprotnosti. Drugim rijeima, ivotinjski se svijet
predstavlja u vidu drutvenih odnosa slinih onima u ljudskom drutvu".
U Australiji, Melaneziji ili Americi gdje postoje drutvene structure egzogamnih
polovica, smatra se da su one polovice u vezi s onim to se ovdje naziva 'opozicijom.
Radcliffe-Brown je izloio svoju analizu egzogamnih veza kao primjer komparativnog
pristupa i konceptualne utilitarnosti drutvene strukture.
Njegovo zanimanje za drutvo openito vidljivo je iz predavanja Religion and Society
(Religija i drutvo) odranog 1945., u kojemu je suprotstavio totemizam i tovanje
predaka. U uem smislu odredio je tovanje predaka poput tovanja pokojnog pretka ili
vie predaka od strane povezane skupine potomaka kakva je rod ili klan. Precima se
prinosi hrana i pie, to se obino zamilja kao zajedniko blagovanje s njima. Obredi
oboavanja predaka takoer odraavaju osjeaj ovisnosti tovatelja i predaka - preci e mu
podariti djecu i blagostanje, osigurat e blagoslov ako ih udobrovoljimo, a poslati bolest
i propast ako na njih zaboravimo. Ne iznenauje da je tovanje predaka najrazvijenije u
drutvima u kojima je jednolinijsko naslijee vrlo sloene:
Stabilnost drutvenih struktura u takvim drutvima prua solidarnost i kontinuitet
obiteljske loze i ire skupine (klana) koja je sastavljena od vie rorJ,ova u srodstvu.
Glavne obveze pojedinca odnose se na rod. U to se ubrajaju dunosti prema ivima ali I
prema mrtvima i onima koji se jo nisu rodili. U obnaanju tih dunosti njime upravljaju i
nadahnjufu ga sloeni sustavi osjeaja za koje moemo rei da su ... mahom usredotoeni
na rod, u prolosti, sadanjosti i budunosti. Takav sustav uvstava odraava se
ponajprije u obredima kulta predaka. Drutvena uloga obreda oigledna je: dajui im
sveani i zajedniki izraz,obredi iznova afirmiraju, obnavljaju i jaaju osjeaje o kojima
ovisi drustvena solidarnost.

28

12. Bronislav Malinovski

- roen u Krakowu
- doktorska disertacija iz matematike i fizike, no prelazi na antropologiju i sociologiju
- predavao diljem Sjeverne Amerike i Europe, a na Londonskom sveuilitu bio je
proelnik Katedre za socijalnu antropologiju
- postavio nove standarde za etnografska istraivanja
- najznaajnija djela:
- Obitelj kod australskih Aboridina (1913.)
- Argonauti zapadnog Pacifika (1922.) klasina studija o stanovnicima otoja
Trobriand, terensko istraivanje provodio u razdoblju od lipnja 1915. do svibnja 1916. i
od listopada 1917. do listopada 1918.
Etnograf mora uzeti u obzir puni opseg fenomena svakog aspekta plemenske kulture koji
se prouava, ne pravei razliku izmeu onoga to je zajedniko ili obino i nevano, i
onoga to nam se ini zauujuim i neobinim. Istodobno, cijelo istraivanje mora
obuhvatiti cjelovita polje plemenske kulture, u svim njegovim vidovima. Dosljednost,
zakonitost i red koji se utvrde u svakom aspektu pridonose stvaranju koherentne cjeline.
Zbog toga se zalagao se za trodijelni sustav: karte srodstva shematski prikazani svi
sloeni odnosi; "sinoptike karte" obiteljska stabla, karte, planovi; imponderabilia of
actual life (sitnice iz stvarnog ivota) nijanse u ponaanju i djelovanju.
Govorio je o znacaju zivljenja sa domorocima tokom istrazivanja.
Teorija potreba
Teorija potreba sredinja je misao funkcionalnog pristupa kulturi; to je teorijska tvrdnja
kojom se povezuje pojedinac i drutvo. Misao je vrlo jednostavna: smatra da kultura
postoji da bi zadovoljila osnovne bioloke, psiholoke i drutvene potrebe pojedinca.
Drustva su deo integralne celine I to od antropologa zahteva da ispituje medjusobne veze
izmedju razlicitih podrucja culture, ta podrucja su povezana komplementarnim
funkcijama a jedina antropoloska objasnjenja koja mogu objasniti uzrocne veze moraju
biti funkcionalna objasnjenja. Odatle sledi da antropolog koji se ne zanima za funkcije
culture ne bavi naukom.
-

smatra da su kulturne institucije integrirani odgovori na razliite osnovne potrebe

Osnovne potrebe:
1. metabolizam
2. reprodukcija
3. tjelesne ugode
4. sigurnost
5. pokret
6. rast i razvoj
7. zdravlje

Kulturni odgovori:
1. opskrba hranom
2. srodstvo
3. sklonite
4. zatita
5. aktivnosti
6. uenje i obrazovanje
7. higijena

29

Malinowski je podrobno opisao svaku od tih potreba i kulturne odgovore na njih, ali
samo neki primjeri potvruju njegovu tvrdnju. Prva ljudska potreba, metabolizam, odnosi
se na "process uzimanja hrane, probave, popratnih izluivanja, upijanje hranjivih
sastojaka i odbacivanja otpadnih tvari ... " Kulturni odgovor, kojega naziva komesarijat
(doslovce, ured za opskrbu ili podjelu hrane) sastoji se od: 1) naina na koji se hrana
dobijala, pripremala i troila, 2) mjesta na kojemu se hrana uzimala i u kojim drutvenim
skupinama, 3) gospodarskih i drutvenih organizacija za raspodjelu hrane (npr. trgovina
konzerviranim lososom i razmjena proizvoda vrtlarstva), 4) pravnih i obiajnih pravila
koja o.siguravaju stalnu podjelu hrane, 5) vlasti koja provodi ova pravila. Osnovna
potreba, sigurnost, odnosi se na "spreavanje tjelesnih ozljeda uslijed mehanikih
nezgoda, napada ivotinja ili drugih ljudi" , no kulturni odgovor, zatita, moe
podrazumijevati razliite postupke, poput smjetaja kue na uzvisini daleko od moguih
plimnih nanosa, organizacije vojnog odgovora na agresiju ili magijskog poziva
nadnaravnim silama
- svoju teoriju zakljuio je s dva aksioma: "svaka kultura mora zadovoljiti bioloki sustav
potreba" i "svako kulturno dostignue koje podrazumijeva koritenje predmeta i
simbolike pomae unaprjeivanju ljudske anatomije, a odnosi se na zadovoljavanje
tjelesnih potreba" kultura je utilitaristika, prilagodljiva i funkcionalno integrirana
- njegovi pristupi temelje se na sposobnostima antropologa da uoi neke funkcije
kulturnog ponaanja
- smatrao da kultura nije zbirka izdvojenih obiljeja, nego meusobno povezana cjelina
Uloga magije
Magija se koristila za ubijanje nepriiatelja stitila je od toga da vas ubiju; koristila se da bi
se olakalo roenje djeteta, da bi se istaknula ljepota plesaa, zatitilo ribare ili osiguralo
etvu. Magija nikad nije bila puka predrasuda ili prazna gesta. Malinovski
je naprotiv tvrdio sljedee:
Magija se, kao uvjerenje da se bacanjem ina i obredom mogu postii neki rezultati, ...
uvijek javlja na stupnjevima ljudskog djelovanja na kojima ovjeku nedostaje znanja.
Prvobitni covjek ne moe upravljati vremenskim prilikama. Iskustvo ga ui da kiu i
sunce, vjetar, hladnou i vruinu ne moe stvoriti vlastitim rukama, koliko god o tome
razmiljao i promatrao takve pojave. Zbog toga se spram njih odnosi pomou magije.
Malinowski postavlja hipotezu da je ograniena "znanstvena" spoznaja o bolesti navela
"primitivnog" ovjeka na zakljuak da bolest izazivaju vradbine i da joj se moe
doskoiti magijom. Malinowski tvrdi da magija ima znaajnu funkciju jer utjee na
uspostavljanje ljudskog nadzora nad dimenzijama koje su inae izvan nae kontrole.
(Magija) je uvijek najjaa ondje gdje su u igri ivotni interesi; gdje su probuene snane
strasti i osjeaji; gdje se tajnovite sile opiru ovjekovim nastojanjima; i gdje valja priznati
da postoji neto to izmie ovjekovu najpozornijem promiljanju i njegovim
najsavjesnijim pripremama i nastojanjima.

30

Prema miljenju domorodaca, magiju i rad nije mogue odvojiti iako se meusobno ne
preklapaju. Magija vrtlarstva i sam rad u vrtu nadopunjuju se i isprepliu u nizu
uzastopnih nastojanja, te je tako na djelu neprekinuta pria koja mora biti glavnim
sadrajem naracije. Domorocima je magija jednako prijeko potrebna za uspjenost
vrtlarstva i kao efikasno gospodarenje. Ona je neophodna za plodnost zemlje.
Malinovski je objavio oko 150 stranica o holtikulturnim I magijskim delatnostima.
Verovao je da je magija povezana s uzgojem u svojoj osnovnoj funkciji rec je o pokuaju
da se proiri nadzor nad nenadzirljivim prirodnim initeljima.

31

13. Edvard Evans-Pricard

- studirao povijest na Oxfordu, gdje je i magistrirao
- doktorirao je disertacijom u kojoj je opisao rezultate tromjesenog istraivanja meu
Azandama.
- crna ovca britanske socijalne antropologije; najprije je slijedio njezine zagovornike, a
zatim ih napadao
- predavao je na Katedri za socijalnu antropologiju na London School of Economics,
zatim je postao redovni profesor sociologije na Sveuilitu u Kairu, predavao je i na
Cambridgeu, no kao redovni profesor socijalne antropologije ostao je najdue na
Oxfordu.
-Za vreme 2 sv. Rata vodio je gerilske jedinice u borbi protiv Italijana u Africi

- najznaajnija djela:
- aranje, proricanje i magija kod Azandea (1937.)
- The Nuer (1940.) autor izvjetava o dobnom sustavu Nuera, u kojem svake etiri
godine nova skupina mladia prolazi obrede inicijacije
- Srodstvo i brak kod Nuera (1951.)
- Afriki politiki sustavi (1940.) izdao zajedno s Meyerom Fortesom, zbirka
reprezentira tadanje stanje kole britanske socijalne antropologije i misli
- Azande: povijest i politike institucije (1971.) opisuje irenje Azande u razdoblju od
150 godina
- veinu svojih djela objavljivao prema narudbi Vlade
- Evans-Pritchardovi raniji radovi naglaavaju strukturu i funkcije u drutvenim
odnosima, dok je u kasnijim temeljito promijenio svoje polazite
- britanska socijalna antropologija je postala neomiljena zbog ahistorijskog pristupa i
naglaska na drutvenom statusu, pri emu se umanjivala uloga pojedinca
- u kasnijim je radovima Evans-Pritchard zastupao miljenje koje je bilo suprotno toj
tradiciji britanske socijalne antropologije, pobijao je Radcliffe-Brownov strukturalni
funkcionalizam mislio je da socijalnu antropologiju treba preoblikovati u socijalnu
povijest
-Pritchard je vjerovao da teorije nastaju na temelju injenica sa stvarnog terena i da je,
stoga, openitim tvrdnjama mjesto u drugome planu. Evans-Pritchardov cilj bio je
prikazati korpus emografskih podataka koji cjelovita, povezana i tono predstac'!ja
domorodaka vjerovanja. Pa ipak, pregledom veeg dijela njegova rada, javlja se misao
koju Douglas naziva Evans-Pritchardovom "teorijom odgovornosti".
Teorija odgovornosti
Jedna od trenutnih kriza u sociologiji proizlazi iz kritike fenomenologa. Smatrajui da
drutveno razumijevanje mora polaziti od ljudskog iskustva, svijesti i razmiljanja, oni
sumnjaju u istinitost svake takozvane znanosti o ljudima koja previa jasno
izraenog ljudskog initelja (Douglas 1980:2).

32

Fenomenolozi e, primjerice, odbaciti teorije Whitea, Harrisa i Raddiffe- Browna, zato

to oni u svojim stajalitima tvrde da se kulturni ivot moe upoznati neovisno o iskustvu
njegovih' sudionika, zagovarajui miljenje da ono to osobe, koje daju podatke, misle o
stvarnosti ili je percipiraju, ne mora biti nuno najbolja polazna toka za ispitivanje. U
biti, fenomenolozi daju prednost tumaenju subjektivnog stanovita kazivaa. Ti su
kritiari doveli u pitanje tradicionalne metode, pa ak i tradicionalne ciljeve sociologije.
Posljedica je bila da su mnogi znanstvenici, osjetljivi na kritiku, bili u iskuenju da
odustanit od tenje za objektivnou, te su svome pisanju pridodali neku mistinu notu,
prepustivi se subjektivizmu. Ostalima, koji sit I dalje teili za objektivnim poredbama,
nije preostalo drugo nego da nastave djelovati u sklopu starog okvira ispitivanja i tako
nekako zaobiu takva pitanja. Evans-Pritchard je rano i snano predosjetio tu nastupajuu
dilemu.
Pitanje naime glasi: Gdje se jo kultura nahodi izuzev u doivljajima,
uvjerenjima i djelovanju pojedinaca? Ako se kultura svodi jedino na pojedinca, kako
usporeivati pojedince - a kamoli kulture? Mary Douglas navodi Evans-Pritchardov
pokuaj nalaenja izlaska iz te dileme:
Mislio je da je bitna toka usporedbe trenutak u kojem se ljudi suoavaju s nesreom. Za
nju mogu optuiti druge, a mogu i sami preuzeti odgovornost. Ljudi nabrajaju razliite
vrste nesrea za koje im trebaju objanjenja. Dok razrauju svoje miljenje o
krivnji i o nagradi u sklopit svojih drutvenih institucija, spominju postojanja i snage
prilagoene svakom sustavu odgovornosti. Postoje naini da se dobiju valjani dokazi o
temeljnim moralnim ciljevima kako se oni poma!jaju iz svijesti prelazei u djelovanje.
aranje u A.z:mdea: pripisivanje odgovornosti
Caranje je sveprisutno. Svako je mesto ili vid culture Azandea prozeto caranjem. U
svakom gestu se moze pronaci caranje. To ne znai da Azande nLu bili svjesni ostalih
moguih uzroka - primjerice, neznanja ili nebrige, krenja tabua ili nepridravanja
moralnih pravila ili pak onoga to moemo nazvati "prirodnim procesima" - ali, aranje je
vana spona kojom se neto objanjava. (primer: rusenje spremnika za zito: termiti vs
caranje)
Evans-Pritchardovo implicitno poimanje ljudske spoznaje polazi od tri naela. Prvo,
racionalna misao wlo je selektivna na podruju koje se promatra. Drugo, naelo
selektivnosti ovisi o drutvenoj potrebi za odgovornou. Tree, drutveni obrasci
odgovornosti koji se.mogu uoiti sustavnim promatranjem st:-ukturirano su uporite
posebnoj vrsti stvarnosti, s vlastitim izborom bia koja raspolau odgovarajuim moima.
Ukratko, si;ako ljudsko drutvo,. sve dok se njegovi lanovi meusobno smatraju
odgovornim lanovima, ima vlastitu lokalnu stvarnost koja poiva na dogovorit u vezi s
moralnim ciljevima.
Usredotoimo li se na naine na koje razliiti dijelovi drutva dre jedne drugima
odgovornima, mogu se razabrati strukture koje povezuju pojedince i institucije.

33

Socijalna antropologija kao socijalna povijest

Evans-Pritchard je objasnio zato je povijest vana za antropologiju:
Antropoloka teorija esto poiva na izuavanju primitivnih drutava o kojima ima vrlo
malo pisane povijesti. U sluaju afribh kraljevstava, kao uAzandea, propustiti povijesnu
dimenziju znai uskratiti spoznaju koja je u. isti mah dostupna I potrebna za
razumijevanje politi.kih organizacija koje su uvijek., u manjoj ili veoj mjeri, europski
vladari preinaavali prije no to su ih antropolozi poeli prouavati i koje su, psim toga,
oblikovali dogaaji koji su se zbili mnogo prije no to su se Europljani pojavili na
pozornici. Azande su se irili i ... osvajali i asimilirali desetke stranih naroda, a vodili su i
dugi niz unutranjih dinastikih ratova barem 150 godina prije nego su im bili nametnuti
europski upravitelji: Te se injenice pri izuavanju institucija i kulture zasigurno ne mogu
izostaviti iz razmatranja.
Evans-Pritchard je smatrao da socijalna povijest moe posluiti kao model socijalnoj
antropologiji. Tvrdio je da postoje tri stupnja antropolokog \spitivanja sve vee
apstraktnosti, od kojih svaki ima neposredne naporednice u povijesnim metodama. Prvo,
antropolog nastoji razumjeti drukije drutvo I pokuava ga prevesti u vlastito. ] edina
razlika izineu antropologije i povijesti jest u tome to se antropoloki podaci dobivaju
izravno putem iskustva terenskog istraivanja, dok se povjesniar pouzdaje u pisane
izvore; "rije je prije o tehnikoj negoli o metodolokoj razlici". Drugo, i antropolog i
povjesniar nastoje uiniti predmete istraivanja "socioloki shvatljivima" I, konano,
tree, "antropologusporeuje drutvene strukture koje je otktio u svojoj analizi irokog
kri1ga drutava".Na taj nain, Evans-Pritchard se nije bavio povijesnim
partikularizmima, nego je svoje usporedbe temeljio na drutvenim strukturama kako su
one zabiljeene u povijesnoj perspektivi s bogatstvom etnografskih pojedinosti.

34

14. Gordon Cajld

Gordon ajld je bio australijski arheolog i filolog, koji je upamen po svojim
istraivanjima evropske praistorije, ali i odbranama marksizma. Poznat je i po
naglaavanju evolucionih, ali i revolucionarnih kulturnih promena, a posebno po
konceptima Neolitske i Urbane revolucije, koje zasniva pod uticajem marksizma. Rodio
se u Sidneju, u porodici srednje klase, koja je bila engleskog porekla. ajldov otac je bio
jedino (preivelo) dete strogog svetenika i uitelja, te je i sam krenuo oevim stopama,
postajui svetenik. Poto je bio slabog zdravlja, ajld se prvobitno obrazovao kod kue,
a zatim odlazi u jednu privatnu kolu. Upisao je klasine studije na univerzitetu u Sidneju
1911. godine, gde se prvi put susree sa arheologijom. Postao je i aktivni lan
univerzitetskog debatnog drutva, kada su zabeleeni njegovi stavovi o tome da je
socijalizam "poeljan". Zainteresovao se i za radove Marksa i Engelsa, kao i za Hegelovu
filozofiju, a diplomirao je 1914. godine sa brojnim nagradama i poastima za izuzetan
uspeh na studijama. Poto je dobio stipendiju za nastavak studiranja, odlazi u Englesku,
gde se upisuje na Oksford i studije arheologije i to neposredno nakon izbijanja Prvog
svetskog rata. Na Oksfordu se dodatno povezuje sa lokalnim socijalistikim pokretima,
zbog ega pada u nemilost kod konzervativnih univerzitetskih vlasti, a postaje i istaknuti
lan Fabijanskog drutva. Kao i brojni socijalisti ovog doba, kritikovao je uee u ratu.
ajld 1927. godine (u 35. godini ivota) dobija prestinu poziciju profesora arheologije
na univerzitetu u Edinburgu. Kritikovao je nacizam I podrzavao ulazak Velike Britanije u
rat. Kao profesor arheologije, ajld je bio primoran da se bavi terenskim radom, odnosno
iskopavanjem arheolokih ostataka, to je bio posao koji je mrzeo i za koji nije bio
naroito talentovan. Po zavretku Drugog svetskog rata, ajld je sa zadovoljstvom
napustio univerzitet u Edinburgu da bi prihvatio angaman direktora i profesora evropske
praistorije na Institutu za arheologiju u Londonu. Poeo je da insistira na tome da
arheologija i antropologija moraju biti meusobno bliske discipline i da je neophodno
paralelno koristiti saznanja i jedne i druge nauke.
Najznacajnija dela: Kako laburisti vladaju, Covek sebe stvara, Sta se desilo u istoriji,
Zora evropske civilizacije
Neolitska i Urbana revolucija
U delu Bronzano doba (The Bronze Age, 1930), ajld prvi put eksplicitno upotrebljava
marksistiki teorijski okvir u razumevanju funkcionisanja drutva, odnosno drutvene
promene. Verovao je u to da su metali bili prvi neophodni predmeti trgovine, te da su
kovai bili prvi drutveni sloj koji ostvaruje ekonomske vikove. U delu ovek sebe
stvara, takoe pod uticajem marksistike vizije istorije, zagovarao je stav da uobiajena
podela na predpismenu praistoriju i pismenu istoriju predstavlja lanu dihotomiju. Za
njega, ljudsko drutvo je napredovalo kroz niz tehnolokih, ekonomskih i socijalnih
revolucija, meu kojima su:
(1) Neolitska revolucija, kada su lovci-sakupljai poeli da se naseljavaju u trajne
zajednice i poeli da se bave poljoprivredom,

35

(2) Urbana revolucija, kada je drutvo poelo da se organizuje oko prvih gradova,
(3) Industrijska revolucija, koja je promenila prirodu proizvodnje, zamenivi
poljoprivredu kao dominantnu privrednu granu.
Najvei doprinos studije ovek sebe stvara bio je upravo u postuliranju dve velike
praistorijske revolucije koje su se dogodile u tri razliite regije sveta Mesopotamiji,
Egiptu i Indiji. Neolitska revolucija je bila velika tehnoloka i ekonomska transformacija
sa kojom dolazi pripitomljavanje biljaka i ivotinja, zbog ega oveanstvo po prvi put u
istoriji ostvaruje kontrolu nad snabdevanjem hranom. ajld je naglaavao da su rane
neolitske zajednice doivljavale i neke druge tehnoloke promene koje su logiki sledile
nastanku proizvodnje hrane. Osnovna razlika izmeu paleolita i neolita za ajlda bila je u
pogledu kontrole nad proizvodnjom hrane putem domestikacije biljaka i ivotinja. Kada
je re o Urbanoj revoluciji, u pitanju je bila naredna krupna tehnoloka i ekonomska
transformacija drutva koja je, pre svega, bila omoguena izumom pluga. Naime, plug je
revolucionisao poljoprivredu tako to je dramatino uveao prinose i tako to je
omoguio oveku da kultivie daleko vee povrine nego to je to do tada bilo mogue.
Urbana revolucija je bila nuna posledica Neolitske revolucije. Kao to i samo ime
govori, Urbana revolucija je ivot transformisala i time to je sa sobom donela gradove,
kao veoma znaajno obeleje socijalnog i ekonomskog ivota. Potreba za novim
viskovima uslovila je inovacije u metalurgiji. ajldovo insistiranje na metalurgiji bilo je
indikativno za njegov ukupni pristup tehnologiji kao kljunom delu sociokulturnog
sistema. Za bavljenje metalurgijom bilo je potrebno izvesno nauno znanje, uz oiglednu
superiornost metalnih alata i orua (a posebno pluga), odnosno vetina koje su pokrenule
specijalizaciju i pojavu novih klasa. On je isticao da grad nastaje i postaje bitan upravo
zato to je proizvodnja velikih ekonomskih vikova omoguila mnogim individuama da
budu osloboene poljoprivrednog rada. U Zori evropske civilizacije, on je ponudio i
relativnu hronologiju pojave, migracije i nestanka mnogih kultura, iako je veina
njegovog rada na kulturnoj rekonstrukciji danas prevaziena, prvenstveno zbog upotreba
savremenijih tehnika datiranja.
Difuzionizam i evolucionizam
Njegova studija je bila redak primer knjige koja je pokuavala da obuhvati iru sliku
celog kontinenta, a ubrzo je objavio i nastavak: Arijevci: Studija o indoevropskom
poreklu (The Aryans: A Study of Indo-European Origins, 1926). U ovom delu predloio
je teoriju prema kojoj je civilizacija procesom difuzije od Bliskog istoka dospela na sever
i zapad, odnosno do Evrope, putem lingvistike grupe koja se zove Arijevci. ajld je
prihvatao umerenu verziju difuzionizma, verujui u to da iako se veina kulturnih
osobina iri od jednog drutva ka drugom, ostaje mogue da se iste osobine razviju
nezavisno u razliitim oblastima. Cilj ajldovih argumenata, posebno u Zori, bio je da
uniti ideju o supremaciji bliskoistonih civilizacija, kao i da ukae na znaaj evropske
"varvarske" prolosti u razumevanju jedinstvenog razvoja zapadne civilizacije. U delu
Dunav u praistoriji (The Danube in Prehistory, 1929), istraivao je arheologiju du reke
Dunav, navodei je kao prirodnu granicu izmeu Bliskog istoka i Evrope. Poeo je da
veruje da su tehnologije sa Bliskog istoka stigle na Zapad upravo putem Dunava, a u ovoj
studiji uveo je koncept arheoloke kulture, koji e izvriti revoluciju u nainima koji su
arheolozi razumevali prolost, a postaje iroko prihvaen u narednim decenijama. ajld

36

je ovde pokuao da razvije sistem opte evolucione klasifikacije. Shvatio je da arheoloka

klasifikacija na kameno, bronzano i gvozdeno doba nije pogodna za ideju o evolucionim
stadijumima, tako da se okrenuo Morganu i njegovoj shemi (divljatvo, varvarizam i
civilizacija). Zakljuio je da je ona neadekvatna kada se govori o detaljima, ali da je
uprkos tome bila najbolja mogua za njegove potrebe klasifikacije (odbacio je
Morganove podstadijume). Tako se divljatvo odnosilo na paleolitska ili preneolitska
drutva lovaca i sakupljaa, varvarizam na rane proizvoae hrane, a civilizacija na
drutva koja imaju pismenost. Meutim, naglaavao je da je njegova upotreba
Morganovih termina iskljuivo taksonomske, a ne procesualne prirode. Govorio je i da
koncept evolucije nije opis mehanizma kulturne promene, odnosno tvrdnja o tome zato
se drutva menjaju, ve kako se menjaju. Njegov evolucionizam nije bio univerzalistiki i
pokuavao je da objasni promene i nejednaki tempo kulturnog progresa. Govorio je da
Neolitska revolucija moe tumaiti kao progres, zato to je dovela do porasta populacije.
Slino tome, i Urbana revolucija predstavlja progres, jer je kao posledicu imala dodatno
uveanje broja pripadnika ljudske vrste. S druge strane, ajldu je bilo jasno da sam po
sebi, takav jednostavan kriterijum ne moe mehaniki da se primeni u proceni
egzistencije i progresa. Dakle, shvatio je da mora da razmotri i kvalitet ivota, a ne samo
kvantitativnu egzistenciju. Napisao je i da Urbana revolucija sa sobom donosi i neke loe
pojave, gde je prvenstveno mislio na ratove, kao i na duboke socijalne i ekonomske
razlike koje su oteale ivot najveem broju ljudi. Uprkos tome, ini se da je verovao u
konani trijumf drutvenog progresa, uprkos loim stranama Urbane revolucije.

37

15. Lesli Vajt

- studirao je psihologiju, te sociologiju i antropologiju
- zagovarao kulturnu evoluciju na 2 razine:
1) zastupa teoriju kulturne evolucije
2) zagovarao opu znanost o kulturi (ne o kulturama), koju je nazvao
kulturologijom
- naglaavao kulturni determinizam kao suprotan slobodnoj volji i teizmu
- njegova nauavanja su zbog svoje evolucionistike naravi zacijelo nakodila njegovoj
karijeri budui da nisu bile u skladu s tadanjim antropolokim miljenjem, a protiv
njegovih teorija pobunila se i Katolika crkva
Evolucija I funkcionalisticki pristup
- u njegovoj teoriji evoluciji je kljuno funkcionalistiko poimanje kulture kultura
zadovoljava potrebe ivih bia kao vrste
Kultura postoji odvojeno od pojedinaca koji se u drutvu raaju I umiru. Malo dijete
upoznaje kulturu preko drugih osoba; kultura se ne prenosi genetski. Ali to ne znai da
kultura nema nikakve bioloke funkcije; ustvari, pie White: "Svrha i funkcija kulture jest
da ljudskoj vrsti uini ivot sigurnijim i dugotrajnijim."
Funkcionalistiko tumaenje kulture sredinje je u Whiteovoj teoriji evolucije zato to
ono podrazumijeva da su najvanije dimenzije kulture one koje ovjeku osiguravaju
adaptivne, bioloke prednosti. Odatle je logino proizlazilo da je najvanije polje culture
ono koje preobraava energiju i ovjeku omoguuje njezino koritenje -tehnologija.
Prema tome, razvoj kultura moe se izmjeriti njihovim relativnim mogunostima
primanja i usmjeravanja energije. Ta dva koncepta odreuju Whiteovu teoriju razvoja.
Teorija kulturne evolucije
- najvanije dimenzije kulture su one koje ovjeku osiguravaju adaptivne,
bioloke prednosti
- podjela kulture na tri podsustava:
1) tehnoloki (mehanika, fizika i kemijska sredstva te tehnike njihova
koritenja)
2) socioloki (meusobni odnosi)
3) ideoloki (ideje, vjerovanja, znanje)
- 4. kategorija osjeajna ili kategorija pristupa je dodana naknadno
Tehnoloki sustav temeljni je i primarni. Drutveni sustavi u funkciji su tehnologija; a
teorije su izraz tehnolokih snaga i odraz drutvenih sustava. Tehnoloki je initelj, prema
tome, odrednica kulturnog sustava u cijelosti .. To ne znai, naravno, da drutveni
sustavi ne uvjetuju djelovanje tehnologija ili da drutveni i tehnoloki sustavi nisu pod
utjecajem tehnologija. Oni utjeu na njih i pod njihovim su uticajem. Ali uvjetovati je
jedna stvar, dok je odreivati neto posve drugo.

38

- primarni = tehnoloki sustav tehnologija kao temelj na kojem se grade socijalni i

ideoloki sustavi, tj. tehnologija odreuje ostale aspekte culture
Tako White - ponavljajui tvrdnje Bronislawa Malinowskogo odnosu izmeu magije i
znanosti-tvrdi da s porastom tehnolokog nadzora opada vjera u nadnaravno,
ustanovljujui, primjerice, kako je "tamo gdje je dobro razvijena umjetnost keramike,
prisutno vrlo malo magije"
Tvrdei da su tehnoloke dimenzije bile prvotni initelji i da je tehnologija bila kolijevka
kulturnog razvoja, White je stvorio okvir svojoj teoriji kulturne evolucije. Ako je
tehnologija predstavljala pokuaj rjeavanja pitanja opstanka, ako je to u osnovi znailo
stjecanje dovoljno energije i(ujezino usmjeravanje k ovjekovim potrebama, tada su
drutva koja su se domogla vee koliine energije i iskoristila je najuinkovitije, stekla
prednost u prilagodbi; u evolucijskom smislu ona su bila naprednija.

- formula za izraunavanje stupnja kulturnog razvoja: E T C

- E = koliina energije
- T = kvaliteta tehnologije
- C = stupanj kulturnog razvoja
Sada moemo sroiti temeljnu zakonitost kulturne evolucije: Ako ostali initelji ostaju
konstantni, kultura se razvija razmjerno godinjem poveanju koliine iskoritene
energije per capita ili razmjerno poveanju djelotvornosti sredstava potrebnih za
koritenje energije. Oba se initelja mogu, dakako, poveavati istodobno.
Znanost o kulturi
- znanost o kulturi: 1) treba biti znanost; 2) treba biti rije o kulturi, a ne o kulturama; 3)
treba biti deterministika, tj. ne pozivati se na slobodnu volju, pojedinca ili bilo to drugo
izuzev kulture
- ljudi se prema iskustvu mogu odnositi na dva naina: znanou i umjetnou
- umjetnost se bavi univerzalnim preko partikularnoga, a znanost je nain
spoznaje koji polazi od posebnoga prema opemu
Vajt govori da su se pronalasci poput teorije prirodnog odabira ili integralnog racuna
dogoditi pre ili kasnije. On govori: Moda i ne moemo predvidjeti ime pronalazaa iii
vrijeme kada e do nekog otkria doi, ali injenica da e do njega doi predvidljiva je
zbog neizbjenosti kulturne evolucije.
White je tvrdio da se znanost o kulturi bavi opim naelima koja definiraju .i predviaju
odnose unutar kulturnih fenomena. Nju ne zanima odreenje posebnih kulturnih obiljeja
nego razumijevanje opih kulturnih obrazaca.
"Pojedine se kulture meusobno razlikuju po svome posebnom obliku .i sadraju, no sve
su sline u opim aspektima, tj. sve posjeduju alate, jezik, obiaje, vjerovanja, glazbu, itd.

39

A svaki kulturni sust.av djeluje kao sredstvo povecivanja ovjeka sa zemljom i svemirom
i kao sredstvo povezivanja ovjeka s ovjekom. Stoga e se znanost o kulturi baviti
strukturom i djelovanjem kulturnih sustava"
- White nije pridonio antropologiji samo ustanovljivanjem posebne teorije kulture, nego
ponovnim uvoenjem teoretiziranja kao kreativnog antropolokog pothvata

40

16. Dzulijan Stjuart

- roen je u Washintonu D.C., a najvanije formativne godine proveo je na amerikom
Zapadu
- predavao je na sveuilitu Columbija, Michigan, Idahou, na zavodu Smethsonian i dr.
- najvie je pridonio razvoju podrunih znanstvenih programa, usmjeravanju
antropolokog istraivanja prema problemima promjena u kulturi i razvoju Treeg svijeta
- njegove ideje utjecale su na ameriku arheologiju
- najvaniji doprinos antropolokoj teoriji jesu dva znaajna koncepta: kulturna ekologija
i multilinearna evolucija
- najznaajnija djela:
- disertacija iz 1929. Obredna luda amerikih Indijanaca bavila se izuavanjem
zamjene uloga i opekulturnih obrazaca drutvenog humora i obrednih lakrdija
- Prirunik o junoamerikim Indijancima (Steward (ur.) 1946. 1950.)
naglasak na kulturnom razvoju domorodakih drutava June Amerike
- Teorija kulturne promjene: metoda multilinearnog razvoja (1955.)
- Domorodaki narodi June Amerike (Steward i Faron, 1959.)
Novine koje je Stjuart uveo bile su suprotne sa trendovima u americkoj antropologiji 30ih godina XX veka:
-Prvo, njegova su se etnografska terenska istraivanja bavila pojedinanim pitanjima, a
Steward nije nastojao izraditi "cjelovit". opis druge kulture.
-Stewarda nisu zanimala kulturna obiljeja, stilovi ili pravila- uobiajena podruja
zanimanja amerikih antropologa - nego odnosi prilagodbe ljudi i njihove
okoline.
-I, konano, on je pretpostavljao da postoje pravilni obrasci ljudske prilagodbe meu
skupinama poput australskih Aboridina i oona iz Velikog bazena, iako izmeu njih
nije nikad bilo nikakva dodira.
Steward je isticao postojanje kulturnih slinosti u vezi s prilagoavanjem prije negoli u.
vezi s povijesnom rasprostranjenou ili naseljavanjem.
Kulturna ekologija
Kulturna ekologija jest disciplina koja izuava procese prilagodbe drutva svojoj okolini.
Njezin glavni cilj jest odrediti potiu li te priiagodbe unutarnje drutvene preobrazbe
evolucijske mijene.
Kulturna ekologija razlikuje razliite vrste drutveno-kulturnih sustava i ustanova, tvrdi
da su i suradnja I natjecanje procesi meudjelovanjq. i nauava da prilagodbe okolini
ovise o tehnologiji, potrebama i ustroju drutva te o naravi okoline. To ukljuuje analizu
prilagoavanja dnttvenom okruenju ...
Stjuart je tvrdio da su veze izmedju okoline I culture posebno ocigledne u drustvima gde
su granice prezivljavanja krhke, dok u drustvima u kojima je problem opstanka resen teze
uociti ucinak ekologije.
41

Kulturna ekologija je nain promatranja "ovjeka u mrei ivota", tu mreu u isti mah
ine prirodne i kulturne stvarnosti
Steward tvrdi da kulturno-povijesna "tumaenja" koja su se oslanjala na mehanizme
rasprostiranja (difuzije), inovi.cija i migracije nisu bila prava tumaenja, budui da su
poivala na neobjanjivoj sklonosti "drutava da se razviju na razliite naine".
Tumaenja povijesnog partikularizma bila su zapravo rekonstr:uirani prikazi "razliitosti
u kulturnoj povijesti", pri kojima je uzrok razliitosti ostao tajnim.
- Stewardova tri osnovna koraka u kulturno-ekolokom istraivanju:
1) propitati meuodnos izmeu proizvodne tehnologije i okoline, tj. odnos izmeu
materijalne kulture i prirodnih resursa
2) analizirati obrasce ponaanja pri iskoritavanju odreenog podruja pomou
posebne
tehnologije
3) odreivanje naina kako "obrasci ponaanja ukljueni u iskoritavanje okoline
utjeu na ostale aspekte kulture"
Kulturna ekologija nije bila oblik jednolinijske evolucije, nego pokuaj "tumaenja
porijelkla posebnih kulturnih obiljeja i obrazaca svojstvenih razliitim podrujima, a ne
izvoenja opih naela koja vrijede za svako kulturno-okolino podruje"
Bit kulturnog matef.jalizma jest da on upuue pozornost na meudjelovanje izmeu
ponaanja i okoline kako je posreduje ljudski organizam i njegov kulturni sustav. Djeluje
on na taj prioritetni nain pretpostavljajui da strukture skupine i ideologija odgovaraju
tim vrstama materijalnih uvjeta.
Mltilinearna evolucija
Stewardov koncept kulturnog razvoja poivao je na dvije temeljne postavke: "Prvo,
zastupao je tezu da se izvorne slinosti oblika I djelovanja razvijaju u povijesno
neovisnim razdobljima ili kulturnim tradicijama. Drugo, te slinosti objanjava
neovisnim djelovanjem podjednakih kauzalnosti u svakom sluaju.
Stewardov je pristup teio nalaenju i objanjenju slinosti meu drutvima ne tvrdei da
su sva drutva prola kroz iste stupnjeve razvoja. Multilinearna evolucija, pisao je , "bavi
se samo onim ogranienim slinostima u obliku, funkciji ili vremenskome slijedu koje
imaju empirijsku vrijednost. to se pritom izgubi od univerzalnosti, dobije se na
konkretnosti i specifinosti".
- Steward je prouavao razvoj u 5 sredita stare civilizacije Mezopotamiji, Egiptu, Kini,
Srednjoj Americi i Andama slinosti objanjava time to su se ta sredita razvila u
sunom ili polusunom podruju to je utjecalo na njihov daljnji razvoj.
- Stewardov je materijalizam naglaavao:
1) sredinju povezanost okoline i kulture i njezine utjecaje na ostale vidove ivota
2) traganje za pravilnostima u obrascima i slinostima meu drutvima
vanost kauzalnog tumaenja slinih razvoja pred povijesnim rekonstrukcijama

42

17. Marvin Haris

Doktorirao je na univerzitetu Kolumbija, gde je I predavao do 1981. godine. Nakon toga
prelazi na univerzitet Florida.
- njegovo se djelo povezuje s idejom kulturnog materijalizma koji se "osniva na
jednostavnoj pretpostavci da je drutveni ivot ljudi odgovor na praktine probleme
zemaljskog ivota" (Moore 2002:251)
- najznaajnija djela:
- Grad i selo u Brazilu (1956.) zasnivala se na terenskom istraivanju podruja Minas
Velhas koji se nalaze u dravi Bahia, u Brazilu; opisuje razvoj izdvojenog naselja koje
zbog zlatne groznice postaje regionalnim sreditem, ali potom mu slava opada kad su
rudnici bili iskoriteni
- Manjine u Novom Svijetu (1958.) zajedniki rad s Charlesom Wagleyem; propitivanje
rasnih pitanja.
- Rasni obrasci u Amerikama (1964.) rasprava o korijenima rasizma, analiza
ekonomskih uzroka rasizma, usporedba rasizma u Latinskoj Americi i u SAD-u. Utvruje
razliite oblike odnosa rasne nejednakosti meu amerikim Indijancima, Afrikancima i
Europljanima u objema Amerikama, sve do razliito zasnovanih gospodarskih sustava,
plantaa, hacijenda ili malih farmi.
- Uspon antropoloke teorije (1968.) opisuje kulturni materijalizam kao sociokulturnu
istoznanicu Darwinovoj selekciji i odmah ga odreuje kao neidealistiku i evolucijsku
teoriju. Kritikuje zapadno misljenje o biti culture I njenom razovju.
- Kulturni materijalizam: borba za znanost o kulturi (1979.)
Harisov program ima dva zadatka:
Prvo, on napada teorijsko naslijee Franza Boasa tvrdei da povijesni partikularizam
nipoto nije nepristrani prikaz "naprosto injenica", nego je rije o teorijskom stajalitu
kojemu je svojstvena pogrena interpretacija drutvenih teoretiara evolucije 19. stoljea
i nejasno promiljanj. znanosti. Harris se zalae za vanost antropoloke teorije oper'to i
protivi se tada rairenoj struji amerike antropologije u kojoj se hipoteze koriste kao
sinonimi za "pogaanje;" a neodreene Pfetpostavke za "teoriju". Drugo, Harris
preporuuje vlastito teorijske stajalite, razluujui ga od ostalih teorija i tvrdei da ono
ima veu loginu utilitarnost. Svoje je nauavanje nazvao "kulturnim materijalizmom".
Kulturni materijalizam
- Harris je razlikovao svoje stajalite "kulturnog materijalizma" od filozofskog
materijalizma tj. pitanje materije ili uma, kao i od dijalektikog materijalizma, sklopa
poimanja koja su formulirali Marx i Engels
- Filozofski materijalizam smatrao je posve nevanim pri razmatranju sociokulturnih
fenomena, dok je dijalektiki materijalizam uvrstio u podskupinu kulturnog materijalizma.
- zalae se za razlikovanje mentalnih i bihevioristikih dogaaja te emskih i etskih
dogaaja
- mentalni dogaaji sve misli i osjeaji koje su ljudi iskusili u svom umu
43

- bihevioristiki dogaaji "svi pokreti tijela i uinci svih pokreta, malih i velikih,
to su ih proizvela sve iva bia ne zemlji"
- emski dogaaji emsko stajalite je ono sudionika
- etski dogaaji etsko stajalite je stajalite promatraa
Ta dva naina spoznavanja podrazumijevaju razliite istraivake pristupe i programe:
Bitno obiljeje emskog djelovanja jest uzdizanje domorodakog kazivaa na poloaj
konanog suca o primjerenosti promatraevih opisa i analiza. Provjera primjerenosti
emskih analiza jest u njihovoj sposobnosti da iznesu tvrdnje koje e domorodac prihvatiti
kao stvarne, smislene i odgovarajue. Bitno obiljeje etskog djelovanja jest uzdizanje
promatraa na poloaj konanog suca o kategorijama i konceptima koji se koriste u
opisima i analizama. Provjera primjerenosti etskih izvjea lei naprosto u njihovoj
sposobnosti da stvore znanstveno produktivne teorije o uzrocima sociokulturnih razlika i
slinosti. Umjesto da se koristi konceptima koji su sa stajalita domorodaca nuno
stvarni, smisleni i odgovarajui, promatra je slobodan upotrijebiti strane kategorije i
pravila koji se izvode iz injeninog jezika znanosti.
- Harris je napravio podjelu na:
1) infrastrukturu naini proizvodnje i reprodukcije
2) strukturu kuna i politika ekonomija
3) superstrukturu sastoji se od inova povezanih s vanou simbolikih procesa
za ljudsku psihu od umjetnosti do oglaavanja, obreda i sporta
Sve su ovo Etske kategorije.
- Harris smatra da u antropolokim istraivanjima prednost imaju istraivanja
usredotoena na infrastrukturu
- "razumijevanje kulturnih obrazaca najprije zahtijeva objanjenje fenomena u kontekstu
infrastrukture meudjelovanje kulture i prirode izraeno dimenzijama poput
preivljavanja, nastanjivanja, stanovnitva, demografije itd. a potom razumijevanje
kako te promjene preoblikuju strukturu i superstrukturu"
- Harrisova analiza sloenih drutvenih obrazaca ispitivanjem biti infrastrukture dva
primjera: zato postoji toliko mnogo svetih krava u Indiji?; zato se raspao Sovjetski
Savez?
Zabrana klanja stoke i konzumiranja govedine u hinduizmu mogu se uiniti
neadaptivnima, primjerom sredine u kojoj kulturni propisi tiranski vladaju nad zdravim
raiumom, a, u irem smislu, to bi bilo potvrdorn da je kauzaini prioritet na strani
mentalne superstrukture, a ne infrastrukture.
Oboje, politika i religija, oigledno igraju vanu ulogu u uspostavljanju i obnavljanju
tabua govedine i klanja, no ni politika niti vjera ne objanjavaju zato klanje goveda i
konzumiranje govedine dostie simboliku vanost.
Razlog opadanja sovjetskoga dra'l'.nog komunizma nije, kao to neki dre, pobjeda
kapitalizma, nepredvidljive posljedice perestrojke ili politika vidovitost amerike

44

vanjske politike. Umjesto toga, Harris tvrdi da se Sovjetski Skvez raspao zbog
nazadovanja infrastrukture.
Pad dravnog komunizma i .sovjetskoga carstva primjer je odbacivanja politike
ekonomije koja je stalno poveavala i upropatavala dostignuca vlastite infrastructure.

45

18. Elenoar Berk Likok

- vodea markstistika femininstica u amerikoj antropologiji
Burke je pohaala visoku kolu na Raddiffe Collegeu, gdje je bila pod utjecajem knjiga
evolucijskog arheologa V. Gordona Childea i mizoginije Alfreda Tozzera, strunjaka za
Maye.
- terenska istraivanja koje je vodila vie od 40 godina pokrivala su podruja poput
gospodarstva lovaca-sakupljaa na Labradoru, odgoja djece u Europi, obrazovne
etnografije u urbanoj Americi i ruralnoj Zambiji, etnopovijesti trgovine krznom u
Sjevernoj Americi itd.
- sredite njezinog znanstvenog bavljenja bila je tvrdnja da je podreenost ena posljedica
kapitalizma, a ne uroenih rodnih razlika
- bila je meu prvim amerikim antropolozima koji su primijenili otvoreni marksistiki
pristup razumijevanju etnografskih injenica, a posebno povijesnoj preobrazbi poloaja
ena
- njezina disertacija je dobila pohvale zbog podrobnosti istraivanja i objavljena je kao
znanstvena rasprava Amerike antropoloke udruge to je bilo jasno priznanje njezinu
znanstvenom doprinosu i akademskoj budunosti, ali je ipak njezin poloaj bio
marginaliziran
Vlasnistvo, kolonijalizam I Montagnais-Naskapi
- Lovna podruja Montagnaisa i trgovina krznom (1954.)
Antropolog Frank Speck je 1915. g. zabiljeio da grupe Montagnais-Naskapi na podruju
Labradora posjeduju zemljite, pokazujui kako je privatno vlasnitvo postojalo meu
lovcima i sakupljaima, te je tvrdio da je na djelu bio aboridinski, predkontaktni
gospodarski obrazac. Ovim se on suprotstavio Marksu I Engelsu.
Likok se posvecuje proucavanju Labradora. Njezina etnografska-povijesna istraivanja
otkrila su temeljnu injenicu: drutveni ivot narodaMontagnais-Naskapi bitno se
izmijenio zahvaljujui trgovini krznom.
Pojedinacno vlasnistvo bilo je plod promena u vlasnickim odnosima koje su se pojavile s
trgovinom krzna, I to nije bila aboridzinska gospodarska institucija kao sto je tvrdio
Speck.
Povijesne promjene kod Montagnais-Naskapi pokazale su da tradicionalna, nezapadna
drutva nisu statina, ona se mijenjaju, to je bilo znaajno jer su se ta drutva nerijetko
smatralo konzervativnima i stabilnima.
Likok je ukazala das u Indijanci sve znacajnije ucestvovali u globalnom porastu razmene
I trgovine.
Ona takodje govori da su promene koje je prouzrokovala trgovina krznom uticale na
promenu pojma poimanja vlasnistva I na odnose izmedju polova.

46

Marksizam I Feminizam
Temeljna tvrdnja Eleanor Leacock proizlazi izravno iz iskustva terenskih istraivanja na
Labradoru. Prvo, drutva sakupljaa i lovaca koja ive organizirana u skupinama
uglavnom su drutva zajednikog vlasnitva (posebno nad zemljom), egalitarnih
drutvenih odnosa i nehijerarhijskih odnosa meu spolovima. Drugo, razvoj klasnih
drutava i razvoj kapitalizma takoer su prouzroili promjene, od a) drutava koja se
temelje na krvnom srodstvu, posjeduju zajedniko vlasnitvo i ujedinjenjuju drutva kao
kolektivitet, do b) drutvenih sustava koji odreuju skupine koje se natjeu za stjecanje
sredstava i za nadzor nad radom miljenje koje je zastupao Morgan. Nadasve valja
spomenuti da je irenje kapitalistikih sustava i stvaranje proizvodnje i razmjene dobara
urodilo preobrazbom drutvenog nadzora nad proizvodnjom i proizvodima - injenica
koju je istaknuo Marx. I konacno, podredjenost zena je neizbezna posledica takvih
promena u drustvu.
irenjem trgovine krzna i kapitalizma, enama se postupno oduzimao nadzor nad
njihovim radom, iako se u Montagnaisa sauvao vii stupanj potovanja i samostalnosti
izmeu spolova nego u ostalih drutava.
-

utjecajan lanak Utjecaj ene u egalitarnom drutvu: posljedice na drutveni

razvoj (1978.) pokazala kako je pretpostavka antropologa da su ene bile u
podreenom poloaju u veini tradicionalnih drutava posljedica loih
etnografskih istraivanja i primjene predrasuda svojstvenih klasnim drutvima iz
kojih su antropolozi potjecali.

Antropolozi su previdjeli stupanj autonomije koji ima ena u egalitarnim drutvima nad
vlastitim ivotom i djelovanjem, pretpostavljajui da odvojenost znai nejednakost.
Slijedno tome, antropolozi su, sudei prema vlastitim drutvima koja su poivala na
klasama, svugdje doivljavali enu kao podreenu,. nieg statusa, pa su iz toga zakljuili
da je podreenost ena opa kulturna pojava. E. B. Leacock tvrdila je da je to bilo
pogreno.
- autorica tvrdila da je podreenost ena bila povijesna posljedica, a ne univerzalna
okolnost
- istaknula je povijesne preobrazbe koje je prouzroio razvoj klasnih drutava i irenje
zapadnog kapitalizma (to je utjecalo i na podreenost ena)
- povezala je Boasovu tradiciju uspostavljanja povijesnog konteksta kulturnih obrazaca s
marksistikom tradicijom angairanosti

47

19. Klod Levi-Stros

- francuski antropolog
- u antropologiji poznat kao osniva strukturalizma, pristupa koji se pojavljuje iskljuivo
u njegovom djelu
- recepcija njegova rada u engleskom govornom podruju dolazi kasnije zbog kasnijih
prijevoda
- 1932. diplomirao pravo i filozofiju na Sorbonnei, zavrio poslijediplomski studij
sociologije i poinje se zanimati za antropologiju
- obavio brojna terenska istraivanja u Brazilu
- zbog idovskog nasljea morao napustiti Francusku, emigrira u New York
- 1942. 1945. predaje na New School of Social Reasarch, surauje s antropolozima
poput Boasa, R. Benedict i M. Mead
- 1947. se vratio u Francusku i 1948. obranio doktorsku disertaciju na Sorbonnei
Osnovne strukture srodstva
- radio kao asistent-kustos u Muse de l'homme i izabran za profesora na cole des
Hautes
- tragao za dubokim strukturama drutvenog ivota
- 3 glavna podruja istraivanja: sustavi klasifikacije, teorija srodstva, logika mita
- na njegovu je analizu utjecala strukturalistika lingvistika (Roman Jacobson)
- u Osnovnim strukturama srodstva pruio enciklopedijski pregled sustava srodstva,
analizira avunkulat (odnos ega i njegovog ujaka)
- proirio istraivanje struktura izuavanjem fenomena mita, mitologija je glavna tema
etiri toma knjige Mithologiques
o Pripovijest o Asdiwalu njegova najee navoena analiza mita
- bez obzira na velik broj kritika duboko utjecao na socijalnu antropologiju i na nain
razmiljanja o kulturi i svijesti
- najznaajnija djela:
- Osnovne strukture srodstva (1949.) enciklopedijski pregled sustava srodstva
- Tuni tropi (1955.) istraivanje indijanskih skupina u Brazilu
- Divlja misao (1966.)
- Totemizam (1963.)
- Strukturalna antropologija (1. dio 1958., 2. dio 1973.)
- Mythologiques: Sirovo i kuhano (1969.), Od meda do pepela (1973.), Podrijetlo
ponaanja za stolom (1978.), Goli ovjek (1981.) istraivanje fenomena mita
- Pogled iz daleka (1985.)
- Ljubomorni lonar (1988.)
Strukturalna antropologija
Levi-Strauss (1963:3) tvrdi: "Socijalna se antropologija bavi izuavanjem institucija za
koje se smatra da su sustavi predodbi." Levi- Strauss koristi "predodbe" kao to je
Durkheim inio, kada govori o vjerovanjima, osjeajima, pravilima, vrijednostima,
stajalitima i znaenjima. Te su institucije kulturni izrazi koje.njihovi korisnici uglavnom
ne propituju; u tom uskom ali temeljnom znaenju, antropologija ispituje nesvjesne

48

temelje drutvenog ivota: "originalnost antropologije proizlazi iz nesvjesne prirode

kolektivnih fenomena"
Levi-Strauss ne tvrdi da jezik oblikuje kulturne percepcije na tako izravni nain. Postoje
paralele izmeu jezika i nekih aspekata kulture, poput srodstva, razmjene i mitova, jer su
to sve oblici komunikacije: U svakom drutvu komunikacija djeluje na tri razliite razine:
komunikacija ena, komunikacija dobara i usluga i komunikacija poruka. Stoga se
izuavanje srodstva, gospodarstva i lingvistike bavi istim problemima na razliitim
strategijskim (tj. metodolokim) razinama i doista ostaje na istom podruju.
Levi-Strauss tvrdi da fonemi i rodbinski pojmovi elementi znaenja, iako imaju
znaenje jedino u odnosu na sustave.koj.e je izgradio "um na razini nesvjesnog
miljenja''. Sustav srodstva, poput jezika, "postoji jedino u ljudskoj svijesti; to je
proizvoljni sustav predodbi", ali predodaba ije su organizacije odraz nesvjesnih
struktura.Slijedom toga, Levi-Strauss dri da se "nesvjesna djelatnost uma sastoji od
nametanja oblika sa\iraju, a ako su ti oblici u osnovi isti svim :imovirna - starim i
suvremenim, primitivnim i civiliziranim (kao to izuavanje simboliC:ne uloge,
izraene u jeziku, tako oevidno naznaava) - tada je potrebno i dostatno zahvatiti
nesvjesnu strukturu na kojoj poiva svaka institucija i obiaj ... "
Strukturalni pristup srodstvu: analiza avunkulata:
Levi-Strauss donosi u Osnovnim strukturama srodstva enciklopedijski pregled sustava
srodstva, alifusredotoio se na sredinje pitanje: sustavi srodstva postoje radi razmjene
ena, odreujui kategorije moguih supruga i zabranjenih partnera. "Brak je stoga
dramatini susret prirode i kulture, izmeu saveza i srodstva ... Brak je odluka izmeu
dvije ljubavi, roditeljske i brane". Vrijednost tako shvaenog srodstva pokazuje njegova
ralamba odnosa mladia (Ego) i brata njegove majke (ujaka), institucije nazvane
avunkzdat.
Sustavi srodstva koji priznaju posebnu vezu izmeu Ega i njegova ujaka - koja se esto
tretira kao aljiv odnos - objanjavani su kao zaostatak iz matrilinearnih sustava, dok se
nije pokazalo da takav. odnos posroji i u patrilinearnim susta:vima.
Levi-Stros je tvrdio da "avunkulat pokriva dva oprena sustava ponaanja": jedan u kome
se ujaka potuje i boji ga se i drugi, u kome je odnos s njime oputeni prisan. Nadalje,
postoji obrnuti odnos izmeu stava spram ujaka i stava spram oca; kad je odnos izmeu
Ega i ujaka prisan, odnos izmeu Ega i oca je formalan i obratno.
Avunkulat ima jedino sm!sla kao jedan od odnosa unutar sustava, u strukturi u kojoj
postoje supromosti u odnosima izmeu generacija, izmeu mua i ene, te brata i sestre,
stvarajui "najosnovniji oblik srodstva koji postoji. Zapravo, rije je o jedinici srodstva.
Ona izraava temeljne odnose krvnog srodstva, srodstva steenog brakom i podrijetla na
formalni, strukturalni nain. Jednako traganje za strukturom odvelo je Levi-Straussa
do drugoga podruja, kulturnih fenomena - izuavanja mita.

49

Strukturalni pristup mitu: pripovjest o Asdiwalu

Levi-Strauss je proirio svoje istraivanje struktura zapoevi izuavati mit, jer "su
elementi mitske misli ... na pola puta izmeu propisa (precept) i zamisli (concept)" ,
poivajui u isti mah na konkretnim situacijama i pojmovima na koje se odnose. Mitsko
miljenje "gradi strukturirane skupine, ali ne izravno s ostalim strukturiranim
skupinama'', nego koristei sporedna iskustva, gradei "ideoloke dvorce iz ostataka
onoga to je neko bio drutveni diskurs. Tako je "mit svakako u vezi s danim
injenicama, ali ne kao njihova predodba. Odnos je dijalektike vrste, a (drutvene)
institucije opisane u mitovima mogu biti ista suprotnost stvarnim institucijama". Stoga
je pogreno shvaati mitove kao odraze drutvene stvarnosti, nego su oni stvorene
preobrazbe drutvenog postojanja.
Primjer njegove analize jest pripovijest o Asdiwalu, mitu to ga je Boas zabiljeio meu
Tsimshian Indijancima u Britanskoj Kolumbiji. "Pripovijest o Asdiwalu" najee je
navoena.Levi-Straussova analiza mita, a objavljena je u drugom tomu Strukturalne
antropologije i u nekoliko objavljenih zbirki.
Levi-Strauss prepoznaje etir" razinr predodbi unutar mita: zemljopisnu, tehnolokoekonomsku, dr;:itvenu i kozmoloku. Mit opisuje rijeke, imena mjesta, gladovan]e,
obrasce prebivanja branih parova i odnose meu ro.acima po branoj vezi; ti opisi nisu
iskrivljeni odrazi zbilje, nego vieslojni model strukturalnih odnosa. Levi-Strauss tvrdi
da postoje dva aspekta u konstrukciji mita: slijed dogaaj,z koji tvori oigledan sadraj
onoga to se dogodilo i shema mita, koja predstavlja razliite razine apstrakcije na osnovi
kojih se, gradi slijed dogaaja.
Odnos istok-zapad, nebo zemlja u mitu, kao odnos izmedju imaginarnog I realnog.
Mitovi: smatrao je da ne postoji jedna autentina verzija mita ve da su svi mitovi
manifestacije istog jezika. Pokuavao je da nae jedinice mita- MITEME( osnovna
jedinica mita, odnosno deo koji je nepromenljiv i nedeljiv). Mitove je razlagao na skup
reenica koju ini funkcija i subjekt. Reenice sa istim funkcijama je grupisao zajedno i
nazvao ih mitemama.

50

20.Viktor Tarner
- roen u Glasgowu, studirao u Londonu, diplomirao u Manchesteru
- istraivanja je provodio meu stanovnicima Ndembu sa sjeverozapada Zambije
- teorijski doprinos 3 vane toke
1) priroda simbola
2) drutveni proces hodoaa
3) analiza drutvene izvedbe (performance)
- najznaajnija djela:
- Raskol i kontinuitet u jednom afrikom drutvu (1957.) obrauje drutveno ureenje
drutva Ndembu
- The Ritual Process : Structure and Anti-Structure (1969.) o liminalnim prijelazima
kao razdobljima u i izvan vremena i strukture te opisuje suprotnosti koje prate
communitas (jednakost/nejednakost, prijelaz /stanje...)
- Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action in Human Society (1974.)
objanjava pojam communitas te iznosi zapaanja koje je ostvario u plemenu Ndembu, a
koja se tiu njihove interakcije i procesa koji je kasnije nazvao drutvenom dramom
- Slike i hodoaa u kranskoj kulturi: antropoloke perspektive (1978.; zajedniki rad
sa suprugom Edith Turner)
- drutvene drame su jedinice drutvenog ivota koje se ponavljaju; odvijaju se po
nekom redoslijedu, poput procesa
- jedinica analize ima poetak, sredinu i kraj
- simboli - Turner naglaava znaenja koja se pridaju simbolima
- simboli imaju neka temeljna zajednika svojstva
- simboli su jaki saeci znaenja
- oni su multivokalni, iskazuju vie znaenja mogu govoriti razliitim ljudima
na razliite naine
- stvaranje i preoblikovanje znaenja se odvija unutar posebnog, dinaminog
konteksta drutvenih procesa, simboli su ukljuceni u drustvene procese
Simbol postaje povezan s ljudskim interesima, ciljevima, namjerama i
sredstvima, bili oni jasno izreeni ili o njima valja zakljuivati iz ponaanja koje se
promatra. Struktura i svojstva simbola postaju dinamiki entitet, barem unutar njima
odgovarajueg h.onteksta djelovanja
Sto je symbol znacajniji to mu je oblik jednostavniji, npr. krst
- liminalnost je posebno razdoblje drutvenog ivota u kojem je prijelaz glavna tema
- termin liminalnosti preuzeo od Van Gennepa
- tada pojedinac nema jasno definiran poloaj, ali postoje brojni simboli kojima se
on pokuava doarati
- liminalna razdoblja obiljeavaju promjene i privremena obustava uobiajenog
drutvenog ivota
- liminalna razdoblja ukazuju na postojanje dvaju glavnih modela ljudskih
odnosa:
- prvi = drutvo kao strukturirani, esto hijerarhijski sustav s
razlikovanjem ljudi u smislu pojmova "vie" i "manje"
51

- drugi = nestrukturirano ili rudimentarno strukturirano drutvo, s relativno

nediferenciranim communitasom, zajednicom jednakih pojedinaca
podreenih opoj vlasti obrednih starjeina
- hodoaa su liminalni (prijelazni) fenomeni koji prikazuju vrijednost communitasa u
drutvenim odnosima
- koriste simbole da bi naglasili promjenu nastalu prijelazom, bila to integracija ili
promjena odreenog statusa

52

21. Kliford Gerc

- rodio se u San Francisku, sluzio je u mornarici za vreme II sv. rata
- studirao je englesku knjievnost i filozofiju, kasnije se poeo baviti antropologijom
- istraivanja u Indoneziji, na Javi
- predavao na Stanfordu, Berkeleyju, Chicagu
- njegov pristup se temelji na metafori kulture kao teksta i na antropolokom istraivanju
kao interpretaciji teksta
- najznaajnija djela:
- Djela i ivoti. Antropolog kao pisac (1968.)
- Religija na Javi (1960.) primjer klasine etnografije
- Nazadovanje zemljoradnje (1963.) kulturno-ekoloka studija Indonezije; usporedba
zemljoradnikih sustava; utjecaj prostornog rasporeda razliitih agrosustava na razvoj i
privredu
- Torbari i prinevi (1963.) opisuje indoneanske gradove, Modjokutu na Javi i
Tabanan na Baliju, te eli pokazati utjecaj lokalnih kulturnih obrazaca na gospodarski
razvoj
- Drutvena povijest jednog indonezijskog grada (1965.) saetak politikog i
gospodarskog razvoja zajednice Modjokutoa od 19. stoljea do kasnih 1950-ih godina
- Interpretacija kultura (1973.)
- poglavlje Gusti opis: prema interpretativnoj teoriji kulture
- uvodi novu definiciju pojma kulture
- za njega je pojam kulture semiotiki
- znanost koja se bavi pojmom kulture ne treba biti eksperimentalna znanost koja
traga za zakonitostima ve interpretativna znanost u traganju za znaenjem
- ideja gustog opisa preuzima iz djela Gilberta Ryla gusti opis: primjer
namigivanja i treptanja slini postupci su zapravo razliiti jer namigivanje
poruuje znaenje a treptanje ne postoji cijeli niz mogunosti stvaranja sadraja
takvim jednostavnim sredstvom komunikacije
- gusti opis utvruje i otkriva takve kontekste (primjerice: namigivanje ima
svoju parodinu stranu, namiguje se iz aljivost, lano namigivanje itd.)
Gusti opis I kultura kao tekst
Pojam kulture za koji se zalaem: i iju e korisnost sljedei eseji nastojati prikazati, u
biti je semiotiki. Vjerujui, zajedno s Maxom Weberom, da je ovjek hiotinja koja visi
u mreama znaenja to ih je sam ispleo, ja kulturu doivljavam poput tih mrea, pa stoga
njihova ralamba ne treba biti eksperimentalna znanost koja traga za zakonitostima,
nego interpretativna znanost u traganju za znaenjem.
Semiotika je analiza znakova i simbola, a Geertz tvrdi da je kulturno ponaanje
interaktivno stvaranje znaenja pomou znakova.
U knjizi Interpretacija kulti4ra, Geertz iznosi ideju o gustom opisu koji preuzima iz djela
Gilberta Rylea, a posebno njegovu analogiju "namigivanja". Ryle se posluio naizgled
53

besmislenim primjerom - razlikom izmeu treptanja i namigivanja - kako bi pokazao da

su ti slini postupci razliiti; jer "namigivanje" poruuje znaenje, a treptanje ne.
Nadovezivajui se na tu razliku, Ryle istie da namigivanje ima i svoju parodinu stranu,
namiguje se iz aljivosti, moe se govoriti o lanom namigivanju i tako dalje, te da
postoji mnotvo mogunosti stvaranja sadraja s takvim jednostavnim sredstvom
komunikacije; "gusti opis" podrazumijeva otkrivanje i utvrivanje takvih konteksta.
Geertz zakljuuje da su rasprave o tome je li kultura materijalistika ili idealistika,
subjektivna ili objektivna, pogrene: kultura se sastoji od stvorenih znakova koji
predstavljaju ljudska ponaanja, a zadatak je antropologije "ustanoviti strukture znaenja"
kako bi se odredila "njihova drutvena osnovica i vanost." Druge kulture ini drukijima
upravo "izostanak bliskosti sa zamiljenim svijetom unutar kojeg su njihova ponaanja
znakovi", a cilj je antropoloke analize te znakove.uiniti objanjivima.
Kultura se sastoji od "drutveno utemeljenih struktura znaenja" kojima se ljudi
sporazumijevaju, tj. neodvojiva je od simbolikoga drutvenog diskursa.
Javanski pogreb
Posljedice interpretacije mogu se razmotriti u primjerima Geertzove analize pogreba na
Javi, sluaja drutvenog diskursa gdje promjenjive politike podjele i njihovi simboliki
izrazi utjeu na sredinje rituale i osjeaje u vezi sa smru.
Kultura je osnovna struktura znaenja pomou koje ljudska bia interpretiraju svoje
iskustvo i upravljaju svojim djelovanjem; drutvena struktura je oblik koji poprima
djelovanje, ona je stvarno postojea mrea drutvenih odnosa. Kultura i drutvena
struktura su, prema tome, razliite apstrakcije istog fenomena.
No, Geertz tvrdi da su te dvije razliite apstrakcije integrirane na vrlo razliite naine.
Drutvena struktura je povezana na osnovi "kauzalno-funkcionalne integracije," ona je
artikulacija razliitih dijelova koji su u interakciji i odravaju sustav. Kulturi je, nasuprot
tome, svojstvena logiko-smislena integracija, "jedinstvo stila, logiki
smisao, znaenje i vrijednost".
Takva razlikovanja postaju vana u pogrebnom obredu na Javi, kada promjenjive veze
izmeu simbola i politikih stranaka stvaraju nesklad u integraciji kulture i unose razdor
u organizaciji drutva.
Religije na Javi: Islam, hinduizam, domorodacke religije. Politicke stranke nastale u
povezanosti sa religijom.
Na Javi tokom pogreba nema placa, jecanja, tuge. Pogreb je miran, suzdrzan, gotovo
ravnodusan ispracaj. Takva svojevoljna vedrina i distanciranost, iklas, pretpostavljaju
glatko obavljanje primjerene ceremonije koja bez napuklina spaja islamske, hinduistike i
domorodake rituale i vjerovanja.

54

Primer: U ovom posebnom sluaju, preminuli djeak bio je iz obitelji s daljim vezama
ustranciPermai, pa kad je vjerski voa muslimanskog sela bio pozvan da vodi obred, on
je to odbio pozivajui se na injenicu da je na vratima izvjeeno politiko znakovlje
stranke Permai, to je za nj neprihvatljivo, jer bi u tom sluaju predvodio obred "druge"
religije. U tom trenutku, iklas -svojevoljna i kulturno utvrena smirenost koja okruuje
smrt - raspala se. Geertz opisuje emocionalni nered koji je uslijedio, pomutnju koja je
imala korijene u temeljnoj dvoznanosti: religiozni simboli postali su politiki simboli i
obratno, to je spojilo svjetovno i sveto, te prouzroilo "neslaganje izmeu kulturnog
okvira znaenja I obrasca drutvene interakcije"

55

22. Meri Daglas

- roena u Italiji, odrasla i kolovala se u Velikoj Britaniji
- predavala na Oxfordu, University Collageu u Londonu, na Princetonu i dr.
- 1949. 1950., i 1953. vodila je terenska istraivanja meu zairskim Lele
- ponajvie su je zanimale meukulturalne usporedbe njena su djela uvela vaan
antropoloki pristup simbolikim klasifikacijama i njihovim drutvenim kontekstima
- dvije teorijske tradicije u njenom radu:
1. proirila je Durkheimovo traganje za sustavima klasifikacija i osnovama
drutvenog iskustva, tvrdi da su sustavi znanja drutveni sustavi i da
njihove definicijske kategorije izraavaju drutvene stvarnosti
2. slui se komparativnom metodom, preuzetom iz djela Evans-Pritcharda
3.
- najznaajnija djela:
- monografija Lele iz Kasaia (1963.) propituje institucije drutva Lelea
- mnotvo lanaka s razliitim aspektima istraivanja Lelea
- knjiga istoa i opasnost: analiza oneienja i tabua (1963.)
- sredite njena rada drutveni temelji simbolikih klasifikacija
- otkriva isprepletenost magije, tabua i mane (nadnaravna mo) i oneienja te
na taj nain prua izvanredni komentar antropolokim pristupima ritualu i religiji
- stvorila dva koncepta za ispitivanje drutva: skupine i mree
- "mrea se odnosi na pravila koja povezuju jednu osobu, s drugim osobama na
osnovi usredotoenosti na Ega" (Moore 2002:338)
- povezala je skupinu i mreu s drugim dimenzijama kulture, kao to su
ekonomski i politiki izrazi razliiti drutvenih konteksta; simbolike strukture
koje se odnose na ljudsko tijelo i drutvo, te kozmoloke tvrdnje u odnosu na
prirodu, vrijeme, ljudsku prirodu i drutveno ponaanje
- objavljivala djela u kojima je analiza skupina/mrea primijenjena na suvremena
industrijska drutva
Cistoca I oneciscenje
Zanimanje M. Douglas za prljavtinu i is.tou ima dva izvora. Prvo, o tim su pojmovima
raspravljali antropolozi religije od Tylora, Frazera, Robertson Smitha i Durkheima do
profesora M. Douglas, Evans-Pritcharda i Franza Steinera. Drugo, moda jo i vanije,
Lele je takoer zaokupljale oneienje. Buhonyi je vrlina primjerenosti izraena u
stidljivosti, skromnosti i sramu. Buhonyi proima sve statusne odnose i osobne funkcije.
Suprotno tome, sva tjelesna prljavtina (hama) sramotna je, ona je materijalna antiteza
buhonyiu. Lele kau da je uvrijediti ovjeka ravno tome da mu izmetom
(tebe) namaete lice. Izbjegavanje hama proiruje se na tijela, krv, izmet, crve, iznoenu
odjeu i spolni odnos. Lele se uasavaju konzumiranja mlijeka i jaja, jer su mlijeko i jaja
proizvodi tijela, pa su i hama. Nadalje, "pravila istoe kod Lelea uglavnom se svode na
odvajanje hrane od prljavtine", a podjela na jestivu i odbojnu hranu osnivala se na
suprotnosti izmeu buhonyi I hama.

56

Simbolizam Lelea nema puno veze sa higijenom. To je sastav simbolicke klasifikacije

koja doslovno razlikuje cisto/prljavo, musko/zensko .klasifikacije koje se proteu na
svjetovne i religijske simbole.
Sto vazi za Lele moze u sirem smislu da vazi I za ostala ljudska drustva, cak I ako su
simboli I sastavi razliciti.
Daglas navodi primer Jevreja I dijete ( onoga sta ne smeju jesti)
U knjizi Cistoa i opasnost M. Douglas otkriva isprepletenost magije, tabua, mane" i
oneienja te na taj nain prua izvanredni komentar antropoiokim pristupima ritualu i
religiji. Ali u drugom dijelu knjige, ona se bavi odnosima {zmeu rituala i drutvenih
sustava. Primjerice, tvrdi da izmeu lju;dskog tijela i tijela politike postoje trajne
slinosti. Obredi kojima ji: namjera zatititi ljudsko tijelo od izvanjskih oneienja
odraavaju,, se u obredima kojima je nakana zatititi izvanjske granice drutva.
Gde je drutveni sustav dobro razvijen, istraujemo razraene moi skrivene u tokama
vlasti; gdje je drutveni sustav slabo razvijen, tragamo za neartikuliranim moima
skrivenim u onima koji su izvor nereda.
Skupina i mrea, drutvo i, symbol
Koncepti su jednostavni: "Skupina je oigledna - to je iskustvo odjelite drutvene
jedinice. Mrea se odnosi na pravila koja povezuju jednu osobu s drugim osobama na
osnovi usredotoenosti na Ega. Skupina i mrea neovisne su varijable, ali i neprekinute
varijable.

Mreza
+
-

Skupina
B
A

+
C
D

Sama se skupina definira prema zahtjevima koje

postavlja svojim lanovima, granicom to je
zacrtava oko njih, pravima koja im dodjeljuje da
se koriste njezinim imenom i drugim oblicima
zatite, kao i obvezama i ogranienjima koja

primjenjuje .
... Pojam mree navodi na isprepletenost pravila kojima su pojedinci podloni u tijeku
njihove interakcije. Kao dimenzija, ukazuje on na postupnu promjenu u nainu
nadziranja. Na samom kraju nahode se vidljiva pravila o prostoru i vremenu koja se
odnose na drutvene uloge; na drugome kraju, blizu nitice, formalne klasifikacije blijede
i napokon nestaju.
Paradoksalno, to mrea vie slabi i to se pojedinci slobodnije ukljuuju u drutvene
transakcije, pravila koja upravljaju tim transakcijama mogu postajati otvorenijima,
zakonitijima i brojnijima.

57

U okolnostima kad je snana mrea/snana skupina (stanica C), drutveno iskustvo

pojedinca definira se najprije drutvenom granicom izmeu skupine i onih izvan, a potom
na osnovi jasnih pravila postupanja meu lanovima skupine. Pojedinacnim ponaanjem:
upravlja se u ime skupine. Unutar skupine postoje jasno odreeni drutveni sektori (npr.,
klase, kaste, dobne skupme, itd.) koJI mogu imati specijalizirane uloge i nejednaki
pristup resursima, a razliita e se rjeenja primijeniti kako bi se razrijeili sukobi izmeu
ovih skupina. Drutva snane mree/snane skupine bit e vea od ostalih drutava i trajat
e dulje bez unutarnjih cijepanja. Budui da njezini laovi uoavaju mogunost "odranja
kao skupine u bu: dunosti" drutva snane skupine/snane mree mogu nametnuti
obveze svojim lanovima (porezi, tlaka, vojna obaveza) kako bi pridonijeli njezinu
trajnom postojanju.
Drutva snane skupine/slabe mree (stanica D), takoer naglaavaju definiciju i autoritet
skupine, ali zbog uvjeta slabe mree nedostajat e im uoblienih unutarnjih podjela i
odvojenih drutvenih sektora. Stoga e odnosi izmeu pojedinaca biti dvosmisleni, a
rjeenje sukoba tee. U odnosu na sukobe, jedina kazna za unu:arnje nesuglasice jest
protjerivanje iz skupine ili cijepanje skupme. To ima nekoliko posljedica: "Neslaganje.se
gura pod zemlju", jer su mehanizmi za njihovo rjeavanje slabo razvijeni. Prikriveni
razdori razvijaju se, a lanovi skupine, zadueni za odranje drutva zagovarat e vre
granice skupine pomou kojih e se nadz1rat1 prihvat novih lanova i osnaiti skupinu.
Slijedno tome, drutva snane skupine/slabe mree bit e manja i sklona unutarnjim
podjelama.
Dvije preostale mogunosti, visoka mrea/niska skupina i niska _ mrea/niska skupina
imaju vrlo razlliite drutvene posljedice. U krajnjim sluajevima u drutvima vi;oke
mree/niske skupine (stanica B) pojedinac je strogo podreen drutvenim pravilima a
pojedinana je neovisnost krajnje smanjena, ali tako je i s povezanou pojedinca s bilo
kojom drutvenom skupinom budui da te skupine prema definiciji - ne postoje. Ulogu
pojedinca i njegovo ponaanje nedvojbeno odreuju snage koje su daleke, bezline i
izdvajajue
U drutvima niske mree/niske skupine, "drutveno iskustvo pojedinca ne og~aniavaju
nikakve vanjske granice" i njima ne upravljaju pripisane statusne klasifikacije. Sve
drutvene podjele podione su pregovoru; odnosi meu pojedincima dvoznani su a
njihove meusobne obaveze implicitne. Pojedinci mogu slobodno uspostavljati
transakcije izvan granica skupine. Pa ipak, u njima je prisutna i suprotna sklonost, da se
transakcije suprotno drutvenim ugovorima reguliraju, npr., zakonima koji zahtijevaju
potovanje ugovora, zakonima koji zatiuju slobodu provoenja prava i zakonima koji
tite vjerske manjine. U takvim drutvima, nagrade dobivaju izumitelji, gospodarske se
djelamosti specijaliziraju i proiruju, tritem ovladavaju savezi. Nijedno drutvo nije
uspjenije od drutava niske mree/niske skupine, a uspjeh se mjeri brojem pristaa, bilo
da je rije o potroaima, politikim istorniljenicima ili oboavateljlina.
Najvanija odrednica ritualnosti jest iskustvo zatvorenih drutvenih skupina. ovjek koji
je proivfro takvo iskustvo povezuje granice s moi i opasnou. Ako su drutvene
granice bolje definirane i znaajnije, trebalo bi oekivati veu zastupljenost obreda. Ako
su drutvene skupine slabo strukturirane i njihovo je lanstvo malo i promjenjiva broja,
tada oekujem nisku vrijednost simbolike izvedbe.

58

Analiza mrea/skupina pretpostavlja da je drutvo plod interakcija izmeu pojedinca i

njene/njegove okoline, okoline koja se sastoji od "svih ostalih pojedinaca koji su u
interakciji I njihovih izbora"_ Skupina ne postoji "neovisno o volji njezinih neovisnih
clanova. Njihovo ulaganje vremena i energije potie njezin ivot i obiljeava njene
granice" Jednako tako,
ako se priziva "etika pojedinanih vrijednosti," tada mrea gubi na snazi. Drugo, analiza
mrea/skupina javlja se na razini "na kojoj ljudi smatraju potrebnim objasniti zato se
ponaaju na nain na koji to ine". Tu razinu- "razinu drutvene odgovornosti, razinu
opravdavanja i tumaenja" - antropolozi mogu ustanoviti i istraivati.
Vecina vrednosti I verovanja mogu se analizirati kao delovi drustva a ne kao odvojene
kulturne sfere.
Analiza skupina/mrea jest metoda iznalaenja kulturne predrasude, nalaenja niza
vjerovanja zatvorenih u relacijskim obrascima. Vjerovanja se moraju tretirati kao dio
djelovanja, a ne odvojena od njega u tolikim teorijama drutvenog djelovanja. Djelovanje
ili drutveni kontekst smjeten je na dvodimenzionalnoj karti s moralnim prosudbama,
isprikama, prigovorima I pomacima zanimanja priznatima kao izreena opravdanja za
djelovanja za koja pojedinci osjeaju da ih trebaju poduzeti. Budui da njihovo
subjektivno shvaanje pozornice i njenih moralnih posljedica proizlazi iz svakoga od njih
pojedinano, to ono stvara zajedniku moralnu spoznaju o ovjeku i njegovu Poloaju u
svemiru.

59

23. Dzejms Fernandez

Fernandez (1982:xx) duhovno pripada skupini antropologa-Malinowski, R. Benedict i
Evans-Pritchard-koji se izdvajaju po "svojoj ukorijenjenosti u lokalni idiom, vjetom
prikazivanju lokalnog naina miljenja i gledanja". Femandez se rodio 1930. g.,
diplomirao je na Amherst Collegeu 1952., a studij je nastavio na Sveuilitu
Northwestern pod vodstvom vrsnog afrikanista Melvillea Herskovitsa. Kao
poslijediplomant, Fernandez je prvo istraivanje vodio u panjolskoj (podruju kojem e
se vraati), ali sredinom 1950-ih Afrika postaje sreditem njegova zanimanja, podrujem
njegova glavnog interesa.
- njegovo djelo predstavlja postmodernistiki pristup
- neke karakteristike: naglasak na lokalnom znanju, tvrdnja o postojanju
usporednih istina, odnosi moi i znanja, inzistiranje na nesvodivosti znaenja
- terenska istraivanja u panjolskoj te u Africi (Gabon)
- predavao na Princetonu, u Chicagu i dr., kao gostujui profesor u panjolskoj, Velikoj
Britaniji, vedskoj, SAD-u
- smatra da se istraivanje treba temeljiti na promatranju sa sudjelovanjem
- najznaajnija djela:
- Bwiti: etnografija religijske mate u Africi (1982.) Bwiti je sloena sinkretistika
religija s izvoritem u JZ Gabonu, ali se proirila sjevernije, koja se izraava u sloenoj,
cjelononoj sveanosti; autor nastojao razumjeti sloena znaenja kulta transformacije
Bwiti
- lanci u narodu Fand, afrikim religijskim pokretima, konceptu metafore u kulturnoj
analizi, niz lanaka o istraivanju meu rudarima i uzgajivaima stoke u Asturiji
- Fernandez govori o tropima kao o metaforikim iskazima ljudi o sebi i o drugima
- smatra da bi se obredi trebali analizirati kao "nizovi ustrojujuih slika ili metafora koje
pokree niz nadreenih i podreenih ceremonijalnih prizora"
- obred = "odigrani, javni diskurs u kojem se znaenja stvaraju, odnose i
suprotstavljaju u djelovanjima i rijeima koji uvijek znae neto drugo"
- rije je o igri tropa istraivanje zahtijeva golem istraivaki napor jer treba
opisati ceremonijalne predstave i rasplesti mreu vieznanih metafora
Igra tropa
Prema Oxford English Dictionaryu, rije trop (trope) oznaava "govornu figuru koja se
sastoji od uporabe rijei ili reenice u drukijem znaenju od doslovnoga". Fernandez je
proirio pojam kako bi obuhvatio "metaforiki iskaz ljudi o sebi ili o drugima", iskaz
koji utjee na djelovanje.
Fernandlez tvrdi da ga posebno zanima nain na koji ljudi srhraju "svoje identitete kroz
argument slika i igru tropa".
Fernandez tvrdi da bi se o brei trebali analizirati "kao nizovi ustrojujuih slika ili
metafora koje pokree niz nadreenih i podreenih ceremonijalnih prizora". Obred tako

60

postaje odigran~ javni diskurs u kojem se znaenja stvaraju, odnose i suprotstavljaju u

djelovanjima i rijeima koji uvijek znae neto drugo.
Bwiti
Bwiti je pokret revitalizacije koji se razvio nakon Prvoga svjetskog rata, kad je drutvo
Fang doivjele iskustvo dvostrukog pritiska francuskog kolonijalizma i djelovanja
protestantskih misionara.
Spominjui "nelagodu i sve veu izoliranost dijelova kulture Fang", Fernandez tvrdi da
su pripadnici drutva Fang "postigli stanovito olakanje i smirenje u Bwitiu"
Bwiti je sloena sinkretistika religija s izvoritem u jugozapadnom
Gabonu ali se proirila sjevernije Izraava se u sloenoj cjelononoj sveanosti
(engosie) u kojoj se prelazi putanju izmeu ivota i smrti, od oaja do smirenosti, od
izolacije do "zajednitva" I.za opis liturgijskog kruga, vidjeti Fernandez. Male doze
psihotropske biljke, eboga, koja potie "euforinu insomniju", uzimaju se poput priesti
tijekom engosie. Inicirani konzumiraj;i daleko vee doze, a vizije koje se pojavljuju
trebale bi "rastvoriti glavu" novog obraenika (banzie) na Bwiti . Zadovoljavajua
vienja eboga prodori su u "neviene, u kraljevstvo smrti, staze roenja i smrti koje
ceremonije, to traju cijelu no, prizivaju i slijede. Veina vizija slijede tu stazu. Ono to
liturgija samo moe nagovijestiti, uzimanje eboge ini stvarnim"
Na polovici obreda engosie, kratka propovijed iz Evanelja - esto kraa od 15 minutaprepuna je mnogostrukih znaenja.
Fernandez tvrdi da Bwiti nije skup pravila, nego "zbir zamiljenih odlika".
'Kombinacijom plesa i djelovanja, propovijedi i vizija, Bwiti nastoji povesti pripadnike
Fangaod oaja do blaenstva, od tjelesnosti do duhovnosti, od lijenosti do stvaralatva,
od seksualnog ugaanja do seksualne istoe, od prljavog tijela do istog tijela, od
bezvrijednosti do vrijednosti - prema obeanju da e postati jednodunima.
U procesu Bwiti rituala, postupci se temelje na kljunim skupovima metafora koje
naglaavaju zajedniko iskustvo zajednice i motivirajuu djelatnost. Takve
"performativne metafore" koriste se kod Bwitia da ujedine, potaknu, nadahnu i stvore
"sveobuhvatni osjeaj solidarnosti u svetom drutvu Bwitia ...

61

24. Alfred Kinsi

Alfred Kinsi (1894-1956) je bio ameriki biolog, upamen prvenstveno po svojim
istraivanjima ljudske seksualnosti koja su utemeljila modernu seksologiju i inicirala
brojne kontroverze 1940-ih i 1950-ih godina. Bio je i osniva Instituta za istraivanje
seksa na univerzitetu Indijana 1947. godine, a temeljno je uticao na drutvene i kulturne
vrednosti u Sjedinjenim Dravama i drugim zemljama. Rodio se u amerikoj dravi Nju
Dersi, u siromanoj porodici, i najvei deo svog detinjstva iveo je u nesanitarnim
uslovima. Kinsijevi roditelji su bili izuzetno religiozni, to je ostavilo dubok trag na
njegov ivot. Diplomirao je biologiju i psihologiju, nakon ega je nastavio sa studijama
biologije na Harvardu, koji je u tom periodu imao jedan od najjaih departmana za
biologiju u Sjedinjenim Dravama. Na Harvardu se zainteresovao za entomologiju i
odabrao je da pie doktorat o osama. Kinsi se oko 1933. godine zainteresovao za razliite
forme seksualnih praksi, nakon intenzivnih diskusija o tom fenomenu sa jednim kolegom.
Bio je i neprijatno iznenaen nedostatkom empirijskih podataka o seksualnom ponaanju,
zbog ega je odluio da sam krene u istraivanje ovog fenomena. Uspeo je da obezbedi
sredstva Rokfeler fondacije i poeo je sa istraivanjem koje je trajalo od 1938. do 1950-ih
godina. Rezultat su bili tzv. Kinsijev izvetaj (The Kinsey Report), odnosno dve studije,
Seksualno ponaanje mukarca (The Sexual Behavior of the Human Male, 1948) i
Seksualno ponaanje ene (The Sexual Behavior of the Human Female, 1953). U pitanju
je bila najobimnije i najsveobuhvatnije istraivanje seksualnosti Amerikanaca, koje po
obimu nije prevazieno sve do 1990-ih godina. Obe Kinsijeve studije postale su
nacionalni bestseleri. I ako je poticao iz verske porodice bavio se seksualnoscu, sto u to
vreme nije nailazilo na odobravanje zajednice.
Seksualno ponaanje mukaraca i ena
Kinsijevo istraivanje seksualnog ponaanja na prvi pogled je bilo (jedino) ogroman
empirijski poduhvat, nalik na njegov taksonomski rad iz biologije. U pitanju je bilo
svojevrsno "socijalno raunovodstvo", u kojem su Kinsi i saradnici nastojali da,
postavljajui oko 300 pitanja tokom intervjua, izmere seksualno ponaanje amerike
populacije na ogromnom uzorku. Za Kinsija, varijable kao to su pol, drutvena klasa,
ivotna dob, brak, ivot u gradu i religija predstavljale su znaajne determinante
socijalnih obrazaca seksualnog ponaanja. Na primer, njegov rad je dokumentovao
znaajne razlike izmeu mukaraca i ena, uz opasku da "stopa varijacije kod ena
dramatino prevazilazi stopu varijacije kod mukaraca", ali i razlike meu drutvenim
klasama. Iznad svega, Kinsijev rad je ukazao na izuzetnu varijabilnost seksualnosti,
posebno u oblastima koje su smatrane drutvenim tabuima. Naime, Kinsijevi izvetaji su,
suprotno tadanjem prevalentnom verovanju, ukazali na veoma visoke stope vanbranih i
predbranih seksualnih odnosa, visoke stope masturbacije, neobino visoke stope
zoofilije i visoke stope homoseksualnog ponaanja. Njegov rad je (p)ostao poznat i po
uvoenju tzv. Kinsijeve skale, koja pokuava da opie seksualnu istoriju linosti,
rangirajui seksualno ponaanje od 0 do 6, na sledei nain:
(0) iskljuivo heteroseksualno,
(1) preteno heteroseksualno, uz uzgrednu homoseksualnost,
62

(2) preteno heteroseksualno, uz vie nego uzgrednu homoseksualnost,

(3) podjednako heteroseksualno i homoseksualno (ili biseksualno),
(4) preteno homoseksualno, uz vie nego uzgrednu heteroseksualnost,
(5) preteno homoseksualno, uz uzgrednu heteroseksualnost,
(6) iskljuivo homoseksualno.
Upravo na podacima iz Kinsijevih izvetaja zasniva se popularno uverenje da je svaka
deseta odrasla osoba homoseksualne orijentacije, to nije adekvatno, zato to je Kinsi
predloio skalu ponaanja, a ne orijentacije, identiteta ili tipa linosti. On sam je bio
protivnik binarnih kategorija i insistirao je na varijacijama ponaanja, a njegovi podaci
nisu apsolutne kategorije, poto je tvrdio da je seksualnost tokom ivota sklona promeni.
Kinsijevi podaci su demonstrirali da su ene manje seksualno aktivne od mukaraca, ali i
da su seksualno mnogo aktivnije nego to se to u ovo vreme smatralo. U vreme
objavljivanja knjige o seksualnom ponaanju ena, on je zauzeo stav da su mukarci i
ene slini(ji) u pogledu biologije njihove seksualnosti, ali da je njihova seksualnost
oblikovana (a ne samo potiskivana) socijalnim i kulturnim faktorima. Uz to, on je
seksualno ponaanje posmatrao kao rezultat kompleksnih uticaja biolokih, psiholokih i
socijalnih faktora. Nasuprot ranim seksolozima, koji su razliite vrste seksualnog
ponaanja kategorisali kao "abnormalne" ili "perverzne", Kinsi je u svojim istraivanjima
izbegao gotovo svako moralistiko ili vrednosno odreivanje, a odbacivao je svaki
pokuaj patologizacije (manje standardne) seksualnosti.
Metodologija i kontroverze

Kinsi je podatke prikupljao putem subjektivnih izvetaja tokom razgovora sa ispitanikom,

a ovi "licem u lice" intervjui voeni su na osnovu standardizovanog upitnika. Ovo je bio i
njegov ogroman doprinos istraivakim tehnikama, poto je na znaajan nain usavrio
istraivake alate u vezi sa razgovorom/intervjuom. U istraivanjima se nije oslanjao
samo na teoriju i razgovore sa ispitanicima, ve je koristio i tehnike posmatranja razliitih
seksualnih praksi, ukljuujui tu i posmatranje sa uestvovanjem. Naime, Kinsi nije samo
prouavao obrasce i forme seksualnog ponaanja, ve je mnoge od njih i lino isprobao.
Na ove metode je nagovarao i svoje saradnike, pravdajui ovo potrebom za sticanjem
poverenja ispitanika. Kao deo istraivanja seksualnog ponaanja, Kinsi je na tavanu svoje
kue kamerom snimao brojne seksualne odnose, ukljuujui tu i seksualne odnose svojih
saradnika. Njegovi biografi su tvrdili da je ova praksa morala biti u Kinsijevom domu da
bi se osigurala tajnost snimaka koji bi u suprotnom izazvali javni skandal. Njegovi
eksperimentalni podaci obuhvatili su i posmatranje i snimanje sadomazohistikih
seksualnih odnosa, nakon ega je pisao o tome da seksualno uzbuenje moe uiniti
osobu izuzetno neosetljivom na taktilnu stimulaciju, ak i na snane udarce i ozbiljne
povrede (tvrdio je i da u tom sluaju ima manje krvarenja ukoliko doe do posekotina), a
u analizi ekstremnih temperatura u ovom kontekstu spominjao je i opekotine od cigareta.
Kinsijevo istraivanje bilo je i predmet mnogih akademskih kritika, pre svega u pogledu
metodologije. Naime, njegov uzorak nije bio sluajan, ve se oslanjao o dobrovoljce, te je
mogue pretpostaviti da je u pitanju deo populacije sa liberalnijim seksualnim stavovima
i/ili ponaanjem. Drugim reima, u Kinsijevom uzorku su bili samo pojedinci koji su
dobrovoljno pristali na razgovor o temama koje su smatrane tabuom, a veina

63

Amerikanaca u ovom periodu nije bila sklona otvorenom razgovoru o detaljima njihovog
seksualnog ivota (ak ni sa svojim suprunicima ili bliskim prijateljima), uprkos
anonimnosti. Drugi metodoloki problem koji se najee navodio u kritikama Kinsijevih
izvetaja bio je u tome da su znaajan deo uzorka inile populacije u zatvorima (25%
uzorka), kao i muke prostitutke (5% uzorka), to iznova dovodi u pitanje njihovu
reprezentativnost.
Meu kontroverzama Kinsijevih istraivanja nalaze se i podaci o orgazmima
preadolescentskih mukaraca, koji govore o orgazmima vie od 300 deaka starosti
izmeu 5 meseci i 14 godina ivota. U studiji je istaknuto da su ove informacije dobijene
putem seanja ispitanika ili posmatranjem roditelja ili uitelja, kao i da je Kinsi
razgovarao sa devetoricom mukaraca koji su imali seksualne odnose sa decom i koji su
mu govorili o seksualnim reakcijama ovih deaka. Osim metodolokih kritika i etikih
kontroverzi, kritiari su isticali i njegovu "mehanizaciju" seksualnog odnosa, odnosno
redukcionizam seksualnog ponaanja na merenje "ko radi ta sa kim, kada i gde". On je
iskljuio emocije iz svojih istraivanja i npr. gotovo je u potpunosti iskljuio bavljenje
fenomenima kao to je ljubav (smatrajui da ona nije merljiva). Uprkos tome, veina
autora se nedvosmisleno slae da su Kinsijevi izvetaji bili izuzetan i do tada nezabeleen
istraivaki i metodoloki poduhvat. U pitanju je bio pionirski i hrabar rad koji je
inspirisao ogroman broj kasnijih empirijskih istraivanja i teorijskih konceptualizacija u
drutvenim naukama. Kinsi je ukazao na to da su masturbacija, homoseksualnost,
predbrani i vanbrani seksualni odnosi mnogo ei nego to se to ranije verovalo, a
njegova skala je osporila dotadanju binarnu konceptualizaciju seksualnosti.
Uticaj Kinsijevih izvetaja
Glavne doprinose Kinsijevih izvetaja mogue je sumirati na sledei nain:
(1) kvantifikovan i detaljan opis seksualnog ponaanja velikog broja pojedinaca oba pola
i razliitih drutvenih statusa,
(2) otkrie neoekivanog visokog stepena individualnih i socijalnih varijacija,
(3) ispravljanje mnogih zabluda, pre svega onih u vezi sa seksualnou dece, ena i
homoseksualnou,
(4) demonstracija injenice da se ljudsko seksualno ponaanje moe istraivati na
objektivan i otvoren nain, ime je otvoren put za dalja istraivanja.
Meu najznaajnijim daljim istraivanjima seksualnog ponaanja istiu se Vilijam
Masters i Virdinija Donson i njihova studija Seksualna reakcija oveka. Iako je
Kinsijev uticaj bio nedvosmislen, Masters i Donson su se odluili na drugaiju vrstu
istraivanja. Naime, dok je Kinsi izuavao uestalost odreene vrste seksualnog
ponaanja u populaciji na velikom uzorku i na osnovu linih intervjua, Masters i
Donson su izuavali strukturu, psihologiju i fiziologiju seksualnog ponaanja,
posmatranjem i merenjem masturbacije i seksualnog odnosa u laboratorijskim uslovima.
Na temelju ovog detaljnog posmatranja, identifikovali su model etiri faze seksualne
reakcije:
(1) Faza uzbuenja. Ovu fazu karakterie telesna i/ili psiholoka stimulacija, pojaani
dotok krvi u genitalije, a kod ene i vlaenje zidova vagine. U ovoj fazi penis dospeva u

64

stanje erekcije, vagina se proiruje i produava, a male usne, velike usne, klitoris i
(ponekad) dojke takoe izgledaju poveano.
(2) Faza platoa. U ovoj fazi dolazi do uveanja seksualne napetosti, a razlika izmeu
faze uzbuenja i platoa je u intenzitetu oseanja uzbuenja. Ubrzavaju se disanje i puls,
velike i male usne izgledaju jo zadebljanije, klitoris se povlai, a mnogi miii se zateu.
(3) Orgazam. Ovo je najkraa faza ciklusa seksualne reakcije, u kojoj dolazi do
kontrakcije miia (miini zidovi vagine ritmiki se kontrahuju na svakih 0,8 sekundi, a
broj i snaga ovih kontrakcija variraju), ubrzavanja otkucaja srca i disanja, kao i do
povienog krvnog pritiska, da bi krv dobila vie kiseonika. Kod ena dolazi do ritmikog
stiskanja miia vagine, a kod mukaraca do ejakulacije. U pitanju je fizioloko stanje
visokog seksualnog uzbuenja i zadovoljstva, praeno relaksacijom seksualne napetosti i
miia tela. Oslobaa se i adrenalin, ime se ire krvni sudovi i poveava dotok krvi u
miie ukljuene u seksualne aktivnosti.310
(4) Faza razreenja. Ovo je posednja faza ciklusa, koja sledi nakon orgazma i u kojoj se
organizam vraa u stanje pre faze uzbuenja. Masters i Donson su primetili i da kod
mukaraca nakon ejakulacije dolazi do refraktornog perioda, u kojem on ne moe
ponovo postii erekciju i ejakulaciju, dok kod ena ovo nije sluaj, te sa gledita fizikog
kapaciteta ene imaju gotovo neogranien potencijal za orgazme, odnosno ponavljanje
ciklusa seksualne reakcije.
Masters i Donson su na ovaj nain bili meu prvima koji su doli do odreenih
fiziolokih podataka o ljudskom telu i polnim organima tokom seksualnog odnosa, a
podatke i zakljuke do kojih su doli predstavili su na nain koji je seksualni odnos
opisivao kao zdravu i prirodnu aktivnost, koja se moe praktikovati i kao izvor intimnosti
i telesnog zadovoljstva.
Istraivanje Mastersa i Donson imalo je izuzetne posledice i doprinelo je razaranju
mnogih mitova o seksualnom ponaanju. Na primer, oni su tvrdili da su svi orgazmi u
fiziolokom smislu isti i da poivaju iskljuivo na stimulaciji klitorisa. Ovo je bilo u
suprotnosti sa Frojdovom dihotomijom klitoralnog i vaginalnog orgazma, pri emu je
vaginalni navodno zreliji i kompletniji. Prema Mastersu i Donson, ukoliko ne postoji
neposredna stimulacija klitorisa, do orgazma dolazi usled povlaenja malih usana
izazvanim trenjem penisa, to indirektno stimulie klitoris. Veinu podataka o fiziologiji
seksualnog odnosa ovi istraivai su prikupili direktnim posmatranjem ili putem kamere
ugraene u dildo kojim su enske ispitanice masturbirale.
Potrebno je spomenuti i doprinos ir Hajt, koja se usredsredila na razumevanje naina na
koji pojedinci interpretiraju svoje seksualno iskustvo, uz znaenje koje ovo iskustvo ima
za njih. Metodoloki problem, kao i u sluaju Kinsijevih izvetaja, bio je u vezi sa
uzorkom koji nije bio sluajan, ve se oslanjao jedino na onaj deo populacije koji je
odgovorio na njen upitnik i vratio ga potom. Naime, Hajt je poslala ak 100 hiljada
upitnika, a natrag je dobila samo oko 3 hiljade, odnosno 3%, to je indikativno za
neadekvatan i pristrasan uzorak. U svojim istraivanjima, ona je ukazala na to da ak
70% ena ne doivi orgazam tokom koitusa, ime je dovela u pitanje tvrdnje Mastersa i
Donson o tome da se na ovaj nain indirektno postie klitoralni orgazam. Isticala je
pogrenu pretpostavku da je orgazam tokom koitusa "normalan", odnosno uobiajen,
zbog ega je navodila da su Masters i Donson nekritiki inkorporirali sopstvene kulturne

65

stavove o seksualnosti u svoje istraivanje. Uz to, insistirala je na tome da gotovo sve

ene mogu dostii orgazam putem klitoralne stimulacije, istovremeno nudei podsticajnu
tipologiju tehnika masturbacije.
Kada je re o socijalnom uticaju Kinsijevih izvetaja, ove publikacije su zapanjile
ameriku javnost i od samog poetka su bile predmet senzacije i kontroverzi. Mnogi
podaci do kojih je Kinsi doao izazvali su ok i nevericu, pre svega zato to su osporili
konvencionalna verovanja o seksualnosti, ali i zato to su obuhvatali teme koje su (bile)
smatrane za tabu. Naravno, mnogi su Kinsijeve studije okarakterisali kao nemoralne, a
njegov istraivaki rad kao nepristojan, opscen i skaradan. Prema mnogim
interpretacijama, glavni doprinos i jeste upravo u vezi sa socijalnim posledicama.
Govorei da se "svet ne moe deliti na koze i ovce", kao i svojim razdvajanjem seksa od
romantine ljubavi, Kinsijev rad je bio kljuan u formulisanju tolerantnijeg stava prema
seksualnosti u dananjoj zapadnoj kulturu. Ova injenica je bila mogua, pre svega zbog
njegovog "otkria" izuzetne varijabilnosti seksualnog ponaanja i ljudskog iskustva
uopte.

66

25. Teodorijus Dobzanski

Teodosijus Dobanski (1900-1975) je bio istaknuti genetiar i evolucioni biolog, kao i
centralna figura u formulisanju moderne evolucione sinteze (ili Moderne sinteze). Moe
se rei da moderno razumevanje evolucionog znaaja genetskih varijacija gotovo u
potpunosti poiva na njegovom radu. Rodio se u jednom gradiu u Ukrajini, koja je u
ovom periodu bila deo Ruskog carstva. Njegov deda je bio svetenik, a otac nastavnik
matematike, i porodica Dobanski se preselila u Kijev kada je Teodosijus imao deset
godina. U srednjoj koli, Dobanski je poeo da sakuplja leptire i reio je da se posveti
biologiji, da bi se 1915. godine preorijentisao na izuavanje buba. Njegov prvi znaajniji
rad (iz 1924. godine) opisivao je polimorfizam u obrascima boje meu prirodnim
populacijama bubamara (Coccinellidae) irom Evrope i Azije.311 Studirao je na
univerzitetu u Kijevu izmeu 1917. i 1924. godine, nakon ega se preselio u Lenjingrad,
gde je otvorena laboratorija za istraivanje vinskih muica. Nikada nije doktorirao. Stigao
je u Njujork krajem decembra 1927. godine, gde poinje saradnju sa genetiarima na
Kolumbiji, nastavljajui i produbljujui istraivanja vinskih muica, a zatim je od 1930.
do 1940. godine radio na Kalifornijskom institutu za tehnologiju. Smatra se da je
Dobanski usavrio izuavanje populacija vinskih muica i otkrio da su bliske regionalne
varijacije ovih insekata genetski meusobno slinije nego muice iz drugih oblasti.
Dobanski je 1937. godine objavio jedno od najznaajnijih dela moderne evolucione
sinteze, Genetika i poreklo vrsta (Genetics and the Origin of Species, 1937), u kojem se
evolucija putem prirodne selekcije definie kao "promena u uestalosti alela unutar
genskog fonda".U pitanju je delo koje je ponudilo evoluciono objanjenje diverziteta
meu ivim biima, pre svega integracijom Darvinovog principa prirodne selekcije i
Mendelovih zakona nasleivanja ili genetike. U pitanju je jedna od najznaajnijih
naunih studija u 20. veku, zbog kojeg se rairila ideja da se prirodna selekcija odvija
kroz mutacije u genima. Dobio je americko drzavljanstvo I na Rokfeler institutu. Umro
je od leukemije. Iako je bio vatreni branilac darvinistike evolucije, bio je i religiozan
ovek. Meu njegovim studentima i saradnicima postoje razliite interpretacije o tome da
li je njegova religioznost imala formu verovanja u linog boga i ivot posle smrti ili ne.
On sam je isticao da bog "stvara" putem evolucije, odnosno prirodne selekcije, a sebe je
smatrao pripadnikom pravoslavne crkve.
Najznacajnija delo: Genetika I poreklo vrsta
Genetske varijacije
Promena od posmatranja svakog fenotipa kao "rase" koju treba mapirati i dati joj ime do
posmatranja vrsta kao genetski segregacione populacije ili niza populacija bez jednog
"pravog" ili "divljeg" tipa pokazala se fundamentalnom. Ona je vodila do koncepta
Mendelove populacije, kao geografski koherentne grupe jedinki koje razmenjuju gene,
to danas predstavlja temeljni koncept evolucione genetike. Ovo je bio vaan korak
napred od tipolokog miljenja, prema kojem je vrstu mogue "razbiti" na nekoliko dobro
definisanih "rasa" na fenotipskoj osnovi, bez bavljenja strukturom razmnoavanja ili
genetikom vrste. Dobanski je bio prvi genetiar koji je kao kljuan problem video

67

prenoenje gena iz jedne populacije u drugu. Na primer, 1935. godine ponudio je

bioloku definiciju vrste koja i danas predstavlja temeljnu konceptualizaciju vrste. Za
njega, vrsta je bila onaj stadijum evolucione divergencije na kojem se jednom stvarno ili
potencijalno ukrtajui skup formi odvaja u dva ili vie skupa formi koji se fizioloki vie
ne mogu ukrtati. Sutina ovakvog odreenja bila je o tome da postoji trajni proces
genetske diferencijacije meu geografski odvojenim populacijama i da ovaj proces
dovodi do stadijuma totalne genetske izolacije. Ovaj stadijum je kljuan i on je
kvalitativno drugaiji od pukog formiranja rasa, zato to nakon ove take, jedinice
postaju genetski i evoluciono nezavisne.
Moderna evoluciona sinteza
Modernom sintezom, kao sjedinjavanju ideja iz nekoliko biolokih disciplina u
jedinstveni teorijski okvir. U najveoj meri, u pitanju je teorijski model koji je ukazao na
to da je Mendelova genetika konzistentna sa prirodnom selekcijom i gradualnom,
darvinistikom evolucijom. Moderna sinteza je premostila jaz izmeu teorijskih ideja i
istraivake prakse eksperimentalnih genetiara, prirodnjaka i paleontologa. Ova
teorijska sinteza u najveoj meri je i danas vladajua paradigma evolucione biologije, a
termin je skovao Dulijan Haksli. Prema Modernoj sintezi:
(1) Svi evolucioni fenomeni mogu se objasniti na nain koji je konzistentan sa poznatim
genetskim mehanizmima i dokazima dobijenim posmatranjem od strane prirodnjaka.
(2) Evolucija je gradualna i karakteriu je male genetske promene u procesu
rekombinacije, voenim prirodnom selekcijom. Diskontinuiteti meu vrstama mogu se
objasniti kao posledica gradualnih promena usled geografskog odvajanja i/ili istrebljenja
vrsta.
(3) Prirodna selekcija predstavlja osnovni mehanizam evolucione promene. U tom
smislu, i male prednosti su od velike vanosti ukoliko su trajne, a predmet selekcije je
fenotip u svom okruenju.
(4) Uloga genetskog drifta (ili genetskog klizanja) je dvosmislena (Dobanski mu je
davao veliku ulogu, ali je ona vremenom smanjena na temelju dokaza).316
(5) Primarna su razmatranja u okvirima populacija, a ne jedinki. Genetski diverzitet koji
postoji u prirodnim populacijama ini glavni faktor u evoluciji. Snaga prirodne selekcije
u prirodnom okruenju mnogo je vea nego to se to ranije smatralo, mislei pre svega na
znaaj brojnih ekolokih faktora.
(6) U paleontologiji, nuna je ekstrapolacija od mikroevolucije ka makroevoluciji, kao
objanjenje istorijskih primera evolucione promene. Istorijska kontingencija znai da
mogu postojati objanjenja na vie razliitih nivoa, a gradualizam u evoluciji ne znai
konstantnu stopu promene.
Dobanski je bio meu prvima koji su primenili genetiku na prirodne populacije.
Dobanski je tvrdio da prirodna selekcija ima kljunu ulogu u odranju genetskog
diverziteta kao i u upravljanju evolucionim promenama.
Genetika i poreklo vrsta poinje opservacijama klasine genetike, odnosno proizvodnjom
genetskih varijacija putem mutacija. Tipovi varijacija tada se povezuju sa varijacijama
primeenim unutar i izmeu prirodnih populacija, a zatim se dinamika varijacija
objanjava u okviru teorija populacione genetike. Dobanski je bio upamen i po eseju
"Nita u biologiji nema smisla osim u svetlu evolucije" ("Nothing in Biology Makes

68

Sense Except in the Light of Evolution", 1973), koji se bavio polemikom izmeu
kreacionizma i evolucije u kontekstu debate o predavanju teorije evolucije na asovima
biologije u Sjedinjenim Dravama. Za njega, injenica da se evolucija odvija moe da
objasni meusobnu povezanost najrazliitijih biolokih injenica, to ini da biologija
"ima smisla". Drugim reima, evolucija mora predstavljati sredinji koncept u
obrazovanju iz biologije ona je "svetlo" koje rasvetljava sve posebne empirijske
injenice i kojoj se sve teorije i hipoteze moraju pokloniti.
Istovremeno, Dobanski je smatrao da ne postoji sukob ili kontradikcija izmeu nauke i
navoda iz svetih knjiga, poto su u pitanju dve potpuno razliite stvari.
Ljudska genetska varijabilnost i uticaj na antropologiju
Dobanski se bavio i razvojem razlika meu vrstama, shvatajui da postoji velika
koliina genetskih i citolokih varijacija unutar populacija. Tvrdio je da ove varijabilne
populacije postaju prostorno diferencirane ili putem prirodne selekcije (koja favorizuje
odreene gene u razliitim okruenjima) ili putem interakcije selekcionih sila sa
nasuminim procesima sluajnih diferencijacija. Smatrao je da su razliite ljudske
sposobnosti u najveoj meri genetski determinisane i njegov pogled na polimorfizam
odveo ga je do zakljuka da je velika genetska varijabilnost u pogledu sposobnosti
zapravo prednost za vrstu u celini, odnosno da je polimorfizam adaptivna odlika. U tom
smislu je odbacivao eugeniku, poto se nijedan eugeniki program ne moe koncentrisati
na odreene genotipe. Teorija o formiranju rasa i vrsta, kao i izuavanje polimorfizma
Dobanskog, uticala je na reorijentaciju fizike antropologije. Kao i ostatak biologije,
fizika antropologija je u ovom periodu pre svega poivala na tipolokom i
taksonomskom pristupu. Koristei morfologiju, antropolozi su klasifikovali i opisivali
ljudske "rase" i "tipove", a broj "rasa" varirao je od pet do vie od stotinu, obino u
zavisnosti od predrasuda posmatraa-taksonoma. Stvarani su razni katalozi fotografija
"rasnih tipova" oveka, a ak je i Dobanski u jednoj studiji posvetio odreenu panju
ovakvim klasifikacijama. Istraivanja Dobanskog u vezi sa polimorfnim vrstama imala
su posledicu i po promenu u osnovnoj problematici antropologije. Od iste deskriptivne i
taksonomske nauke, fizika antropologija je postala grana populacione genetike, a njen
osnovni problem postao je objanjenje uzroka ljudskog polimorfizma. Ono to je izuzetno
u revolucionarnom uticaju Dobanskog na istraivanje ljudskih varijacija bila je injenica
da su ova istraivanja bila u potpunosti zasnovana na irenju ideja razvijenih izvan
antropologije.

69

26.Konrad Lorenc i Nikolas Tinbergen

Konrad Lorenc (1903-1989) i Nikolas "Niko" Tinbergen (1907-1988) su bili biolozi koji
se smatraju osnivaima moderne etologije.319 Dobili su Nobelovu nagradu iz medicine
za svoja otkria u vezi sa drutvenom organizacijom i obrascima drutvenog ponaanja
ivotinja 1973. godine, zajedno sa Karlom fon Friom.320 Lorenc i Tinbergen su se sreli
1936. godine na jednom meunarodnom naunom simpozijumu o instinktima i postali su
kolege i bliski prijatelji.
Lorenc se rodio u Beu, u veoma uglednoj porodici intelektualaca. Nakon to je zavrio
jednu progresivnu osnovnu kolu, upisuje uglednu gimnaziju, gde ga je nastavnik
biologije i strastveni darvinista upoznao sa evolucionistikim idejama. Na oevu elju,
1922. godine upisuje medicinu na Kolumbiji u Njujorku, ali je oseao nostalgiju za
svojim domom (i svojom buduom enom), te se vratio u Be, gde nastavlja studije.
Tokom studija ga je takoe najvie interesovala zoologija i jo kao student objavio je rad
o avkama. Postao je doktor medicine 1928. godine, a poeo je da radi kao asistent na
departmanu za anatomiju univerziteta u Beu. Nastavio je sa studijama zoologije,
paleontologije i psihologije i doktorirao je 1933. godine, a bio je i student i prijatelj
istaknutog biologa Dulijana Hakslija. Postao je profesor psihologije na univerzitetu u
Kenigsbergu 1940. godine, na uvenom departmanu za filozofiju, gde je nekada bio
Imanuel Kant. Ucestvovao je u ratu I bio zarobljen, u SSSRje proveo 4 godine.
Lorenc se prikljuio nacistikoj partiji 1938. godine i prihvatio je univerzitetski
angaman pod nacistikim reimom. U svojoj prijavi za lanstvo naveo je kako je njegov
ukupni nauni rad posveen idejama nacional-socijalista, zbog ega je kasnije trpeo
brojne kritike i optube da je rasista i antisemita koji je ponudio pseudonauno
opravdanje za genocidnu politiku nacistikog reima, odnosno za holokaust. Neka svoja
dela zaista je pisao u skladu sa nacistikom terminologijom, zbog ega je kasnije zaalio,
navodei da je bio veoma naivan i da u poetku nije bio svestan njihovih uasnih
posledica ("Niko od nas nije mogao ni da posumnja da e re 'selekcija' u upotrebi ove
vlasti znaiti ubistva."). Njegove najpoznatije knjige su dela koja su na engleskom
objavljena kao Prsten kralja Solomona (King Solomon's Ring, 1949, izvorno: Er redete
mit dem Vieh, den Vgeln und den Fischen, 1949) i O agresivnosti (On Aggression, 1966,
izvorno: Das sogenannte Bse. Zur Naturgeschichte der Agression, 1963), koje su
napisane za iru javnost i na popularan nain.
Niko Tinbergen se rodio u Hagu, u Holandiji, u uglednoj porodici. Od mladosti se
interesovao za ivotinje, a studirao je biologiju na univerzitetu u Lajdenu, iako je voleo i
sport i bio je blizu odluke da akademsku karijeru zameni karijerom sportiste. Nije bio
naroito dobar student i veinu vremena provodio je igrajui hokej ili bavei se
prirodnom istorijom mimo zvaninih fakultetskih zadataka. Njegov doktorat je imao
samo 32 stranice, to je bio najkrai doktorat u istoriji univerziteta. U ovom radu je
izuavao ose koje su se hranile pelama, koristei proste terenske eksperimente, to je bio
pristup koji je karakterisao najvei deo njegove karijere. Doktorirao je 1932. godine, kada
70

se i oenio jednom studentkinjom hemije, nakon ega njih dvoje odlaze na svojevrsni
"medeni mesec", odnosno na meteoroloku ekspediciju na Grenland koja je trajala 14
meseci. Tinbergenovi su iveli sa Eskimima (Inuitima), nauili njihov jezik i
zainteresovali se za lovako-sakupljaki nain ivota. Istovremeno, on je istraivao jednu
vrstu ptice koja se pojavljivala nakon otapanja snega i koja je veliki deo svoje energije
troila na teritorijalne bitke sa drugim pticama, to ga je zainteresovalo za prirodu
teritorijalnosti i ratovanja. Kao to je ve reeno, sa Lorencom se upoznao 1936. godine,
a prolee 1937. godine Tinbergen je proveo u domu Lorencovog oca, gde su njih dvojica
radili na formulisanju metoda etologije. Proizveli su dve klasine studije iz etologije, u
kojima su se bavili nainima na koje guska vraa jaja koja su se iskotrljala iz gnezda,
odnosno nainima na koje guska prepoznaje leteu grabljivicu. Obe studije bile su
mogue upravo zbog Tinbergenove vetine eksperimentisanja u prirodnim uslovima.
Tokom Drugog svetskog rata, dve godine je proveo u nacistikom kampu za taoce, poto
je protestovao zbog uklanjanja jevrejskih profesora sa univerziteta, a kasnije se pridruio
holandskom Pokretu otpora.
Tinbergen je bio zapanjen sterilnou veine tadanje komparativne i eksperimentalne
psihologije, kao i dalekosenim generalizacijama ovih naunika. On je insistirao na tome
da prirodu karakterie mnogo vei diverzitet i da je nemogue praviti opte zakljuke na
osnovu nekoliko laboratorijskih istraivanja jedne vrste (obino mieva ili pacova).
Usredsredio se na analizu adaptivnosti ponaanja, a njegova najuticajnija knjiga bila je
Izuavanje instinkta (The Study of Instinct, 1951), zasnovana na nizu predavanja koje je
odrao u Amerikom muzeju prirodne istorije 1947. godine. Iako je imala samo 228
stranica, bila je veoma precizno i argumentovano napisana, te je imala ogroman uticaj po
rast i razvoj etologije kao discipline. Objavio je i delo Socijalno ponaanje ivotinja
(Social Behaviour in Animals, 1953), u najveoj meri napisano tokom zatoenitva.
Etologija
Lorenc i Tinbergen, kao utemeljivai etologije, bili su meu najznaajnijim nastavljaima
Darvinovog naslea u 20. veku. U 1930-im i 1940-im godinama, veina biologa,
psihologa i sociologa pokuavala je da razume ponaanje u okvirima Aristotelove
filozofije, teologije, marksizma ili biheviorizma. Za razliku od ovakvih pristupa, njih
dvojica su isticali da ponaanje ima centralnu ulogu u procesu evolucije, kao i da je ono
pre svega oblikovano prirodnom selekcijom, a ne procesima poput uenja. U svojim
etolokim delima, Lorenc se prvobitno bavio obrascima instinktivnog ponaanja,
razlikujui ih od obrazaca steenog ponaanja. Iako su mnogi naunici pre njega
spekulisali o ovoj dihotomiji, on je bio prvi koji je navedene ideje inkorporirao u novi i
konzistentni teorijski okvir. Obrasci instinktivnog ponaanja prvobitno su interpretirani
kao refleksni lanci, a Lorenc je navodio da za razliku od prostih refleksa, ovo ponaanje
prate oseanja koja imaju svoj subjektivni sadraj. Iako je ovo izuzetno teko dokazati,
tvrdio je da svako ko poznaje ivotinje ne moe da previdi homologije koje u tom
pogledu postoje izmeu ljudi i ivotinja. Instinktivno ponaanje je izazvano odreenim
stimulusima i kombinacijama stimulusa koji su jednostavni i koji reflektuju prirodne
situacije. Naime, prema Lorencu, ponaanje ine sledei elementi:
(1) klasini refleksi,
(2) obrasci fiksirane akcije,

71

(3) uroeni mehanizmi oslobaanja,

(4) sklonosti i odbojnosti.
Obrasci fiksirane akcije predstavljaju mnogo sloenije obrasce ponaanja od uobiajenih
refleksa. Naime, klasini refleksi ne mogu objasniti najvei deo ponaanja ivotinje,
odnosno njene uobiajene aktivnosti, dok je prosto "budna i radi neto". Uz to, specifini
prostorno-vremenski obrasci fiksirane akcije obino su visoko stereotipni za svaku
pojedinanu vrstu (zbog ega se i zovu fiksirani), a meu tipinim obrascima fiksirane
akcije su kretanje, ponaanje tokom udvaranja, odreene vrste pesama ptica i slino.
Uroeni mehanizmi oslobaanja predstavljaju specifino "kolo" ili "ciklus" koji ine
kontrolnu reakciju na reflekse i na obrasce fiksirane akcije. U pitanju je svojevrsno
"filtriranje" stimulusa iz okruenja koji reaguje samo na specifian ili kljuni stimulus.
Prema Lorencu, ivotinja poseduje odreenu shematsku sliku svog okruenja, reagujui
samo na odreene signale ili ponaanja.
Elementi Lorencovog sistema predstavljaju veoma znaajnu sofistikaciju klasinog
dijadinog modela stimulus-reakcija. Smatrao je da na ovaj nain opisuje kako svaki
organizam zadobija osnovne bihevioralne vetine za baratanje svojim okruenjem,
odnosno za detekciju neophodnih resursa, izbegavanje opasnosti i interakciju sa ostalim
organizmima. Ova Lorencova istraivanja suprotstavljala su se kolama miljenja koja su
insistirala na znaaju uenja u ponaanju. Meutim, dotadanja istraivanja ukazivala su
na to da uenje predstavlja relativno spor proces, zbog ega je Lorenc pretpostavio da
opstanak jedinke ne moe zavisiti iskljuivo od uenja ona bi bila mrtva mnogo pre
nego to bi dovrila i prve faze uenja putem pokuaja i pogreaka. U vezi sa
mehanizmom kojim se objanjava ponaanje, Lorenc se zainteresovao za fenomen
utiskivanja (imprintinga), odnosno uenja utiskivanjem. U pitanju je proces tokom kojeg
se formira nepovratna asocijacija izmeu obrasca ponaanja i nekog stimulusa, bez
naroite nagrade osim samog prisustva tog stimulusa. Prema Lorencu, ljudska ivotinja
takoe reaguje na stimuluse pre bilo kakvog iskustva sa tim stimulusima, i to na temelju
uroenog mehanizma oslobaanja koji je adaptivnog karaktera. Ovo se npr. odnosi na
neke osnovne kognitivne strukture u vezi sa prostorom i vremenom, kao i na odreene
reakcije na druge ljude.
Lorenc se posebno interesovao za fenomen agresivnosti unutar neke vrste, pitajui se
koje su bioloke funkcije agresivnog ponaanja. Za njega, agresivnost je evoluirala kao
sredstvo u kojem se uspostavljaju i odravaju odreene teritorije, ali i u kojima se rivali
nadvladavaju i privremeno iskljuuju iz procesa reprodukcije, ime se uspostavlja
svojevrsni hijerarhijski poredak. Meutim, ovo ponaanje je (uz par izuzetaka)
organizovano je tako da suparnik ne biva ubijen, a ivotinje sposobne da nanesu ozbiljne
povrede obino se sukobljavaju na ritualan nain. Mehanizmi ritualne agresivnosti, kao i
submisivni gestovi kojima se "priznaje poraz", predstavljaju uroene adaptacije. Lorenc
istie i da je veina viih kimenjaka sklona agresivnim nagonima, ali primeuje i
postojanje veze koja zbliava one jedinke koje se meusobno poznaju. Ova veza se
razvija tokom evolucije za zajedniku odbranu i zatitu, tj. simpatija i ljubav su na
izvestan nain nuspojave agresivnosti.
Tinbergenova etoloka istraivanja poivala su na tvrdnji da bihevioralne odlike mogu
biti podjednako karakteristine za neku vrstu kao i morfoloke. U ovom kontekstu je kao
posebno znaajne smatrao stereotipne obrasce pokreta kojima se iskazuju pretnja i

72

udvaranje, a koje su karakteristine za neku vrstu. S tim u vezi, usredsredio se na problem

porekla razlika u ponaanju meu vrstama, odnosno za naine na koje je ponaanje
evoluiralo. Poto je gotovo nemogue doi do podataka o ponaanju izumrlih vrsta, svoja
istraivanja morao je da usmeri ka komparacijama ponaanja meu ivim vrstama.
Tvrdio je i da ukoliko komparativne studije ukau na male razlike izmeu slinih
obrazaca pokreta meu bliskim vrstama, postaje mogue izloiti hipoteze o tome koje
varijante pokreta su filogenetski starije. Na ovaj nain, Tinbergen je pokuao da opie
verovatne evolucione istorije pokreta koji su prvobitno imali jednu osnovnu funkciju
(npr. hodanje, letenje, ishrana itd.), a koje su u evoluciji gradualno promenjene da bi
funkcionisale kao signali drugim jedinkama. Promene do kojih su ovi pokreti doli u vidu
njihove transformacije u signalnu funkciju Tinbergen je nazvao ritualizacijom. Ova
istraivanja odvela su ga u bavljenje adaptivnim irenjem ponaanja kao prateeg
fenomena specijacije, ali i ukazivanja na to da nova ekoloka nia proizvodi modifikacije
razliite vrste, ukljuujui tu i promenu drutvene strukture (nove) vrste ili grupe.
Znaajan deo Tinbergenovih istraivanja bio je posveen konceptu koji je on nazvao
nadnormalni stimulus. U pitanju je bila ideja prema kojoj je mogue napraviti vetaki
predmet koji predstavlja jai stimulus nego to ga izaziva predmet u vezi sa kojim je
instinkt prvobitno evoluirao. ideje sa Frojdovom psihoanalizom. ini se da je Frojd bio
prvi koji je prepoznao znaaj dinamikog aspekta u ponaanju, dok su Lorenc i Tinbergen
ponudili fizioloko objanjenje ovih procesa. Njihov izuzetan znaaj bio je u tome to su
npr. agresivno ponaanje tumaili u skladu sa evolucionim teorijskim okvirom, dok je
Frojd ove fenomene posmatrao na kvazimistian nain, kao nagon za samounitenjem.
Lorencova epistemologija
Lorencov pristup ponaanju ivotinja karakterisala je privrenost induktivizmu, odnosno
stavu da je prvobitno neophodno uspostaviti vrstu empirijsku osnovu utemeljenu na
detaljnom i objektivnom posmatranju, a tek zatim formulisati teorije na osnovu obrazaca
koji se eventualno pojavljuju. U svom uvenom radu "Kantova doktrina o a priori u
svetlu savremene biologije" ("Kants Lehre vom Apriorischen im Lichte gegenwrtiger
Biologie", 1941), Lorenc je pisao o tome da Kantove kategorije i forme intuicije treba
posmatrati i interpretirati u svetlu evolucije i adaptacije i da one za nas predstavljaju
"nasleene radne hipoteze". Ovakva koncepcija unitava nau veru u apsolutnu istinu bilo
koje a priori teze koja je neophodna za miljenje. S druge strane, ona nas uverava da
neto zaista adekvatno korespondira svakom fenomenu u naem svetu ak i najmanji
detalj sveta fenomena koji je "preslikan" za nas od strane uroene radnih hipoteza naih
formi intuicije i miljenja je zapravo "preformiran" u odnosu na fenomen koji
reprodukuje i ima korespondirajui odnos sa onim koji postoji izmeu organskih
struktura i spoljanjeg sveta.
U pitanju je, dakle, pokuaj da se Kantovi a priori interpretiraju sa evolucionog
stanovita, tako da bilo koji a priori postaju a posteriori evolucije. Zato se moe rei da
je Lorenc hipotetiki realista, to zapravo i sledi iz evolucione epistemologije smatrao
je da je svaki opaeni fenomen slika, ali slika neega stvarnog.326 On je takoe odbacio
tabula rasa ideju i naglaavao je znaaj uroenosti svi organizmi poseduju uroene
dispozicije koje su ishod evolucije putem prirodne selekcije, to je teza koju su potvrdila
brojna istraivanja iz etologije. Drugim reima, Lorenc je pokuao da razume prirodnu

73

istoriju ovekovih kognitivnih sposobnosti, ukazujui na to da svaka adaptacija

predstavlja odraz odreene eksterne stvarnosti. ovekov um ui na temelju svojih
greaka u procesu koji predstavlja kognitivno usklaivanje sa stvarnou koja postoji
izvan organizma. Postoje odreene zamisli koje prethode i percepciji i procesu miljenja,
ega pojedinci moraju biti svesni. Mogle su se zadrati samo one karakteristike koje
pomau ovekovom opstanku, jer ukoliko bi ljudska ula davala pogrene informacije o
okruenju, ovek bi kao vrsta ubrzo nestao.
Lorencova socijalna filozofija
Lorenc je iznad svega provocirao tip miljenja koje je insistiralo na znaaju uenja i
okruenja, uz tvrdnje da se ovek praktino raa sa mozgom koji je poput prazne ploe.
Suprotno ovakvim pogledima, Lorencova otkria su ukazivala na to da na ponaanje
ivotinja i ljudi utie njihovo bioloko naslee (zbog ega je neretko optuivan za
rasizam, emu svakako nije pomogalo njegovo lanstvo u nacistikoj partiji). U
komparativnim istraivanjima pripitomljenih i divljih ivotinja, Lorenc je primetio da
proces domestikacije rezultira u brojnim promenama telesnih struktura, ali i ponaanja,
koje je slino i kod sisara i ptica. Lorenc se bavio i naslednim bolestima, tvrdei da
mnogi ljudi koji u prolosti ne bi mogli da imaju potomke sada dostiu fazu polne
zrelosti, zbog ega je pozivao na odreenu regulaciju ljudske reprodukcije. Lorenc se
bavio i funkcionalnim analogijama sa moralnim ponaanjem ivotinja, piui o tome da
opasne ivotinje poseduju odreene inhibicije u vezi sa upotrebom svojih "oruja". Ove
ivotinje se sukobljavaju na ritualan nain, a poseduju i odreene submisivne poloaje
kojima demonstriraju poraz. U delu Osam smrtnih grehova civilizovanog oveka Lorenc
navodi i da sve prednosti koje je ovek ostvario svojim produbljenim razumevanjem
prirodnog sveta koji ga okruuje, odnosno tehnoloki progres oveanstva, sa sobom nosi
sklonost ka unitenju. Svoj pesimizam utemeljio je na ekolokim razmatranjima, kao i na
ve navedenim tvrdnjama da postoji sklonost ka brisanju prirodnih inhibicija kod ljudske
ivotinje na ovom stepenu drutvenog razvoja.
Interesantno je da se Tinbergen krajem karijere takoe zainteresovao za reciproni odnos
izmeu nauke i drutva. Prvobitno je smatrao da je nauni rad funkcija stavova u drutvu
u kojem se pojavljuje, da bi kasnije isticao da je nauka ta koja treba da utie na drutvo.
Njegova socijalna filozofija bila je dvojaka prvo, prieljkivao je da se prirodno
okruenje uini pogodnijim za ivot ljudi i, drugo, zahtevao je da ljudi u budunosti budu
sposobniji za baratanje svojom ivotnom sredinom. Kljunu ulogu u tom zadatku imala
bi nova forma obrazovanja, u kojoj bi se manje institiralo na prenoenju gotovih
uputstava, a vie prostora bilo bi ostavljeno igri i slobodnom istraivanju.
Tinbergenova etiri pitanja: uzrok, funkcija, razvoj i evolucija
Koncept prirodne selekcije unosi svrhu u slepu prirodu, jer ini da pitanje "Zato?" moe
da ima odgovor. Biolozi mogu da postave pitanje o tome zato mujaci nekih vrsta ptica
pevaju u prolee i mogu da kau da je to zato to ele da privuku enke. Neki drugi
naunici koji se bave ovim pitanjem mogu da ponude sasvim drugaiji odgovor.
Eksperimenti su pokazali da pesma zavisi od visokih nivoa hormona testosterona u krvi

74

ptica. Jasno je da su ova dva objanjenja razliita, ali nisu meusobno iskljuiva. Njihova
razlika poiva u znaenju rei "Zato?" i oni ilustruju razliku izmeu ultimnih (krajnjih ili
konanih) i proksimativnih uzroka. Proksimativna uzronost se tie direktnih
mehanizama putem kojih neto nastaje u ovom sluaju to je nain na koji dolazak
prolea dovodi do pevanja. U pitanju je, dakle, strukturalna deskripcija individualne ptice
kao maine koja se ponaa, naina na koji je ivotinja organizovana tako da razliiti
faktori okruenja utiu na njeno ponaanje na odreene naine. Ultimna uzronost se tie
adaptivnog znaaja, odnosno, vrednosti prolene pesme, njenih selekcionih posledica,
koji moraju ukljuivati i reproduktivne posledice. U pitanju je uzronost koja deluje
generacijama i tvrdnja da je to uzronost poiva na pretpostavci da su adaptivni rezultati
ponaanja bili od vanosti kada se radi o njegovom evoluiranju i odravanju prirodnom
selekcijom. Etolozi koriste razliite termine za istu distinkciju oni proksimativnu
uzronost zovu "uzrokom", a ultimnu "funkcijom". Sa tom terminologijom postoji
odreena zbrka, jer su oba procesa kauzalna, ali na razliitom vremenskom nivou.
Proksimativni i ultimni nivoi objanjenja mogu se i dalje deliti. Ako uzmemo jaje iz
gnezda i odgajimo mujaka u izolaciji, on najverovatnije nikad nee moi da peva
"normalnu" pesmu odraslih pripadnika svoje vrste. Istraivanjima je pokazano da pesma
biva prepoznata kao pesma njegove vrste, jer su zvuci tani, ali taan redosled fraza
nedostaje. To znai da to mladune nije imalo kritiko iskustvo, odnosno da nije slualo
pesmu odraslih od malena. Zato je potrebno uvesti i trei tip objanjenja razvojno
objanjenje. Ako proksimativno kauzalno objanjenje ima za cilj strukturalnu deskripciju
organizma kao izuzetno kompleksne maine koja se ponaa, onda se razvojno objanjenje
tie promena u strukturi maine koje se vremenom dogaaju. Razvoj tokom individuinog
ivota se zove ontogeneza, za razliku od evolucione promene, koja se zove filogeneza, i
koja se odvija kroz mnoge generacije. Zato je filogeneza etvrta kategorija objanjenja.
Filogenetsko objanjenje ponaanja predstavlja objanjenje evolucione progresije putem
koje je ponaanje (ili proksimativna kauzalna struktura koja se nalazi u njegovoj osnovi)
formirano iz neke preegzistirajue organizacije.
Objanjenja preko ultimne uzronosti i filogeneze su blisko povezana, ali mogu se
razlikovati. Ultimna uzronost se tie adaptivnog znaaja ponaanja zato je ono
evoluiralo i koje su njegove posledice koje su relevantne za njegovo odranje putem
prirodne selekcije. Filogeneza se tie "sirovog materijala" iz kojeg je ponaanje
evoluiralo preegzistirajua bihevioralna organizacija iz koje je prirodna selekcija mogla
da izgradi pitanje o kojem se radi.
Zato je Tinbergen govorio da postoje etiri problema koja su zajednika za sve oblasti
biologije, ukljuujui i ponaanje:
(1) uzrok,
(2) funkcija,
(3) razvoj,
(4) evolucija.
Oni korespondiraju:
(1) proksimativnoj uzronosti,
(2) ultimnoj uzronosti,
(3) ontogenezi,
(4) filogenezi.

75

Dakle, kada biolog eli da odgovori na pitanje "Zato?", on odluuje koji eksplanatorni
nivo je adekvatan, jer etiri Tinbergenova pitanja predstavljaju komplementarne
kategorije objanjenja ponaanja i ukazuju na to da integralno razumevanje ponaanja
mora da ukljui proksimativnu i ultimnu analizu ponaanja, kao i razumevanje
filogenetske/razvojne istorije i delovanje trenutnih mehanizama. Kada se, na primer,
detetu postavi pitanje o tome koja je svrha vida kod ivotinja, ono moe da odgovori da
vid pomae u pronalaenju hrane i izbegavanju opasnosti (adaptacija). Biolog ima tri
dodatna objanjenja:
- vid je posledica odreene serije evolucionih koraka (filogeneza),
- mehanike oka (kauzalnost) i
- procesa individualnog razvoja (ontogeneza).

76

27. Sta je evoluciona teorija?

U svakodnevnom govoru, pod "evolucijom" podrazumevamo promenu. Evolucioni

biolozi upotrebljavaju pojam evolucija" u uem smislu. Jedna od standardnih definicija
je da se evolucija odigrava kada doe do promene uestalosti gena u populaciji. Kada se
novi gen pojavi ili stari nestane, ili se promeni meavina gena, kaemo da je populacija
evoluirala. Biolozi obino izraunavaju uestalosti gena na osnovu prebrojavanja jedinki.
Rast organizama ni je isto sto I evolucija populacije. Npr: Promena u visini u odredjenoj
populaciji jedinki ne mora da bude (mada moze) posledica geneticke promene. Evolucija
ukljucuje postanak novih vrsta i ieznue starih. Evolucionisti koriste pojam
mikroevolucija da opiu pramene koje se deavaju unutar postojeih vrsta.
Makroevolucija je rezervisana za raanje i umiranje vrsta i viih taksona. Sober je na
osnovu eksperimenta sa genotipima1 (AA, Aa, aa) zakljucio da evolucija ne zahteva
promenu u ucestalostima gena. Promene u ucestalostima gena se moze odnositi samo na
jednu promenu ne nuzno na sve, prema tome udeo ucestalosti gena se ne moze sasvim
izbaciti.
Evoluciona teorija je vazna zato sto je evolucija uvek u pozadini bioloskih fenomena.
Evoluciona teorija je povezana sa ostatkom biologije, isto kako I istorija sa drustvenim
naukama. Ignorisanje evolucije znacilo bi das u objasnjenja nepotpuna. Evoluciona
teorija je najvise istorijska u okviru bioloskih nauka, u tom smislu sto njeni problemi
obuhvataju najvece skale vremena.
Savremena evoluciona teorija potie od Darvina. Darvinova teorija evolucije sadri dve
velike ideje, od kojih nijedna nije potpuno originaLTta. Originalna je bila njihova
kombinacija i pTI,nena. Prva je ideja drveta ivota. Prema toj ideji, razliite vrste koje
naseljavaju Zemlju imaju zajednike pretke-ljudi i impanze, na primer, vode poreklo od
zajednikog pretka. St,-iktnija forma ove ideje je da postoji jedno drvo zemaljskog
ivota. Ideja drveta zivota namece ideju evolucije. Lamark je dao drugu verziju evolucije.
Lamark je mislio da iva bia pokazuju inherentnu tendenciju ka sve veoj sloenosti.
Smatrao je da jednostavne forme ivota nastaju iz neivog materijala, a da od tih
najjednostavnijih formi potiu sloenije vrste. Linija kojoj mi pripadamo je najstarija,
smatrao je Lamark, je~ su ljudska bia najsloenija od svih stvorenja. Savremene kine
gliste pnpadaju mlaoj liniji, poto su relativno jednostavne. A prema Lamarkovoj
teoriji, dananja ljudska bia nisu u srodstvu sa dananjim kinim glistama. Ovo je u
skladu s njegovim uverenjem da dananja ljudska bia vode poreklo od kinih glista koje
su ivele nekada davno. Darvin je smatrao da sadanje i prole vrste ine jedim"tveno
drvo. Larnark je to poricao. Darvinov odgovor na pitanje procesa bio je drugi inilac
njegove tzorije evolucije.To je ideja prirodne selekcije. Pretpostavimo da se organizmi u
populaciji razlikuju po svojoj sposobnosti preivljavanja ili reprodukcije.
Tri su osnovna inioca procesa evolucije putem prirodne seiekcije. Prvo, mora da postoji
varijabilnost objekata; kada bi sve zebre trale istom brzinom, ne bi bilo varijabilnosti na
koju selekcija moe da deluje. Drugo, ta varijabilnost mora da bude povezana sa
varijabilnou u adaptivnoj vrednosti; ako brzina tranja nema nikakvog uticaja na
1

Genotipovi su parovi gena. Ovde se misli da genske alele .

77

preivljavanje ili reprodukciju, prirodna selekcija nee davati prednost brzim zebrama u
odnosu na spore. Tree, osobina mora da bude nasledna; ako potomstvo brzih roditelja
nije bre od potomstva sporih roditelja, injenica da brze zebre bolje proivljavaju od
sporih nee uticati na promenu sastava populacije u sledeoj generacijL Ukratko,
evolucija putem prirodne selekcije zahteva da postoji nasledna varijabilnost u adaptivnoj
vrednosti.
Darvinova ideja je bila da se osobine bioloki nasleuju. Meutim, njegova teorija o
mehanizmu nasleivanja -teorija pangeneze- bila je jedan od mnogih neuspenih
pokuaja u devetnaestom veku da se opie mehanizam nasleivanja. Na sreu, Darvinovo
razmiljanje o prirodnoj selekciji nije zahtevalo da on poznaje taan mehanizam
nasleivanja; bila mu je neophodna samo pretpostavka da potomstvo lii na roditelje.
Darvinova inovacija bila je da kombinuje te ideje- da prirodnu selekciju navede kao
glavno objanjenje zato je evolucija proizvela diverzitet ivotnih formi koji uoavamo.
Drvo ivota predstavlja obrazac koji je proizvela evolucija. Darvinova hipoteza je da je
prirodna selekcija glavni proces koji objanjava ta se deava na tom drvetu.
drvo odraava dve vrste dogaaja. Prvo, tu je mikrcevolucija-promene osobina koje se
odigravaju unutar vrste. Pored mikroevolucionih pramena, postoji i makroevolucija- nove
vrste koje nastaju. Kako koncepcija prirodne selekcije pomae da se ovakvi dogaaji
objasne? Treba razmotriti dve vrste procesa. Prvo, ideju da se male promene unutar vrste
sabiraju. Darvin je sugerisao da, kada se dovoljno ovih promena akumulira, pretke i
potomke treba smatrati pripadnicima razliitih vrsta. Primetite da se ovi procesi
odigravaju unutar jedne linije. Savremeni evolucionisti to nazivaju anageneza. Darvin je
predvideo proces kojim se broj vrsta poveava. To je process kladogeneze. razlika
izmeu mikroevolucije i makroevolucije. Prva ukljuuje modifikaciju osobina u okviru
postojee vrste; druga se bavi postankom i izumiranjem vrsta. On je, ipak, pretpostavio
da je prirodna selekcija mnogo vie od sitnih modifikacija osobina unutar postojeih
vrsta. Njegova je teorija zasnovana na ideji da ako neki proces moe da proizevde male
promene za kratko vreme, moi e da proizvede velike u duem vremenskom periodu.
Uzroci evolucije: Prirodna selekcija kao prva, nasledna varijabilnost u adaptivnoj
vrednosti moe da dovede do evolucije. uestalosti gena mogu se promeniti usled
mutacija. Jo jedan mogui uzrok evolucije su migtacije tj. protoci gena u i iz populacije.
Modeli u evolucionoj teoriji opisuju uzroke i posedice evolucionih procesa. Glavni razlog
za postavljaje evolucionih modela o moguim uzrocima evolucija jeste da se oni primene
na stvarni svet. Jedna od najveih razlika izmeu Darvina i Lamarka je u tome to je
Darvn smatrao da su vrste nesavrene i da je ta njihova karakteristika kljuna za teoriju
evolucije.

78

28.Kreacionizam
"Kreacionizam" je termin koji samo podsea na nauku, a zapravo je loe preruena
religijska pozicija koja govori o specijalnom stvaranju, te zbog toga ne bi trebalo da bude
deo kolskog kurikuluma, kao to u kolama nema muslimanske, budistike ili hrianske
nauke. Kreacionisti tvrde da su neke osobine zivih bica delo inteligentnog tvorca, Boga, I
poricu da su prirodni procesi dovoljni da objasne ove odlike zivih bica. Oni tvrde da
naucnici nisu dovoljno sirokih vidika kada odbacuju hipotezu inteligentnog tvorca.
Naucni kreacionizam se javlja kao potreba za institucionalizacijom kreacionizma kao
teorije. Preko njega kreacionisti pokusavaju da odbrane svoje ideje pozivajuci se na
nauku, a ne na autoritet Biblije. Pre Darvinovog vremena, u filozofiji i nauci se
dokazivalo da su organizmi proizvod inteligentnog tvorca, kao argument na osnovu
dizajna. Hipoteza dizajna predvia da organizmi treba da budu savreno prilagoeni
svojoj sredini, a to predvianje se veoma razlikuje od onog iz teorije evolucije putem
prirodne selekcije. Organizmi su nesavreno prilagoeni sredini u kojoj ive. Sadanja
evoluciona teorija je formulisala i testirala bezbrojne hipoteze. Danasnji kreacionizam ne
razlikuje se mnogo od onog iz davnih vremena, osnova je ostala ista (sve je stvorio
tvorac) I ona nije elaborirana niti prosirena. Kako bi pojacali svoju tezu o inteligentnom
tvorcu kreacionisti opisuju prirodnu selekciju kao slucajnu, kada je porede sa tornadom
koji prolazi kroz otpad.(primer: rastavljeni sat u pustinji). Po Pejliju hipoteza dizajna je
prihvatljivija od hipoteze slucajnosti. Kreacionisti esto izvru nauna otkria, ali to ne
znai da su njihove tvrdnje nenaune. Nauni stavovi mogu da se provere posmatranjem,
one iznose tvrdnje koje mogu da se suoe sa onim to posmatramo. Nenaune tvrdnje su
kompatibilne sa svim moguim opaanjima. Poper smatra da stavovi o Bogu nisu podloni
opovrgavanju. Ono to razlikuje kreacionizam od hipoteze u nauci je da pomone
pretpostavke koje koristi nisu nezavisno potvrene.
Zasto prirodna selekcija nije slucajan process?
Prirodna selekcija deluje kada postoji nasledna varijabilnost u adaptivnoj vrednosti.
Adaptivna vrednost organizma ogleda se u njegovoj sposobnosti da preivi i da se
reprodukuje, koja je predstavljena kroz verovatnoe. Poto adaptivnu vrednost
predstavljamo kroz verovatnou, to u izvesnom smislu znai da sluaj igra ulogu u
evoluciji putem prfrodne selekcije..Ako je process slucajan, tada razlicite mogucnosti
imaju istu verovatnocu da ce se ostvariti. Medjutim kada razlicite mogucnosti imaju
drasticno razlicite verovatnoce tada process nije slucajan. Prirodna selekcija zasniva se na
nejednakim verovatnoama i zato nije sluajan proces. Sluajnost je vana tema u teoriji
evolucije, ali nije deo procesa pnrodne selekcije. Prema teoriji prirodne selekcije,
organizmi u populaciji zadravaju neku osobinu zato to im ona pomae da preive i
reprodukuju se. Nije potreban inteligentni tvorac da uini neke osobine korisnim, a druge
tetnim.
Pejli je tvrdio da je hipoteza dizajna verodostojnije objanjenje zato su organizmi sloeni
i dobro prilagoeni od hipoteze sluajnih prirodnih procesa. Savremeni evolucioni biolozi
esto odgovaraju da je hipoteza dizajna manje verodostojna od hipoteze prirodne
selekcije.

79

Darvin je zapoeo raskid sa ovom tradicijom perfekcionizma, a moderni evolucionisti su

ga sledili. Oni odbacuju ideju da su adaptacije savrene, tvrdei da su pre tipino
nesavrene. Predvianje na osnovu prirodne selekcije je da e, od osobina prisutnih u
populaciji, one koje imaju najveu adaptivnu vrednost postati este. Rezultat nije najbolji
od svih svetova koji se mogu zamisliti, nego najbolja od varijanti koji su na raspolaganju
Organizme nije prema skici napravio izuzetno talentovani i dobronamerni inenjer.
Savremeni organizmi poseduju osobine koje su modifikacije osobina prisutnih kod
njihovih predaka.
Dve moguce verzije hipoteze dizajna: Prva verzija tvrdi da je Bog bice koje usavrsava, a
druga da je Bog obmanjivac. Verzija hipoteze dizajna govori da bi Bog stvorio savrseno
prilagodjene organizme, to ne vazi za obmanjivacku verziju. Obmanjivacka verzija
govori da je Bog stvorio svaku vrstu zasebno, ali na takav nain da nas navede da
pogreno pomislimo da su evoluirale putem prirodne selekcije. Verziju hipoteze dizajna
koja kae da bi Bog stvarao savreno prilagoene organizme podriva ono to opaamo u
prirodi. To ne vai za obmanjivaku verziju hipoteze dizajna.

Prema Poperu, tvrdnja je nauna ako moe da se opovrgne. Kreacionisti esto izvru
nauna otkria, ali to ne znai da su njihove tvrdnje nenaune. Nauni stavovi mogu da se
provere posmatranjem, one iznose tvrdnje koje mogu da se suoe sa onim to
posmatramo. Nenaune tvrdnje su kompatibilne sa svim mogucim opaanjima. Poper
smatra da stavovi o Bogu nisu podloni opovrgavanju. Ono to razlikuje kreacionizam od
hipoteze u nauci je da pomone pretpostavke koje koristi nisu nezavisno potvrene.
Kreacionisti su kritikovali evolucionu bioloigiju jer se oslanja na naturalizam.
Kritikovali su miljenje naunika da je priroda samodovoljan sistem, sto znaci da
objasnjenje prirodnih fenomena ne moze da ukljuci pozivanje na natprirodne entitete kao
sto je Bog. Sober smatra da se nauka oslanja na metodologiju, a ne na tvrdnju o tome
kakav bi svet trebalo da bude. Naune tvrdnje moraju biti proverljive, ako tvrdnje o
natprirodnim entitetima mogu da se provere onda zasluuju naunu panju. Meutim, ako
ih nije mogue proveriti, naunici treba da ih ignoriu, ne zato to se zna da su lane, ve
zato to se ne mogu nauno oceniti. Kreacionizam kao istraivaki program je potpuno
pogrean, jer se kreacionisti ne bave biolokim istraivanjima.
Kreacionizam je fleksibilna doktrina. Moe se razvijati na mnogo razliitih naina.
Trenutno, jedna grupa su kreacionisti mlade Zemlje, ija su gledita o geologiji protivna
najveem delu fizike. Meutim, postoje i kreacionistikoji priznaju da je Zemlje prilino
stara I da je evolucija putem prirodne selekcije bila veoma vana tokom istorije zivota;
ipak, bez obzira na to, tvrde da je Bog povremeno intervenisao u kljunim trenucima
istorije ivota. I naravno, ima jo mnogo vie moguih formi kreacionizma od onih koje
trenutno imaju pristalice. U tom pogledu kreacionizam lii na druge izme.

80

29. Adaptivna vrednost

Populacija evoluira pod uticajem prirodne selekcije kada poseduje neposrednu
varijabilnost u adaptivnoj vrednosti.
Idealizovan ivotni ciklus
Prirodna selekcija dovodi do evolucije populacija organizama tako to deluje u oba dela
ivotnog ciklusa organizma. Organizmi se razvijaju od stepena oploene jajne elije
(zigota) do stepena adulta, zatim se razmnoavaju. Organizmi se mogu razlikovati po
verovatnoi dostizanja stepena zrele jedinice, a kada ga dostignu, mogu se razlikovati po
reproduktivnom uspehu. Prirodna selekcija deluje kada se organizmi razlikuju po
varijabilnosti, a takoe i kada se razlikuju po fertilnosti. Iz adaptivne vrednosti proizilazi
da uestalost osobina koje imaju veu adaptivnu vrednost raste, a onih koji imaju manju
adaptivnu vrednosti opada. Kada selekcija deluje preko fertiliteta, adaptivna vrednost je
oekivani2 broj potomaka. Selekcija preko fertiliteta deluje na tranziciju od adulta do
zigota, a ne na tranziciju od zigota do adulta. Bez obzira da li selekcija deluje na
vijabilitet ili na fertilitet, adaptivna vrednost opisuje kakve pramene u uestalostima
osobina moemo oekivati. Iako podelimo ivotni ciklus na dva dela i napravio razliku
izmeu
selekcije koja deluje preko vijabiliteta i one koja deluje preko fertiliteta, sa vreno je
mogue da oba tipa selekcije utiu na evoluciju iste osobine. Ovo e se dogoditi kada
osobina utie i na preivljavanje i na reprodukciju. Nema a priori pravila koje kae da je
fertilitet vaniji od vijabiliteta.
Tumaenje verovatnoe
Tumaenje koncepcija verovatnoe u evolucionoj teoriji:
stvarna uestalost je objektivna interpretacija; ona tumai verovatnou
preko toga koliko se zaista odigrava neki dogaaj u populaciji dogaaja
alternativna interpretacija verovatnoe je subjektivnog karaktera; ona
opisuje koliki bi trebalo da bude stepen naeg poverenja
hipotetika relativna uestalost verovatnoa x ne podrazumeva stvarnu
uestalost, ve e uestalost u beskonanoj hipotetikoj seriji bacanja teiti
ka vrednosti x
interpretacija verovatnoe preko sklonosti-probabilistike sklonosti
objekta mogu se istraiti preko njegovog ponaanja, a isto tako i preko
njegove fizike strukture.
Princip verodostojnosti opisuje kako posmatrane relativne uestalosti pruaju dokaz za
vrednovanje hipoteza o verovatnoi. A Zakon velikih brojeva nam takoe pomae da
2

ta znai "oekivani"? Ako bacite novi deset puta, koliko e puta pasti glava? Jasno, ne mora da bude
tano pet puta. Ali pretpostavimo da ovaj eksperiment izvedete vie puta i da izraunate prosean broj
"glava" izrazliitih serija od po. deset bacanja. Ovaj prosek definie matematiko oel<ivanje.

81

poveemo posmatranja sa hipotezama o verovatnoi. Poveavajui veliinu uzorka,

moemo poveati nivo poverenja u to da je naa procena verovatnoe tana (ili tana do
odreenog stepena).
Dva nacina da odredimo adaptivnu vrednost
Kao to interpretacija adaptivne vrednosti preko sklonosti kae, postoje dva naina da
odredimo adaptivnu vrednost osobina u populaciji. Mada adaptivna vrednost osobine nije
definisana stvarnim stepenom preivljavanja i reproduktivnog uspeha, ove stvarne
uestalosti prufaju nam dokaz adaptivne vrednosti osobina. Ako jedinke koje poseduju
osobinu A preivljavaju do polne zrelosti ee nego jedinke sa osobinom B, to je dokaz
da A ima veu adaptivnu vrednost od B. Princip verodostojnosti posreduje u izvoenju
zakljuaka od stvarnih uestalosti do adaptivnih vrednosti. Ako opaamo da A jedinke
nadijavaju B jedinke, ovo opaanje je verovatnije u svetlu pretpostavkedaA ima veu
adaptivnu vrednost odB, nego daB ima veu adaptivnu Virednst od A ili da su njihove
adaptivne vrednosti jednake. Postoji i drugi nain da utvrdimo adaptivnu vrednost, osim
posmatranja stvarnili uestalosti. Setite se da moemo otkriti da li je objekat rastvorljiv, a
da ga ne potapamo u vodu - moemo ispitati njegova fizika svojstva. Ako imamo teoriju
koja nam kae koja fizika, svojstva ine objekat rastvorljivim u vod~ moemo za neki
objekat rei da li je rastvorljiv, a da ga uopte ne pokvasimo. Na slian nain moemo
prosuditi o adaptivnojvrednosti organizma tako to emo ispitati njegovu fiziku
konstituciju.Ovaj drugi pristup adaptivnoj vrednosti moe proizai iz naunog zdravog
razuma, a takoe i iz suptilnog teoretisanja.
Svaki.mehanizam evolucije moe da se razume imajui u vidu.)'.ljegove posledice i
njegove uzroke (izvore). Prirodna selekcija deluje kada postoji razlika u.adaptivnoj
vrednosti. Ova varijabilnost moe imati za posledicu da uestalost nekih osobina raste, a
nekih opada. Pored toga, varijabilnosta-daptivnevrednosti u populaciji proizilazi iz
sloenog spleta odnosa koji povezuju oganizme sa sredinom i organizme meusobnO'.
Poto-adaptivna
vrednost
osobinama
svoje
izvore,
kao
i
svvoje
posledic.emoemoje.odrediti na dva upravo opisana naina. U idealnom sluaju,
moemo primeniti oba modela istraivanja istovremeno.
Problem tautologije
Za teoriju se kae da predstavlja "tautologiju" i, prema tome, uopte nije empirijska. Pre
nego to se pozabavim kritikom, treba razjasniti pojam "tautologija". Prva vana taka je
da samo tvrdnje mogu da budu tautologije. Nisu sve tvrdnje tautologije, ali sve
tautologije jesu tvrdnje. Tvrdnja je ono to se u nekom jeziku izraava deklarativnom
reenicom; ona je ili tana ili pogrena.
ta ini neku tvrdnju tautologij.om? Logiari primenjuju ovaj pojam na posebnu klasu
jednostavnih logikih istina "Pada kia ili ne pada kia" je tautologija, jer ima formu P ili
ne-P. Definicije logikih pojmova ili" I "ne" dovoljne su da garantuju istinitost ove
tvrdnje; ne moramo da obraamo panju na ne-logike rei u reenici (npr . pada kia").
Reenica "pada kia ili ne pada kia" istinita je iz istog razloga kao i reenica "prasii
postoje ili prasii ne postoje", i to nema nikakve veze ni sa kiom ni sa prasiima.

82

Pojam tautologija" ponekad se koristi u irem znaenju. Uzmimo reenicu ,,za sve x vai
da, ako je x momak, onda je x neoenjen" (ili, vie kolokvijalno, "svi momci su
neoenjeni"). Znaenje logikih pojmova u ovoj reenici nije dovoljno da garantuj'e
njenu istinitost. Logiki pojmovi su "svi" i ako/onda". Njihovo znaenje nije dovoljno;
pored toga, morate znati i znaenje ne-logikih pojmova (,;momak" i .neoenjen").
Istinitost navedene reenice sledi iz definicije pojmova koje sadri. Filozofi ovakve
reenice oznaavaju kao analitike, a one ija istinitost nije odreena znaenjem pojmova
koje sadre, nazivaju sintetike.
Ne treba mesati deo sa celinom. Ono to je verovatno najapsurdnije o. vezi sa
"problemom tautologije" jeste da se uzima da status cele teorije zavisi od suda koji
donesemo o jednoj maloj tvrdnji.
Ako koristimo pojam .tautologija" u dovoljno irokom smislu (tako da ukljui i
matematike istine), onda su mnoge generalizacije u evolucionoj teoriji tantologije.
tavie, izgleda da sino pronali razliku izmeu fizike i biologije. Zakoni fizike su esto
empirijski, dok opti modeli u evolucionoj teoriji to po pravilu nisu.
Re tautologija" ima pejorativnu konotaciju. ona ne oznaava matematicku istinu, ve
neto isprazno i krajnje oigledno. Ova negativna implikacija je u pozadini tvrdnji da je
evoluciona teorija "puka" tautologija.
Oslanjanje
Fizika svojstva organizama i sredina u kojoj ivi odreuju njegovu adaptivnu vrednost.
Ali adaptivna vrednost organizma- njegov vijabilitet ili fertilitet- ne odreuju kakva
moraju da budu njegova fizika svojstva. Ovaj asimetrini odnos izmeu fizikih
svojstava organizma u sredini, i adaptivne vrednosti organizma u sredini znai da se
adaptivna vrednost oslanja (supervenira) na fizika svojstva. Ovo je jo jedan nain da
formuliemo tezu supervenijencije: ako dva organizma imaju identika fizika svojstva i
ive u identinim sredinama,
.onda moraju imati identinu adaptivnu vrednost. Meutim, injenica da dva organizma
imaju istu verovatnou preivljavanja ili isti oekivani broj potomaka ne znai da oni i
sredine u kojima ive moraju biti identini u fizikom smislu. injenica da se adaptivna
vrednost oslanja na fizika svojstva sugerie optiju tezu: Sva bioloka svojstva oslanjaju
se na fizicka svojstva. A ova teza o svojstvima kojima se bavi biologija sugerie jednu jo
optiju tezu: Sva svojstva kojima se bave druge nauke osim fizike oslanjaju se na fizika
svojstva. Rei daje organizam fizika stvar znai rei da se sva njegova svojstva
oslanjaju na njegova fizika svojstva.
Fizika je u stanju da objasni bilo koji fenomen kojim bi biologija pokuala da se bavi,
mada nas u praksi nae ogranieno znanje moe spreiti da utvrdimo to fiziko
tumaenje. Izgleda, zato, da autonomija biologije zavisi od naeg nepoznavanja sveta.
Razlog to postoje odvojene nauke nije taj to postoje razliite vrste problema. Podela
rada izmeu nauka vie je stvar pogodne strategije. Lake je ,,napasti" razliite probleme
koristei razliite renike.
Prednost I adaptivna vrednost

83

Cesto koristimo pojmove adaptivna vrednost i prednost" naizmenlno, kao

ehkvivaJentne. Kaemo da zebre koje brzo tre imaju prednost (u odr.o;u na one koje
su spore) kada ih napadnu predatori. Tako, e kaemo da brze zebre imaju veu
adaptivnu vrednost od sporih. Mada su u posebnim okolnostima ova dva opisa
ekvivalnetna, u opem sluaju nisu. Najbolja kombinacija je biti brz i otporan na bolest, a
najgora je biti spot i podloan bolesti. Primer: Brzo tranje predstavlja prednost,
otpornost na bolest je prednost. ta e se desiti u populaciji, ako prirodna selekcija deluje
istovremeno na varijabilnost brzine i varijabilnost otpornosti na bolest? U tom sluaju,
brz-podloan e evoluirati, a spor-otporan nestati sa scene. Krajni ishod je da se
uestalost nepovoljne osobine (podlonost bolesti) poveava, a povoljne (otpornost na
bolest) smanjuje. Evoluiraju osobine koje daju veu adaptvnu vrednost, a ne uvek one
koje su korisne. Adaptivna vrednost osobine je jednostavno prosena adaptivna vrednost
organizama koji tu osobinu poseduju. Posledica ovakve definicije adaptivne vrednosti
osobine je da dve osobine koje se nau kod istog organizma moraju imati istu adaptivnu
vrednost. Nema nicega pogresnog u pravilu da ucestalosti osobina sa vecom adaptivnom
vrednoscu raste, a onih sa manjom ada ptivnom vrednoscu opada. Ako dve osobine
evoluiraju nezavisno, onda e korisne osobine imati vea adaptivnu vrednost.
Brzi organizmi imaju razliitu adaptivnu vrednost; adaptivna vrednost osobine je prosek
tih razliitih vrednosti. Posledica ovakve definicije adaptivne vrednosti osobine je da dve
osobine koje se nau kod istog organizma moraju imati istu adaptivnu vrednost. Ako je
korelacija savrena, brzi organizmi jesu i podloni bolestima. Ako je tako, Brz i Podloan
moraju imati istu adaptivnu vrednost. Meutim, uprkos ovakvom zajednitvu, ipak
moemo opisati razliku izmeu te dve osobine. Organizmi preivljavaju zbog toga to su
brzi i uprkos injenici da su podloni bolestima. To znai, deluje selekcija za brzinu, ali
ne i
selekcija za podlonost bolestima. Rei da selekcija deluje u korist jedne osobine (Brz) a
protiv druge
(Spor}, znai tvrditi kako te osobine uzrono doprinose preivljavanju I reproduktivnom
uspehu organizma. S druge strane, rei samo da jedna osobina ima veu adaptivnu
vrednost od druge znai ne rei nita o tome zato su organizmi sa prvom osobinom
uspeniji od onih s drugom. Jedna osobina moe imati veu adaptivnu vrednost od druge
zato to daje prednost svom nosiocu ili zato to je korelisana s drugim osobinama koje to
ine. Kada su Brz i Podloan u savrenoj korelaciji, proces selekcije e dovesti do toga da
se povea uestalost te kombinacije osobina.
Naturalizovana teleologija
Darvinov uticaj na teleoloke ideje uspeo je da dokae kako se one mogu razumljivo
izneti unutar naturalistikog okvira.
Adaptacija i adaptivno nisu zamenljive koncepcije. Osobina je sada adaptacija
ako postoji zato to se odreeni proces selekcije odigrao u prolosti. Osobina moe biti
adaptacija sada, a da trenutno nije adaptivna i moe biti adaptivna sada iako nije
adaptacija esto zato to je obavljala taj zadatak. Adaptacija moe da oznaava proces, a
moe da oznaava i proizvod. Dve koncepcije opisuju razliite vremenske stupnjeve u

84

napredovanju osobine kako se pojavila ita znai za orga."lizme koji je sada poseduju.
Osobina moe biti adaptacija sada a da trenutno nije adaptivna, i moe biti adaptivna sada
iako nije adaptacija.
Pored razlikovanja ideje da je neka osobina adaptacija od ideje da je ta osobina
adaptivna, takoe moramo da napravimo razliku u okviru same koncepcije adaptacije.
,,Adaptacija" moe da oznaava proces; ona takoe moe da oznaava i proizvod.
Evolucija krila ukljuuje proces adaptacije; krilo koje je nastale je proizvod tog procesa.
Kaa je re o procesu adaptacije, treba da razlikujemo ontogenetsku adaptaciju od
filogenetske. adaptacije3. Organizam koje je sposoban za uenje u stanju je da se
prilagodi sredini. On modifikuje svoje ponaanje. Zec, na primer, moe da naui gde ive
lisice i da izbegava ta mesta. Ovde se promena oigrava tokom ivotnog veka orgarizma.
Organizam menja svoje ponaanje i od toga ima koristi.
Dva tabora o funkciji.
Neki, kao Rajt (Wright, 1976) tretiraju bioloku funkciju na nain kako sam ja opisao
adaptaciju; za njih, pripisati nekoj napravi funkciju znai objasniti zato je prisutna. Kada
su u pitanju osobine organizama, za funkciju treba potraiti objanjenje u evoluciji putem
prirodne selekcije. Kada odreujemo funkciju nekog artefakta, mi opisujemo zato je taj
artefakt napravljen ili zato se nalazi u opticaju. To je etioloki pogled na funkcije. Za
odreivanje funkcija se kae da su to hipoteze o poreklu. Drugi filozofski tabor odbacuje
ideju da funkciju treba izjednaiti sa adaptacijom. Na primer, Kamins (Cummins, 1975)
tvrdi da odrediti funkciju nekoj napravi ne znai tvrditi zato ta naprava postoji. Funkcija
prednjih nogu morske kornjae je da kopa rupe u pesku, iako to nije razlog zato kornjae
imaju prednje noge. Za Kaminsa, ekstrerniteti imaju ovu funkciju zato to prednje noge
doprinose nekoj veoj sposobnosti organizma.
Odlika svih sadanjih filozofskih objanjenja koncepcije funkcje je da su naturalistika.
Mada se teorije razlikuju, sve podravaju to a su tvrdnje o funkciji savreno kompatibilne
sa savrernenom bioiokom teorijom. Nijedna ne zahteva da sistemi usmereni-ka-cilju
poseduju neki nematerijalni sastojak koji e ih usmeravati prema njihovim
odgovarajuim zavrnim stanjima.

ontogenetska adaptacija - prilagoavanje jedinke, filogenetska adaptacija - prilagoavanje vrste

kroz evoluciju

85

30. Problem jedinice selekcije

Osobina koja je evoluirala zato to je bila od koristi organizmima koji su je posedovali je
adaptacija organizama individualna adaptacija. Ako je evoluirala zato to je bila od
koristi grupama u kojima se nala, tada je to grupna adaptacija adaptacija grupe.
Problem jedinica selekcije je problem odreivanja vrsta adaptacija koje nalazimo u
prirodi. Pitanje jedinica selekcije tie se evolucione istorije, a ne trenutne koristi. Grupe
mogu sada posedovati razliite osobine koje im pomau da izbegnu izumiranje, ali je
posebno pitanje da li su te ,osobine evoluirale zato to su imale taj efekat. Ako su
evoluirale iz nekog drugog razloga, tada te osobine predstavljaju sluajnu korist za
grupu; one nisu grupne adaptacije. Drugi logiki zakijuak je da definicija doputa da su
razliite osobine mogle da evoluiraju ii razliitih razloga, kao i da je jedna osobina mogla
da evoluira iz nekoliko razloga. Moda su neke osobine adaptacije organizama, dok su
druge grupne adaptacije.
Altruizam
Altruistika osobina je ona koja je tetna za jedinku koja je poseduje, ali je korisna za
grupu. Ako je organizam iskljuiva jedinica selekcije, tada prirodna selekcija dehije
protiv evolucije altruizma. Ako je grupa ponekad jedinica selekcije, tada selekcija
ponekad favorizuje atruistike osobine. Problem jedinica selekcije ne moe se reiti
obavezujuim dogovorom, jer razliita shvatanja jedinica selekcije daju suprotna
predvianja toga koje e osobine evoluirati pod delovanjem prirodne selekcije. Bitna
stvar je da moe postojati sukob interesa izmeu objekata na razliitim nivoima
organizacije: ono to je dobro za grupu ne mora biti dobro za organizam.
Evoluciona koncepcija altruizma bavi se samo efektima koje date ponaanje ima na
adaptivnu vrednost, sopstvenu ili tuu. Tako, i biljke i virusi mogu da se ponaaju
altruistiki iako nemaju umove.
Unutar svake grupe altruisti e prolaziti loije od sebinih pojedinaca, ali e grupe
altruista prolaziti bolje od grupa sebinih pojedinaca. Altruizam moe da evoluira putem
grupne selekcije.
Vilijam je tvrdio da jedinica selekcije nije grupa, pa cak ni organizam. Za njega jedinica
selekcije je mejoticki razdvojeni gen. Ovu ideju je kasnije Dokins razvio u knjizi
Sebicni gen.
Adaptacija I slucajna korist
Unutar svake populacije, sebine jedinke imaju veu adaptivnu vrednost od altruista.
Meutim, altruistike populacije imaju veu adaptivnu vrednost od sebinih populacija.
Ove dve ideje predstavljaju osnovu za dvostepeni proces neophodan da b'i altruizam
evoluirao. Unutar svake populacije, individualna selekcija favorizuje sebinost u odnosu
na altruizam. Ali, postoji i kompeticija izmeu populacija, a to favorizuje altruizam u
odnosu na sebinost. Konani ishod zavisi od intenziteta ove dve suprotstavljene sile.
Altruizam nije isto to i pomaganje drugima. Na primer, roditeljska briga o potomstvu
nije altruistika ako roditelji koji: pomau svojim potomcima imaju veu adaptivnu
vrednost nego roditelji iz iste grupe koji to ne ine. adaptivna vrednost organizma
ukljuuje i preivljavanje i reprodukciju. Da bismo videli koja je osobina altrUistika,

86

moramoo uporediti njenu adaptivnu vrednost sa .adaptivnim vrednostima konkurentski.li.

osobina.
Razdvajanje delova I celine
Karakteristika koja definie evolucioni altruizam je da altruisti imaju manju adaptivnu
vrednost od sebinih jedinki u okviru iste grupe. Opte pravilo koje koristimo da
odredimo putanju populacije jeste da uestalost osobina s veom adaptivnom vrednou
raste, a onih s manjom opada. Ove dve ideje kao da se kombinuju u formi silogizma da bi
nam pokazale kako altruizam ne moe da evoluira:
Unutar bilo koje grupe, altruizam ima manju adaptivnu vrednost od
sebinosti.
Uestalost osobina s manjom adaptivnom vrednou opada.
__________________________________
Dakle, uestalost altruizma e opadati.
Ono to je zaista tano je da altruizam ne moe da evoluira ako se process selekcije
odigrava unutar jedne grupe. Ali ako je sistem koji posmatramo skupina grupa, argument
je pogrean. Definicija altruizma i pravilo na osnovu iskustva ne zahtevaju da uestalost
altruizma mora da opadne.
U odnosu delova I celine, ono sto vazi za neki pojedinacni deo ne mora da vazi za celinu.
Simsonov paradoks. Klju Simpsonovog paradoksa je korelacija. Primer!
Razdvajanje celine i delova koje smo videli u ovom primeru odraava jednu optiju ideju, Evo jo
jednog primera, koji nije vezan za evolucione probleme: pojavila se sumnja da na Univerzitetu
Kalifornije u Berkliju postoji diskriminacija prema enama koje se prijavljuju za studije
( Cartwright, 1979). ene su odbijali ee nego mukarce, a razlika je bila previe velika da bi se
mogla pripisati sluajnosti. Meutim, kada su univerzitetski odseci analizirani jedan po jedan,
pokazalo se da ene nisu odbijali ee nego mukarce. Da bismo videli kako se ove dve statistike
uklapaju, napraviemo jednostavan primer. neka se I 00 ena i I 00 mukaraca prijavilo na dva
odseka, od kojih svaki ima svoju stopu primljenih kandidata (istu za kandidate oba pola):

broj kandidata
proceuat primljenih
broj primljenih

Odsek 1

Odsek2

Opte

90 ena
10 muskaraca
30%
27 zena 3 muskarca

10 ena
90 muskaraca
60%
6 zena 54 muskarca

100 ena
100 muskaraca
33 zene 57 muskaraca

Mada je stopa primljenih bila ista i za mukarce i za ene u svakom od odseka, ukupno je primljeno
manje ena. Ono to je tano unutar svakog od odseka nije tano na univerzitetu kao celini.

Korelacija, cena I dobit

Zatvorenikova dilemma
Kada se altruistiko ponaanje nae u paru sa sebinim ponaanjem, neposredni efekat je
da altruista prolazi loije. Meutim, do sada bi trebalo da bude jasno da ova injenica ne

87

odgovara na pitanje da li jedno ponaanje ima veu adaptivnu vrednost od drugog. Kao i
kod mnogih drugih
problema, vano je razlikovati deo i celinu. Kada u populaciji postoje dve osobine i
jedinke formiraju parove, postoje tri tipa parova. Svakako, kada altruista stupi u
interakciju s_a sebinom jedinkom, proi e loije. Meutim, adaptivna vrednost
altruizma takoe odraava i uspenost osobine u grupama u kojima su obe jedinke
altruisti. Slino tome, adaptivna vrednost sebinosti ne ukljuuje samo trijumf sebinosti
kada je u paru sa altruizmom, ve i poraz kada se spare dve sebine jedinke. Adaptivna
vrednost osobine jednaka je proseku njene uspenosti u svakom kontekstu u kome se
sree. Sukob altrwzma 1 sebinosti unutar grupe od dve jedinke je snaan, ali ono to je
najupeatljivije ponekad ne uspeva da predstavi ono to se deava u proseku.

88

31.Adaptacionizam
Adaptacionizam, kao tvrdnja o prirodi, jeste teza o "moi" prirodne . selekcije. Oni koji
raspravljaju o njenoj istinitosti ne dovode u pitanje hipotezu drveta ivota Neslaganje se
odnosi na mehanizme evolucije, a ne na evoluciju kao injenicu.
Adaptacionisticki pristup evoluciji osobine zasniva se na tome da je prirodna selekcija
tako moan inilac koji odreuje evoluciju populacije.
Kada adaptacionisti kau da e evoluirati osobina s najveom adaptivnom vrednou,
time misle na osobine koje su zaista prisutne u populaciji., a ne na sve osobine koje se
mogu zamisliti. Mada adaptacionisti priznaju da je ishod selekcionog procesa ogranien
obimom varijabi!nosti koja je na raspolaganju, obino oekuju da taj obim bude prilino
veliki.
Adaptacionista ne tvrdi da je varijabilnost beskonano velika. Adaptacionizam je
pravac" razmiljanja. U praksi, zastupmo adaptaoomzma ob1cno misle da su
ogranienja u pogledu varijabilnosti manja nego to to tvrde. n1egovi kritiari. Ekstremni
adaptacionista dri se shvatanja da svaka osobma evoluira nezavisno od ostalih.
Ekstremni antiadaptacionista dri se toga da je svaka osobina upletena u mreu
korelacija, koja ini nemoguim. da se promeni deo bez sistematske promene celine.
Pravi biolozi retko zauzunaiu ovako ekstremne pozicije. To ne znai da kontrast izmeau
adaptacionizma i njegove. antiteze nije realan, ve samo da u tom kontinuumu ne postoji
precizna taka razgranienja izmeau adaptaoomzma I njegove suprotnosti.
Adaptacionizam po Soberu ne zahteva da proces pirodne selekcije maksimalizuje
adaptivnu vrednost organizama (ili gena) u populaciji. Adaptacionizam naglaava vanost
prirodne selekcije; ne zastupa tezu da prirodna selekcija uvek poveava nivo
adaptivnosti.
Adaptacionisti esto govore o selekciji koja favorizuje gene za ovaj ili onaj fenotip koji
ima prednost. Ovo ostavlja utisak da je adaptacionizam posveen znaaju prouavanja
specifinih genetikih mehanizama. Meutim, istina je da je adaptacionizam program
zasnovan na radnoj hipotezi da je fenotipsko modeliranje relativno autonomno.
Adaptacionizam je kao i drugi izmi u nauci. Njegova uverljivost ne moe se proceniti pre
detaljnog istraivanja razlicitih osobina u razliitim populacijama. Umesto toga, biolozi
koji istrauju neku specifinu osobinu u odreenoj populaciji ukljueni su u proces u
kome se modeli stvaraju i proveravaju u svetlu stalno rastue koliine podataka. Nije
apsurdno misliti da emona duge staze, doi do bioloki dobro obrazloenih objanjenja
razliitih osobina. Ako to moemo da uinimo, biemo u stanju da analiziramo sve te
rezultate i presudimo koliko esto se adaptacionistiko objanjenje pokazalo kao tano.
Adaptacionizam je prvo, i pre svega, istraivaki program. Njegovi kljuni stavovi bie
potvreni ako se potvrde specifine adaptacionistike hipoteze. Ako su takva objanjenja
svaki put neuspena, vremenom e naunici posumnjati da su kljune postavke netane.
Kriticari adaptacionizma govore da je on nije naucna doktrina.

89

32. Znacenje evolucije

Socijalni darvinizam
arls Darvin, otac modeme evolucionistike teorije, objavio je svoje glavno delo, O
poreklu vrsta, 1859. On je dokazivao da su svi organizmi konani proizvod dugog i
sporog prirodnog procesa razvoja ili evolucije. Pored toga, on je predloio mehanizam:
prirodnu selekciju. Raa se vie organizama nego to moe da preivi i da se razmnoi.
Ovo vodi ka borbi za opstanak . Uspeh uspenih- najsposobnijih -tei da bude
funkcija njihovih nadmonih odlika. Kad je dato dovoljno vremena, ovaj prirodni
proces selekcije vodi potpunoj promeni, u kojoj je istaknuto obelezje organizama njihova
prilagoenost. I, iako je Darvin radije zapostavljao ovo mesto u Poreklu, on je uvek
jasno isticao da ono treba da se primeni apsolutno i kompletno na nau vrstu.
U Britaniji se javlja pokret koji nastoji da ove ideje pretvori u socijalno-politickoekonomski program, kao odgovor na hriscanstvo. Herbert Spenser je jedan od osnivaca
ovog pokreta. Pokret se pojavio u mnogim oblicima , ali je obino ukljuivao jednostavan
korak od darvinovske borbe i selekcije, od sveta biologije ka ljudskoj drutvenoj oblasti.
Ba kao to u prirodi imamo takmienje, borbu, uspeh i poraz i u drutvu takoe imamo
borbu, uspeh i poraz.- laissez faire. Soc. Darvinizam se posebno rasprostranio u Americi,
Vilijam Samer je jedna od najznacajnijih predstavnika. Neka se shvati da mi ne moemo
da izaemo izvan ove alternative: sloboda, nejednakost, preivljavanje najsposobnijih; ne
- sloboda, jednakost, preivljavanje najnesposobnijih. Prvo vue drutvo napred i
favorizuje njegove najbolje lanove. Drugo vue drutvo unazad i favorizuje njegove
najgore lanove.
U Nemakoj, posebno u rukama Ernesta Hekela, socij al-darvinizam je postao vie jedna
ideologija koja glorifikuje dravu. Manje se naglaava. individua, a vie grupa.
Zanimljivije kao alternativno itanje darvinizma su, moda, bile one struje koje su
nastojale da opravdaju manje grube, plemenitije i brinije drutvene politike. To je
pokuao da uini ruski anarhista, princ Petar Kropotkin. On je dokazivao da se borba
deava samo izmeu vTsta. U okviru neke grupe kao to je ljudska rasa, biologija
unapreuje harmoniju i prijateljstvo (>>Uzajamnu pomo), pa je stoga naa moralna
dunost da se uskladimo sa ovim stanjem stvari.
I biolozi i filosofi ovde oseaju nevolju. Bioloka briga jeste da je osnova socijaldarvinizma uvek neka vrsta biolokog progresa. Dokazuje se daje razvoj proces na goreod molekula do oveka - i da bismo izbegli degeneraciju i nazadovanje, naa I)lOralna
dunost je da pomognemo i da osnaimo proces evolucije. Na nesreu, posle Darvina se
uvidelo da su sve takve nade u progres iluzorne. . Filosofska briga je u tome da socijaldarvinizam ini nedopustivo skretanje od naina na koji stvari jesu na nain na koji stvari
treba da budu.
Sociobiologija: od altruizma do altruizma
Mi sad znamo da uprkos evolucionistikom procesu koji se usrnerava na borbu za
opstanak, organizmi nisu nuno stalno u sukobu, sa orujem za napad i odbranu. Saradnja
naroito moe da bude dobra bioloka strategija. Mi, dakle, znamo da su ljudi organizmi
koji su prevashodno krenuli ovim putem kooperacije i zajednikog rada. Zatim, postoji

90

dobar razlog da mislimo kako glavni nafr1 na koji ljudi meusobno sarauju jeste preko
posedovanja etikog ula. Ljudi veruju da treba da rade zajedno i - uz jasna ogranienja oni to i .::ine. Naglaavam u vezi sa ovom poslednjorn takom da se ne tvrdi kako ljudi
iicernemo, svesno u potaji kroje planove dajedrri od drugih izvuku to je mogue vie,
dok se istovremeno prave da su dobri, ve preda ljudi stvarno imaju istinski moralno ulo
i svest o ispravnom i pogrenom. To je ono sto ih motivie. Altruizam predstavlja
kooperaciju. Rec je o saradnji radi nasih bioloskih ciljeva, sto se danas prevodi u
kooperaciju radi maksimalnog uredjenja nasih jedinica nasledja u sledecoj generaciji.
Evolucionistiki altruizam je metaforiki smisao pojma i moda je najbolje da se zato
stavi pod navodnice - altruizam. Iako je pobedjivanje u borbi za opstanak najbolje
resenje ono nije uvek moguce, posebno ako se uzme u obzir da tome tezi svaki
organizam. Prema tome, esto je mnogo bolje za nas ako se odluimo da prihvatimo
samo deo koliia, umesto da igramo na mogunost celog kolaa, koji moemo potpuno
da izgubimo. Postoje razliiti mehanizmi za koje se veruje da podstiu svaku vrstu
kooperacije. Najupadljiviji primer pojavljuje se kod drutvenih insekata, gde enka, koja
nema sopstveni podmladak, ceo svoj ivot posveuje podizanju podmlatka druge enke.
Ljudi su evoluirali u veoma uspesne altruiste. Priroda nas je ispunila mislima o potrebi
kooperacije. One su uvek prisutne u nama mada ne moramo uvek da ih sledimo. Ljudi
imaju potrebu za saradnjom. Ponekad I protiv svojih najboljih interesa kako bi zadovoljili
opstije interese. Altruizam je ljudska adaptacija. Mi smo moralni zbog nasih gena koji
nas, oblikovani prirodnom selekcijom, ispunjavaju mislima o moralnom postojanju.
Bioloski ugovor
Imamo drustveni ugovor koji je nase pretke naveo da saradjuju.
Za evolucionistu oseanja moraju da naprave put za bioloke posledice, a ovo mora da se
podjednako primeni na moralna oseanja, ak i ako ona mogu biti distinktivna. Ali ako je
za evolucionistu bar jedna stvar izvesna, onda je to sledee: sve drutvene interakcije ne
isplauju se na isti nain. Kad su sve ostale stvari jednake, vae najbolje reproduktivne
investicije bie pomaganje bliskih srodnika. Zatim, verovatno daljih roaka I onili neroaka koji pruaju najvie izgleda za recipronost. Bioloki, ima vie smisla saraivati
sa onima koji su u poloaju da saratuju i imaju zajedniki interes u saradnji (Wilson,
1978). Najzad, dolazimo do spoljanje granice, gde poslujemo sa tuincima i gde zaista
mogua opasnost od nepozantog moe da prevagne nad vrlinom mogue recipro.nosti.
Posmatrano iz bioloke perspektive, ovo treba da znai da ne samo to e neije oseanje
ljubavi opadati to se vie kreemo izvan nae neposredne porodice, ve e se isto
deavati i sa naim oseanjima moralne ebaveze. Banalna je injenica da mi nau <lecu
volimo vie od riekog nepoznatog tuinca; ali izgleda da evolucionistika pozicija
implikuje, isto tako, da emo oseati i veu moralnu odgovornost prema sopstvenom
detetu nego prema nekom detetu sa kojim nemamo veze. ak e I prema ne-roacima
postojati moralna razlika, sa jaim smislom za obavezu prema onima koji ive u okviru
naeg drutva, nego prema onima koji su izvan njega. Singer je govorio da je nasa
obaveza prema gladnom detetu u Africi nije nista manja nego prema nasoj deci. On
tvrdi da prema svim imamo istovetne obaveze. Evolucionistiki etiar ne dokazuje da mi
nemamo obaveze prema ljudima u drugim delovima sveta. Zahvaljujui modernoj
tehnologiji, mnogo smo blie jedni drugima. Ali, on dokazuje da je besmisleno pretvarati
se kako imamo jednake obaveze. Zaista, on bi dokazivao da jednom kad shvatimo

91

ogranienu prirodu moralnih oseanja, za nas e biti svakako bolje da priznamo da, u
saobraaju sa drugim ljudima, ispravan stav jeste pre stav prosveenog linog interesa,
nego mistina i neutemeljena oseanja ljubavi.
Etika
Citava poenta u pogledu etike jeste das mo svi mi zajedno u njoj. Etika ima sopstvene
standarde I pravila. Pretpostavite da nas evolucija navodi da verujemo ne da treba da
budemo pravedni, poteni i tako dalje, ve pre da treba da budemo nepravedni, nepoteni
i tako dalje. Jednostavna je injenica da, ako moral shvatimo samo kao epifenomen nae
biologije, mi emo prestati da verujemo u njega i prestaemo da postupamo po njemu.
Vano je stoga da biologija ne samo to treba da uspostavi moralna uverenja, ve treba da
uspostavi i naine za njihovo odravanje. Ona nas mora naterati da verujemo u njih. Ovo
znai da, ak i ako moral moe da ne bude objektivan u smislu da upuuje na neto
izvan, vaan deo iskustva morala jeste da mi
mislimo da je on objektivan. Stoga smo navedeni da mu se pokoravamo, a on tako deluje.
Ako ja, radei neto zajedno sa vama, shvatim da se jednostavno mogu izvui iz tog posia
i ako tako elim, onda u vrlo brzo ba tako i postupiti. Ali ako, to inae i jeste sluaj,
mislim kako moral stvarno
obavezuje-i ak ako injenicadajanemogu da utvrdim njegovu osnovu ne menja
psiholoko oseanje koje ve imam-naveden sam da nastavim na moralan nain. Moral je
pre. neto subjektivne ili ne-kognitivne. Moral se od drugih subjektivnih oseanja
razlikuje posedovanjem izvesne aure objektivnosti.

92

33.Evolucija mozga
Krajem sedamnaestog veka, Tomas Vilis i njegove kolege sa Oksforda otkrili su da
mozak rukovodi ponaanjem i od tada naunici sve temeljnije izuavaju ovaj
najkompleksniji organ naeg tela. Sve do nedavno, izuavanje mozga je bilo zasnovano
na introspekciji i dedukciji, i to prvenstveno modernih umova. Ljudi imaju velike
mozgove i u apsolutnom i u relativnom smislu, tako da je jo arls Darvin u Poreklu
oveka zakljuio da se ne moe negirati povezanost izmeu velikih mmzgova i velikih
mentalnih moi. Nakon Darvina postala je jasno da su vodozemci nastali od riba, reptili
od vodozemaca, sisari od reptila, a ljudi od sisara.Implicitna sutina ovog redanja bila je
u ideji da se veliina mozga poveavala u svakoj narednoj fazi, kao i da je svaka
progresija ukljuivala i dodatno modano tldvo. To predstavlja osnovu veoma poznate
ideje o trijunskom mozgu Pola Maklina, koji ga je podelio na tri dela (bazalne ganglije,
limbiki sistem i neokorteks), u skladu sa sekvencom njihovog pojavljivanja tokom
evolucije. Slina sekvenca uoavala se i tokom primatske evolucije, gde je takoe
vidljiva ekspanzija i elaboracija mozga. Prema ovoj teoriji, "najprimitivniji" primati
(prosimijani ili polumajmuni) imaju najmanje i najjednostavnije mozgove, "napredniji"
primati (simijani) imaju vee i kompleksnije mozgove, a "najnapredniji" primati
(ovekoliki majmuni) imaju najvee I najkompleksnije mozgove." Dakle, tranzicija sa
majmuna na ovekolikog majmuna i do oveka tumaila se uglavnom kao posledica rasta
i razvoja mozga, odnosno insistiralo se na tome da je encefalizacija klju za razumevanje
ljudske evolucije.
Evolucija primatskog mozga
Pored brojnih dijagnostikih obeleja fosilnih ostataka primata, meu najznaajnijim se
nalaze kranijalne modifikacije koje podrazumevaju i pramene mozga. U pitanju su, pre
svega:
(1) uveanje mozga,
(2) poboljanje vida i
(3) smanjenje ula mirisa.
Danas jo uvek ne znamo pouzdano koji tano sisar je direktni predak primata, tako da je
teko utvrditi koliki je tano znaaj uveanja mozga. Rani primati su izgleda imali
mozgove koji su bili slini najbliim srodnim vrstama, to znai da nisu bili uveani.
Ipak, to ne znai da ovi mozgovi nisu bili drugaiji. Prvi primate su se vise uzdali u culo
vida u odnosu na culo mirisa. Zbog toga veliki deo primatskog mozga je posvecen obradi
vizuelnih informacija. Primati imaju dva posebna vizuelna puta u mozgu jedan
(magnoelijski sistem) analizira kretanje i oblik, a drugi (parvoelijski sistem) obrauje
detalje I boju. Vid, socijalnost i ekologija na kompleksne naine i kroz sloene interakcije
oblikuju mozgove i ponaanje primata. Primati koji su se hranili vocem imali su veci
mozak (neokortekst) od onih koji se hrane liscem. Ideja, prema kojoj su prosimijani
vodili do simijana, a simijani do ovekolikih majmuna, gde je na svakom novom
stadijumu dolazilo do promene mozgova i ponaanja, nije odriva.

93

Velicina mozga I kolicnik encefalizacije4

Kako raste velicina tela raste I velicina mozga. Dzefersno predlaze upotrebu kolicnika
encefalizacije. Na osnovu ove ideje, raunice pokazuju da je ovek primat sa najviim
koeficijentom encefalizacije, ali na drugom mestu se umesto naeg najblieg srodnika,
impanze, nalazi kapuin majmun, dok su gorile na dnu lestvice kada se radi o
simijanima.
Evolucija hominidskog mozga
Jako progresivna encefalizacija ne karakterie uoptenu evoluciju primatskog mozga, ona
je tipina za evoluciju hominidskog mozga. Od Australopithecus-a do Homo-a, apsolutna
veliina mozga skoro se utrostruila (sa 450 do 1250 kubnih centimetara).Jedan deo ove
ekspanzije moe da se objasni selekcijom za poveanje veliine tela, ali paleoantropolozi
ne mogu da se sloe oko tempa i naina evolucije hominidskog mozga - neki zastupaju
gradualistiki model (kranijalni kapacitet se stalno i postepeno poveava), a drugi
isprekidani ili punktualistiki (postoje poveanja, ali postoje i dugaki periodi stagnacije).
Bez obzira na to koji model je taan, dve stvari su vane. Prvo, nae znanje o
varijacijama u okviru istih vrsta nije pouzdano, odnosno ono nedostaje. Kod modernih
ljudi, normalna veliina mozga je od 750 do 1750 kubnih centimetara i u ovim okvirima
se ne vidi povezanost veliine sa inteligencijom ili normalnim funkcionisanjem. Drugo,
kada se radi o hominidima, postoji oko 200 lobanja na osnovu kojih se moe pouzdano
utvrditi veliina mozga. Od tih 200, samo oko 75 predstavlja pretpostavljenu ljudsku
liniju predaka - onu koja je dovela do oveka.
Hominidski mozgovi nisu samo poboljane verzije mozga impanze i diferencijalno
uveanje ili smanjenje modanih struktura ukazuje na mozaiki obrazac evolucije
hominidskog mozga. Ovo je vana injenica, s obzirom na to da prirodna selekcija "ne
vidi" modane strukture, ve samo moe da "vidi" ponaanja koja su posredovana
modanim strukturama. Ako ta ponaanja poveavaju adaptivnu vrednost, onda I
selekcija favorizuje one individue iji mozgovi su organizovani tako da proizvode takvo
ponaanje.

Evolucija hominidskog mozga: hipoteza selekcije

Antropolozi su dugo pretpostavljali da je otpoinjanjem hominidske encefalizacije mozak
poeo stalno da raste zbog toga to je selekcija favorizovala "inteligenciju".61 Vremenom
su se javile najmanje tri problema za ovu ideju. Prvo, inteligencija je nejasan pojam i ne
moe se meriti direktno. Drugo, ni apsolutna ni relativna veliina mozga nisu pouzdani
pokaz-atelji bihevioralne kompleksnosti i kognitivne plastinosti koja sepovezuje sa
"inteligencijom. I konano, inteligencija je isuvie irok koncept da bi bio koristan.
Zato, umesto da se govorio o optoj inteligenciji, trebalo bi da se diskutuje o specifinim
vetinama i sposobnostima za koje postoje. dokazi koji se mogu testirati. Bipedalnost 5 je
bila primarni pokretac u hominidskoj evoluciji.
4

Encefalizacija oznaava rdativnu vrednost veliine mozga prema ostatkuukupne mase tela ivotinje,
odnosno u pitanju je proporcija izmeu veliine mozga i veliine ivotinje.
5
bipedalnost objanjava malu promenu odnosa izmeu tela i mozga

94

Promene u kretanju, oslobadjanje ruku, menjanje structure karlice, prelazenje vecih

distanca.- uticaj bipedalizma.
Opte evolucioni pravilo jeste da ponaanje ostaje konstantno, osim ako neto izazove
njegovu promenu. Kada okruenja ostaju stabilna tokom dugih vremenskih perioda, nema
puno razloga da se adaptivno ponaanje menja. Meutim, kada okruenja postanu
varijabilna i kada ponu brzo da fluktuiraju, nekada adaptivna ponaanja vrlo lako mogu
da postanu neadaptivna I organizmi koji imaju stereotipizirana i statika ponaanja tee
mogu da se adaptiraju i mogu da doive istrebljenje. Zato gotovo svi antropolozi
prihvataju tezu da je bihevioralna plastinost u svetlu pramene okruenja bila vaan
faktor hominidske evolucije.

Socijalni mozak
Primati su bihevioralno sofisticirani. primati su veoma cerebralni zato to su intenzivno
socijalni. Socijalnost je kompleksna evoluciona adaptacija i nju ne treba bl'kati sa pukom
agregacijom organizama. Robin Danbar je ponudio hipotezu o socijalnom mozgu kako bi
objasnio injenicu da primati imaju "neobino" velike mozgove s obzirom na njihovu
veliinu tela, kada se porede sa drugim kimenjacima.78 Danbar (poput mnogih drugih
istraivaa) istie da su neokortikalne oblasti mozga povezane sa razmiljanjem i sveu i
da se neokorteks disproporcionalno rairio tokom primatske i hominidske evolucije. On
takoe pretpostavlja da je veliina primatske grupe pokazatelj drutvene kompleksnosti i
pronaao je znaajne korelacije izmeu veliine primatskog neokorteksa i veliine
primatske grupe. Zakljuak je da veliina neokorteksa deluje kao ograniavajui faktor
primatske veliine grupe, pri emu se za ljudske grupe obino navodi Danbarov broj
(148, obino zaokruen na 150). Socijalnost ne ukljuuje uvek kooperaciju, ve je bitna i
kompeticija koja stvara selektivni pritisak na sposobnost za obmanjivanjem. Svi primate
imaju sposobnost obmanjivanja. Ova pojava nazvana je makijavelijanskom
inteligencijom, prema kojoj kompleksna spoznaja kod primata delimino nastaje i zbog
potrebe da se "nadmudre" pripadnici grupe.
Lingvistiki mozak
Primatske vokalizacije i gestovi su daleko od neega to bismo mogli da nazovemo
jezikom ili ak I protojezikom. Zbog toga su neki lingvisti smatrali da je jezik neto to
karakterie ljude, a to nema analogne pretee kod drugih ivotinja. Ovakvo shvatanje je
antidarvinistiko, jer pretpostavlja da se uroeni modul za jezik nekako pojavio i
formirao kod ljudi. Da bi neto poput jezika evoluiralo, morao je da postoji manje ili vie
konstantan selektivni pritisak za tako neto tokom stotina i stotina hiljada ili ak nekoliko
miliona godina. Zato mnogi istraivai naglaavaju da su hominidska encefalizacija i
jezik blisko povezani, iako je jasno da puko posedovanje velikog mozga ne moe da
objasni jezik, jer da moe, onda bi ga imali i slonovi ili kitovi. Reorganizacija I
ekspanzija mozga nisu posledica jezika per se, vec specificnih sposobnosti koje su
kulminirale u jeziku. Vestine poput gestova bile su od sustinskog znacaja za evoluciju
mozga.

95

Svesni mozak
Ljudski mozak je najfascinantiji zbog svoje svesnosti. Svest poseduju I ljudi I zivotinje.
Svesna bia imaju svest o svom okruenju i u zavisnosti od povratnih uticaja u stanju su
da prilagode svoja ponaanja. U tom smislu svest je oblik ispravljanja greke i modulacija
akcije, a njena adaptivna korisnost je oigledna, jer je sposobnost da se reaguje spremno
na konstantno I brzo promenljiva okruenja od kritinog znaaja za opstanak.Mnogi
istraivai pominju primarnu svest, koja se povezuje sa pticama i sisarima i svest vieg
reda, koja se obino povezuje sa ljudima (i koja je u minimalnoj "koliini" prisutna npr.
Kod nekih ovekolikih majmuna, kod slonova i delfina). Primama svest se zasniva na
zapamenoj sadanjosti i ukljuuje epizodiko pamenje, a njeno aktiviranje zahteva
spoljanji ili environmentalni stimulus. Svest vieg nivoa ukljuuje introspekciju i
kratkotrajno i dugotrajno. pamenje, a ne zahteva nuno spoljanju aktivaciju.

Emocionalni mozak
Nanajosnovnijem nivou, emocije su bioregulatorni porivi koji rukovode ponaanjima u
kojima su mogue dileme pristupa/averzije i elje/povlaenja. Ovi porivi obino se
klasifikuju kao traganje, bes, strah, panika, igra, pouda i briga. Emocije omoguavaju
ivotinjama da registruju uslove okruenja, mapiraju stanja tela i da odre homeostatike
balanse.98 Mnoge vrste organizama (sisari naroito) poseduju ove sposobnosti. Emocije
omoguavaju i refleksivne reakcije na stimuluse okruenja i stoga igraju vanu ulogu u
ponaanju. Stanja organizama koja su u vezi sa hranom, seksom i bezbednou su od
kritinog znaaja za opstanak i reprodukciju, to su osnovni postulati evolucione
adaptivne vrednosti, a njih u velikoj meri reguliu emocije koje deluju na podsvesnim
nivoima. Za ivotinje koje poseduju samo primarnu svest (tj. one koje su "zarobljene" u
sadanjosti) emocije su veoma adaptivne i neproblematine, ali situacija je neto
drugaija kada se analiziraju organizmi koji poseduju refleksivnu svest - emocije su i
dalje adaptivne, ali njihova analiza nailazi na veu kompleksnost i razne probleme. Kod
ljudi, emocije su nagoni koji su posredovani kompleksnijom spoznajom (tj. jezikom I
pamenjem), a oseanja su rezultat emocionalno-kognitivnih interakcija. Drugim
reima, postoji afektivna "bojenje" svih svesnih iskustava, ali isto tako i kognitivni
procesi mogu da iniciraju emocionalne reakcije. Zato treba jasno naglasiti da emocije
igraju veliku ulogu u donoenju odluka ljudi i u tom smislu moe da se kae da iskljuivo
racionalna donoenje odluka (verovatno) i ne postoji.
Kulturni mozak
Ljudski mozak se konstruise u kulturnoj matrici, ne postoji izolovani um. Obino se
smatra da je simbolika misao kljuni atribut ljudskog mozga, ali ona se ne razvija
spontano, ve je potrebno kulturno programiranje pre nego to se javi simboliko
miljenje. Dakle, simboli na izvestan nain potiu izvan individualnog mozga, a kulturno
uenje omoguava nam da dekodiramo te simbole i da njima manipuliemo, ali tek nakon
to se oni internalizuju. Neki istraivai su ubeeni u to da su hominidski mozak i kultura
koju je on stvorio reciprono uticali jedno na drugo. To znai da su sa svakom
bihevioralnom promenom I kulturnom modifikacijom selektivni pritisci favorizovali one

96

koji su se na najbolji nain adaptirali, a oni koji su se najbolje adaptirali posedovali su

neuralnu plastinost koja je esto dovodila do daljih bihevioralnih promena i kulturnih
modifikacija. Ideja o toj spirali hominidskog mozga i kulture ima podrku i od strane
teorija o konstrukciji nie, koja govori o tome da organizmi mogu da modifikuju svoja
okruenja tako da time menjaju i selekcione pritiske.

97

34. Biologija I kultura

U klasiiikacionim sistemima lj:udi se svrstavaju u poseban rod u okviru porodice primata.
Meutim, sve ee nailazimo na tvrdnje da ljudi i impanze pripadaju istom rodu,
Homo, budui da su impanze, genetski gledano, daleko blie ljudima nego planinskim i
niiijskim gorilama. Pre nekih pet miliona godina loza naih predaka - bominidi - odvojila
se od predaka dananjih impanzi. Iako su dananje impanze evoluirale, njihove
bioloke karakteristike, ponaanje i obrasci drutvene organizacije ipak mogu da nam
prue uvid u nae bioloko nas!ee. ak i nauno usmereni pokuaji da se utvrde
bihevioralne karakteristike ukljuuju odreeni nivo spekulacije.jer je veoma teko
razdvojiti ono to se naui od onoga to je zapisana u genima. Prirodna selekcija uveala
je mozak naih hominidnih prethodnika u poslednja dva miliona godina, tako da su
postali sposobni da koriste kulturu za organizovanje aktivnosti. Poto kultura usmerava
najvei deo drutvenog ponaanja, veoma je teko razdvojiti prirodu od odgoja.
Prirodna selekcija kao pokretacka sila

Strukturu svih ivotnih oblika ine genetskl kodovi, odnosno genotip datog oblika ivota.
Izraz tog genotipa jeste fenotip ili konkretna struktura oblika ivota. Izraz tog genotipa
jeste fenotip ili konkretna struktura oblika ivota. esto se pogreno misli da je fenotip
pod velikim uticajem genotipaa. Zapravo, ivotno okruenje igra znaajnu ulogu u tome
Koliko ce se genotip izraziti u fenotipu. Geni sadre potenciju (mogunost), a ona
podrazumeva znatnu indetenninisanu (slobodnu, neuslovljenu) oblast koja e uticati na
ivotni oblik to e nastati. Proces interakcije gena I okruzenja koji void do uoblicavanja
bioloskih struktura nazivamo epigeneza. Uvek postoji uticaj okruzenja na to kako ce se
potencijal sadrzan u nasim genima izraziti u konkretnoj drustvenoj strukturi. Okruzenje je
nemoguce izbaciti.
Ljudsko ponasanje je pod uticajem sistema u telu a ne zasebnih gena. Malo je verovatno
da postoji odredjeni gen za odredjenu vrstu ponasanja.
Ljudski genom je proizvod miliona godina evolucije, odnosno delovanja mehanizma
prirodne selekcije. Prirodna selekcija predstavlja proce pri kome uslovi u okruzenju
diktiraju odabir one varijacije fenoti pa koja olaksava opstanak I reprodukciju zivotnih
oblika. Od adaptacije na okruzenje zavisi opstanak vrste I prenosenje gena na potomke.
Mi predstavljamo samo jo jednu vrstu ivotinja koja se razvila kao i sve druge ivotinje,
ali smo jedinstveni po tome to je prirodna selekcija proizvela ivotinju sposobrlu da
najvei deo svog ponaanja strukturira posredstvom kulturnih, a ne genetskih kodova.
Ipak, iako kultura i iskustvo utiu na nae ponaanje, i dalje smo pod uticajem bioloskih
sistema koji cine nase telo.
Evolucija primata

Pre otprilike 30 miliona godina majmuni su poeli da se odvajaju oci ovekolikih

majmuna. Majmuni su, kako se na kraju ispostavilo, bili vrsta sposobnija da se prilagodi
promenama, budui da su razvili specijalizaciju ishrane, to im je omoguilo da pre
ovekolikih majmuna dou do hrane i zauzmu kronje bogate plodovima. ovekoliki
majmuni su bili potisnuti na obode (vrhove ili podnoje) kronji i primorani da se

98

prilagode opasnijim delovima stanita sa oskudnijim zalihama hrane;Majmuni su

zagospodarili centralnim dolovima kronji, u kojima se nalazila najbolja hrana i koji su
mogli da prime i ishrane velike grupe jedinki. Potisnuti na ivice uma, ovekoliki
majmuni su proli kroz evoluciju koja ih je na nekoliko naina sve vie razdvajala od
majmu.na. Prvo nai preci su postali pametniji od majmuna jer su morali da ive u
opasnijim delovima sume sto je iziskivalo inteligenciju koja bi sprecila svaki pogresan
korak koji sigurno void u smrt. Drugo, ovekoliki majmuni su razvili fizike osobine i
sposobnosti koje su im omoguile da brzo skau sa grane na granu. Jedna od njih je i
sposobnost da rukom prave krugove iznad glave, to umeju 'amo oveko!iki majmuni i
ljudi, za razliku od obinih majmuna i svih ostalih ivih bia. Ta sposobnost im je
omoguila da skau s grane na granu, ba kao to to danas rade deca u igri. Sledea
osobina, koja se vremenom razvila, bilo je ulo dodira koje se razvilo na jagodicama
prstiju, omoguavajui ovekolikim majmunima da osete oblik, izdrljivost i druge
osobine grane. Sem toga, razvili su se i jai zglobovi i ruke zajedno sa spretnirn prstima,
to je ovekolikim majmunima omoguilo da brzo prelaze s grane na granu. Uz sve te
specijaiizovanc sposobnosti i osobine, ovekoliki majmuni su, kao i svi primati, zadrali
strukturu skeleta koja ukljuuje veliki trup i etiri uda, kao i optu strukturu zuba koja im
je omoguila da se hrani razliitim vrstama biljaka i ivotinja. Covekoliki majmuni su
ziveli na mestima gde nije bilo dovoljno hrane za ishranu vecih gupa. Za razliku od njih
majmuni su razvili dva principa hijerarhija u grupi. Jedan je princip muske dominacije, a
drugi matrijarhat. Grupna organizacija cov. majmuna bila je potpuno razlicita od
orgnizacije majmuna. Unutar grupa ovekolikih majmuna postojala je relativno slabo
razvijena potreba za takmienjem i dominacijom. Osim toga, u poreenju sa onim to se
moglo primetiti kod majmuna hijerarhija dominacije bila je prilino slaba, a kod
pojedinih vrsta nije ni postojala. Jo dramatinija razlika sastojala se u odsustvu
matrijarhata meu ovekolikim majmunima. Za razliku od majmuna, kod ovekolikih
majmuna enke su u pubertetu uvek naputale zajednicu i prelazile u drugu zajednicu.
Odsustvo jakih veza I grupnih struktura predstavlja adaptaciju na nacin zivota u stanistu
gde nije mogao da prezivi veliki broj jedinki. Na taj nacin prirodna selekcija je primorala
cov. majmune na vecu individualnost. Nasi predaci su imali veoma razvijeno culo vida.
Imao je I veliki mozak u poredjenu sa vecinom ostalih sisara. Osin toga, imao je skelet
sa etiri uda i po pet prstiju na rukama i nogama. Zglobovi i ruke su mu bili snani, a
imao je i sposobnost da rukom opisuje krugove iznad glave. Konano, u njegovom
ponaanju nailazimo na interesantne oblike ponaai1ja i obrasce drutvene strukture.
Naime, naJvei broj veza izmeu odraslih ovekolikih majmuna bio je prilino slab;
.enke su skoro Uvek naputale grupu u kojoj su roene, kao i iru zajednicu, traei
utoite u drugim zajednicama. Nai preci su bili vrlo individualne jedinke, koje su
najee nastupale samostalno, a im bi ih neko napao oni bi se odmah ratrkali, to ih je
inilo lakim plenom. Pored odsustva vrstih drutvenih struktura ovekoliki majmuni su,
kao i drugi primati, imali jo nedostataka koji su im predstavljali potekou kada su izali
u savanu. Med njima je bilo slabo razvijeno ulo mirisa, kao posledica adaptacije na
prethodno stanite, odnosno poumljene .predele. Miris je najbolji nain da se otkrije
grabljivac, a sa slabo razvijenim njuhom ovekoliki majmuni su bili u krajnje
nepovoljnoj poziciji budui da su morali ili da vide ili da. ujti opasnost pre nego to bi
mogli da preduzmu neto (a tada je ve moglo biti prckasno). Jo jedan nedostatak

99

sastojao se u tome to su ovekoliki majmuni bili sporiji od najveeg broja sisara koji su
iveli u savani.
Bioloski parametric drustvene organizacije
Posledice dominacije cula vida

Kod vecine zivotinja culo mirisa dominira u odnosu na ostala cula. Kod nasih predaka
culo vida je postalo dominantno jer su morali da se prilagode stanistu I okolnostima kada
je valjalo videti za sta se hvataju I gde skacu. Prirodna selekcija je uticala na to da mi
vidimo svet u boji I trodimenzionalno. Iako vie ne ivimo na drveu, ulo vidaje i dalje
nae dominantno uto.lako to danas izgleda prilino oigledno, dobar vid je od sutinskog
znaaja za samu prirodu oveka. Osim toga. mi komuniciramo pomou ula vida. Istina
je da razgovaramo jedni sa drugima, te da ulo sltiha takoe igra veliku ulogu u ljudskoj
interakciji, ali se ipak u velikoj meri oslanjamo na govor tela" drugih ljudi - izraz
njihovog lica, usana ili cirkulaciju lica (kad se zacrvene). Sledstveno tome, drutvenaa
interakcija, koja na ivot ini smislenim, nije mogua bez razvijenog ula vida.
Umreavanje n1ozga za ulo vida omogtiilo je Jo jednu stvar osposobilo je mozak za
koritenje jezika ~ra sposobnost predstavlja nus proizvod stvaranja asocijativnih podruja
modane kore, koja su povezala druga ula i podvela ih pod vrhovnu zapovest ula vida.
Delovanjem prirodne seiekcije mozak je uvean i proiren tako da bi omoguio
hominidima da stvore jezik i kulturu. Ona je omoguiJa nlel1anizmu prirodne selekcije
da utie na druga ula, koja su bila pod dominacijom ula vida, kada je odabir poeo da
uveava mozak kako bi homir.idi mogli da upotrebljavaju jezik i kulturu. Da se ovo
preusmeravanje u mozgu na dominaciju ula vida nije desilo, jezik i kultura - inioci koje
ine ijudsko drutvo moguim - nikada se ne bi razvili.
Posledice veceg mozga

Ljudi ilnaju veoma veliki mozak u odnosu na veliinu tela (veliina mozga l velicina tela
medu sisarima uglavnom stoje u uzajamnoj vezi). ovekoliki majmuni takoe imaju
veliki mozak u odnosu fta ostale sisare to je rezultat adaptacije na umovita stanita.
Otprilike pre dva miliona godina mehanizam prirodnog odabira uticao je na mozak
uveavi ga i uinivsi ga sloenijim u odnosu na veliinu tela nego kod bilo koje druge
ivotinje ikada. Vei mozak ini ivotinju pametnijom; omoguava joj da smisli kako da
nadmudri grabljivca, ali i plen. Druga posledia veeg mozga jeste ljudsh sposobnost da
simboliki predstavi svet i samog sebe ili, drugim reima da proizvede i koristi kulturu
kak.o bi regulisao ponaanje i organizovao aktivnosti. Postoji jo jedna manje oigledna
posledica veeg -mozga. Modana kora se najvie pominje u .okviru diskusije o ljudskom
mozgu. Zaista, korteks je znatno vei u odnosu na veliinu tela nego kod bilo koje druge
ivotinje na planeti. Meutim, postoje starije oblasti mozga koje se nalaze ispod modane
kore, a koje nazivamo supkortikalnim oblastima. U tim oblastima smeteni su mnogi
osnoVni sistemi koji usmeravaju i reguliu nae ponaanje . Neurotransmiteri
neuropeptidi, autonomne reakcije hormone , kratkorona memorija I to je najvanije,
emocije - sve ovo nalazi se u supkortikalnim sistemima i van domaaja svesti. Centri koji
sluze za stvaranje emocija takodje su veci kod ljudi nego kod covekolikih majmuna.
Kako se mozak uvecavao centri za emocije su se sirili. Jedan mogui odgovor jeste da sa
100

razvojem emocija ivotinje postaju racionalnije. Sirenje centara za emociju od sustinske

je vaznosti za racionalnost koja zivotinji uvecava sanse za prezivljavanje. Jo jedan
odgovor na pitanje zbog ega se centri za emocije uveavaju sastoji se u tome da
posredstvom emocija ivotinje mogu da uspostave snanije veze. Uveavanje delova
mozga zaduenih za emocije dovelo je do uveanja emocionalnosti, ali je i omoguilo
ivotinjama da stvore sloeniji niz emocija, kompleksnijih od primarnih emocija (njih
poseduju svi inteligentni sisari), kao to su agresija, strah, zadovoljstvo i tuga. U jednom
trenutku stvorili su se uslovi za pojavu emocija kao to su ponos, krivica i stid - emocije
nune za odravanje drutvenog poretka - ime bi se drutvenom poretku obezbedio
moralni kompas. Osim toga, kako je emocionalni repertoar rastao, meu hominid.ima se
pojavio jed3.n suptilniji emocionalni odnos. Te sloenije i suptilnije emocije ljubav,.iazoaranje, optimistinost, strahopotovanje, nostalgija, postovanje, udnja, nada,
uenje i tome slino - mogle su da se koriste za utemeljenje solidarnih odnosa kod
ivotinja iji meusobni odnosi inae nisu bili naroito snani. To im je omoguilo da
prevaziu tenju ka prevelikoj individualnosti i mobilnosti kod njihovih ovekolikih
roaka, te da stvore jae i stabilnije veze koje bi uveale njihove anse za opstanak.
Vidimo da veliki mozak, pored toga to omoguuje veu inteligenciju, kod ivotinja iri i
emocionaille horizonte. Uz emocije se uveava i racionalnost, a nastaju i nove vrste
solidarnih odnosa, zasnovanih na meusobnom prenoenju emocija. Budui da emocije
veinom mogu da se itaju vizuelno - u pokretima lica i tela - primatima je razvijen vid
sluio za tumaenje tuih emocionalnih reakcija i prilagoavanje ponaanja njihovom
emocionalnom raspoloenju.
Posledice bipedalnosti

Covekoliki majmuni su lako mogli da se usprave I hodaju na dve noge. Hominidi su

setali na dve noge pre nego sto su postali intaligentni. Prva adaptacija na zivot u savani
bila je upravo hodanje na dve noge, kako bi mogli da setaju I trce. Ova adaptacija uticala
je na prezivljavanje jer su oni mogli da vide neprijatelje. Pored toga hodanje je oslobodilo
ruke I sake. Cov. majmuni mogli su da hvataju stvari, da bacaju predmete, da se brane,
prave oruzje. Uspravan hod inla jo vei uticaj: omoguava nam da se izloimo jedni
drugima celim telom. To znai da moemo da vidimo lica, ali i ostatak tela drugi.li ljudi.
Ta uzajamna izloenost u velikoj meri uveava interakciju zasnovanu na ulu vida..
Hominidi su gestikulirali rukama, ba kao vi i ja pri razgovoru. Mogli su da itaju stvaran
govor tela kako bi protumaili emocije. mi imamo razvijeno ulo vida i stojei uspravno
imamo mnogo bolju sposobnost da itamo emocije sa tela drugih ljudi. Tako je
bipedalnost uveala sposobnost hominida da koriste emocije za osnivanje vrstih
drutvenih veza.
Ljudska priroda
Sociologija prouava oblike ponaanja koji omoguavaju ljudima da komuniciraju i grade
obrasce drutvene organizacije. Koje bioloke karakteristike ljudi olakavaju ove
procese? Mogua su dva odgovora. Prvi se odnosi na bioloke kapacitete, koji
omoguavaju ljudima da komuniciraju i osnivaju drutvene veze. Drugi obuhvata
bioloke nagone, koji navode ljude da se ponaaju na odre'eni nain. Prvo objanjenje je
manje kontroverzna, pa emo se najpre zadrati na njemu.
101

Ljudski bioloski kapaciteti

Veliki mozak i kultura. Ljudi se od ostalih ivotinja najvie i.zdvajaju zbog velikog
mozga. On nam omoguava da koristimo simbole za predstavljanje razliitih aspekata
sveta, kao i za komunikaciju putem jezika. Te sposobnosti, koje postoje zahvaljujui
velikom mozgu, omoguuju ljudima da stvore kulturu ili sistem simbola koji slui za
usmeravanje i regulisanje ljudskog.ponaanja. Veliki mozak, ko.ii se vremenom razvio
kod ljudi, doveo je do stvaranja alternativnog niza kulturnih kodova koji reguliu
ponaanje, to je pitanje o uticaju biologije na ljudsko ponaanje uinilo suvinim. Poto
su ljudi mogli da stvore kulturu stekli su sposobnost da izgrade niz razlicitih sistema
informacija za kontrolisanje ponasanja, interakcija I obrazaca drustvene organizacije, koji
po svom znacaju uveliko nadmasuju bilo kakav direktan uticaj bioloskih karakteristika na
ponasanje.
Mozak i emocije. Ljudska sposobnost stvaranja kulture veinom je smetena u
neokorteksu. Meutim, kao to sam ve napomenuo, i supkortikalni delovi mozga su
nesrazmerno rasli tokom evolucije hominida.. Sledstveno tome, ljudi su sposobni da
iskuse, iskati i protilrriae itav niz emocija, to ne bi bilo mogue bez proirenog skupa
centa.i-a za emocije, koje ponekad nazivamo limbikim sistemima, a koji su povezani sa
velikim neokorteksom. Ta sposoPnost za doivljavanje emocija verovatno je podjednako
vana za regulisanje naina ljudske interakcije kao i ktiltura. Pored toga, moralni kodovi
kulture, koji ljude upuuju na pravilno ponaanje, ne bi imali snagu kada ne bi bili
utemeljeni u emocijama.Ako ne bismo .oseali krivicu ili stid kad pogreimo, ili ako se
ljudi ne bi ljutili kad drugi prekre norme, kultura ne bi imala nikakav uticaj. U tom
sluaju.kultura bi vie liila na kakav prirunik za sastavljanje ili upotrebu predmeta i ne
bi bila u stanju da zae dublje, bukvalno u supkortikalni centar naih mozgova,.D.iti bi
uspela da nas privoli da se ponaamo na odreeili nain.
Mozak i vid. Ono to vidimo dok posmatramo svet predstavlja rezultat rada sistema u
mozgu. Zbog naeg primatskog naslea mozak je organizovan tako da funkcionie na
osnovu dominacije ula vida. Sva ostala ula su podreena ulu vida. Tako umreen
mozak omoguava ljudima da na vrlo istanan nain tumae gestove drugih ljudi,
pogotovo one emocionalne. Poto se drugima prilagoavamo uglavnom koristei ulo
vida, upravo zahvaljujui njemu moemo da usmerimo svoje delovanje. Takoe, poto se
prilikom tumaenja emocija mahom sluimo ulom vida, koje je uglavnom usmereno na
itanje izraza lica, vid postaje glavno sredstvo za uvrivanje drutvenih veza i
uzajamne privrenosti.
Mozak I jezik. Mozak cini stvaranje jezika mogucim. Oigledno je da govor olakava
interakciju, jer omoguava ljudima da precizno izraze misli. Osim toga, jezik omoguava
nastanak kulture zato to je sistem jezikih simbola - izgovorene i. napisane rei,
matematika, kompjuterski kodovi i drugi jezici" - neto na osnovu ega se kultura gradi ;
to ljudi koriste za organizaciju drutvenog ivota. Takode bi trebalo da dodam da je
govor posledica uticaja prirodne selekcije, koja je uticala na glasne ice, grkljan, jezik,
usne i miie koji ih sve opsluuju. Iako se ti organi ne nalaze u mozgu, sistemi u mozgu
ih pokreu. Kao to sam naglasio ranije. jezik je mogu jedino kao rezultat umreavanja
mozga ovekolikog majmuna u cilju obezbeivanja prevlasti ula vida.
102

Telo i kultura. Uspravan hod, kojim se oslobaaju ruke, predstavlja. Veoma vanu
sposobnost, pogotovo kada postoji i mozak koji je u stanju da stvara jezik i kulturu. Pored
toga, vetina zglobova naih ruku i aka, kao I osetljivo ulo dodira, omoguavaju
ljudima da prave orua, koja im slue za pravljenje zaklona i fizikih pomagala. Recimo,
zmija ne moe da napravi zaklon zato to nema ruke i noge, a ima i mali mozak.
Oslobaanje ruku omoguava pravljenje orua, to je vrlo znaajno za ljudska drutva, ali
I daje ljudima sposobnost da stupaju u interakciju na jedan sloeniji i suptilniji nain, jer
im omoguava da vide itava tela drugih ljudi. Zahvaljujui tome moemo da itamo
"govor tela"', tj. gestove koji prenose znaenja i da se putem .uzajamnih reakcija
prilagodimo jedni drugima ..
Ljudska biologija I bihevioralne sklonosti
Pol I ponasanje. Bioloki gledano, ljudi mogu biti mukog ili enskog pola, uz retke
izuzetke kad ljudi poseduju organe oba pola ili organe koji ne odgovaraju njihovom
genotipu. Najvei broj sociobiolokih argumenata tvrdi da kod ene postoji specifina
potreba, uslovljena mehanizmom prirodne selekcije, da obezbedi da se jedan mali broj
jajnih elija, koje njen organizam proizvede tokom ivota, oplodi spermom zdravih
mukaraca. ena se time osigurava da e se njena deca pravilno razviti i da e u odrasloj
dobi i sama da se reprodukuju (ime se njena polovina u genotipu deteta odrava u
genskom fondu). Sto se muskaraca tice, sociobioloki argumenti tvrde da mukarci imaju
uroenu potrebu da njihova obilna sperma pronae put do jajnih elija koje e oploditi,
omoguujui .time dalju reprodukciju. Najvei broj sociologa prigovara ovakvoj vrsti
argumenata. jer se oni koriste da bi se objasnilo sve- poev od nastanka porodice pa do
mukog promiskuiteta. Umesto toga, sociolozi podvlae da je pol kulturno razraen u
rodnim ulogama i da su drutvene strukture proizvodi kulturno indukovanih, a ne
genetskih kodova.
Ljudska drustvenost. esto se kae da su ljudi po prirodi drutveni." Ipak, nai
majmunoiiki roaci nisu tako drutveni, pogotovo ako ih poredimo sa majmunima.
Zastupnici ,stava da su ljudi veoma drutvena bia smatraju da postoje bioloki nagoni za
stvaranjem kolektiva, te da ljudi u grupi tee solidarnosti sa drugim ljudima i rado
pristaju da borave u grupama koje oblikuju i usmeravaju njihovo ponaanje. Naunici
koji smatraju da su ljudi sliniji svojim n:iajml!Ilolikim precima tvrde da je kolektivizam
vie oblikovan i usmeren kulturom nego to je genetski predodreen. Oni veruju da ljudi
poseduju .bihevioralne sklonosti ka slobodi, izboru, individualnosti I mobilnosti.
Reciprocitet. Postoje indirektni dokazi o postojanju sistema u mozgu koji se staraju za to
da. odno.si meu ljudima poivaju na uzajamnosti. odnosno reciprocitetu. Ljudi vode
racuna da li im drugi uzvracaju usluge. Ljudi razmenjuju I prihvataju reciprocitet.
Usmerenost na lice. Mogue je da fraza ,,lica se nikad ne zaboravljaju" ima bioloku
osnovu. Interakcije, a naroito one zzsnovane na emocijama I one koje dovode do
stvaranja drutvenih veza, vizuelno su utemeljene. Neki zbog toga tvrde da se ljudi raaju
sa sklonou da obraaju panju na lica drugih budui da se na licu emocije najvie

103

oitavaju. ljudi imaju bioloku sklonost da primeuju lica, usred.srednju se na njih i

pamte ih, ba zato to se prilikom interakcije licem u lice ispoljavaju emocije koje su
vane za stvaranje i unapreenje solidarnosti.
Usmerenost na emocije. Poto su emocije glavni cinilac koji omoguava stvaranje
drutvenih veza mogue je da je prirodna selekcija, pored toga to je uveala ljudske
oseajne sposobnosti (time to je proirila i umreila supkortikalne zone mozga) takoe je
dovela do razvoja sklonosti kod ljudi da primeuju i tumae emocije kod drugih kako bi
se razumeli I zasnovali uzajamne odnose ili barem uskladili ponasanje.
Racionalnost. utilitaristike teorije tvrde kako su ljudi racionalni u tom smislu da uvek
nastoje da pribave vie dobara nego utroenih sredstava. Neke varijnte tog pristupa istiu
da ljudi donose racionalne odluke kako bi maksimalno uveali dobit, odnosno uz to
manji utroak dobili to veu nagradu. Mogue je da je u procesu umreavanja ljudskog
mozga i priprem_anju za veu en1ocionalnost poveana racionalnost predstavljala samo
nusproizvod. Proireni emocionalni kapaciteti doneli bi ljudima veu racionalnost zato
to je uz iru lepezu emocija lake proceniti dobit u odnosu na troskove.
Najvei broj naunika koji se bavi biolokom perspektivom ljudskog ponaanja prihvata
da ucenje i iskustvo utiu na to kako e se genotipi izraziti u fenotipima, kao i da iskustvo
i okolina u velikoj meri odreuju razvoj i sazrevanje fenotipa. Pored toga, najvei broj
biologa smatra da najvei deo ljudskog pona.anja treba razmatrati u svetlu moi kulture i
drutvene strukture da odrede sta e ljudi opaziti, nalliti i u ta e verovati, kao i to kako
e se ponaati. U isto vreme, treba prihvatiti injenicu da su ljudi ivotinje koje. su se
razvijale tokom pos!ednjih 60 mi!iona godina i koje moda imaju bioloki utemeljene
sklonosti ka uenju odreenih informacija i pojedinih oblika ponaanja.
Kultura
Ljudi, a u manjem stepenu i jedan deo ivotinja, mogu da urade zapanjujucee stvari:
sposobni su da posredstvom sistema znakova predstave razliite aspekte ivota. svoja
iskustva i praktino celokupno svoje okruenje. Kada ljudi postignu saglasnost oko
znaenja znakova, te znakove nazivamo simbolima. Recimo, rei koje sada itate
predstavljaju znakove (crne oznake na belom papiru) oko ijeg znaenja se slaemo.
Svaka re predstavlja jedan simbol. Te rei su organizovane u reenice, pasuse i
poglavlja. Svi oni su deo organizovanog sistema simbola.
One to vai za jezik vai za skoro sve to moemo da zamislimo. Zastave, krstovi,
stisnuta pesnica, uzdignut srednji prst, narilrteno lice, knjige, Biblija, raunarski
programi - sve su to znaci koji u sebi nose usaglaeno znaenje. Oni pripadaju sistemima
simbola jer nas upuuju na druge simbole i znaenja. Zahvaljujui ovakvim sistemima
simbola mi moemo da se seamo prolosti, budemo svesni sadanjosti i predvidimo
budunost. Bez zadivljujue sposobnosti da stvaramo simbole na svet bi se sastojao od
pukih utisaka - bili bismo zarobljeni u sadanjem trenutku i na ovom mestu. Umetnost,
muzika, matematika, ala, psovanje, itanje, vera u bogove I mnoge druge stvari koje
danas uzimamo zdravo za gotovo - ne bi postojale. ivot bi nam bio dosadan, siv,
ispunjen rutinom. Ali to ne bismo ,,znali", jer to ne bismo bili sposobni da izrazimo,
odnosno simboliki predstavimo.

104

Ljudi na kreativan nain stvaraju, koriste i menjajusisteme simbola, ulazei u interakciju

jedni s drugima, kao i sa okolinom. Sistemi simbola predstavljaju funkcionalni ekvivalent
bioloki utemeljenih kodova kod drutvenih insekata, zato to oblikuju drutveno
ponaanje i, to je najvanije, obrasce drutvene organizacije. Ukupan zbir ljudskih
sistema simbola jeste ono to sociolozi naelno nazivaju kultura. Ipak shvatanje culture
kao sistema simbola nije univerzalno prihvaceno. Postoje mnoge definicije culture. Neke
od njih vide kulturu kao zbir svih ljudskih tvorevina- simbola, materijalnih predmeta I
naina organizovanja. Kada se upotrebljava ova ira definicija ponekad se pravi razlika
izmeu materijalne kulture (fizikih predmeta) i nematerijalne kulture (sistema simbola i
drutvenih praksi).
Na svet je sastavljen od simbola i posredovan .njima. Praktino sve to iskusimo,
radimo, elimo i vidimo, vezano je za simbole. Da bismo razumeli sebe i drutvo u kome
ivimo neophodno je da dobro poznajemo kulturu. Simboli sainjavaju strukturu naeg
sveta, iako ne u onom obimu kao kod genetski programiranih mrava, pela i termita.
Simboli I drustvo

Simboli su posrednici nazeg prilagodjavanja na okruzenje, nase interakcije sa drugim

ljudima Meutim, simboli predstavljaju malo vie od pogodnog posrednika, Oni nam
takoe nalau ta da uradimo, kako da mislimo i opaamo. Kultura ne moe da nas sputa
kao to to genetske informacije ine mravima, pelama i termitima, ali nam ipak
donekle ograniava slobodan izbor. ak i jedan naizgled neutralan simboliki resurs, kao
to je jezik, u sebi nosi skrivenu poruku. Dakle, zbog jezikih razlika dolazi i do razlika u
opaanju, ponaanju i obrascima drutvene organizacij,kod ljudi koji govore hopi jezik i
onih koji se slue engleskim. Time dolazimo do zakljuka da se kultura retko kad koristi
kao neutralan resurs - ona predstavlja jedno ogranienje, a upravo taj ograniavajui
aspekt kulture.interesuje sociologe.
Sistemi simbola
Jezik

Jednu grupu simbolikih sistema inisistemjezikih kodova. On moe da se odnosi na

govorni jezik, pisani jezik, pa i na sloene matematike izraze i raunarske algoritme.
Osnovna vrsta jezikih kodova kojima se ljudi slue u velikoj meri e uticati na njihovu
organizaciju. Ukoliko se razviju novi jezici - .matematika, logika, raunarski algoritmi i
drugi simboliki kodovi - uveae se raspon moguih reenja koje populacija moe da
primeni kao odgovor na promene u okruenju, a priroda drutvenih odnosa meu njenim
lanovima, kao i priroda obrazaca drutvene organizacije, znatno e se izmeniti.
Tehbologija

Drugi osnovni kulturni sistem jeste tehnologija, odnosno organizacija znanja i iskustva o
tome kako se ovekovo okruenje kontrolie i kako se njime uprav1ja. Uporedo s
razvojem tehnologije iri se i obim drutva - uz razvijenu tehnologiju mogue je poveati
proizvodnju i ishraniti vee i sloenije organizovane populacije. Dakle, tehnologija je
jedan od osnovnih pokretaa ljudske organizacije. Kada se dovoljno razvije i ukrsti s

105

naukom i tehnikom tehnologija postaje nesavladiva kulturna sila koja transformie nase
ivote meusobne odnose i organizaciju.
Vrednosti

Ljudi su oduvek imali nekakvo shvatanje o tome ta je dobro a ta loe, prikladno ili
neprikladno, bitno ili nebitno. To su vrednosti. Kada se vrednosti organizuju u sistem
standarda ili kriterijuma za procenu moralnog znaaja i prikladnog ponaanja, one
sainjavaju vrednosni sistem. Vrednosti imaju jednu posebnu osobinu: one su apstraktne,
to znai da su toliko uoptene da se mogu primeniti na mrioge razliite situacije. Bez
tog.apstraktnog kvaliteta, koji nam omoguuje da vrednosti podesimo za primenu na
posebne situacije, ljudima bi bilo teko da se razumeju i usaglase, jer neki imali
zajedniki moralni standard za procenu svojih i tuih postupaka. vrednosti reguliu
drutveno ponaanje u svakom tipu drutvene strukture - susretu, grupi, organizaciji,
zajednici, institucionainom kompleksu i drutvu kao celini. Vrednosti utiu ne samo na
drutvene strukture; ve i na to kako ljudi tazmiljaju i delaju.

106

35. Kultura kod ne-ljudskih vrsta I sociobiologija zivotinja

Pitanje ivotinjske agresivnosti fasciniralo je evolucioniste sve od Darwinova vremena:
ustvari, ono je gotovo isto tako fasciniralo i pred-evolucione biologe, koji su tekom
mukom pokuavali harmonizirati prirodu "krvavih zuba I kandzi".
Posljednjih godina pitanja ivotinjske agresivnosti osvjetlila su i popularizirala djela tzv.
etiologa, ponajvie Kpnrada Lorenza. U njegovoj vanoj i s pravom najpoznatijoj knjizi,
O agresivnosti, Lorenz nadugako govori kako je tradicionalni stav prema agresivnosti,
kao neizbjenoj i krvavoj bitki na ivot i smrt -posebno kada se primijeni na sukob meu
ivotinjama iste vrste - potpuno pogrean.
Naravno da kada je rije o napadu lava na antilopu imamo borbu na ivot i smrt. No,
bitke meu ivotinjama iste vrste, koje su vrlo uobiajena vrsta ivotinjske agresivnosti,
posve su drukije. One ukljuuju jednu vrstu drutvene interakcije, a to je neto to nema
veze s ulogama rtve i istrebljivaa:Bitke su tu uvijek ograniene, ukljuuju ritual,
blefiranje, a divljatvo nije uvijek smrtonosno. tovie, ivotinja koja gubi u sukobu
esto daje znakove umiranja, pa pobjednik rie ide do kraja, do ubojstva.
Agresivnost meu lanovima iste vrste postoji zbog izbora najboljih ianova vrste, tako
da oni postaju zaliha za oplodnju u budunosti, jer interesima vrste najbolje slui ako
imaju najbolje lanove kao oditelje. Meutim, unitenje vlastitih lanova 1sto tako nije u
interesu vrste, posebno ako "slabiji" ukljuuju mlae lanove, tako da grupna selekcija
usavrava sve te ograniavajue mehanizme. "Okolina se dijeli meu lanovima vrste
tako da svi mogu postojati u skladu s ponuenim okolnostima. Najbolji otac, najbolja
majka izabiru se zbog koristi potomstva. Djeca se zbrinjavaju."
Lorenz I njegovi protivnici slau se da je agresivnost riisprostranjena, da je velik dio
agresivnosti genetski i uroen, pa ak i da je vei dio agresivnosti ogranien. Vrlo eSto,
sukob meuivotinjamane eskalira do totalnog rata, posebno ne na poetku. Meutim,
mnogi biolozi vrsto potiu Lorenzove.tvrdnje daje agresivnost meu lanovima iste
vrste gotovo univerzalne ali ograniene prirode.
Wilson, ivotinjsku agresivnost openito objanjavaju kao konkurenciju "za zajednike
resurse ili potrebe koje su u stvari ili potencijalno ograniene". Postoje samo ogranieni
izvori, a agresivnost omoguava da ivotinja dobije svoj dio ili vei. Budui da lanovi
iste vrste ele istu stvar, nije udo da unutar wste postoji konkurencija I agresivnost.
Nadalje, Wilson istie da se agresivnost moe mijenjati po potrebi. Kada su izvori
ogranieni, agresivnost raste ili pak ivotinje pokazuju druge vrste bizarnih ponaanja.
U prilog teoriji igara moemo ponajprije izraziti miljenje da su ti modeli sve usklaeniji
s dokazima o pravoj stvarnosti o agresivnim sukobima unutar ivotinjskih vrsta.
Teorija igara moe se primijeniti i na fenomen o kojem se puno raspravljalo - o
teritorijalnosti. Poznato je da kod mnogih vrsta ivotinja jedinke oznaavaju vlastiti
teritorij i to je jo zanimljivije, da ga drugi lanovi vrste uglavnom potuju,
Darvin je verovao da je polna selekcija dovoljno vazna da se promovise kao posebni
evolucioni mehanizam.
107

Kada uzgajivai izabiru, oni to ine zbog dva ~azloga: oni ili ele profit, kao to seljaci
ele ovce bogatije runom ili tee krave, iii pak ele ugodu, kao to golubari ele ljepe
golubove. Prvi cilj doveo je Darwina do prirodne selekcije, a drugi do spolne selekcije, ili
tonije, do dviju vrsta spolne selekcije: bitke mujaka i enskog izbora. Analogijom s
uzgajivaima, Darwinje tvrdio da se katkada mujaci bore za enke, pa dobivamo
evoluciju mujaka s napadakim orujima usmjerenim prema drugim mujacima iste
vrste. Analogijom s uzgajivaima lijepih ivotinja, Darwin je tvrdio da enke katkada
biraju mujake i tada dobivamo evoluciju mujaka s. lijepim karakteristikama, koje su
usmjerene prema enkama njihove vrste ...
Sada u igru ulazi pojam roditeljske investicije. Oba roditelja, muki i enski ele stvoriti
potomke. Meutim, netko mora nositi bebu. Ako jedan roditelj moe prebaciti taj posao
na drugoga, utoliko bolje (s evolucionog stajalita), Jer taj roditelj moe sada slobodno
traiti drugog partnera, s kojim bi mogao stvoriti jo vie potomaka. No, naravno i drugi
roditelj eli uiniti isto i tada se postavlja pitanje: tko u toj_ igri moe vie izgubiti?. Vrlo
je jasno daje to obino enka, koja je uhvaena u sljedeu dilemu: ona je investirala vie
maue, ona e morati napraviti najvie napora ako odlui zaboraviti svoje gubitke i
zapoeti ispoetka. I tako odmah imamo sukob interesa. Mujak eli enku oploditi i
pobjei drugoj; enka se eli oploditi, ali eli zadrati mujaka zbog pomoi ili
kompenzacije. I 'tako dobivamo razliite selektivne sile.
Roditeljski ulog se definira kao "bilo koji ulog roditelja u pojedinanog potomka koji
poveava anse za opstanak (i time reproduktivni uspjeh) toga potomka, uz odbitak cijene
roditeljske sposobnosti da uloi u druge nasljednike. "Veliki roditeljski ulog je onaj koji
smanjuje sposobnost roditelja da investira u druge potomke. Svaki pojedinac ima
odreenu koliinu roditeljskog uloga na raspolaganju i kada obratimo pozornost na tu
koliinu, moemo izraditi neku vrstu prosjene investicije po nasljedniku za pojedinca.
Roditeljski ulog odnosi se na sve napore koje organizam ulae u svoje potomstvo. To
ukljuuje gradnju gnijezda, brigu nakon roenja ltd. Zbog razlika meu gametama i u
psiholokim osobinama (poput enke sisavca koja nosi embrio), to obino znai da enke
doista jesu spol koji ograniava izbor, ali u nekim posebnim okolnostima uloge se mogu
obrnuti. Recimo, kod nekih vrsta riba mujaci grade gnijezdo, brinu se za mlade itd. U
tom su sluaju mujaci faktor ograniavajueg izbora. Kao to predvia teorija, pokazuje
se da meu enkamapostoji konkurencija za mujake i mehanizmi prilagoavanja koji
pomau enkama u njihovoj borbi.
Selekcija deluje I na pol sa vecim ulaganjem. Ona moe djelovati tako da pomogne
dotinoj jedinki da uspjeno uzgoji najvei broj najkvalitetnijeg podmlatka. Kada
razmislimo o pojedinanim interakcijama lanova suprotnoga spola imamo barem dvije
mogue "strategije". Prvo, jedinka se moe izabrati zbog karakteristika koje joj
omoguuju da lanove suprotnoga spola prisile na vee investiranje u potomstvo negoli
to bi to inili inae. U drugom moguem sluaju, selekcija se zbiva prema
karakteristikama koje jedinki omoguuju kompenzaciju vlastitih gena genima lanova
drugoga spola, naime onima kojima e se najbolje istaknuti budui uspjeh njegovih gena.

108

enske reproduktivne strategije

U strategiji "domae radosti", enka mujaka prisiljava na bitno ulaganje prije kopulacije.
Kad do kopulacije doe, mujak se ve bitno "posvetio" enki, jer je morao izgraditi
gnijezdo, ekstenzivne je hraniti ili proi kroz elaborirani ritual udvaranja ili neto tome
slino. U biti, sada se mujaku vie ne isplati napustiti enku, jer e se kod sljedee enke
morati suoiti s jednako visokim zahtjevima kao i prvi put, to jest s jednakom koliinom
uloenog napora kao I prvi put. Umjesto rasipanja energije u pokuajima poveanja
apsolutnog broja zaete djece, njemu je sada u interesu prebaciti taj napor na potomstvo i
nadzirati sazrijevanje zaete djece.
Druga enska strategija je "he-man" (hi-men) strategijastrategija pronalaenja
mukarine. U najiem obliku ove strategije, enka odbacuje svaku nadu da e stei
mujaka koji e joj pomoi da uzgoji svoje mlade. Umjesto toga, enka sada trai
najbolje mogue gene za svoje potomstvo, ili manje metaforino, selekcija favorizira one
enke koje se sparuju s mujacima koji nose najkomplementarnije gene enkinima. I
obrnuto, selekcija favorizira mujake koji nose takve "dobre" gene. Zbog toga je za
mujake velika selektivna premija ako su jaki, poduzetni i slino, a za enke da budu
privuene tim kvalitetama. U enkinomje reproduktivnom interesu da i njezina djeca nose
takve kvalitete. Meutim, premda je kvaliteta poput poduzetnosti i agilnosti ope
vrijedna, to e proizvesti i osobine koje mujaku nisu posebno korisne. Pretpostavimo da
je neko obiljeje bilo korisno mujaku, ali se razvilo u krajnost, te sada to vie nije.
Unato tomu, to se obiljeje i dalje moe selektirati,jer se sada shvaa kao obiljeje
privlanosti, pa je i sama ta injenica vrijedna za majku, jer e tada njezini sinovi imati to
obiljeje i bolju ansu za reprodukciju.
Vilson pokazuje da u zelom zivotinjskom svetu nalazimo muzjake koji su odsutni kada je
potreban tezak rad sa decom, isto tako mnogo cesce nalazimo na muzjake koji su skloni
promiskuitetu.

Roditeljstvo
Individualna selekcija pretpostavlja da e jedinka pokuati maksimalizirati mogunosti za
reprodukciju vlastitih gena; ako to ne ini, njegove e gene odgurnuti geni onih
organizama koji to ine. Ako je rije o jedinki, djetetu dvaju roditelja, onda su interesi
roditelja i potomaka sukladni. Jedini nain da roditelji proire svoje gene jest pomou
svoje djece. Meutim, biti jedino dijete rijedak je fenomen uivotinjskome svijetu.
Obino e roditelj (radi jednostavnosti zadrimo se samo na majci) imati vie potomaka.
Roditelj eli maksimirati broj vlastitih gena, a potomak eli maksunirati broj svojih.
U poetnome razdoblju, interesi roditelja i djeteta sastoje se u tomu da roditelj ulae u
dijete. Isto vrijedi i za konano razdoblje, kada je takoer u interesu i roditelja i djeteta da
roditelj investira u brau i sestre. . Napokon, postoji i razdoblje u sredini. U roditeljskom
reproduktivnom interesu je tada da ulae u drugo dijete, pri cemu ce . prvo i dalje
dobivati dovoljno, sve dok ta briga ne postane znaajnija za drugo dijete. Drugim

109

rijeima, to je razdoblje izmeu vremena kada jedinica pomoi vie pomae drugome
djetetu, tj. bratu ili sestri, negoli prvome nasljedniku, ali kada ne prelazi u dvostruko veu
korist za brau i sestre, i vremena kada jedinica pomoi doista najmanje dvostruko
pomae drugome djetetu. U tome razdoblju moemo oekivati sukob izmeu roditelja i
djeteta. Jasno je da ovdje pretpostavljamo model u kojem dijete raste, dobiva sve manje i
manje pomoi po jedinici brige, i u kojemu mlai brat ili sestra dobiva puno vie od takve
brige.) S takvom se teorijom sve vie pribliavamo ideji srodnike selekcije i inkluzivne
sposobnosti. Kada bismo te stvari promatrali Sli; stajalita grupne selekcije, ne bismo
oekivali da doe do sukoba izmeu roditelj a i djeteta. Budui da su roditelj i potomak
lanovi iste vrste, selekcija bi tada harmonizirala elje roditelja i djece.

Altruizam
Altruizam znai raditi neto za nekoga drugoga. S biolokog stajalita, tonije, altruizam
znai pomagati tuim reproduktivnim ansama, premda to oito smanjuje vlastite anse.
Sociobiolozi su ponudili tri glavna moguca razloga za pojavu zenskog altruizma:
srodnicka selekcija, roditeljska manipulacija I reciprocni altruizam.
Srodnika selekcija zap'Oinje injenicom da smo svi mi meusobno srodni. To znai da
neke gene dijelimo s drugima, I budui da su nai geni izabrani upravo zbog njihove
sposobnosti da stvore karakteristike koje e omoguiti njihovu replikaciju, u naem je
reproduktivnom interesu da vidimo kako se oni koji dijele nae gene reproduciraju, jer i
oni kopiraj gene koje imamo i mi. Drugi nain da to kaemo je sljedei: prezivljavaju
samo oni geni koji se reproduciraju; hoe li do te reprodukcije doi izravno, ili preko
posrednika, ne igra nikakvu ulogu. No, u oba se sluaja tvrdi da je moda u naem
reproduktivnom interesu da imamo srodnike koji se reproduciraju. Ukratko, moda se
isplati biti altruistian prema srodnicima, jer e oni prenijeti kopije mojih gena.
Neki sociobiolozi, primjerice Alexander, tvrde da je do nekog oblika altruizma moglo
doi selekcijom, ne zbog toga to je u reproduktivnom interesu jedinke da pomogne
svojim bliskim srodnicima, ve zbog toga to je u interesu roditelja neke jedinke da ju
prisile da pomae, pri emu roditelji imaju mogunost manipulacije jedinke da ona tu
pomo doista i prui. Pretpostavimo da roditelj ima neki broj djece, recimo pet.
Pretpostavimo da je roditelju nemogue uzgojiti svu petoricu: tovie, ak i da se jedno
dijete ukloni, ne bi se moglo uzgojiti vie od tri od preostale etvorice. Pretpostavimo
meutim da je roditelj u poziciji da manipulirajednim dijetetom, tako da to dijete postane
altruist prema svojoj brai, te da e tako svo etvoro preostale djece preivjeti. U tom je
sluaju jasno da e selekcija jako favorizirati gen koji bi stvorio takvu roditeljsku
manipulaciju.
Isprva nam se moe ciniti da nema velike razlike. Izmeu roditeljske manipulacije i
srodnike selekcije. Meutim vana razlika postoji. U srodnikoj selekciji jedna jedinka
pomae drugoj jer je s njom srodna: druga jedinka proiruje gene prve. Kod roditeljske
manipulacije, jedna je jedinka prisiljena pomoi drugoj jedinki radidobrobiti tree. To to
prva i druga jedinka dijele gene posve je nenamjerna.

110

Reciprocni altruizam puno je dalekoseniji altruistiki mehanizam od prethodnih, jer se

on moe. zbivati izmeu posve stranih jedinki, pa cak i meu lanovima razliitih vrsta.
Jedinka pomae onima koji su pokazali spremnost da pomognu drugima, odnosno onima
koji nisu bili nespremni da pomognu drugima.
Razlika izmedju reciprocnog altruizma i altruizma srodnike selekcije jest u tome to u
prvom obliku oekujemo , za razliku od drugog, neki izravni povrat za vlastito
altruistiko ponaanje. U potonjemu sepovrat sastoji u tome da vidimo reproduktivni
uspjeh gena koje i sami dijelimo. (primer: ptice koje usta krokodilima).
Kultura
Koncept kulture je postao prilino nejasan u drutvenim naukama. Pokazalo se da je za
drutvene naunike nemogue da dou do definicije koja bi bila zadovoljavajua i
mogua za operacionalizaciju. Sve vei broj istraivaa koristi koncept kulture da objasni
diverzitet i kontinuitet ponaanja kod ivotinja. Dakle, problem sa definicijom kulture je
u tome to je po nekim definicijama ima samo ovek, a po nekim mnoge vrste. Postavlja
se pitanje da li je bolje koristiti iru ili uu definiciju. Ue definicije nam govore da
ivotinje nemaju kulturu i da su ljudi jedinstveni to je trivijalno, jer su sve vrste
jedinstvene. Prema tome, ire definicije su prikladnije za operacionalizaciju. Ipak, kako
doi do korisne iroke definicije kulture? Moemo sintetisati razliite definicije ljudske
kulture i izvui sutinu:
1. Kultura se gradi na socijalno nauenim i socijalno transmitovanim
informacijama. Ona se ne odnosi na nasleene genetske informacije.
2. Ove (socijalno transmitovane informacije) su osnova obrazaca ponaanja koji
su tipini za neku grupu i mogu varirati meu populacijama.
Dakle, kulture su oni obrasci ponaanja koji su tipini za neku grupu (zajednicu) i koji se
oslanjaju na socijalno nauene i transmitovane informacije. Kod mnogih ivotinjskih
vrsta, individue ue od drugih individua vetine, krike, pesme, informacije. U nekim
sluajevima je ovaj prenos informacija dovoljan da dovede do difuzije novog ponaanja i
odre specifine bihevioralne tradicije izmeu razliitih populacija iste vrste.
Koje ivotinje imaju kulturu? Postoje dve vrste odgovora na ovo pitanje, prvi su
zasnovani na eksperimentalnim dokazima. One ivotinje koje ispunjavaju uslove gore
navedene definicije: ljudi + neke vrste ptica, 1 ili 2 vrste kitova i 2 vrste riba. Druga vrsta
odgovora: ako kaemo da neke ivotinje imaju kulturu, a da je to zasnovano na naem
znanju o socijalnom uenju ivotinja, zakljuili bismo da stotine vrsta kimenjaka ima
kulturu. Pretpostavka da su vrste sa veom zapreminom mozga pametnije nije dokazana,
niti adekvatno testirana. Dakle, nije jasno da li je veliki mozak neophodan za kulturu.
Ako neke ribe poseduju kulturu, onda veliki mozak zaista nije preduslov. Takoe, postoje
podaci iz 7 najduih istraivanja o impanzama (151 godina posmatranja) koji nam
kazuju da postoje znatne kulturne varijacije meu populacijama i da je mogue
razlikovati 39 obrazaca ponaanja. Ovi dokazi idu u prilog tezi o kulturi kod impanzi. U
osnovi kulture kod ne-ljudskih ivotinja je, svakako, kapacitet za socijalno uenje.
Uenje koje je pod uticajem posmatranja drugih ivotinja interakcije sa njima. U situaciji
soc. uenja, onaj koji ui (ili prima informaciju) je posmatra, a onaj ko alje
informacije je demonstrator. Posmatra preko interakcije ui da izvodi isto ponaanje
koje demonstrator prikazuje i ako se ovo ponovi izmeu mnogih ivotinja, rezultat je
111

irenje bihevioralnih obrazaca i konformizma u populaciji. Moemo zakljuiti da je

dihotemija na ljudske i ne-ljudske kulture neopravdana, jer ne postoje samo 2 vrste
kulture ljudska i ne-ljudska.

112

36. Tabula rasa teorije ljudske prirode

"Prazna ploa"6 slobodan je prijevod srednjovjekovnoga latinskog termina tabula rasa to doslovno znai "izgrebana ploa". Obino se pripisuje filozofu Johnu Lockeu (1632. 1704.), iako je on zapravo rabio drugu metaforu. Locke se tu suprotstavlja teorijama:o
uroenim idejama koje tvrde da se ljudi raaju s matematikim idealima, vjenim
istinama i poimanjem Boga.
Tijekom prologa stoljea doktrina prazne ploe postavila je ciljeve mnogim drutvenim
znanostima. Kako emo vidjeti, psihologija je nastojala objasniti sve misli, osjeaje i
ponaanje nekolicinom jednostavnih mehanizama uenja. Drutvene su znanosti nastojale
proglasiti sve obiaje i drutvena ureenja produktima socijalizacije djece u okviru
kulture koja ih okruuje: sustava rijei, slika, stereotipa, uzora i mieta u kojima slijedi
nagrada, odnosno kazna.
Prazna ploa posluila je takoer i kao sveto pismo za politika I etika uvjerenja. Prema
toj doktrini, sve razlike vidljive meu rasama, etnikim skupinama, spolovima i
pojedincima ne proizlaze iz razlika u njihovoj prirodi, nego iz razlika u njihovu iskustvu.
Promijenite iskustvo - tako to ete reformirati odgoj, obrazovanje, medije i drutvene
nagrade - i promijenit ete ovjeka. Neuspjeh, siromatvo i asocijalne ponaanje mogu se
ublaiti; zapravo je neodgovorno ne uiniti to. A diskriminacija na temelju naizgled
uroenih osobina spola ili etnike skupine jednostavno je iracionalna.
Teoriju prazne ploe esto prate druge dvije doktrine koje su takoer dostigle status
svetinje u modemom intelektualnom ivotu. Naziv kojim se koristim za prvu od njih
obino se pripisuje filozofa Jeanu-Jacquesu Rousseau. Pojam plemenitog divljaka
nadahnut je otkricem autohtonih naroda u Sjevernoj I juznoj Arritrici, Africi i (kasnije)
Oceaniji. On iskazuje vjerovanje da su ljudi u svom prirodnom stanju nesebini,
miroljubivi i bezbrini I da su poasti kao to su pohlepa, tjeskoba i nasilje posljedica
civilizacije.
Hobs je govorio da je Levijatan kao princip vlasti nepotreban ako su ljudi plemeniti
divljaci.
Druga sveta doktrina koja esto ide rame uz rame s praznom ploom obino se pripisuje
znanstVeniku, matematiaru i filozofu Reneu Descarresu. I doktrina o duhu u stroju, kao i
doktrina o plemenitom divljaku, javila se dijelom kao reakcija na Hobbesa. Hobbes je
tvrdio da se ivot i um mogu objasniti u okviru mehanike. Descartes je odbacio ideju da
um moe funkcionirati na naelima fizike. Smatrao je da ponaanje, a pogotovo govor,
nisu niim uzrokovani, ve da ih ovjek slobodno bira. On je primijetio da se svijest, za
razliku od naeg tijela i drugih fizikih predmeta, ne moe dijeliti ni smjestiti u prostor.
Konstatirao je takoer da ne moemo sumnjati u postojanje naeg uma - tovie, ne
moemo sumnjati da mi jesmo na um - jer je sam in razmiljanja uvjetovan postojanjem
uma. Ali moemo sumnjati u postojanje naeg tijela, jer moemo zamisliti sami sebe kao
nematerijalne due koje samo sanjaju ili haluciniraju da imaju tijelo.
Doktrine prazne ploe, plemenito;: divljaka i duha u stroju - ili, kako ih filozofi nazivaju:
empirizam, romantizam i dualizam logiki su neovisne jedna o drugoj, ali se u praksi
6

prazna ploa, (nita u umu nije priroeno), plemeniti divljak (ljudi se raaju dobri, ali ih drutvo
iskvari) i duh u stroju (svatko od nas ima duu koja je posve neovisna o biologiji)

113

esto nalaze zajedno. Ako je ploa prazna, onda na njoj, doslovno govorei, nema naredbi
ni da se ini dobro, ni da se ini zio. Prazna ploa prirodno koegzistira :. s duhom u
stroju, budui da je ploa koja je prazna povoljno stanite za duh. Ako za kormilom stoji
duh, tvornica moe isporuiti stroj s najmanjhn moguim brojem dijelova. Duh moe
oitavati zaslone na upravljakoj ploi tijela i povlaiti poluge, bez potrebe za
sofisticiranim provedbenim programom, sustavom za navoenje ili procesorom. to je
manje kontrolirajueg ponaanja zasnovanog na mehanici, to treba manje mehanizma. Iz
slinih razloga, duh u stroju moe normalno opstati uz plemenitog divljaka. Ako se stroj
ponaa neplemenite, moemo okriviti duha koji je slobodnom voljom odluio poiniti zla
djela. Ne trebamo traiti greku u konstrukciji stroja.
Lokov nasledik Dzon Stjuart Mil usavrsio je teoriju ucenja nazvanu asocijalizacijom.
Prema toj teoriji, na praznoj ~u ploi ugravirani osjeti koje je Locke nazivao "idejama", a
moderni ih psiholozi nazivaju "osobinama". Ideje koje se uvijek iznova pojavljuju jedna
za drugom postaju meusobno povezane, tako da bilo koja od njih moe prizvati ostale.
Slini objekti u svijetu oko nas u umu aktiviraju skupove ideja koji se poklapaju. Na
Ji.rimjer, ako se osjetilima predstavi mnogo pasa, njihove zajednike osobine (dlaka,
lave, etiri noge i tako dalje) dre se zajedno i predstavljaju kategoriju "psa".
Kreator Biheviorizma Watson je nadarenost i sposobnost protjerao iz psihologije, zajedno
s ostalim nadrajima uma, kao to su ideje, vjerovanja, elje i osjeaji. Ti su pojmovi
s1"bjektivni i nemjerliivi, rekao je, pa su stoga i neprimjereni znanosti koja prouava
samo objektivne i mjerljive stvari. Bihevioristi su vjerovali da se ponaanje moe
protumaiti neovisno o ostatku biologije, bez obraanja panje na genetiko naslijee
ivotinje ili evolucijsku povijest vrste. Biheviorizam je imao veoma veliki uticaj ne samo
u psihologiji vec I u zivotu. Watson je cak napisao I prirucnik za odgajanje dece kojem je
savjetovao roditeljima da za svoju djecu uspostave strog raspored hranienja i da im
pruaju minimum panje i ljubavi.
Prazna ploa nije bila jedini dio slubene teorije koju su drutveni znanstvenici silom
uzdizali. Trudili su se takoer posvetiti i teoriju o plemenitom divljaku I duhu u istoriji.
Evo pet ideja iz kognitivne revolucije koje su modernizirale nae razmiljanje i
raspravljanje o umu.
Prva ideja: Mentalni svijet moe poivati na fizikom svijetu zahvaljujui pojmovima kao
to su informacija, komputacija i povratna informacija.
Druga ideja: Um ne moe biti prazna. ploa, jer prazne ploe ne ine
nita.- "U intelektu nema niega to prije nije bilo u osjetilima Barem neto u umu mora
biti uroeno, pa ak i ako se radi samo o mehanizmu zaduenom za uenje.
Trea ideja: Ogranien broj kombinatorikih programa u umu moe generirati
neogranien broj obrazaca ponaanja.-primer jezik. Jezik je isti primjer kreativnog i
promjenjivog ponaanja. Veina izgovorenih reenica sasvim su nove kombinacije rijei
koje nisu izgovorene nikada prije u povijesti ljudskoga roda. Ljudi su posve drugaiji od
lutaka koje govore jer je u takve lutke ugraena nepromjenjiva lista verbalnih reakcija. U

114

glavi mora postojati neto to je u stanju generirati ne bilo koju kombinaciju rijei, ve
samo one kombinacije koje su izrazito sistematine.-Comski
Cetvrta ideja: Univerzalni mentalni mehanizmi mogu biti temelj povrnih razlika izmeu
kultura.-primer gramatika jezika. Gramatike jezika su samo varijacije na istu temu.
Peta ideja: Um je sloen sustav sastavljen od mnogih dijelova u interakciji. Um je
modularan i mnogi dijelovi meusobno surauju kako bi stvorili tijek misli ili
organizirano djelovanje. U njemu postoje posebno definirani sustavi za obradu
informacija koji ignoriraju smemje, razvijaju vjetine uenja, kontroliraju tijelo,
prisjeaju se injenica, privremeno zadravaju podatke te pohranjuju pravila i provode ih
u djelo.
A ni fizika strnktura mozga nije prazna ploa. Sredinom devemaestog stoljea neurolog
Paul Broca otkrio je da nabori i vijuge modane kore ne zaokreu nasumce poput vijuga
otisaka pdta, nego da slijede prepoznatljivu geometrijsku shemu. tovie, raspored je tako
dosljedan u svakom mozgu da svaki nabor i vijuga mogu dobiti vlastito ime. Od tada su
neuroznanstvenici otkrili da je opa anatomija mozga - velicina, oblik, povezanost
renjeva i jezgara te osnovni plan modane kore- uvelike predodreen genima ve u
normalnom prenatalnom razvoju.
Razlika izmedju mehanizama koji teraju organizme na akciju u realnom vremenu I
mehanizama koji oblikuju strukturu organizama u evolucijskom vremenu dovoljno je
vazna da u raspravu uvedemo odredjene strucne termine. Neposredni uzrok ponasanja je
mehanizam koji upravlja ponasanjem u realnom vremenu. Primeri takvih uzroka su glad I
pozuda koji teraju ljude da jedu I vode ljubav. Krajnji uzrok je adaptivni razlog koji je
doveo do razvoja neposrednog uzroka. Tako su se zbog potrebe za hranjivim tvarima i
zmnoavanjein razvili nagoni gladi i poude.
Razlika izmeu neposrednih i krajnj;h uzroka jo je jedan dokaz da nismo samo prazne
ploe. Kad god ljudi tee za blagodatima kao to su zdravlje i srea, koje imaju smisla i u
neposrednom i u krajnjem uzrono- posljedinom ponaanju, ovjek bi opra'vdano
mogao zakljuiti da je um opremljen samo eljom za sreom i zdravljem te osnovnom
raunicom uzroka i posljedica koja ljudima pomae da dobiju ono to ele.
Um je stvoren tokom evolucije I zbog toga on ne moze biti prazna ploca.

115

37. Environmentalizam I hereditarizam

ERROR
LOADING

116

38. Reciproni altruizam, evolucija kooperacije i teorija igara

Haldane je pretpostavio da je poveanje grupne podobnosti proporcionalno broju
altruistikih lanova skupine; te je pgokazao kako moe doi do poetnog numerikog
poveanja gena za .altruizam ako je poetna frekvencija gena za altruizam do.voljno
visoka, odnosno ako je individualna teta dovoljno mala usporedimo li je s koriu grupe.
Haldane je zakljuio da se genetiki altruizam moe proiriti u populacijama koje su
podijeljene na dovoljno malena "plemena"; u tom bi sluaju jedan jedini mutant
predstavljao kritinu frekvenciju.
Evolucija reciprocnog altruizma
Varijabilnost reproduktivnog uspeha
Darwinje spolni odabir definirao kao (1) natjecanje jednoga spola za lanove suprotnoga i
kao (2) diferencijalni izbor kojim lanovi jednoga spola biraju lanove suprotnoga, te
tvrdio da to obino znai da se muzjaci meusobno natjeu za enke, te da enke izabiru
neke muzjaake, a ne neke druge. U bilo kojem drutvu relativno je lako tono pripisati
dijete biolokoj majci, ali element nesigurnosti prati svako pripisivanje djeteta
odreenome biolokom ocu. Podaci brojnih eksperimenata s natjecanjima kod Drosopile
pokazali su tri vane spolne razlike: (1) Reproduktivni uspjeh muzjaka varirao je puno
vie od enkinog. (2) Reproduktivni uspjeh enki, ini se, nije bio ogranien njihovom
sposobnou da privuku muzjake. (3) Reproduktivni uspjeh enki nije se bitno poveao
(ako se uope poveavao) nakon prve kopulacije, a nimalo se nije poveao nakon druge;
veina enki bila je nezainteresirana za kopulaciju vie od jednom ili dvaput. Kako su
pokazali genetiki markeri kod potomaka, muzjaci su gotovo linearno poveavali
reproduktivni uspjeh i sve su se vie parili. (Zakljuak tog pronalaskajest da mujaci nisu
skloni parenju s istom enkom dvaput.).
Bateman je dokazivao da se njegovi" rezultati mogu objasniti pozivanjem na energiju
koju svaki spol ulae u svoje spolne stanice. Kod monogamnih vrsta, mogli bismo
oekivati da reproduktivni uspjeh m~aka varira u skladu s enskim, ali uvijek post9ji
mogunost.prevare i razliite stope. enskog mortaliteta, a ti faktori poveavaju
varijabilnost mukog reproduktivnog uspjeha, a da pri tomu ne mijenjaju znaajno
varijancu enskoga.
Roditeljski ulozi po spolovima
Batemanov argument moe se prikazati u preciznijem i openitijem obliku, tako da
sistem parenja, recimo monogamija, i razmjer spolova odraslih jedinki postanu funkcije
jedne varijable koja kontrolira spolni odabir. Svakog potomka moemo smatrati ulogom
neovisno o drugim potomcima, pri emu poveani ulogujednogpotomka pod-razumijeva
smanjenje uloga u drugog. Veliinu roditeljskog uloga mjerim negativnim efektom na
roditeljsku sposobnost da investira u drugog potomka: veliki roditeljski ulog u jednog
potomka bitno smanjuje roditeljsku sposobnost da stvori drugoga. Ne postoji nuna
korelacija izmeu veliine roditeljskog uloga u nekog potomka i njegove koristi za
117

mladune. U nekoj danoj sezoni reprodukcije, ukupan roditeljski ulogjedinke moemo

definirati kao zbroj njezinih uloga u svakog potomka to ih stvori tijekom te sezone, i
moemo pretpostaviti da je prirodna selekcija favorizirala onaj ukupni roditeljski ulog
koji vodi do maksimalnog reproduktivnog uspjeha. Ako ukupni roditeljski ulog
podijelimo brojem jedinki koje je stvorio roditelj, dobit emo tipini roditeljski ulog neke
jedinke po potomku. Batemanov argument sada moemo preoblikovati na sljedei nain.
Budui da ukupni broj potomaka koje jedan spol vrste koja se razmnoava spolno mora
odgovarati ukupnom broju koji je stvorio drugi (i pod pretpostavkom da se spolovi ne
razlikuju ni po emu drugome osim u svom roditeljskom ulogu po potomku), onda e
spol iji je tipini roditeljski ulog vei od uloga suprotnoga spola, postati ograniavajui
izvor za taj drugi spol. Jedinke onoga spola koje investiraju manje natjecat e se
meusobno kako bi se parile s lanovima spola koji investira vie, jer jedin.lca prvoga
spola moe poveati svoj reproduktivni uspjeh investirajui:uspjeno u potomstvo
razliitih lanova ograniavajueg spola. Postupak spolne selekcije rukovodi se
relativnim roditeljskim ulogom spolova u njihovo potomstvo. Natjecanje za enke obino
karakterizira mujake jer mujaci obino ne investiraju gotovo nita u svoje potomke.
Tamo gdje se roditeljski ulog mujaka moe usporediti sa enskim, moemo oekivati da
e reproduktivni uspjeh mujaka i enki varirati na slian nain, a enski izbor nee biti
nita selektivniji od mukoga. Tamo gdje roditeljski ulog jako nadilazi enski (bez obzira
na to koji spol ulae vie u svoje spolne stanice), moemo oekivati da e se enke
meusobno natjecati za mujake, I da e mujaci biti selektivni u prihvaanju neke enke
za partnera. Kada muzjak ulae manje po tipinome potomku, tada e to initi i enka, ali
ako uloi vie od polovine onoga to investira enka (ili obrnuto), selekcija nee poticati
m~ako natjecanje za sparivanjem s vie nego jednom enkom, posebno ako se
nasljednici druge enke ne mogu izdvojiti i pripisati vie nego jednom mujaku.

Obrasci roditeljskog uloga

Vrste moemo klasificirati prema relativnoj roditeljskoj investiciji koju svaki spol ulae u
svoje mlade. U velikoj veini vrsta, jedini mujaki doprinos opstanku njihova potomstva
jesu njegove spolne stanice. Kod tih vrsta, enski doprinos oito u velikoj mjeri nadilazi
mujaki. Muzjak u svoje potomke moe ulagati na razliite naine. On moe svojoj
partnerici osiguravati hranu, kao to je to sluaj kod nekih kukaca, paukova i ptica. On
moe pronai i braniti dobro mjesto na kojemu e se enka hraniti, izlijegati jaja ili
odgajati mlade, kao to je to sluaj kod mnogih ptica
Kako bismo testirali roditeljski ulog svakoga spola koji kontrolira spolno odabiranje,
moramo potraiti vrste kod kojih je muki roditeljski ulog vei od enskog. Najbolji su
kandidati Phalaropidae i poliandrijske vrste ptica. Kod tih vrsta, roditeljski ulog enke
zavrava se im snese jaja; samo muzjak lei na jajima i brine se za mlade nakon
izlijeganja. Kod veine mon:ogamnih ptica, muki i enski roditeljski ulog je verovatno
usporediv. Postoje dokazi da kod nekih vrsta mujaci investiraju neto manje od enki.

118

Saradnja u prirodi
Ako se teorija bioloke evolucije temelji na borbi za ivot I opstanak najsposobnijih,
esto nailazimo i na primjere suradnje meu lanovima iste vrste, pa ak i razliitih vrsta.
Ako su pojedinci dovoljno bliski, altruizam moe pridonijeti reprodUkciji skupa unato
gubitku
pojedinca. Sukladno teorijskim predvianjima, gotovo svi oiti sluajevi altruizma, kao i
vei broj oblika suradnje, posebno u ljudi, pojavljuje se tamo gdje postoji bliska
povezanost, najee meu najbliim srodnicima.
Prosudba uspjeha suradnje
Teoretski, evolucija suradnje mogla bi se kategorizirati pomou odgovora na tri pitanja:

Prvo, pitanje otpornosti. Kakva vrsta strategije moe uspjeti u raznolikoj okolini
sastavljenoj od pojedinaca koji upotrebljavaju mnogo jednostavnije ili sloenije
strategije?
Drugo, Pitanje stabilnosti. U kakvim se uvjetima jednom uspostavljena strategija moe
oduprijeti promjenama?
Tree, pitanje poetne sposobnosti za ivot. Kako je uope mogue uspostaviti otpornu i
spibilnu strategiju u poetno nekooperativnoj okolini?
Rezultati kompjutorski simuliranog turnira pokazali su da je strategija suradnJe pod
imenom "milo za drago" izuzetno otporna. Ekolokom analizom utvreno je da se manje
uspjena pravila uklanjaju, pa je ta strategija opstala zahvaljujui upotrebi onih pravila
koja su se na samom poetku pokazala uspjenima. To pokazuje da suradnja utemeljena
na recipronosti moe djelovati u razliitim sredinama. No pitanje je moe li ona ostati
evolucijski stabilna, odnosno otporna na promjene, nakon to je prihvati i usvoji cijela
populacija. "Milo za drago" je zapravo evolucijski stabilna strategija samo ako za
interakcije izmeu odreenih jedinki postoji dovoljno velika veroptnost da e se nastaviti.
"Milo za drago" nije jedina evolucijski stabilna strategija. Naime, stabilna je i strategija
"stalno varaj" i to bez obzira na vjerojatnost odranja stalnih odnosa. I upravo se zato
postavlja pitanje kako je mogla nastati evolucijska tenja prema kooperativnom
ponaanju.
Kada organizam nema sposobnost ponovnog prepoznavanja jedinke s kojom je suraivao,
postoje i drugi mehanizmi koji to omoguuju. Jedan je od njih odravanje neprekidnog
dodira, to je osobito izraeno kod mnogih oblika suradnje meu lanovima razliitih
vrsta kako bi se ostvarila obostrana korist. Sposobnost prepoznavanja drugih vrlo je
vana za procjenu mogunosti irenja suradnje. Sposobnost prepoznavanja znakova koji
omoguuju procjenu trajnosti suradnje vana je i za odluivanje o njezinu nastavljanju ili
prekidu. Nastavljanje suradnitva, ako nema trajnu perspektivu, moe doi u pitanje bez
obzira na njegovu trenutnu vanost.

119

Evolucija kooperacije
Ljudi se uglavnom najpre brinu za sebe i svoje blinje, ali pored toga znamo da postoji
saradnja i da je naa civilizacija izgraena na njoj. Ali u situaciji u kojoj svaki pojedinac
tei egoistinoj inicijativi, kako se moe pojaviti saradnja?
Najpoznatiji odgovor je dao Tomas Hobs u knjizi Levijatan, i taj odgovor je bio
pesimistian = pre nastanka vlasti u prirodnom stanju dominirao je problem egoistinih
pojedinaca koji su se grubo takmiili, tako da je ivot bio usamljen, jadan, gada, brutalan
i kratak.
Osnovni problem nastaje kada zadovoljavanje vlastitih interesa svakog uesnika vodi do
vrlo loeg rezultata za sve. Kako bi se to razumelo na pravi nain, potreban je put kojim
emo predstaviti ono to je zajedniko tim situacijama, a to je poznata igra
zatvorenikova dilema.
Poetna pria govori o dvojici uesnika u zloinu koji su uhapeni i koje ispituju
odvojeno. Svaki od njih moe opteretiti drugog priznavajui zloin, kako bi mu smanjili
kaznu. Ali ako obojica priznaju, njihovo priznanje nije posebno vredno. S druge strane,
ako obojica sarauju, tj. odbijaju priznati zloin, sudija ih moe osuditi samo za neznatan
prekraj. Pretpostavimo li da nijedan igra nema moralnih dilema ili strahova da e drugi
progovoriti, rezultat moe oblikovati zatvorenikovu dilemu.
Zatvorenikovu dilemu su 1950. godine otkrili Melvin Dreer i Meril Flod, a Albert Taker
joj je dao ime.
Zatvorenikova dilema je uobiajena u svemu, pa bi bilo korisno znati kako da se
ponaamo u takvoj situaciji. Najbolja strategija, delimino, zavisi od toga ta e suigra
najverovatnije uiniti. Takoe, ono to e on verovatno uiniti, zavisi od toga ta oekuje
da emo mi uiniti.
Potreban je nov pristup u prouavanju zatvorenike dileme, i u tome moe pomoi
kompjutersko takmienje. U tom takmienju svaki uesnik upisuje program koji sadri
pravilo za izbor kooperativne ili nekooperativne odluke u svakom potezu. Pozvani su
profesionalci iz pet naunih podruja, koji su eksperti u teoriji igara. Svaka igra se
sastojala od 200 poteza; svaki igra bi dobio 3 boda za saradnju, 1 za prevaru. Ako je
jedan prevario, a drugi saraivao, prevarant bi dobio 5 bodova, a onaj ko je saraivao 0.
Milo za drago program profesora Anatola Rapoporta je pobedio na takmienju, bio
je najjednostavniji i najbolji program (pobednika strategija). Milo za drago poinje
kooperativnim izborom, a nakon toga deluje onako kako je suigra igrao u prethodnom
potezu. Pravilo milo za drago osveuje se samo u potezu nakon prevare, a potom
oprata za tu prevaru. Nakon kazne, za njega je prolost pokopana. Ova strategija je
prijateljska, jednostavna, nedvosmislena, u stanju opratati, pazi na poteze saigraa.
Od svih pravila, najbolje je prolazilo ono koje je najmanje pratalo; to pravilo je nazvano
osvetnikim Fridmanom on nikad ne vara prvi, ali kad ga jednom prevare, vara u
svim sledeim potezima.
Pravilo Joss lukavo pravilo koje pokuava pobediti uz povremene prevare;
pohlepno, eksploatie saigraa, vara 10 % vie.
Rezultat ovog takmienja 4 jednostavna predloga kako dobro igrati u trajnoj,
ponovljenoj zatvorenikoj dilemi:
1. ne budi zavidan

120

2. budi dobar
3. ne pravi se suvie pametan
4. praktikuj uzajamnost (reciprono odgovaranje na saradnju i prevaru)
Teorija igara i biologija
Doprinos teorije igara na biologiju:
1. probabilistiki tretira mogunost da dve jedinke ponovo stupe u interakciju. To
omoguava objanjenje odreenih specifino biolokih procesa kao to su starenje i
teritorijalnost.
2. omoguava razumevanje cele hronologije evolucije saranje. Evolucija saradnje ne
razmatra samo konanu stabilnos neke strategije, ve i njenu pogodnost u okolini kojom
dominiraju pojedini koji ne sarauju.
3. aplikacije ukljuuju interakciju ponaanja i na nivou mikroba. To e nas dovesti do
objanjenja hromine i akutne faze mnogih bolesti, kao i genetskih poremeaja poput
Daunovog sindroma.

121

39. Poreklo etike

U svakoj kulturi prihvaene dunosti se sukobljavaju pa su, da bi posredovali izmeu
njih, potrebni dublji i optiji principi. Ljudi tragaju za. smislom datih razliitih pravila. i
nastoje da odmere njihovu meusobnu snagu. Ovo traganje ih esto primorava da streme
ka jo optijim principima, ka vrhovnom sudiji ka smislu morala kac celine.
Da bi mogli da odgovorimo zasto se pokoravamo pravilima etike moramo prvo da
zamislimo kako bi izgledalo drustvo bez tih pravila I kako su ona nastala?!
U naoj sopstvenoj kulturi, uglavnom su prihvaena dva temeljna odgovora. Jedan dolazei prevashodno od Grka I Hobsa- etiku objanjava prosto kao sredstvo egoistike
promiljenosti: njegov prvobitni mit je drutveni ugovor. Ovaj mit preeticko ljudsko
stanje vidi kao stanje usamljenosti; izvor svih nevolja je u tome to su ljudi poeli da
opte jedni sa drugima. Hobs govori da je sukob svih protiv svih neizbezan.
Drugo, hriansko objanjenje moral tumai kao nae nastojanje da svoju nesavrenu
prirodu uskladimo sa bojom voljom. Njegov prvobitni mit je pad covekov, koji je
proizvela nesavrenost nae prirode, na nain kako je to opisano-opet simboliki-u knjizi
postanja.
Privlacnost egoizma I drustveni ugovor
Shvatanje da je etika u stvari samo ugovor, zasnovan na egoistikoj promiljenosti, doista
je mnogo jednostavnije, ali upravo zbog toga i jeste nepodobno da bude objanjenje za
stvarnu sloenost etike.
Singer navodi dva razloga zbog kojih moral ne izrasta samo iz proracuna sebicnih
interesa. Prvi poiva na oiglednoj ljudskoj mani. Ljudi prosto nisu toliko promiljeni ili
dosledni, koliko bi to ovo objanjenje implikovalo.
Drugi je podjednako opte poznat obim ljudskih dobrih osobina. Ljudi koji nastoje da se
pristojno ponaaju esto su pokrenuti sasvim razliitim vrstama motiva, koji direktno
slede iz uvianja potreba drugih.
Moralni cinjenicki argument
Pseudo-darvinistiki mit7 sadri bar onoliko emotivne simbolike savremenih ideologija, i
bar onoliko zalaganja za ograniene, savremene, socijalne ideale, koliko se moe nai u
njegovom prethodniku, prii o drutvenom ugovorom.
On se od savremene nauke razzlikuje u dve tacke:
1- preterano dramatizovano shvatanje borbe- organizmi ipak vise teze saradnji u
odnosu na konflikt.
2- Snazno prenaglasavanje uloge coveka u procesu evolucije- covek ipak nije na
vrhu piramide kao sto je predlozio Lamark.
7

Ideja evolucije kao postupka produzenja svih vrsta preko opstanka najsposobnijih, u neprestanoj
bezobzirnoj borbi izmedju jedinki.

122

Dualisticke mastarije
Ova pitanja dobijaju na teini kada se ima u vidu opteprihvaeno stanovite po kome
naa vr.sta proizlazi iz onih vrsta koje oznaavamo kao ivotinjske. U naoj kulturi
granica izmeu nae i drugih vrsta shvata se kao granica moralne oblasti, pa su, u cilju
zatite ove granice, stvarane metafizike doktrine. Za razliku od budista, hriani
smatraju da dua, sedite svih sposobnosti kojima se ponosimo, pripada samo ljudskom
biu. Svako naglaavanje slinosti izmeu nae i drugih ivih vrsta smatra se
degradacijom, jer nagovetava da je naa duhovnost u stvari samo skup animalnih
reakcija. Ovo shvatanje animaliteta, kao principa koji je sasvim stran duhu, vrlo je staro i
esto se upotrebljava da dramatino prikae psiholoke sukobe kao borbu izmeu vrlina i
ivotinje u oveku.
Monistiki pristup ima veliku tekou u shvatanju kako ljudska bia stvarno mogu da se
razviju iz
ne-ljudskih ivih bia. Nevolja je u tome to se ove ivotinje shvataju kao simboli antiljudskih snaga, esto kao ovaploeni poroci (vuk, svinja, gavran). Dok se ovo shvatanje
ne dovede u pitanje, nama ostaju samo dve alternative - ili obeshrabrujue,
reduktivistiko shvatanje oveka kao nita boljeg od drugih ivotinja ili isto onostrano
shvatanje ljudi kao duhova, koji su tokom evolucionog procesa ubaeni u tela od kojih se
potpuno razlikuju. Odatle dolaze i dve jednostavne ranije pomenute ideje o poreklu etike.
Po modelu drutvenog ugovora, sva su iva bia egoisti, a ljudska bia se meusobno
razlikuju samo po svojoj kalkulativnoj inteligenciji. Oni su samo prosveeni egoisti.
Nasuprot tome, prema religioznom shvatanju umetanje due u telo je jednim potezom
uvelo ne samo inteligenciju, ve i veliko mnotvo motiva, od kojih su veina altruistiki.
I danas je, ak i meu nereligioznim misliocima, esto prisutno snano naglaavanje
ljudskih sposobnosti koje ih u tolikoj meri smatra razliitim od ivotinjskih da za njihovo
objanjenje zahteva razliiti i van-zemaljski izvor. I stvarno, ponekad se vrlo ozbiljno u
pomo prizivaju nauno-fantastina izvoenja ljudskog porekla sa neke udaljene planete.
Preimucstvo etologije
Drutvene osobine kao to su roditeljska briga, saradnja prilikom dobavljanja hrane,
uzajamna ljubaznost, jasno pokazuju kako ivotinje nisu gruba stvorenja, iskljuivi
egoisti, ve su to bia sa razvijenom jakom motivacijom koja je neophodna da se
obrazuje i odri drutvo. Uzajamno doterivanje, uzajamno ienje od parazita i
uzajamna zatita su uobiajene aktivnosti meu pticama i drutvenim sisarima. Ove
osobine oni nisu stvorili upotrebljavajui sebini i promiljeni proraun, koji pria o
drutvenom ugovoru vidi kao nuan mehanizam. Vukovi, dabrovi, avke i ostala
drutvena bia, ukljuujui i nae srodnike meu primatima, nisu svoja drutva izgradili
upotrebom takvog lukavog prorauna. Oni su sposobni da ive zajedno, a ponekad i
sarauju na znaajnim zadacima lova, izgradnje, uzajamne zatite i slino, prosto zato to
su po svojoj prirodi skloni da vole jedni druge i da jedni drugima veruju. Portvovana
briga za mladunad, koja esto ukljuuje i sopstveno gladovanje, vrlo je rairena i
123

ponekad nju, pored roditelja, pokazuju i ostali lanovi drutva (ovo se moda moe
shvatiti kao prvobitna osnova morala).
Dve primedbe
Pre nego to ispitamo vezu izmeu prirodnih dispozicija i ljudskog morala, neophodo je
da razmotrimo dve mogue ideoloke primedbe na ovo shvatanje. Postoji bihejvioristika
teza da ljudska bia, koja su roena neispisani list papira, nemaju uroene sklonosti i
socio-biologistika primedba da drutvene sklonosti, dodue, postoje, ali da su u
odreenom smislu sebine:
po miljenju autorke, bihejvioristika teza je oigledno preterivanje; ideja
isto pasivnog deteta, koje nema nijedan motiv, nije nikad imala smisla
to se tie sociobiologije, problem je u nainu izraavanja; socio-biolozi
re sebian upotrebljavaju navrlo neobian nain, da oznae grubu
promociju gena; oni kau da osobine koje se kroz evoluciju stvarno
prenose, moraju da budu u stanju da obave zadatak, to je tano; meutim,
centralno znaenje izraza sebian je negativno, da se ne brinemo jedni
za druge.
Drutvenost, sukob i poreklo morala
Prema Darvinu, odnos uroenih socijalnih motiva i morala bio bi nalik odnosu
prirodne radoznalosti prema nauci ili prirodnog divljenja prema umetnosti. Prirodna
sklonost sama po sebi ne stvara pravila u stvari, u bezgrenom stanju pravila ne bi ni
bila potrebna, ali u naem stvarno, nesavrenom stanu, ove sklonosti se sukobljavaju
jedna sa drugom ili sa nekim drugim jakim i vanim motivima. Kod ne-ljudskih ivih
bia ovi konflikti se reavaju preko drugostepenih prirodnih sklonosti, ali bia koja kao
mi tako mnogo razmiljaju osvom i o tuim ivotima, moraju ove konflikte da pomire
tako da njihov ivot i dalje ostane umna i koherentna celina. Da bi ovo postigli, mi
uspostavljamo prioritete izmeu razliitih ciljeva, a to znai prihvatanje trajnih principa
ili pravila. Darvin zakljuuje da su i razumna bia prirodno pokuala da stvore pravila
koja e zatititi prioritet prve grupe. Stoga misli da bi svaka ivotinja koja ima svoje
drutvene nagone, neizbeno, stekla moralno ulo ili savest, ako bi njene intelektualne
snage dostigle ljudski ili priblino ljudski nivo. Tako socijalni instinkti prvobitni princip
moralne konstitucije uz pomo aktivnih intelektualnih sposobnosti i posledica navike
prirodno vode zlatnom pravilu po kome sve to hoete da ine ljudi vama, tako inite i
vi njima, a to lei u samom temelju morala.
Problem pristrasnosti

124

Mi tezimo da zadovoljimo potrebe nama bliskih srodnika I prijatelja, pre nego sto
uzmemo u obzir potrebe nama daljih ljudi. Normalno je da mnogo vise paznje I energije
posvecujemo bliskim nego ljudima sa kojima nismo bliski.
Sklonost ka reciprocitetu bi bila moguca samo kada bi imali posla sa proracunatim
egoistima. vraanje dobrih dela onima koji su ih prethodno uinili moglo da bude samo
razborita razmena. Ali opet, u svim postojeim ljudskim moralima ove se transakcije
pojavljuju u sasvim razliitom svetlu, ne samo kao osiguranje za budunost, ve i kao
prikladna zahvalnost, koju dugujemo za ljubaznost pokazanu u prolosti i kao neto to
prirodno sledi iz ljubavi koja je prati. Nema razloga da ovo ne vai i za druga socijalna
bia.
Sasvim je tano da ove ograniavajue sklonosti treba da budu - a one to postepeno i
postaju - sistematski ispravljane, kroz prihvatanje irih dunosti koje se razvijaju uporedo
sa
irenjem morala. Ovo irenje je, meutim, svakako doprinos ljudskog razuma, koji
uspostavlja institucije I iri drutvene horizonte. To nije i ne moe biti zamena za same
prvobitne sklonosti. Odreena uskogrudost u ovim sklonostima treba da se oekuje, jer su
one tokom evolucije bile u funkciji revnosnog i portvovanog staranja za sopstveni
podmladak.
Konflikt je ono to moral ini nunim- i da ga neko bezgrene, harmonino stanje ne bi
zahtevalo. Ako je ovo tano, onda zamjsao imoralizma, kao predloga za oslobaanje
od morala, bi svakog na neki nain oslobodila od konflikta. Sve dok se ovo ne uradi,
nama su potrebna pravila prioriteta, ne zato to drutvo ine blaim, niti zato to ga
uopte omoguuju, ve zato to dublje izbegavaju individualno padanje u stanje
bespomone i sukobima ispunjene zbrke. U nekom smislu ovo je poreklo etike
Moral zahteva ne samo sukobe, ve i volju i sposobnost da se traga za njihovim
zajednikim reenjem. Isto kao i jezik, i on je izgleda neto to moe da se pojavi samo
meu biima koja su po prirodi drutvena.

125

40. Etika u drustvima malog obima

Drutvo malog obima je ono koje ima nekoliko hiljada ili ak samo nekoliko stotina
lanova. Njegova tehnologija, uglavnom ili potpuno ne-industrijska, usmerena je ili na
proizvodnju namenj enu potronji u okviru da tog drutva, ili na lov I sk.-upljanje
plodova. Nema izolova."l.ih drutava, ali ova drutva malog obima tee samodovoljnosti
i oslanjaju se na sebe vie od drutava naeg tipa, koja su obimna i povezana sa drugim
drutvima. Njihovi drutveni odnosi su mnogo upotpunjeniji I prisniji od naih; ljudi se
jedni prema drugima odnose preko ireg obima socijalnih uloga, to zahteva od njih
usklaenije oblike ponaanja. Svaki odnos ima iri obim funkcija nosi vei teret - i
njegovo stanje ili uslov su mnogo vaniji nego to je to sluaj sa naim drutvom, u kome
su mnogi odnosi funkcionalni i bezlini.
Odnosi nisu statiki, nego su dinamiki i koordinacija njihovih procesa zahteva mnoge
tehnike, vetine, a takoe i usmeravanje. Kao sredstvo za procenu nekog ponaanja kao
dobrog ili ravog, drutveni, etiki i moralni sistem prua neka usmerenja. Institucije
drntava malog obima, zadravajui svoju vieciljnu i mogostranu prirodu odnosa, su
takoe prilagodljive I nespecijalizovane i istovremeno slue mnogim funkcijama.
Njihova etika je relativno difuzna. Ona se ne moe nai formulisana u jedinstvenom
uenju, niti nuno utvruje vrednosti i principe.
Na sopstveni moral je duboko usaen u nama i nije lako prevazii etnocentrike
predrasude kada se susretnemo sa ponaanjem koje,primafaciae, kri ovaj moral. Prvi
antropolozi su reagovali odbacujui divljake kao nemoralne ili, u najboljem sluaju,
kao amoralne i slepe robove obiaja. Potonja istraivanja su pokazala pogrenost ovog
shvatanja, ali je postojala tendencija da se njihov moral shvati samo kao deo njihove
religije. Kao to sa.'U pomenuo, a vratiu se opet na to, etika drutava malog obima se ne
moe lako izdvojiti iz mase pravila i propisa koji reguliu ponaanje njihovih lanova.
Uglavnom iz pokuaja da se shvate zaviajne epistemologije i logike, dolo je do
postepenog uvianja kako su u kulture drutava malog obima ugraeni vrlo razvijeni
moralni I etiki sistemi.
Kultura je nauene ponaanje (i njegovi proizvodi), kome se pridaje drutveni smisao.
Smisao je neto proizvoljno; ono to je, mehaniki posmatrano, isto ponaanje, u
razliitim drutvima e dobiti razliit smisao. ak u istom drutvu smisao se menja sa
kontekstom. Moralno znaenje nekog ponaanja u odreenom drutvu je snano
uslovljeno kulturom.
Da li neko drutvo ima moralni sistem, moemo ustanoviti ako u njemu postoji shvatanje
vrednosti koje se izraavaju kao principi na koje se moemo pozivati u usmeravanju
drutvenog ponaanja (tj. onog ponaanja koje ima smisao i znaenje za druge) preko
njegove procene kao dobrog ili ravog. Merena ovim kriterijumom, sva poznata drutva
imaju neki etiki sistem. Nije neophodno da se principi uvek uspeno primenjuju, niti je
neophodno da se sudovi uvek pocl.udaraju. Dovoljno je da oni o kojima je re imaju
zajedniko shvatanje vrednosti i njihovog znaenja.

126

U drutvima malog obima institucije su mnogostruke, istovremeno obavljaju vie

funkcija i, poto imaju visok stepen meusobne zavisnosti, ne mogu se lako odvojiti
jedna od druge. (U takvim drutvima ekonomska razmena moe da se vie ceni zbog
svog drutvenog ugleda, nego zbog dobitka koji donosi). Moralni sistem takvog drutva
ne moe da se nae u jednom lako uoljivom, usklaenom misaonom sklopu. Kao
kategorija miljenja, moralni sistem je na proizvod, kao to je to I filosofija. Prisustvo
pojmova dobar i zao moe biti znak postojanja moralnog sistema, ali njegov sadraj nee
nuno biti jedinstveni entitet.
Drustvenost je univerzalna ljudska osobina.
Jedan oigledno nuan uslov stabilnih odnosa' u svakom drutvu jeste da ono to je
nekome dato ili uinjeno, treba i da se vrati. Ono to se menja od drutva do drutva jesu
vektori reciprociteta i metodi procene dobara, usluga i drugih vidova uzvraanja, na
primer, emotivnih odgovora koji konstituiu razmenu. Iako se ini daje uzajamnost
univerzalna vrednost iz koje se izvode brojni principi, nisu sve vrste uzvraanja nuno
ukljuene u drutvenu shemu etike i morala. Nekim formama ili kontekstima pripisuje se
isto ekonomsko, politiko ili pravno znaenje. Ova distinkcija je manje zajednika u
drutvima malog obima. Odnosi u drustvima malog obimaq su mnogo vazniji nego sto su
to uglavnom povrsna poznanstva.
Ljudi su u stanju da svoje odnose uredjuju od slucaja do slucaja ili da ih uskladjuju sa
datim stanjima.
Politika javnih poslova u svojoj raspodeli moci I privilegija nije bila nicije pravo.
Politiki proces se sastojao iz niza odluka koje su konsensusom donosili svi punoletni
lanovi zajednice, zajedno sa starijim maloletnicima. Konsensus nije ni jednoglasnost, ni
volja veine; on je pristanak na stav onih koji su doneli odluku. U takvom sluaju cela
skupina odluuje u kom pravcu treba da se ide ili koje stanovite treba da se
prihvati.Desavalo se da zelje jednog clana odnesu pobedu nad zeljama ostalih.
Moral I etika imaju privatni I javni zadatak, privatnu I javnu upotrebu da napadaju, brane
I procenjuju neko ponasanje. (primer muza I zene preljubnice)
Zdravi odnosi pomau da se izbegnu veliki sukobi; moemo biti potpuno sigurni, da e
odreena vrsta ponaanja biti dobro prihvaena, a da e neka druga izazvati antagonizam.
Neki konflikti su mogli da se ostave samim protivnicima da ih ree. Nasilje je bilo
uglavnom verbalno, sa povremenim lakim udarcima pesnice ili komadom drveta za
ogrev. Fiziko nasilje izvan ovih granica bilo je sramna i strana stvar.
Presuda prekrsiocu se nikada nije izrazavala kroz otvorenu osudu ili odbacivanje
prekrsioca. To je odlika svih malih zajednica.
U drutvima malog obima, sloboda koja dozvoljava pregovaranje o primeni principa,
ublaava rigidnost pravila nad pravilima, ne osporavajui-pritom njihovu valjanost.
Princip i cilj se tako dre u skladu, a apsurdnosti .se izbegavaju, ili se bar ublaava njihov

127

obim ili njihova uestalost iii ijedno I drugo. . Mnoge se vrednosti izraavaju preko vrlina
koje treba da prihvatamo i mana koje treba da izbegavamo.
U drutvima malog obima moral se odnosi vie na stanje stvari i zdravlje meusobnih
odnosa, a manje na apstraktne ideale. On se ne odnosi na bezbrino uivanje u
hedonistikom stilu, ve na tenju ka najugodnijem ureenju, do koga ljudi mogu da
dou u svojim zajednikim radostima i tugama, zadovoljstvima i bolovima. Ovo ne znai
dajetenja uvekuspena.
U mnogim drutvima moral ima boanski ili neki drugi nad-prirodni autoritet.
U drustvima malog obima obicaj je da, tj. sustina procesa sudjenja je da prestupnik javno
prizna svoje delo I da prihvati kaznu I presudu.
Nema drustva bez morala sva drustva imaju moral. Drustvenost je opsta ljudska osobina,
a uzajamnost nuzan uslov stabilnih odnosa.
Ako postoji razlika u moralu drutava malog obima i drutava kao to je nae, ona se, po
mom miljenju, zasniva na veoj vanosti meuljudskih odnosa u prvim drutvima. U
njima moral je u manjoj meri cilj po sebi, a vie je skup propisa za uspostavljanje i
odravanje zdravih odnosa.
U tom sluaju, moral je sredstvo za eljeni cilj. U sloenim drutvima velikog obima,
odnosi imaju manji stepen intenziteta i manji znaaj u ivotu individue i strukturi drutva.
Moral, svakako, daje odreeni skup orijentacija i tako nam pomae da stvorimo
usklaeno oekivanje ponaanja, ali deluje bezlino, jer pored skupa optih pravila, ne
postoje i metode za njihovu konkretizaciju. Moral, stoga, tei da bude shvaen kao cilj po
sebi, pre nego kao sredstvo za taj cilj. Ovo ne vodi zakljuku ili implikaciji kako drutva
malog obima imaju slabiji moralni sistem. Moglo bi se dokazivati upravo suprotno, jer su
moralni sistemi, shvaeni kao sredstva za cilj, sa dodatnim elementom posredovanja,
stalno pod javnim nadzorom i proverom ivotne prakse.

128

41. Evoluciona etika

ERROR
LOADING

129

42. Darvinisticka teorija kulture

Rane beleske
Iz Darwinovih ranih biljeki o ovjeku, Umu i Materijalizmu moe se zakljuiti koliko je
vanu ulogu ljudska vrsta imala u stvaranju njegovih ideja o evoluciji. Darwin je napisao:
"Podrijetlo ovjeka je sada dokazano. Metafizika mora procvjetati. Onaj tko razumije
pavijane, vie e uiniti za razvoj metafizike od Lockea" Ulomak ne izraava trijumf, ve
entuzijazam pun nade. Aktivno je tragao za istom materijalistikom teorijom organske
evolucije, te je ve bio predan ideji da bi se i ljudi trebali uklapati u tu teoriju. S obzirom
na raspon teorije, teko bismo mogli oekivati suprotno. Sve do danas, obeanja i
opasnosti razumijevanja ljudskog podrijetla i ponaanja bili su nezaobilazni dio
darvinistikog pristupa. Sjedne bi strane evolucijska teorija, kada bi se pokazala tonom,
bila mono orue za razumijevanje ljudskog ponaanja. S druge strane, ako ljude ne
moemo razumjeti u darvinistikim terminima, moda postoje duboki, opi problemi s
teorijom.
Ko bi pisao o coveku
Darwi-novo shvaanje evolucije openito, a specifino evolucije ljudi, imalo je mnoge
suparnike. Na primjer, Herbert Spencer i Darwin na prilino moderan nain raspravljali
su o relativnoj vanosti prirodne selekcije i nasljeivanja steenih varijacija u
oblikovanju evolucije uma . Obojica su priznavali da su oba procesa vana za evoluciju,
ali Darwin je smatrao selekciju kljunom, a Spencer steene varijacije. Nadalje,
Spencerovo naglaivanje steenih varijacija bilo je povezano s njegovim uvjerenjem daje
temeljno naelo evolucije "neprestana transformacija homogenog u heterogeno".
Sasvim sigurno napredak nije sredinji pokreta u Darwinovoj teoriji, kao to jest u
Spencerovoj, to je jasno iz njegovih zabiljeki.
Zato su Darwinovi suvremenici bili tako eljni progresionistikih teorija evolucije? Bit
stvari bila je u tome to su gotovo svi viktorijanci shvaali i bojali se smjera u kojem bi ih
odvela temeljna darvinistika teorija ljudskog podrijetla. Prema Burrowu, znaajan dio
viktorijanskog miljenja bio je skeptian prema konvencionalnoj religiji i esto
entuzijastian glede evolucije. ak ni ideja da su ljudi potomci ovjekolikih majmuna
nije muila ove sekularne intelektualce. Ali ipak, oni jesu smatrali da ljudski moral
zahtijeva potporu u prirodnim zakonima. Ako su znanstvenici trebali odbaciti Boje
zakone kao praznovjerje, tada je bilo jo vanije pronai zamjenu u prirodnim zakonima.
Spencerov zakon napretka ukljuivao je i moralnu sferu, a nije se ni ustruavao izvlaiti
moralne norme iz svoje teorije . Njegova je teorija ispunjavala oekivanja; Darwinova
nije.
Znanstveno orijentirani sekularisti nisu bili spremni osuditi "barbarske" obiaje kao zle,
ako ni zbog ega drugog, a onda zato to su bili silno znatieljni. S druge strane,
viktorijanci nisu bili spremni postati moralni relativisti i pridati drugim nainima ivota
iste moralne vrijednosti kao svom. Rjeenje je bilo u zamiljanju da strani naini ivota
nisu toliko zli koliko primitivni, predstavnici perioda koje su europska drutva prerasla.
Spencer i njemu slini evolucionisti razvili su progresio-nistike evolucijske teorije koje
130

su naoko davale autoritativnu znanstvenu potporu moralnoj filozofiji i koje e dodijeliti

napredan moralni i intelektualni stupanj njihovim drutvima.
Darvinov argument
Zato to nije napredak uinio sredinjim dijelom svoje prie, nije rangirao ljude u
pogledu njihova uma ili moralnih intuicija na skali primitivnosti naprednosti. ak i inae
upueni znanstvenici vjeruju kako je Darwin dijelio raireno viktorijansko miljenje da se
ive rase mogu podijeliti na skali primitivno-napredno. Bowler kae da "Podrijetlo
ovjeka uzima zdravo za gotovo rasnu hijerarhiju te citira konvencionalno stajalite da
bijelci imaju veu kranijalnu zapreminu od ostalih rasa."
Darvinov primer zivota u tierre del fuego! Argument je upravo u skladu s njegovom
idejom da napredak moe proistei samo iz povoljnih uvjeta. On zapravo tvrdi da bi se
svaki ovjek koji bi bio prisiljen ivjeti u takvim uvjetima, s tako ogranienom
tehnologijom, brzo poeo ponaati slino. Uoite dio koji govori o nasljednim navikama;
ovaj koncept ima veliku ulogu u njegovim zrelim idejama o ljudskoj evoluciji.
Darwin je svakako smatrao da je moralni napredak mogu i bez sumnje je mislio kako su
Europljani znaajno napredovali u odnosu na divljake. Stvari poput posjedovanja
ispravnih zakona poduprtih javnim mnijenjem, koje su ukinule ropstvo u britanskom
carstvu, smatrao je napretkom. Veina nas sloila bi se. Ova vrsta napretka daleko je od
stvaranja hijerarhije rasa koja bi opravdavala istrebljenje ili porobljivanje niih rasa od
viih!
Moramo se sloiti i s njegovim stavovima prema enskim mentalnim karakteristikama u
kojima priznaje znaajnu spolnu podjelu rada i pratee mentalne i fizike osobine.
Pretpostavljao je da bi prigodna rana izobrazba ena izbrisala te razlike pomou utjecaja
naslijeene navike, premda je sumnjao da bi to bilo poeljno. Darwin nikako nije bio
enomrzac.
Naravno, tek u njegovu zrelom djelu, Podrijetlo ovjeka i spolna selekcija , nalazimo
Darwinove najbolje pokuaje da objasni ljudsku evoluciju i raznolikost ljudskog
ponaanja. U poglavljima 3 i 4, "Usporedba mentalnih moi ljudi i niih ivotinja", on
ovako saima stvari: "Ne moe postojati niti najmanja sumnja daje razlika izmeu uma
najnieg ovjeka i najvie ivotinje golema".
Za razliku od Wallacea, koji je na kraju smatrao da prirodna selekcija nije dovoljna da bi
se objasnili mentalni kapaciteti ljudi, Darwin je svakako vjerovao daje prirodna selekcija
djelovala u prahistorijskim vremenima, te proizvela ljudske mentalne i socijalne
kapacitete.
Nie rase imaju iste moralne instinkte kao vie; vie su samo imale prednost povoljne
okoline koja je malo dalje pogurala moralni napredak. Do kakvog god napretka je dolo,
to ne mijenja injenicu da se "civilizirani ljudi" esto ponaaju zvjerskije (a trebali bi
znati bolje), a "divljaci" esto pokazuju zadivljujuu moralnu hrabrost (ak i bez
civilizirane edukacije).
131

Vrhunac Darwinova argumenta u Podrijetlu jest poglavlje "O ljudskim rasama". Tamo
razmatra dvije hipoteze: da su rase dovoljno razliite da bismo ih smatrali razliitim
vrstama te da su sline u svim vanim organskim aspektima.
I tako, spajanje Darwinovih glavnih misli o ljudima s njegovim idejama o spolnoj
selekciji nije bilo niti malo sluajno. On smatra da su sve uoljive razlike medu rasama,
poput oblika glave, boje ili kose, rezultati povrnih moda i trendova dobrog izgleda! On
upravo odbacuje koritenje konvencionalnih rasnih karakteristika za klasificiranje rasa u
vie i nie. On caki odbacuje adaptacionistiko objanjenje boje koe kao prilagodbe na
razliite stupnjeve izloenosti suncu (255-256); ova su objanjenja danas nairoko
prihvaena.
Darwin tvrdi da je glavno objanjenje za razlike meu rasama obiaji, a ne organske
razlike.
Po Darwinu su jedan od najvanijih oblika naslijeenih utjecaja koritenja ili nekoritenja
"naslijeene navike". Obiaji, dobra naobrazba, imitacija, najbolji ljudi kao primjeri i
druge verzije kulture po Darwinovoj shemi postaju nasljedni.
Tvrda razlika izmeu nasljeivanja imitacijom i nasljeivanja putem organskih struktura
bila mu je strana. On ipak dijeli osobine na one manje i vie konzervativne.
Konzervativnije su osnovna anatomija i osnovne karakteristike uma, pod vrlo malim
utjecajem nasljeivanja steenih varijacija, a pod utjecajem selekcije tijekom dugog
vremenskog perioda. Labilnije osobine mnogo su osjetljivije na okoline i kulturalne
utjecaje, iako takoer postaju nasljedne, ali ih je isto tako mogue lako preoblikovati
novom naslijeenom navikom ako se promijeni okolina. Ako ovaj dio njegove teorije i
jest netoan i arhaian, distinkcija konzervativno--labilno je u Darwinovoj teoriji
predstavljala ono to nama predstavlja uroeno-steeno. I zaista, neke kulturne osobine
su prilino konzervativne i funkcioniraju dosta dobro kao naslijeene navike u njegovoj
teoriji.
Darwin je bio mnogo moderniji u pogledu svoje predanosti ideji bitne slinosti svih rasa i
objanjenju razlika meu njima u terminima nefunkcionalnih razlika (spolna selekcija) ili
funkcionalnih razlika zbog brzih odgovora na povoljne ili nepovoljne uvjete u okoliu,
putem navika naslijeenih obiajem (kao kod Fueana). Smatrao je da postoji neki
rezidualni pravi napredak u razlikama izmeu divljaka i civiliziranih drutava, voden
prosocijalnim instinktima steenim davno od naeg prapovijesnog zajednikog pretka
putem grupne selekcije, barem kada su uvjeti povoljni. Unato odreenim arhainim
aspektima njegovih stajalita, Darwinove moralne procjene ak bi ga i danas stavile na
lijevu stranu politikog spektra. Drugi problem s interpretacijom Darwinajest to stoje on
bio sklon minimaliziranju kvalitativnih razlika izmeu ljudi i drugih ivotinja, pa se
njegova teorija suoava s nepremostivim pukotinama koje bi podrazumijevale
jedinstvene procese koji bi se mogli primijeniti samo na ljude.
Najvanije za ovu nau priu jest daje Darwin mislio kako ivotinje imaju isti kapacitet
kao i ljudi za promjene ponaanja imitiranjem drugih jedinki. Kako bi premostio velik
jaz, Darwin je teio uzdizanju ne-ljudi, a ne sniavanju ljudske vrste. I dok se ponekad
govori daje biologizirao ljude, ipak je vie kriv za humaniziranje ivotinja.

132

Dvadeseto stolece
Ponovno otkrie Mendelovih zakona nasljeivanja na prijelazu u dvadeseto stoljee
pokrenulo je 35 godina dug proces brisanja pogrenih ideja nasljeivanju te pomirenje
izmeu novog genetikog sustava i koncepata prirodne selekcije i drugih sila evolucije
(Provine, 1971). U tom razdoblju biolozi su se morali boriti protiv zastupnika ideje o
nasljeivanju steenih varijacija, te stoga nisu bili skloni ispitivati specijalne sluajeve
drutvenog uenja kod ivotinja i ljudske kulture. Istodobno, veina intelektualnih voa u
novonastalim drutvenim znanostima gotovo je u potpunosti ignorirala ideje iz Postanka
vrsta (Ingold, 1986; Richards, 1987, 507-519). Takozvani socijalni darvinizam, koji je
utjecao na sociologiju
1 antropologiju na prijelazu stoljea, bio je temeljno viktorijanski svojim moralnim
naturalizmom i progresionizmom. Veina sociologa i antropologa udaljila se od njega,
vjerojatno zato to su njegovu politiku primjenu smatrali pogubnom.
Baldwinova je teorija iz nekoliko razloga bila posebno napredna i uspjena u mirenju
Darwinova naslijea s novonastalom disciplinom, genetikom. Kao prvo, razvio je sloenu
teoriju imitacije. Temeljio je razradu tog koncepta na prouavanju vlastite djece,
uoavajui kako se u kasnom djetinjstvu pojavljuje golem kapacitet za imitaciju. Kao
drugo, Baldwin je povukao otru granicu izmeu "mehanizama nasljeivanja" i imitacije.
I kao tree, Baldwin je predvidio kompleksnu meuigru biologije i imitacije. Kapacitet za
imitaciju dio je biolokog razvoja koji se pojavljuje kasno u djetetovim prvim godinama
ivota, to potvruju i detaljnija suvremena istraivanja. Nadalje, on pokazuje imitaciju
kao uvjetovanu osobnim iskustvom ugode i boli pojedinca.
Rani geneticari su se sporili sa darvinistima koji su smatrali da selekcija deluje na
kontinuirane varijacije a ne mutacije.
"Vikarijske sile" Donalda Campbella
to se tie genskog nasljeivanja kod neljudskih organizama, darvinizam je od
objavljivanja Postanak bio vrlo uspjean istraivaki program, ali njegova primjena na
sustave nasljeivanja steenih varijacija, a posebno ljudske kulture, nije nita napredovala
od 1895. godine. Velika iznimka bio je Donald Campbell, koji je iznio tri vana
argumenta. Prvo, u seriji radova, a zakljuno s lankom objavljenim 1960., tvrdi da su svi
procesi stjecanja znanja temeljno srodni s organskom evolucijom, stoje saeto u njegovu
sloganu "slijepa varijacija i selektivno zadravanje". Drugo, u poglavlju iz 1965. pruio
je jasne argumente zato bi darvinistika teorija trebala biti primjenjiva na svaki sustav
nasljeivanja, ukljuujui i kulturu. Tree, u svom lanku iz 1975. godine pomnjivo je
razluio izmeu darvinistikog i progresionistikog koncepta evolucije, te je pokazao da
vie od jednog stoljea rada nije uspjelo na znanstveno uvjerljiv nain dokazati bilo koju
vrstu procesa napretka. Progresivna evolucijska "teorija" samo je bila opis povijesnog
tijeka u terminima stupnjeva, bez ikakvih opisa procesa promjene, uzme li se u obzir da
Spenserov mehanizam homogenosti-heterogenosti vise nije plauzibilan. Campbellov
pristup ohrabrio nas je da mislimo u terminima meuigre "sila" koje pokreu kulturnu
evoluciju. U sluaju genske evolucije, najvanije evolucijske sile, odnosno procesi koji
133

mogu mijenjati frekvenciju odreenih gena i tako pokretati evoluciju, jesu mutacije,
genski drift, protok gena i prirodna selekcija. Kulturne sklonosti mogu nadjaati neke
evolucijske izbore, poput ovisnih droga ili kao stoje to sluaj sa zainima koji stimuliraju
osjete bola i topline u mnogim kulturama. Kultura moe i pokretati organsku evoluciju,
kao stoje to sluaj u evoluciji probave mlijeka kod odraslih meu populacijama koje rabe
mlijeko tijekom posljednjih nekoliko tisua godina.
Sociobiologija ljudi
Sociobiolozi tvrde kako je oito da su moderne ljudske sposobnosti koritenja kulture
morale evoluirati iz rudimentarnih oblika socijalnog uenja kakvo vidimo i kod ostalih
ivotinja. Kako su se nai mentalni kapaciteti za koritenje kulture razvijali, njihova je
evolucija bila pod kontrolom prirodne selekcije koja je djelovala na gene koji su
poveavali na mozak, smjestili na grkljan tako da se mogao razviti govor i na druge
naine omoguili kulturu. Da kultura kao rezultat koritenja tih organa nije poveala
vjerojatnost da e ovi geni doprinijeti veem preivljavanju i reproduktivnom uspjehu
ovih pojedinaca, ti geni ne bi evoluirali. Kulturna evolucija pokretana je izravno putem
genski prenoenih pravila o odluivanju te putem prirodne selekcije koja djeluje na ta
pravila. Hrana, seks, tople kue i pripadnost skupini potkrepljivani su zato to su
poveavali vjerojatnost preivljavanja i reprodukcije. Ako su osobine kulture preferirale
neto drugo, prirodna selekcija je favorizirala one pojedince koji su takva pravila smatrali
napornima, neukusnima, nezamislivima ili na neki drugi nain neisplativima.
Evolucijska teorija kulture
Darvinistika naela primijenjena na kulturalnu evoluciju

Argument za primjenjivanje darvinistikih metoda na kulturu Bal-dwin (1895) i

Campbell (1965; 1975) ovako su formulirali: uenje od nekog drugog putem imitacije ili
poduavanja slino je stjecanju gena od roditelja. U oba se sluaja potencijalno vana
odrednica ponaanja prenosi s jednog pojedinca na drugog. Pritom je vano promatrati
populaciju kao cjelinu. Kako pojedinci stjeu gene ili kulturu, ine veliku populaciju
potencijalnih roditelja, odnosno kulturnih modela. Zatim evolucijski procesi djeluju na
pojedince, odabirui u korist nekih kulturnih, odnosno genetikih varijanti. Populacija
koja postoji razlikuje se od prethodne za sljedeu generaciju. Kako mnoge generacije
prolaze, promjene se akumuliraju i odvija se evolucija. Nesumnjivo je upravo ova
analogija izmeu genske i kulturne evolucije dovela do toga da ih Darwin tako temeljito
pobrka. Oba ova procesa odvijaju se na razini populacije, kroz due vrijeme, i esto
rezultiraju nastankom razliitih adaptivnih oblika ponaanja.
Populacijsko genetika teorija jest velik set formalnih pravila koja slue povezivanju
onoga to se dogaa pojedincu kratkorono, s onim to se dogaa s populacijama
dugorono. Njezine su osnovne metode podjednako primjenjive na kulturu kao i na gene,
a evolucijska teorija bi trebala obaviti isti posao za drutvene znanosti, kao i za biologiju.
Dananje ljudsko ponaanje proizvod je procesa genske i kulturalne evolucije koja je

134

djelovala na ljudske populacije u prolosti. Razumjeti ove evolucijske procese znai

razumjeti ljudsko ponaanje.
Osnovni procesi koevolucije gena i kulture

Baldwinovi i Campbellovi argumenti postavljaju nam netrivijalan zadatak, jer su mnoge

razlike izmeu genetikog i kulturalnog prijenosa. Potrebne su znatne modifikacije
genskih modela kako bi oni mogli oponaati kulturu, a kulturalni modeli moraju biti
povezani s genetikim modelima kako bi se razumjela koevolucija kulture i gena.
Razmotrimo samo nekoliko glavnih razlika izmeu gena i kulture i njihovih evolucijskih
implikacija. Prvo, kada usvajamo kulturnu osobinu, nismo ogranieni samo na dva
"roditelja". Cesto imamo prilike vidjeti na desetke pojedinaca, ukljuujui uitelje, voe i
slavne linosti, i odluiti oponaati one ije nam ponaanje iz nekog razloga najvie
odgovara. Drugo, nismo ogranieni na imitiranje ljudi samo iz generacije naih roditelja:
vrnjaci, djedovi, pa ak i stari proroci mogu postati izvor nae kulture. Ovo bitno
skrauje ivotni ciklus jednog kulturnog elementa i ini ga vrlo slinim
mikroorganizmima tako to omoguuje vrlo brzo irenje tog elementa s pojedinca na
pojedinca. Tree, stjeemo i odbacujemo elemente kulture tijekom cijelog svog ivota.
Na gene koje naslijedimo pri zaeu osueni smo za cijeli ivot. Kultura se stjee
postupno, s mnogobrojnim prilikama da ranije usvojeni elementi utjeu na one kasnije
usvojene, ili pak da se ranije usvojeni odbace pod utjecajem novih usvojenih elemenata.
etvrto, varijacije koje sami steknemo, mogu biti naslijeene. Kod kulture je zajednika
sposobnost svih ivotinja da ue povezana sa sustavom imitacije. Kod ivotinja koje
nemaju neki oblik imitacije, ono to naue roditelji izgubljeno je, a potomci svake
generacije moraju to iznova uiti. Kod kulture se pak, rezultati uenja tijekom jedne
generacije prenose na drugu, pa su nasljeivanjem steenih varijacija mogua
kumulativna poboljanja kroz generacije.
Procjene osnovnih koristi i trokova posjedovanja velikog kapaciteta za kulturu

Kljuno je pitanje zato ljudi imaju tolik kapacitet za kulturu. Standardni odgovor je
snano obojen nedarvinistikim progresionistikim evolucijskim idejama. Gotovo svi
pretpostavljaju da je ljudska kultura intrinzina superiorna metoda stjecanja ili prenoenja
adaptacija. Uzme li se u obzir velik raspon vremena u kojem se mogla odviti evolucija
sloenih sustava imitacije, kao i injenica da oni ne postoje osim u zadnjem djeliu tog
raspona, trebali bismo takoer razmotriti i hipotezu da su trokovi posjedovanja sloenog
kapaciteta za kulturu obino vei od koristi. ak i ako postoje unutarnje barijere za
evoluciju kapaciteta za sloenu kulturu, jo uvijekje iznenaujue daje ona evoluirala
samo jedanput u cijeloj povijesti ivota na Zemlji. Moda samo visoko specijalizirana
nia u neobinim uvjetima vodi ka koristima od velikog kapaciteta za kulturu koje bi
prevagnule nad trokovima.
U kojim bi uvjetima prednost trebala imati kulturna tradicija, nasuprot oslanjanju samo
na individualno iskustvo i genski prijenos, za to se ini daje sluaj kod veine ivotinja?
Odgovor ovisi o dva interaktivna initelja: kako se mijenja okolina te o ekonomici
stjecanja i prenoenja informacija. Uzmemo li u obzir ove pretpostavke, ako se okoli
vrlo sporo mijenja, onda je fiksirano genetiko pravilo bolje od bilo koje kombinacije
uenja i imitacije. Razlog tome jest to selekcija, djelujui na konzervativni sustav
nasljeivanja, dobro prati spore promjene u okolini, a vee pogreke svojstvene uenju i

135

imitaciji su znatan evolucijski teret. Na suprotnom kraju kontinuuma u okolini koja se

brzo mijenja, svaki oblik prenoenja od roditelja je beskoristan; njihov svijet je
jednostavno previe razliit od onog njihove djece. U takvom okoliu svakom je
pojedincu najbolje osloniti se na vlastito iskustvo, jer samo osobno uenje ima anse vee
od sluajnosti da otkrije u tom trenutku korisno ponaanje. U okoliu koji se mijenja
brzinom izmeu ovih dviju krajnosti, najadaptivnije su kombinacije individualnog i
socijalnog uenja. Najvea je prednost kulture u okoliima koji se mnogo mijenjaju
tijekom nekoliko desetaka generacija, ali ne prebrzo niti u jednoj od tih generacija. Uzme
li se u obzir da je individualno uenje skuplje od imitacije, rezultati ovog modela
potvruju Darwinovu intuiciju: nasljeivanje steenih varijacija ima oite prednosti u
promjenjivim okoliima. Za ovaj rezultat postoji i empirijska potvrda.
Sloenije koristi i trokovi posjedovanja velikog kapaciteta za kulturu

Uestalost neke osobine je dobar vodi za nain na koji neke stvari treba raditi i treba li
neko ponaanje usvojiti ili ne. Uobiajen nain izvedbe stvari ujedno je i lokalno ispravan
nain. Kad si u Rimu, ponaaj se kao Rimljanin. Sto se tie trokova takvog uenja,
imitiranje drugih ljudi, a ne samo roditelja, izlae populaciju mogunosti da se proire
patoloke kulturne osobine. Kulturne znaajke koje omoguuju izrazito tetna ponaanja
ne bi mogle evoluirati kada bi kulturni prijenos pratio konzervativne obrasce prijenosa s
roditelja na djecu. S prijenosom koji ne ukljuuje roditelje, prirodna selekcija moe na
kulturne varijacije djelovati tako da favorizira evoluciju dijelova kulture koji se ponaaju
slino virusima.
Moderna drutva su razvila ne-roditeljske putove prenoenja kulture, to ujedno poveava
broj moguih putova kojima se ire patoloke kulturalne varijante. (Patoloke iz
perspektive maksimizacije genske podobnosti ne elimo rei daje demografska tranzicija
loa iz perspektive zatite Zemljinog okolia ili subjektivnog blagostanja ljudi.)
Urbanizacija omoguuje kontakt izmeu veeg broja ljudi, te se javljaju specijalizirane
ne-roditeljske uloge, poput uitelja, koje postaju kljune u socijalizaciji mladih.
Nadmetanje za ovakve uloge je veliko, a pripremanje za njih zahtijeva produljen period
kolovanja, koji se onda protee u najbolje reproduktivne godine.
Simboli: podrijetlo modernih ljudi

Podrijetlo koritenja simbola praeno je znatnim porastom ljudskog tehnolokog napretka

i irenjem ljudi na podruja niskih temperatura i subarktika podruja. Lokalne varijacije
u tehnologiji, kao i simboli, vjerojatno su omoguili ljudima da se bolje prilagouju
razliitim vrstama okolia nego stoje to bilo mogue neandertalcima i drugim praljudima.
Stringer i Gamble iznose jake dokaze daje prijelaz s drevne nesimbolike na moderno
koritenje simbola velika adaptivna promjena. Procvat kulturnih adaptacija usko vezan uz
lokalne uvjete potaknuo je skok u veliini populacija. Izolacija etnikih grupa ne mora
biti potpuna. Nepovjerenje u strance moe se zaobii u sluaju kada postoji oit uspjeh
stranih imigranata u njihovu novom okoliu, a da pri tome korisnost etnocentrine
sumnjiavosti pri odbacivanju pogrenih ideja nije nimalo umanjena.

136

Podrijetlo suradnje i sloenih drutava

Meu naim bliskim srodnicima, majmunima i ovjekolikim majmunima, suradnja je

usko ograniena na bliske srodnike. Tipino se, nakon to dosegnu zrelost, pripadnici
jednog spola sele iz grupe unutar koje su roeni u drugu grupu.
Mnoge su hipoteze pokuale objasniti problem suradnje meu ljudima. Primjerice,
Alexander pretpostavlja da nam ljudska inteligencija omoguuje veliko proirenje
mehanizama suradnje koji spadaju u reciproni altruizam. Axelrod i Hamilton su pokazali
kako suradnja meu parovima pojedinaca moe nastati ako postoji dovoljan broj
interakcija meu tim pojedincima. Prema ovoj teoriji, sudionici tih interakcija moraju
oprezno suraivati, koristei strategiju poput "milo za drago". Na taj nain moete
suraivati i s nepoznatom osobom koju prvi puta vidite. Ako ta osoba surauje,
nastavljate suradnju, a ako ne, prilikom drugog susreta ne suraujete ni vi.
Problem nastaje kada ovakve teorije treba primijeniti na vee grupe. Kako grupe postaju
vee, potencijalni doprinos pojedinaca opem dobru opada, kao i njihov utjecaj na
nesuradnike kada odlue da ih je previe da bi nastavili suraivati.
Druga ideja, koju je prvobitno iznio Wallace 1864., prije njegove izdaje, jest da selekcija
na ljude djeluje na razini cijele grupe. Kao to smo vidjeli, Darwin je podravao ovu
teoriju, a Hamiltonje nedavno ustvrdio kako bi ona zbog intenzivnog, organiziranog,
nasilnog nadmetanja meu ljudskim grupama, mogla ak biti tona.
Kao sa svakim oblikom prirodne selekcije, grupna selekcija mora djelovati na razliitu
stopu preivljavanja ili reprodukcije nasljednih varijabilnih entiteta. U sluaju grupne
selekcije, reprodukcija grupa mora biti sporija od reprodukcije pojedinaca, a odumiranje
grupa mora biti rijetko u usporedbi sa stopom smrtnosti kod pojedinaca. Takoer, teko je
odravati varijacije meu grupama kada ima mnogo migracija izmeu njih. Ako na
poetku imamo grupu u kojoj prevladavaju altruistini pojedinci, ona e se lako pretvoriti
u sebinu, jer ako samo nekoliko onih koji ne surauju ue u grupu, uivat e sve koristi
altruizma bez plaanja trokova. Broj takvih brzo e porasti unutar grupe. Teko je
postaviti uvjete pod kojima e brzina izumiranja grupa s previe sebinih pojedinaca biti
dovoljno brza da prati korak sa "zarazom" altruistinih grupa sebinim pojedincima, zbog
migracija meu grupama te u kombinaciji s prednostima koje sebini pojedinci imaju u
altruistinim grupama.
Selekcija na razini kulturnih grupa moe djelovati relativno brzo jer njihovo odumiranje i
reprodukcija ne ovise nuno o fizikoj smrti i reprodukciji ljudi koji su pripadnici tih
grupa. Poraene su grupe esto pripojene pobjednikim drutvima ili prijateljskim
skupinama koje nisu sudjelovale u sukobu.

137

43.Drutvena struktura i drutvene nejednakosti kod primata,

dece i oveka
Pojam strukture jedan je od kljunih pojmova nauke, koji ukazuje na regularnosti
i sistematske odnose. Sam pojam podrazumeva skup raznih delova, a njegovo
razmatranje ukazuje na to da strukturu sainjavaju jedinice analize odreene vrste.
Socioloko i antropoloko prouavanje strukture ima dve vrste osnovnih jedinica:
odreenje relacione karakteristike koje nastaje iz lokacije i interakcije
meu individuama
relacione karakteristike meu grupama ili drutvenim asocijacijama koje
imaju zajedniku interakciju, pripadnitvo i odreene socijalne markere
koji ih razlikuju od vangrupnih entiteta
Pojam drutvene strukture implicira da jedinice analize moraju da imaju nekakve
nasuminemeusobne odnose, to je od posebnog znaaja za analizu drutvene
hijerarhije.
Najpoznatije iliustracije ovog pristupa dolaze od Marksa, Spensera, Dirkema,
Radklif-Brauna, populacione ekologije makroskopske konceptualizacije strukture, a
mikroskopske konceptuaclizacije strukture su, npr., teorije koje nastaju pod uticajem
klasine ekonomije, mrena analiza,...
Radklif-Braun drutvene strukturesu stvarne koliko i individualni organizmi, to
implicira da drutveni fenomeni nisu neposredni rezultat prirode individualnih ljudskih
bia, ve su rezultat drutvene strukture preko koje su ujedinjeni.
Makrs drutvena struktura je sistem odnosa izmeu klasnih poloaja gde su osnovni
drutveni odnosi zapravo odnosi eksploatacije od strane vladajuih klasa.
Lester Frenk Vord drutvenu strukturu odredio kao drutvene institucije koje
poseduju odreenu trajnost i stabilnost i one su prirodne, a ne vetake/konstruisane od
strane oveka
U sociologiji i antropologiji danas dominira shvatanje da su drutvena struktura, a
samim tim i drutvene hijerarhije i stratifikacija isto kulturne po pravilu. Meutim, ove
nauke nisu proizvele sveobuhvatnu i zadovoljvajuu teoriju drutvene strukture, jer ih
nedostatak bioloke osnove liava jasnih zamisli o funkciji ili o adaptivnoj vrednosti
ponaanja.
Drutvena hijerarhija, drutvena nejednakost i drutvena stratifikacija
Drutvena nejednakost postojanje hijerarhije u kojoj neke individue imaju vei
presti i drutveni uticaj od drugih, ali gde nema razlika u bogatstvu koje bi bile
kristalizovane u drutvene klase. Nejednakost postaje drutvena stratifikacija kada razlike
u bogatstvu postanu znaajne i upadljive da se formiraju drutveni stratumi ili klase i
kada individua postaje preteno hereditarna. Moderni ljudi prikauzju 3 tipa statusnih
hijerarhija:
hijerarhije dominantnosti formiraju je u licem-u-lice grupama drutvenih
ivotinja (postoje i kod ostalih primata)

138

zvanine hijerarhije formalnih organizacija koje postoje u velikim

ljudskim drutvima
socioekonomske hijerarhije (ili sistemi drutvenih klasa) agrarnih i
industrijskih drutava kojima ljudi i jednog velikog statuma sebe smatraju
superiornim ili inferiornim u odnosu na neki drugi veliki stratum
Ideja o tome da je drutvena stratifikacija centralni deo ljudske organizacije
prisutna je jo kod Aristotela koji je pisao o prirodnom rangiranju izmeu slobodnih ljudi
i robova.
Veber ljudi oduvek bili nejednaki, ali ne samo u pogledu vlasnitva, ve i
politike moi i druvenih struktura.
Dirkem dve forme drutvene nejednakosti eksterne (nejednakosti koje su
eksterno nametnute na osnovu roenja/pripisani status) i interne (rezultat individualnog
talenta i zalaganja/steeni status).
Najsistematiniju i najrazvijeniju funkcionalistiku teoriju drutvene stratifikacije
dali su Dejvis i Mur, gde se nejednakost u drutvenim pozicijama u svim drutvima
objanjavaja kao posledica razliitih pozitivnih doprinosa opstanku ireg drutvenog
sistema. Kreu od pretpostavke da ne postoje drutvo i drutvena struktura koji su
nestratifikovani i pokuavaju da na funkcionalistiki nain objasne univerzalnu potrebu
koja zahteva stratifikaciju u bilo kom drutvenom sistemu
Sociolozi i antropolozi danas nisu blii optoj i opteprihvaenoj teoriji o
stratifikaciji nego to su pre bili. Sve navedene socioloke teorije o stratifikaciji
izbegavale su fundamentalno evoluciono objanjenje.
Koreni drutvenih hijerarhija se mogu nai i kod ljudskih predaka, pre svega
primata. Drutveni rang i reproduktivni uspeh blisko su povezani u veini ljudskih
drutava, to se javlja i kod mnogih vrsta sisara, pa je iz tog razloga korisno razmotriti
drutvene hijerarhije kod ne-ljudskih primata. Kada se govori o drutvenim strukturama
ne-ljudskih primata, esto se pominje konceptualni okvir koji obuhvata 3 nivoa:
interakcije
odnose
strukturu
Pojam strukture je mogue koristiti na 3 naina:
povrinska struktura (oznaava konkretan sadraj, kvalitet i ureenje
odnosa unutar neke drutvene strukture)
ista struktura (generalizacije o kategorijama odnosa, tj. generalizacije
koje su primenljive na sve povrinske strukture)
duboka struktura (determinante vladajuih elemenata koji konstituiu
(istu) strukturu)
Razlike izmeu struktura ne-ljudskih i ljudskih grupa ne podrazumevaju da strukture
prvog tipa nisu znaajne za razumevanje srtuktura drugog tipa, jer je svaka ljudska
institucija proizvod ljudske prirode ili mora biti kompatibilna sa njom. Ono to je odsutno
kod ne-ljudskih formi, pre svega, su institucije koje zavise od jezika, odnosno od

139

zajednikih verovanja i normi, dok kod ne-ljudskih jedinki one zavise od neposredne
drutvene strukture.
Drutvena hijerarhija je skup drutvenih normi, tj. pravila koja ograniavaju
ponaanje individua u zavisnosti od svog ranga. U ljudskim drutvima ova pravila su
implicitna ili eksplicitna u vidu propisa. Najvanija razlika izmeu ljudskih drutava i
ostalih primatskih drutava je u tome to su ljudska drutva daleko brojnija, a sama ta
injenica podrazumeva da je ljudska drutvena organizacija, u kojoj poretci
dominantnosti konstituiu njihov centralni deo, daleko kompleksnija nego u bilo kom
primatskom drutvu.
Postoji najmanje 5 karakteristika rangiranja ljudskih bia koje su delimino
prisutne i kod ne-ljudskih primata, to sugerie njihovu evolucionu osnovu:
kod ljudi rang individue delimino zavisi od ekstrizinih atributa koji nisu
oigledni preduslovi grupnog statusa, poput pola, starosti ili porekla iz bogate
porodice
lanovi grupe na dugi rok ee stupaju u interakcije sa statusno slinim
lanovima gupe (kod primata koalicije)
visoko rangirani lanovi grupe obavljaju funkcije usluivanja i kontrole
drugih lanova, kao i grupe u celini (i kod lidera babuna)
nie rangirani lanovi deluju nervoznije od vie rangiranih lanova grupe koji
mogu da manipuliu stresom i preformansama nie rangiranih smanjivanjem
tenzija (i kod grupa impanzi)
ljudi esto uspostavljaju i odravaju statusni rang bez fizikog sukoba
agresivnih pretnji to karakterie i vie primate.
Kada je re o hijerarhijama i ljudima, etioloke studije pokazuju i da veoma mlada
deca prikazuju ponaanja koja su orijentisana ka postizanju ranga ili dominantnosti
(istraivanje dece starosti od 11 do 16 meseci u jaslicama bilo mogue identifikovati
odgrupe visokg, srednjeg, niskog ranga, kao i fenomen vrnjake imitacije
dominantnihjih).

140

44.Drutvena hijerarhija, nejednakosti i stratifikacija i

evoluciono-psiholoke osnove drutvenih hijerarhija
Stratifikacija se pojavljuje i postaje sve kompleksnija i detaljnija kako drutva
rastu po obimu i postaju tehnoloki naprednija, poinju sa proizvodnjom sve veih
eonomskih vikova. Stratifikacija je relativno skoranja pojava i postoji manje od 10%
vremena od nastanka ljudi.
Obrasci nejednakosti i stratifikacije tokom procesa socijalne evolucije:
Preagrarna drutva lovaca-sakupljaa kao i u primatskim drutvima elementarni
sistemi stratifikacije mogu se pronai u preagrarnim drutvima lovaca-sakupljaa. engon
ekspolatacija poinje osnvnom ivotnom aktivnou-reprodkcijom. Drutva lovacasakupljaa nisu stratifikovana u pravom smislu te rei; u njima je neuobiajeno da neka
indiviuda poseduje kapacitete za liavanje pristupa drugih osoba prirodnim resursima za
ivot. U ovim drutvima obino ne postoje znaajne razlike u bogatstvu i retko postoje
drutveni stratumi ili klase. Nejednakosti u prestiu ili drutveni uticaji postoje, ali su
zasnovane na faktorima kao to su pol, starost. Meutim, ipak postoji sklonost veine
drutava lovaca-sakupljaa ka stratifikacii i ona se pojavljuje im se za to steknu uslovi
(uslovi- postojanje privrede ili okruenja koji omoguavaju akumulaciju i skladitenje
hrane). ak i meu drutvima lovaca-skupljaa postoje ona koja su stratifikovana
(primer: plemena amerikih starosedelaca du severozapadne obale Severne Amerike
sloeni sistem stratifikacije; na vrhu poglavice; sloena lovako-sakupljaka drutva na
jugozapadu Francuske). Iako je veina lovako-sakupljakih drutava nestratifikovana to
ne znai da su ona bila egalitarna, jer je u njima postojala polna i razne druge
nejednakosti (egalitarno drutvo ono u kojem postoji onoliko pozicija prestia za bilo
koji uzrast ili pol koliko ima i ljudi koji mogu da ih popune).
Prosta hortikulturna drutva njih, kao i lovce-sakupljae, karakterie drutvena
nejednakost uz odsustvo istinske stratifikacije. Ekonomija se zasniva na obradi zemlje
tap za kopanje je osnovni alat za preivljavanje. Zemlja, alati su lako dostupni bilo kom
pripadniku drutva koji eli samo malo da se potrudi, pa nema veih nejednakosti po
pitanju materijalnog stanja. Ovde je prisutna trajnost naseljavanja, vanost srodstva,
oboavanje predaka, religijski rituali. Razlike u prestiu u ovim drutvima, pa i drutvene
hijerarhije, mnogo su izraenije nego meu lovcima-sakupljaima; postoje i vee razlike
po pitanju vlasnitva, pa se zbog toga ova prosta hortikulturna drutva mogue nazvati
rangiranim drutvima, odnosno drutvima u kojima su poloaji vrednih statusa ogranieni
tako da ih ne doseu svi, ve samo nekolicina koja se onda smatra osobama visokog
ranga i zauzimaju status velikih ljudi koji imaju rivale koji ele da ih svrgnu sa tog
poloaja. Veliki ljudi akumuliraju svoje bogatsvo, ali svoj status stiu dareljivom
distribucijom svog bogatstva (javnim gozbama).
Napredna hortikulturna drutva pojava istinske stratifikacije je na delu nakon tranzicije
ka intenzivnijoj ili naprednijoj hortikulturi. U ovim drutvima postoje nasledni stratumi i
klase to je opta odlika stratifikacije. Prelazak sa drvenog tapa na metalnu motiku
(metalurgija). 3 osnovna drutvena stratuma: vrhovni poglavica ili kralj (sa porodicom),
potpoglavica i obian sloj. Imaju razliite pristupe osnovnim, prirodnim resursima.
Stratumi se razlikuju i na osnovu razlika u drutvenom rangiranju, moi, oblaenju,
ornamentima, obrascima potronje, ukljuenosti u ekonomsku proizvodnju, dostupnosti
slobodnog vremena, nainu ivota. Poglavice su imale boanski karakter. Osobe iz nieg
141

statusa obavljaju poslove za njih, vrhovni poglavica i njegova porodica nisu uestvovali u
svakodnevnom privreivanju primitivna dokoliarska klasa. Vraevi i svetenici
uzdignuti na lestvice drutvenih hijerarhija zbog komunikacije sa bogovima. Primarna
determinanta statusa u naprednim hortikulturnim drutvima bio je odnos individue ili
grupe sa kraljem, a bogatstvo, privilegije i status su direktno povezani sa ovom
distribucijom dobara i usluga. Ovim drutvima dominiraju ekstremna eksploatacija
kraljevih podanika, brojna klasa robova bez prava, rtvovanje ljudi,...
Agrarna drutva Hortikulturna drutva obino evoluiraju u agrarna drutva kada
najvanija alatka postaje plug. Kultursanje njive zamenjuju vrtove, veliina populacije se
znatno uveala kao i proizvodnja hrane, poveava se ekonomski viak. Prelaskom na
klasina agrarna drutva pojavljuje se mnogo ekstremnija forma stratifikacije u kojoj je
veina stanovnitva baena u siromatvo, a jaz u moi, privilegijama i prestiu izmeu
vladajuih i porinjenih postaje ogroman. Meuzavisnost ekonomije i politike omoguila
je pojavlivanje sve razovrsnije i otrije stratifikacije u populaciji. Od seljaka se zahtevalo
da sav proizvedeni viak daju elitama ime su klasne razlike postale naglaene kao nikad
do tad. Religija postaje glavno sredstvo ideoloke kontrole; crkva i drava poinju da se
odvajaju; elite blisko povezane sa svetenstvom.
Moderna industrijska drutva ovde dolazi do difuzije bogatstva du itave populacije i
stvaranja krupnih srednjih i rodnikih klasa koje uivaju relativno visoke standarde ivota
u poreenju sa seljatvom u agrarnim drutvima. Iako ova drutva ostaju visoko
sratifikovana, ona deluju manje stratifikovana od svojih agrarnih prestonica zbog
proporcije ukupnog bogatstva u rukama vladajue klase. Prisutan uspon demokratskih
ideologija. Ljudska drutva imaju uroenu sklonost ka hijerarhiji, tako da drutvene
hijerarhije postaju progresivno sloenije i ekstremnije kako drutva evoluiraju u raznim
aspektima. Neuspeh u stvaranju drutva bez drutvenih klasa predstavlja dodatni
indikator za tvrdnju o tome da je sklonost drutvenim hijerarhijama uroeni i
fundamentalni deo ljudske prirode, ali to, opet, ne znai da se stratifikacija ne moe
ukinuti, ve da se u tome do danas nije uspelo.
Evoluciono psiholoke osnove drutvenih hijerarhija
Generisanje drutvene stratifikacije zavisi od psiholokih obeleja koja su
proizvod selekcije. Ovome doprinose i stvaranja iz oblasti kao to je bihevioralna
genetika (dola saznanja o neteritorijalnim heritabilnostima za niz psiholokih odlika,
osobina, stanova, ponaanja, meu kojima je i sticanje statusa). Klju za razumevanje
hijerarhija lei u objanjenju odnosa drutvenog statusa prema opstanku i reproduktivnom
uspehu. Kod ljudi je dolo do transformacije primatske dominantnosti zasnovane na
agonizmu, u ljudski presti koji je zasnovan na simbolima, to je sve, najverovatnije,
posledica polne selekcije. Mogunost za muku reprodukciju mnogo je vea od enske,
jer ene ulau mnogo vie u potomstvo. Ako je broj mujaka u populaciji priblino isti
broju enki, postoji ogroman pritisak za kompeticiju meu mujacima za pristup plodnim
enkama. Iz tog razloga, razlike u statusu postaju izuzetno vane jer vii status mujaka
podrazumeva laki pristup potencijalnim prilikama za parenje. Mukarci vieg statusa
imaju bolji pristup i veu kontrolu nad resursima nego mukarci nieg statusa, a zbog
ogranienog pristupa resursima, neophodnim za podrku trudnoi, brizi o potomstvu i
slino, mukarci vieg statusa su poeljniji izbor za ene. Postoje i kompeticije meu
enama koje su suptilnije umesto direktne konfrontaije i dominacije.

142

Barkov tvrdi da postoje 3 hominidska psiholoka obeleja koja omoguavaju

pojavu stratifikacije:

elja za postizanjem visokog socijalnog ranga

nepotizam
kapacitet za drutvenu razmenu

143

45. Pol I rod

U sociologiji objanjenje polno diferenciranog ponaanja obino poinje razlikovanjem
pola i roda, koje se retko kada dovodi u pitanje. U toj distinkciji pol se odnosi samo na u
sutini beznaajna anatomska i fizioloka obeleja, a rod se obino predstavlja socijalno
psiholoki (bihevioralno) i kao da je nezavisan od pola. Ovim suprotstavljanjem I
razlikovanjem roda i rodnih razlika od bioloke osnove dolazi se do apsurdnih i nauno
besmislenih i nemoguih tvrdnji. Sociolozi rod obino vide kao u potpunosti odvojen od
biologije, a neki idu toliko daleko da ak i pol vide kao odvojen od biologije. To bi
znailo da sluajevi hermafroditizma pokazuju kako su i pol i rod socijalne konstrukcije,
a ne bioloke injenice.
Judri smatra da su bioloki uzroci vani i da sociolozi ne bi trebalo da ih zapostavljaju.
Njegova ideja jeste da bioloki uzroci mogu da se integriu sa tradicionalnim sociolokim
modelima, meutim to podrazumeva da sociolozi u svoje razmiljanje inkorporiraju
znanje disciplina ije paradigme nude bioloka objanjenja ponaanja koja su vana
sociolozima.
Judri dotie tri bioloka objanjenja: evoluciju socijalnog ponaanja (tj. sociobiologiju),
bihevioralnu genetiku i bihevioralnu endokrinologiju i iz njih izvlai osnovne
disciplinarne postulate. Sociobiologija nudi postulat o evoluiranom socijalnom ponaanju
ivotinja. Bihevioralna endokrinologija nudi postulat o uticaju hormona na ponaanje, a
bihevioralna genetika o uticaju gena na ponaanje. Ova tri postulata mogu se podvesti
pod jedan: Evolucija odabira gene koji kontroliu hormone koji aktiviraju gene koji
kodiraju neurotransmitere koji kontroliu ponaanje. Evoluciona teorija je poetna taka
i iz evolucione biologije sociolozi moraju da prihvate osnovnu ideju socijalno
ponaanje je evolucioni proizvod. Najee se unutar sociologije smatra da je ljudska
priroda zapravo naa osobina da nemamo prirodu, odnosno da smo beskrajno plastini i
da se tokom evolucije desilo neto to nas je oslobodilo od evoluiranih ponaanja. Judri
predlae reenje koje je veoma zanimljivo. Evoluciona teorija moe da objasni
uniformnosti ljudskog ponaanja preko evoluirane ljudske prirode, a sociologija preko
Dirkemovog pravila treba da objasni razliitosti meu grupama I individuama.
Kada se kae da neko ponaanje ima bioloku osnovu, to znai da postoji varijabilnost
meu individuama po pitanju njihovih predispozicija ka odreenim tipovima ponaanja i
da se ta varijabilnost u individualnim predispozicijama moe pripisati varijabilnosti u
individualnoj biologiji i individualnim biolokim procesima. To znai da zbog biolokih
razlika meu individuama razliite individue reaguju na razliite naine na iste stimuluse
okruenja. Dakle, bioloke teorije se mogu koristiti radi objanjenja individualne
varijabilnosti u ponaanjima i bihevioralnih inklinacija.
Judri svoju teoriju o rodu naziva integrisanom, a moda bi najadekvatniji naziv bio
integrisana biosocijalna teorija roda. Tako bi rod bio odnos izmeu (biolokog) pola I
ponaanja, dok bi teorija o rodu objanjavala taj odnos. Teorija je integrisana zato to
integrie makrodimenziju sa mikrodimenzijom, meupolnu dimenziju sa unutarpolnom
dimenzijom i drutvenu dimenziju sa biolokom dimenzijom.
144

Veoma je bitno pitanje zbog ega uopte postoji pol, da bismo uopte mogli da
raspravljamo o rodu. Za teoriju evolucije veliki problem predstavlja opstanak izvesnih
pojava koje evidentno smanjuju adaptivnu vrednost. Moda najpoznatiji od svih jeste
problem homoseksualnosti o kojem se mnogo pisalo i ponueno je nekoliko, manje ili
vie zadovoljavajuih objanjenja.Takoe, postoje istraivanja koja su se bavila
biolokim osnovama homoseksualnosti i koja ukazuju na to da se homoseksualnost
razvija tokom kritikog perioda tokom fetalnog razvoja, kada mozak dobija (pre)vie
hormona suprotnog pola. To znai da muki homoseksualci imaju fetalno feminizirane
mozgove, a lezbejke fetalno maskulinizovane mozgove. tavie, postoje i brojne
slinosti u homoseksualnom ponaanju irom sveta. Homoseksualci obino prikazuju
ponaanje suprotnog pola, koje je opet evidentno jo u ranim ivotnim fazama. Ono to
nikako ne ide u prilog socijalnom konstruktivizmu jeste injenica da se homoseksualci u
veini drutava javljaju u istim procentima, bez obzira na to da li drutvo prihvata
homoseksualnost ili ne. Ako je homoseksualnost socijalno konstruisan izbor, nije jasno ni
zbog ega bi individue birale tu seksualnu orijentaciju u homofobinim drutvima.
Takoe, slino pitanje moemo postaviti za evoluciju pola. Koja je (primarna) uloga
seksa i pola u (ljudskoj) evoluciji? Zakljuak je da seks per se nema darvinistikih
prednosti. Moda najoigledniji primer koji ide u prilog ovoj tvrdnji jeste injenica da
seksualna reprodukcija automatski namee genetski deficit, jer oba partnera gube
polovinu svog genetskog materijala, gde se deficit poveava u svakoj narednoj generaciji.
Aseksualnom reprodukcijom organizam stvara sebi identino potomstvo, to je na prvi
pogled prednost u odnosu na deficitarnu reprodukciju. Meutim, ako uzmemo u obzir
evoluciono vreme, seksualno razmnoavanje nosi sa sobom prednost u vidu genetskog
diverziteta koji poveava anse za opstanak u nepredvidivo promenljivim okruenjima.
Diverzitet omoguava adaptibilnost i zato aseksualna reprodukcija gubi prednost na duge
staze. Seks promovie genetske varijacije unutar individualnog organizma i seksualni
organizmi imaju najmanje dve kopije svih autozomnih gena, omoguavajui tako da alel
koji donosi izvesne prednosti maskira tetni alel, nasleen od jednog od roditelja. Ovo
je verovatno sutinski znaaj diploidnosti I seksualne reprodukcije.
Seks takoe promovie genetske varijacije meu srodnim individuama. Sutina je u
nastajanju potomstva koje u jednoj individui kombinuje gene oba roditelja. Takvo
potomstvo je genetski razliito od roditelja (stvarajui diverzitet vremenski u liniji
potomstva) i genetski razliito od svojih srodnika (stvarajui diverzitet prostorno u okviru
srodnike grupe).
Prema sociobiolokim idejama teorijski cilj svake individue trebalo bi da bude to vei
broj potomaka u narednim generacijama, ako uzmemo u obzir inkluzivnu adaptivnu
vrednost. Pored toga, taj teorijski cilj treba dopuniti i strategijom prema kojoj bi se briga
o potomstvu preputala partneru.

Sva drutva imaju polnu podelu rada, to znai da je pol veoma bitan aspect drutvenog
ivota i da se na osnovu njega individue klasifikuju. U svim drutvima postoje odreeni

145

zadaci i uloge koje se smatraju muevnim i enstvenim i oni u najveoj meri pripadaju
samo jednom polu. Takoe, sva drutva imaju drutvenu nejednakost, to znai da su
mukarci i ene nejednako pozicionirani po pitanju moili ili autoriteta, tako da postoje
vie vrednovane uloge ili pozicije gde oni koji ih zauzimaju nisu jednaki. Drutva se
razlikuju po tome koliko polne nejednakosti postoji, ali nema drutva koje je u potpunosti
egalitarno kada se radi o polu.
Kada se radi o polnoj nejednakosti, takoe postoji univerzalan obrazac u kojem:
(1) su institucionalni sektori ljudskih drutava polno asimetrini,
(2) mukarci monopolizuju politiki vane pozicije,
(3) mukarci monopolizuju ratovanje,
(4) mukarci monopolizuju drutvene pozicije visokog statusa.
Dakle, seksualna selekcija je proizvela sitemske razlike izmeu polova koje su visoko
adaptivne sa stanovita maksimizacije reproduktivnog uspeha oba pola. Muki sisari su
znatno agresivniji od enki , a ispostavilo se da je testosteron u velikoj meri uzrok ovoj
razlici u agresivnosti . Potraga za drutvima u kojima su ene agresivne koliko i
mukarci ili agresivnije od njih pokazala se besplodnom.
Na ideolokom planu ne moemo zaobii feminizam koji je politike, knjievne I
akademske pokrete kanalisao preko promene stavova ljudi. Ovom prilikom najvie nas
zanima stav feminizma prema ljudskoj prirodi. Mnogi naunici koji se bave ljudskom
prirodom (najire shvaenoj) veruju na osnovu dokaza da se umovi dva pola razlikuju po
roenju, dok feministkinje esto istiu kako su takva verovanja dugo vremena korienja
zarad opravdanja nejednakog tretmana ena. Zato su feministkinjama najblie teorije koje
ljudski um vide kao tabula rasa organ, jer ako nita nije uroeno, to onda znai da razlike
meu polovima ne mogu da budu uroene. Pored ove teorije, esto zastupaju i ideju o
plemenitom divljaku seksualna eksploatacija se moe izbei preko promene
institucija.
Feminizam jednakosti je moralna doktrina o jednakom tretmanu koja se ne bavi
empirijskim pitanjima psihologije i biologije. Rodni feminizam je empirijska doktrina
koja zastupa sledee tri tvrdnje:
(1) Razlike izmeu mukaraca i ena nemaju veze sa biologijom, ve su u potpunosti
socijalno konstruisane.
(2) Ljudi poseduju snaan socijalni motiv mo, tako da se socijalni ivot ne moe
razumeti bez tog pojma i odnosa koji iz moi proistiu.
(3) Ljudske interakcije nisu posledica delanja individua, ve grupa, to se vidi u tezi da
muki rod dominira enskim rodom.
Na osnovu ovih karakteristika uoljivo je da se rodni feminizam suprotstavlja naunim
rezultatima i da predstavlja ideologiju koja u naunom smislu nije odriva.
Iz zakljuka o nejednakosti polova ne moe se izvui i nauno opravdati teza o
prirodnoj dominaciji jednog roda nad drugim. Mukarci i ene su evoluirali u Africi
kao jedna vrsta i dele iste gene, osim onih koji se nalaze na Y hromozomu. To znai da
polne razlike nisu arbitrarno obeleje zapadne kulture. Na osnovu istraivanja o

146

kulturnim univerzalijama moemo da zakljuimo da se u svim kulturama mukarci i ene

shvataju kao da imaju razliite prirode.
Judri pravi razliku izmeu bioloke i socioloke teorije roda (Udry 1994). Potrebno je
ponoviti da veina biologa uopte i ne koristi termin rod, ve polni dimorfizam. Ova
teorija varira po svojim detaljima od vrste do vrste, ali njena sutina je u sledeem: polni
dimorfizam u ponaanju je pod kontrolom hormona. Hormoni koji kontroliu polni
dimorfizam su polni hormoni, a svi sisari u sutini imaju sline primarne polne hormone.
Oni rukovode razvojem polno dimorfikih telesnih struktura i kontroliu polno
dimorfiko reproduktivno ponaanje koje lei u osnovi roda.
Drutveni naunici su pokazali slabo interesovanje za primenu sisarskih modela polnog
dimorfizma na ljude, tako da su razvili svoje teorije za objanjenje roda. Prvi princip svih
teorija iz drutvenih nauka o rodu jeste onaj koji rod objanjava preko razlika u
drutvenom iskustvu, odnosno preko socijalizacije i drutvene strukture. Razlike u
ponaanju meu polovima objanjavaju se razlikama u drutvenim iskustvima mukaraca
i ena I strukturalnim ogranienjima koje takoe utiu na iskustvo. Razlike u rodnom
ponaanju unutar istog pola objanjavaju se istim razlikama u drutvenom iskustvu.
Meutim, univerzalna teorija polnog dimorfizma u ponaanju trebalo bi da se primeni na
sve kimenjake. Zbog strukture evolucionog procesa svi kimenjaci dele osnovni
reproduktivni sistem koji kontroliu isti hormoni. Problem je to drutveni naunici ljude
skoro uvek vide kao izuzetak u ivom svetu, to zahteva posebnu, drugu teoriju.
Drutveni naunici imaju jedan eksplanatorni problem za koji misle da nije zajedniki
teorijama koje objanjavaju sisarsko ponaanje, a to je objanjenje sekularne promene. To
bi znailo da se tokom vremena kod ljudi menja rod u skladu sa promenama u
drutvenom okruenju, o emu e biti rei kasnije.Objanjenje roda u drutvenim
naukama zavisi od tri koncepta: rodne uloge, socijalizacije i strukture prilika. Rodna
uloga je obim prihvatljivih ponaanja koja se razlikuju po polu u odreenom
bihevioralnom domenu (npr. roditeljstvu) i podrana je rodnim normama. Granice
prihvatljivog ponaanja se razlikuju po polu i njihovo prekoraenje je propraeno
kaznom, a oteano je strukturama prilika. Drutveni naunici obino zakljuuju o
postojanju polno diferenciranih normi na osnovu polnih razlika u ponaanju koje
pokuavaju da objasne ovim normama. Razlog za ovu tautologiju je da drutveni naunici
ne mogu na drugaiji nain da objasne polne razlike. Dakle, ako se mukarci i ene
razlikuju u svojim interesovanjima i panji prema maloj deci oni izvlae polno
diferencirane norme iz posmatranja polno izdiferenciranog ponaanja, a onda
objanjavaju polno izdiferencirano ponaanje preko normi koje su izvukli.
Osnova reprodukcije su polne razlike i polni hormoni su dobili ime upravo po tome to
kontroliu razlike koje su povezane sa (biolokim) polom. Pod polom se podrazumevaju
reproduktivne I seksualne karakteristike koje razlikuju mukarca od ene, dok se pod
rodom podrazumevaju svi socijalni i psiholoki atributi koji su povezani sa drutvenim
ulogama mukaraca i ena.
Stav Judrija i Rosi jeste da bioloki pol igra veliku ulogu kada se radi o drutvenim
ulogama I psiholokim atributima mukaraca i ena.

147

Najbolji eksperiment koji razdvaja biologiju od socijalizacije jeste da se po roenju

deacima promeni pol i da se kasnije odgaja kao devojica i da ga ljudi tako i tretiraju.
Ako je rod socijalno konstruisan to bi znailo da bi ta deca odrasla u devojice, a ako
zavisi od hormona, dete bi se osealo nelagodno i zarobljeno u telu ene. Kada se radi o
biosocijalnom pokuaju objanjenja pola i roda moemo da zakljuimo nekoliko stvari.
Nema nikakvog teorijskog i metodolokog opravdanja da se biologija I socijalno iskustvo
posmatraju kao odvojeni domeni u kojima treba tragati za primarnim uzrocima. Jasno je
da nema smisla posmatrati biologiju i socijalno iskustvo kao odvojene domene. Bioloki
procesi se odvijaju u kulturnom kontekstu i sami su plastini, a ne stabilni i neizbeni.
Takoe, kulturni procesi se odvijaju unutar i kroz bioloki organizam; ne odvijaju se u
biolokom vakuumu. to se tie filozofske osnove biosocijalne perspektive, ona se
implicitno nalazi u ideji o postojanju ljudske prirode koja je nastala iz genetske slinosti
svih ljudi i koja sadri zajednike bioloke predispozicije ljudi koje se razlikuju od
prirode drugih ivotinja.
Veina sociologa ponaanje jo uvek vidi kao da je izvan dometa delovanja evolucionih
sila, iako sve vie toga ide u prilog tezi da je i ljudsko ponaanje product biolokih
procesa. Judri ljudske predispozicije (tj. perzistentna stanja motivacije) deli na dve
osnovne kategorije: (1) genetska opteljudska obeleja i (2) genetske razlike meu
ljudima koje objanjavaju varijacije u biolokim predispozicijama. Njegov cilj je da
otkrije na koji nain bioloki procesi stupaju u interakciju sa sociolokim i psiholokim
procesima i da istrai kako bioloki faktori mogu da budu povezani sa ljudskim
inklinacijama koje imaju makro demografske posledice.
Dakle, prema biosocijalnoj makro teoriji, ljudi formiraju svoje drutvene structure oko
roda, zato to mukarci i ene imaju razliite bihevioralne predispozicije koje su pod
uticajem biologije. Rodna drutvena struktura je tako univerzalno prilagoavanje na ovu
bioloku injenicu. Drutva demonstriraju irok dijapazon ovog prilagoavanja, tako da
se rod moe naglasiti, minimizirati ili pustiti da se prirodno izrazi. Ako se on ignorie i
dalje je prisutan, ako se ode predaleko od prirodnog polnog dimorfizma stvaraju se loe
drutvene okolnosti i drutveni pritisci za bliim usklaivanjem s biologijom.
Jedna od najveih prepreka u sociologiji, kada se radi o prihvatanju biologije, jeste
zabrinutost drutvenih naunika da e istraivanje biolokih uzroka ponaanja dovesti do
bioloki zasnovane socijalne politike. Meutim, bioloki modeli ponaanja prvenstveno
se tiu individualnih razlika i nisu korisni za socijalnu politiku koja se tie drutvene
promene. Ova prepreka ima koren i u potpuno zastarelom i pogrenom shvatanju prema
kojem ponaanje koje ima bioloku osnovu ne moe da ima i socijalnu osnovu. Dakle,
prirodnost nekog ponaanja navodno implicira i njegovu nepromenljivost preko
drutvenih akcija.
Kako bi na jo jednom problemu pokazao nunost intelektualne kooperacije sociologije i
biologije, Judri problematiku roda iri i na domen drutvene promene, koju biologija ne
moe da objasni sama. U modelu drutvene promene elimo da objasnimo razlike u
populacijskim karakteristikama u vremenu 1 i u vremenu 2. Zavisna varijabla je razlika u

148

parametru populacije tokom vremena, a eksplanatorne varijable su drugi parametri

populacije ili promene u drugim populacijskim parametrima. U modelima drutvene
promene zavisne i eksplanatorne varijable su karakteristike populacija, a ne individua.
Neke eksplanatorne varijable mogu da budu agregati individualnih karakteristika (kao to
je starosna struktura), dok druge mogu da budu atributi populacija koje nemaju direktne
individualne derivative (poput zakona ili promena u zakonu ili dostupnosti elektrine
struje). Drustvena promena se odvija preko drugih drustvenih procesa. To znaci da se
drustvene promene ne mogu izvlaciti iz mikro modela koji objasnjavaju individualne
razlike u ponasanju.
Opsti princip je sledeci :
(1) Kada drutvena struktura i struktura drutvene kontrole doputaju opcije za ponaanja
koja su bioloki zasnovana, onda bioloki faktori utiu na izbor opcija I javlja se bioloki
zasnovana razlika u ponaanju.
(2) Kada opcija ima malo i kada se izmeu nekih teko moe birati, bioloki
zasnovane razlike se smanjuju i gotovo nestaju.
Ako se ovaj princip primeni na rod, zakljuci su sledei. Mukarci i ene se ponaaju
razliito u svim kulturama. Na opti nain mi te razlike veoma traljavo objanjavamo
preko rodnih uloga. [R]azliite normativne reakcije na ista ponaanja koja zavise od
toga da li su ponaanja od mukaraca ili od ena; i razliite strukture mogunost pola.
Meutim, postoje i razlike unutar istog pola po pitanju rodnog ponaanja. Po svim
dimenzijama roda neke ene su vie feminizirane, odnosno njihovo ponaanje manje lii
na ponaanje mukaraca. U drutvu u kojem su normativne granice veoma blizu nema
mnogo razlika ako se radi o varijacijama unutar istog pola. Tamo gde su rodne uloge
tolerantne I labave postojae velike i varijacije unutar istog pola. Mi verujemo da su nae
rodne uloge danas daleko labavije i tolerantnije nego ikad ranije, tako da varijacije unutar
istog pola mogu da opadaju ili rastu tokom kratkog vremenskog perioda. Sve ove
promene su objanjive unutar socioloke paradigme.
Labavljenje normi i razvoj dopustljivijih dovelo je do izraavanja prirodnih inklinacija
nekih ena ka ponaanjima koja su vie muevna. Promena u distribuciji rodnih
ponaanja izazvana je drutvenim faktorima. Dakle, drutveni proces i drutvena politika
mogu da dovedu do sekularne promene.
Ako se ove ideje sumiraju, zakljuak je da moemo identifikovati dva alternativna
plana. Prema prvom planu, drutvo bi trebalo da obezbedi rodno neutralne structure
mogunosti, tako da bi varijacije u rodnim predispozicijama koje se javljaju prirodno
odredile nain na koji ljudi koriste ove prilike. Druga alternativa je ponitavanje roda u
drutvu. Oni koji zagovaraju tu tezu pretpostavljaju da bi rodno neutralne strukture
dovele do nestanka roda, ali ovakva, bezrodna socijalizacija je nemogua zato to
mukarci i ene reaguju na
razliite naine na istu socijalizaciju. Rodno neutralne strukture prilike proizvee rodne
reakcije, a time i rodna drutva. Drutvo bez roda bi zahtevalo kompenzatornu rodnu
socijalizaciju i kompenzatorne rodne strukture prilika.

149

Drugi tip implikacija iz Judrijevih propozicija utie na istraivanje. Demografi I drutveni

naunici nastavljaju da pripisuju znanja o rodu rodnoj socijalizaciji I rodnim strukturama
prilike.
Sa poboljanom teorijom demograf i drutveni naunik mogu da vide rod na nove
naine:
(1) postojanje rodne drutvene strukture nije dokaz za rodne bihevioralne norme;
(2) rodne norme mogu da budu posledica, a ne uzrok polnih razlika;
(3) postojanje rodne drutvene strukture nije dokaz za polnu diskriminaciju;
(4) roditeljska socijalizacija je u veoma maloj meri odgovorna za razlike u rodnom
ponaanju;
(5) ako demografi i drutveni naunici ne ele da se bave biolokim predispozicijama u
svojim modelima, mogu da se fokusiraju na objanjenje drutvene promene I
makrokomparativne studije
Judrijev cilj jeste da pokae kako se dve naizgleda kontradiktorne teorije
mogu integrisati i da je ta integracija mogua na makro i mikro nivoima. Na svakom
nivou sociolog mora da inkorporira element primatske teorije koja ukazuje na to da polno
dimorfiko ponaanje ima bioloku osnovu. To je za sociologe ujedno i najvea prepreka.

150

46. Roditeljsko ulaganje

Varijance u reproduktivnom uspjehu
Darwin je definirao spolnu selekciju kao 1) nadmetanje unutar jednog spola za pripadnike
suprotnog spola i kao 2) diferencijalni izbor pripadnika jednog spola pripadnika drugog
spola te istaknuo kako to najee znai da se mujaci meusobno nadmeu za enke, a
enke izabiru neke mujake radije nego neke druge. Kako bi doao do tonih podataka za
oba spola, Bateman (1948) je prouavao jednu vrstu, Drosophila melanogaster, u
laboratorijskim uvjetima. Podaci brojnih eksperimenata s nadmetanjima kod Drosophile
pokazali su tri vane spolne razlike: (1) reproduktivni uspjeh mujaka varirao je mnogo
vie od enkinog. (2) Reproduktivni uspjeh enki, ini se, nije bio ogranien njihovom
sposobnou da privuku mujake. (3) Reproduktivni uspjeh enki nije se bitno poveao
(ako se uope poveavao) nakon prve kopulacije, a nimalo se nije poveao nakon druge;
veina enki bila je nezainteresirana za kopulaciju vie odjednom ili dvaput. Dobre
terenske podatke o reproduktivnom uspjehu teko je nai, ali oni koji postoje, uz
pretpostavku da reproduktivni uspjeh mujaka varira proporcionalno broju kopulacija,
podravaju uvjerenje da kod svih vrsta, osim onih kod kojih roditeljska briga moe biti
ograniavajui izvor za enke, reproduktivni uspjeh mujaka varira vie od enskoga.
Relativno roditeljsko ulaganje
Batemanov argument moe se prikazati u preciznijem i openitijem obliku, tako da
sistem parenja, recimo monogamija, i omjer spolova odraslih jedinki postanu funkcije
jedne jedine varijable koja kontrolira spolnu selekciju. Prvo u definirati roditeljski ulog
kao bilo koji ulog roditelja u pojedinanog potomka, to poveava vjerojatnost
preivljavanja potomka (a time i njegov reproduktivni uspjeh) na raun roditeljske
sposobnosti da isti ulog ulae u druge potomke. Na taj nain definiran, roditeljski ulog
ukljuuje i metaboliki ulog u prvotne spolne stanice, ali i bilo koje ulaganje (poput
hranjenja ili uvanja mladunaca) koje koristi potomku. Roditeljsko ulaganje ne ukljuuje
napor utroen u pronalaenje pripadnika suprotnog spola ili pokoravanje pripadnika istog
spola kako bi se parilo s pripadnicima suprotnog spola, jer takav napor (osim u posebnim
sluajevima) ne utjee na vjerojatnost preivljavanja potomaka i stoga nije roditeljsko
ulaganje. Svakog potomka moemo smatrati ulogom neovisno o drugim potomcima, pri
emu poveani ulog u jednog potomka podrazumijeva smanjenje uloga u drugog.
Veliinu roditeljskog uloga mjerim negativnim uinkom na roditeljsku sposobnost da
ulae u drugog potomka: velik roditeljski ulog u jednog potomka bitno smanjuje
roditeljsku sposobnost da stvori drugoga. Ne postoji nuna korelacija izmeu veliine
roditeljskog uloga u nekog potomka i njegove koristi za mladune. U nekoj danoj sezoni
reprodukcije ukupan roditeljski ulogjedinke moemo definirati kao zbroj njezinih uloga u
svakog potomka to ih stvori tijekom te sezone i moemo pretpostaviti daje prirodna
selekcija favorizirala onaj ukupni roditeljski ulog koji vodi do maksimalnog
reproduktivnog uspjeha. Podijelimo li ukupni roditeljski ulog brojem jedinki koje je
stvorio roditelj, dobit emo tipini roditeljski ulog neke jedinke po potomku.
Djelovanje spolne selekcije nadzire relativno roditeljsko ulaganje spolova u njihovo
potomstvo. Nadmetanje za partnere najee karakterizira mujake, jer oni obino ne
ulau nita u svoje potomstvo. Tamo gdje se roditeljski ulog mujaka moe usporediti sa
151

enkinim, moemo oekivati da e reproduktivni uspjeh mujaka i enki varirati na slian

nain, a enkin izbor nee biti nita selektivniji od mukoga. Tamo gdje roditeljski ulog
umnogome nadilazi enski (bez obzira na to koji spol ulae vie u svoje spolne stanice),
moemo oekivati da e se enke meusobno natjecati za mujake i da e mujaci biti
selektivni u prihvaanju pojedine enke za partnera.
Obrasci roditeljskog uloga
Vrste moemo klasificirati prema relativnom roditeljskom ulogu koji svaki spol ulae u
svoje mlade. U velikoj veini vrsta jedini mujaki doprinos opstanku njihova potomstva
jesu njegove spolne stanice. Kod tih vrsta doprinos enki oito u velikoj mjeri nadilazi
mujaki.
Mujak u svoje potomke moe ulagati na razliite naine. On moe svojoj partnerici
osiguravati hranu, pronai i braniti dobro mjesto na kojemu e se enka hraniti, lijegati
jaja ili odgajati mlade... Svi ti oblici mujakog roditeljskog uloga tee smanjenju razlika
u ulaganju mujaka i enki koje proizlaze iz poetne razlike u veliini spolnih stanica.
Ulaganje zenke vs ulaganje muzjaka
Muzjaci ulazu manje u mlade od zenki.
Evolucija obrazaca ulaganja
Obrazac roditeljskog ulaganja koji danas vlada, djelovanjem spolne selekcije naizgled
proizlazi iz evolucijski vrlo rane diferencijacije relativno nepokretnih spolnih stanica
(jajaca) od pokretnih, koje ih oplouju (spermija). Nediferencirani sustav spolnih stanica
izgleda vrlo nestabilno: nadmetanje za oplodnju drugih spolnih stanica trebalo bi ubrzano
favorizirati pokretljivost nekih spolnih stanica, to zauzvrat postavlja selekcijske pritiske
za nepokretljivost drugih spolnih stanica. U svakom sluaju, jednom kada je
diferencijacija nastala, spolna selekcija koja je djelovala na spermije favorizirala je
pokretljivost na tetu ulaganja (u obliku citoplazme). To je znailo da sve dok se spermiji
razliitih mujaka neposredno nadmeu za oplodnju jajaca (kao u kamenica), prirodna
selekcija koja favorizira poveanje roditeljskog ulaganja mogla je djelovati jedino na
enke. Jednom kada su enke mogle nadzirati koji e mujak oploditi njihova jajaca,
enski izbor ili smrtnosna selekcija u mladih mogla je djelovati prema favoriziranju nekih
novih oblika mukog ulaganja kao dodatak spermijima. Meutim, postoje snani
selekcijski pritisci protiv toga. Kako enka ve ulae vie od mujaka, neuspjeh parenja
zbog nedostatka dodatnog ulaganja odabire mnogo snanije protiv nje nego protiv
mujaka. . U tom smislu, njezino poetno vrlo veliko ulaganje obvezuje ju na dodatno
ulaganje vie nego to poetno sitno mu-jakovo ulaganje obvezuje njega. Nadalje,
nadmetanje meu mujacima teit e djelovanju protiv roditeljskog ulaganja tako da bi
bilo koje ulaganje mujaka u mlade jedne enke trebalo umanjiti vjerojatnost mujaka da
oplodi druge enke. Stoga spolna selekcija ujedno nadzire i roditeljsko ulaganje i silu
koja tei ukidanju tog obrasca.

152

Poetni roditeljski ulog

Poetno roditeljsko ulaganje mujaka, to jest njegovo ulaganje pri trenutku oplodnje,
mnogo je manje nego enkino, ak i ako kasnije tijekom roditeljske brige ulae jednako
ili vie. Na roditeljsko ulaganje u mlade moe se gledati kao na slijed diskretnih ulaganja
svakog spola. Relativno ulaganje moe se mijenjati kao funkcija vremena i svaki spol
moe biti manje ili vie slobodan bilo kada prekinuti svoje ulaganje. U ljudskoj vrsti, na
primjer, parenje, koje mujaku doslovno ne predstavlja nikakav troak, moe pokrenuti
deveto-mjeseno ulaganje enke, koje nije zanemarivo, a koje prati, ako to ona eli,
petnaestogodinje ulaganje u potomka, koje je znaajno. Iako mujak moe esto
doprinositi roditeljskoj brizi tijekom tog razdoblja, on to ne mora initi nuno. Nakon
devetomjesene trudnoe enka je vie ili manje slobodna prekinuti svoje ulaganje u
svakom trenutku, ali uini li to, on gubi dotad uloeno. S obzirom na poetnu nejednakost
u ulaganju, mujak moe maksimizirati svoje anse ostavljajui preivjelo potomstvo i
parei se i naputajui mnoge enke, od kojih e neke, same ili uz pomo drugih, podii
njegovo potomstvo.
Troskovi parenja su uvek trivijalni za muzjaka, i on ne mora ulagati nista vise kako bi se
pario. Prema toj logici moglo bi se oekivati da mujaci rao-nogamnih vrsta zadobiju
neke psihike osobine sukladne promiskuitetnim navikama. Mujak bi bio odabran da
razlikuje enke koje e samo oploditi i enke s kojima e usto podizati mlade. S prvima
bi trebao mnogo vie eljeti spolni odnos i pri izboru spolne partnerice manje
diskriminirati nego to bi to inila enka, ali druge bi trebao diskriminirati kao to i one
diskriminiraju njega.
Napustanje i nevera
U svakom trenutku je jedinka iji je kumulativni ulog premaen partnerovim, teoretski u
iskuenju da ga napusti, pogotovo ako je razlika velika. To se iskuenje javlja stoga to
jedinka koja naputa, gubi manje no partner koji biva naputen, ako mladunad nije
sazrela te je partner stoga snanije odabran da ostane s mladima.
Ako je bilo koji partner naputen nakon kopulacije, postoje tri mogunosti. ^Jedinka
moe napustiti jajaca (ili ih pojesti) i pokuati se nanovo pariti s drugim partnerom,
izgubivi tako sve (ili dio) od poetnog uloga. 2) Moe pokuati uzgojiti mladunad
sama, uz rizik prenaprezanja i neuspjeha. Ili, 3) moe pokuati navesti drugog partnera da
pomogne uzgojiti mladunad. Trea je alternativa - ako uspije - najadaptivnija, ali
zahtijeva obmanjivanje drugog organizma da ini neto suprotno vlastitim interesima, te
je trebala evoluirati adaptacija koja titi jedinke od takvih izazova. Teko je uoiti kako bi
mujak mogao uspjeno obmanuti novu enku, ali enka bi mogla prevariti mujaka kada
bi brzo djelovala. Kako vrijeme prolazi (primjerice, jednom kada se mladi izlegu),
postaje manje vjerojatno da e se mujak moi lako prevariti. enka stoga moe biti
programirana da prvo pokua treu strategiju, a ako ne uspije, da se vrati na prvu ili
drugu. Mujak koji naputa, dobiva najvie kada enka uspije s treom strategijom, ne
dobiva nita ako izabere prvu, a vjerojatno neku posrednu vrijednost ako izabere drugu.
Ako niti jedan partner ne napusti drugoga u poetku, tada, kako vrijeme prolazi, svaki
ulae sve vie u mladunad. Taj trend ima ozbiljne posljedice. Sjedne strane, naputeni

153

partner mnogo je sposobniji sam dovriti zadatak, a prirodna bi selekcija trebala

favorizirati stanje u kojemu je predodreen da to pokua, jer mnogo vie moe izgubiti
ako ne pokua. S druge strane, onaj koji je napustio partnera, moe vie izgubiti ako
partner ne uspije i manje dobiti ako uspije. Ravnotea tih suprotnih uinka trebala bi
ovisiti o tonom obliku krivulja kumulativnog uloga kao i o prilikama za daljnje parenje
izvan matinog para.
Postoji jo jedan uinak koji dolazi s vremenom poveanja ulaganja oba partnera u
potomke. Kako ulaganje raste, prirodna selekcija moe favorizirati naputanje oba
partnera, ak iako je jedan uloio vie u mladunad no drugi. To se dogaa stoga to
naputanje moe postaviti naputenog partnera pred okrutnu odluku: uloio je toliko
mnogo da znaajno gubi ako i on napusti mladunad, ali bez obzira i na to (to ne bi
trebalo utjecati na njega), partner bi izgubio ak i vie.
Primer odnosa muzjaka pri vantelesnoj I unutrasnjoj oplodnji.
Diferencijalna smrtnost i spolni omjer
Od posebnog su interesa za razumijevanje posljedica spolnog omjera toni podaci o
diferencijalnoj smrtnosti spolova, posebno nezrelih jedinki. Teko je tono odrediti spolni
omjer za bilo koju vrstu. Najozbiljniji izvor odstupanja jest neistodobno pojavljivanje
mujaka i enki pred promatraem. Pregled korisne literature o spolnim omjerima
pokazuje (osim kod ptica) da kada je spolni omjer u neravnotei, tada je najee u
neravnotei u korist enki. Reeno drugim rijeima, mujaci posjeduju tendenciju prema
veim stopama smrtnosti no enke.
Kromosomska hipoteza

Meu biolozima koji prouavaju drutveno ponaanje postoji tenja da spolni omjer
odraslih smatraju neovisnom varijablom na koju reagiraju vrste s prikladnim
adaptacijama. Lack (1968) esto objanjava drutveno ponaanje kao adaptaciju dijelom
na neuravnoteen (ili uravnoteen) spolni omjer, a Verner (1964) saimlje ostale
sluajeve te tenje. Jedini mehanizam koji e nainiti diferencijalnu smrtnost neovisnu o
spolnim razlikama, oito povezan s roditeljskim ulogom i spolnom selekcijom, jest
kromosomski mehanizam, posebno primijenjen na ljude i ostale sisavce: pretpostavlja se
da nezatieni kromosom X mujaka pre-dodreuje za veu smrtnost. Taj je mehanizam
nepodoban za objanjenje diferencijalne smrtnosti iz triju razloga.
1. Rasprenje diferencijalne smrtnosti po spolu ne predvia se znanjem o rasprenju
mehanizama koji odreuju spol.
2. Teorijska predvianja stupnja diferencijalne smrtnosti oekivana za mujake zbog
njihova nezatienog kromosoma X mnogo su nia od onih uoenih u sisavaca,
poput pasa, goveda i ljudi.
3. Pomni podaci o ljudima ukazuju da kastrirani mujaci (koji, naravno, ostaju
heterogametni) snano nadivljavaju kontrolnu skupinu mujaka slinih u svim
drugim osobinama osim to nisu kastrirani, i to se kastracija dogodila ranije u
ivotu, to e se poveati preivljavanje.

154

Adaptivni model diferencijalne smrtnosti

Spolovi bi se mogli smatrati razliitim vrstama, pri emu je suprotan spol vaan resurs za
proizvodnju maksimuma preivjele mladunadi. Postavljeno na taj nain, enska se
"vrsta" najee razlikuje od muke po tome to se enke meusobno nadmeu za resurse
poput hrane, ali ne i za pripadnike suprotnog spola, dok se mujaci primarno nadmeu za
pripadnike suprotnog spola, a svi su drugi oblici nadmetanja vani sve dok utjeu na
primarno nadmetanje.
Kako bi se analizirala diferencijalna smrtnost po spolu, potrebno je utvrditi povezanost
razliitih reproduktivnih strategija sa smrtnou; to jest, pokazati na koji nain odreena
reproduktivna strategija zadaje odreeni rizik smrtnosti. To se moe uiniti iscrtavanjem
reproduktivnog uspjeha (RS) za prvu sezonu parenja kao funkciju reproduktivnog napora
utroenog tijekom te sezone, i iscrtavanjem opadanja budueg reproduktivnog uspjeha
(D) u jedinicama reproduktivnog uspjeha prve sezone parenja. Prirodna selekcija
favorizira potronju reproduktivnog napora (RE) jedinke u prvoj sezoni parenja, koja ima
kao posljedicu maksimalan krajnji reproduktivni uspjeh (RS - D). Vrijednost D na tom
RE daje stupanj oekivane smrtnosti izmeu prve i druge sezone parenja. Razlike meu
spolovima u D dat e oekivanu diferencijalnu smrtnost. Ista se analiza moe primijeniti
na n-ti broj sezona parenja kako bi se predvidjela smrtnost izmeu n-te i n-te + 1 sezone
parenja.
Kako mujak ulae u roditeljsku brigu vie nego pola onoga to ulae enka i kako
potomstvo odreene enke tei oplodnji od jednog mujaka, selekcija ne favorizira
mujake da se nadmeu meusobno za ulaganje u potomstvo vie od jedne enke.
Naprotiv, spolna selekcija jedino djeluje na mujaka da oplodi enke iju mladunad nee
uzgajati, posebno ako e ih uzgajati drugi mujak. Moe se initi ironinim da
pomicanjem od promiskuitetnog prema monogamnom ivotu, to jest pomicanjem prema
veem roditeljskom ulogu u svoju mladunad, mujak tei poveanju svoje vjerojatnosti
za preivljavanje u odnosu na enku. Primijetite da u oba spomenuta sluaja
diferencijalna smrtnost tei samooeraniavaniu. Mijenjanjem omjera moguih spolnih
partnera nasuprot organizama s kojima se jedinka spolno nadmee, diferencijalna
smrtnost pokree sile koje tee ouvanju niske diferencijalne smrtnosti. Kod vrsta koje
pokazuju mujakovo malo roditeljsko ulaganje, diferencijalna smrtnost mujaka
poveava prosjean broj enki dostupnih za mujake koji preive. Iz toga slijedi, pod
pretpostavkom daje sve drugo jednako, da to poveanje tei oteavanju veini uspjenih
mujaka odranje njihove relativne prednosti.
Nadmetanje mujak-mujak
Nadmetanje meu mujacima ne zavrava nuno otputanjem sperme. ak i kod vrsta s
unutarnjom oplodnjom nadmetanje izmeu sperme razliitih mujaka moe biti vaan dio
nadmetanja meu mujacima. U rijetkim se sluajevima nadmetanje meu mujacima
moe nastaviti i nakon to su jajaca oploena.
Nadmetanje sperme moe imati vane posljedice za nadmetanje meu mujacima prije
isputanja sperme. Na oblik nadmetanja meu mujacima snano bi trebalo utjecati
155

rasprenje krajnjih resursa u prostoru i vremenu koji utjeu na reproduktivni uspjeh

mujaka, pogotovo enke koje se istodobno pare. Rasprenje se moe opisati pojmovima
triju parametara: doseg do kojega su enke skupljene ili rasprene u prostoru, doseg do
kojega su skupljene ili rasprene u vremenu, i doseg do kojega je njihov toan poloaj u
prostoru i vremenu predvidljiv.
Rasprsenje u vremenu
Skupljenost u vremenu odnosi se na vrste koje se pare uglavnom sezonski, u kojima
enke postaju istodobno spolno dostupne u kratkom razdoblju ,dok su snano rasprene
vrste (u vremenu) one kod kojih se enke pare vie ili manje jednako tijekom godine.
Jedna od posljedica ekstremnog parenja jest da za bilo kojeg mujaka postaje tee da
bude krajnje uspjean: dok on kopulira s jednom enkom, stotine su drugih istodobno
oploene. Rasprenje u vremenu, bar kada se kombinira sa skup-ljenou u prostoru,
doputa svakom mujaku da se nadmee za svaku novu dostupnu enku te isti mali broj
mujaka tei neprestanom oploivanju dostupnih enki.
Velicina
Postoji vrlo malo podataka koji pokazuju povezanost veliine mujaka i reproduktivnog
uspjeha, ali opseni podaci pokazuju povezanost dominacije mujaka i reproduktivnog
uspjeha. Kako se dominacija umnogome uspostavlja agresijom, i veliina je najee
korisna pri agresivnim ponaanjima, te vjerojatno ti podaci djelomino otkrivaju
povezanost veliine i reproduktivnog uspjeha.
Iskustvo
Poveava li se reproduktivni uspjeh mnogo bre kod jednog spola nego kod drugog
iskljuivo kao funkcija dobi (primjerice, putem iskustva povezanog s dobi), tada se moe
oekivati odlaganje spolne zrelosti kod tog spola i vea vjerojatnost preivljavanja
tijekom jedinica vremena nego u suprotnog spola. Stoga spolni omjer odraslih moe
naginjati u korist spola koji ranije sazrijeva, ali bi spolni omjer svih doba zajedno trebao
naginjati u korist spola koji sazrijeva kasnije. Naravno, poveava li se reproduktivni
uspjeh jednoga spola snano kao funkcija iskustva i ako je iskustvo samo dijelom
povezano s dobi, tada e taj spol moda biti voljan patiti od poviene smrtnosti, ako je ta
smrtnost dovoljno nadoknaena poveanjem iskustva.
Pokretljivost
Parker je kvantificirao vanost pokretljivosti i tragakog ponaanja kod muha. Ako su
enke raspreni resurs, muka pokretljivost moe biti odluujua za izlaganje mujaka
veem broju enki. Sto znai da mujaci mogu biti voljni prepustiti se veoj smrtnosti,
ako je dovoljno nadoknaena poveanjem reproduktivnog uspjeha. Taj bi initelj trebao
utjecati na mujake samo tijekom sezone parenja osim ako initelji vani za pokretljivost

156

(poput brzine, okretnosti ili znanja o okoliu) ne trebaju biti razvijeni prije reproduktivne
sezone.
Zenkin izbor
Iako je Darwin (1871) mislio daje enkin izbor vana evolucijska sila, veina autora
nakon njega pripisala mu je trivijalnu ulogu.
Selekcija inae neutralnih ili nefunkcionalnih mujakih osobina

Posljedice enkinog izbora ovisit e o nainima na koje enke izabiru. Pokazuju li neke
enke preferenciju prema jednom tipu mujaka (ge-notipa), a druge se pare nasumino,
tada e selekcija ubrzano favorizirati preferirane mujake tipove i enke s
preferencijama. enkin izbor moe dovesti do neprestane promjene mujaka samo ako
one izabiru prema relativnim, a ne apsolutnim kriterijima. enkina preferencija sposobna
je nadvladati dio suprotne selekcije prema mujakoj sposobnosti preivljavanja i
reprodukcije, ako poveani reproduktivni uspjeh favoriziranih mujaka nakon to sazriju
nadoknauje vjerojatnosti preivljavanja i reprodukcije.
Postoje barem dva uvjeta pod kojima se moe oekivati da su enke odabrane da
preferiraju ekstremne mujake u uzorku. Kada se spoje dvije vrste koje su nedavno prole
specijaciju, selekcija ubrzano favorizira enke koje mogu odabrati izmeu dviju vrsta
mujaka. Ta selekcija moe favorizirati enke koje preferiraju prikladan ekstrem u
dostupnom uzorku, jer e takav mehanizam minimizirati pogreke parenja. Prirodna
selekcija enki s takvim mehanizmom izbora potie spolnu selekciju u istome smjeru, to
e u odsutnosti suprotne selekcije jo vie razdvojiti dva mujaka fenotipa, vie no stoje
nuno za izbjegavanje pogreke parenja.
Prirodna e selekcija uvijek favorizirati sposobnost enke da diskriminira spolnu
sposobnost mujaka, a najsigurniji nain da se to uini jest da se uzme ekstrem uzorka,
to e voditi do ubrzane selekcije mujakog prikazivanja.
Selekcija inae funkcionalnih mujakih osobina

Gdje mujak ulae malo ili nita vie od spolnih stanica, enka jedino treba odluiti koji
mujak nudi idealan genski materijal za njezine potomke, pod pretpostavkom da gaje
mujak voljan i sposoban pruiti. Gdje mujak ulae roditeljsku brigu, enkin izbor jo
uvijek moe ukljuivati spomenuta pitanja o genskom doprinosu mujaka, ali ujedno
mora ukljuivati - moda primarno - pitanje o volji i sposobnosti mujaka da bude dobar
roditelj.
Spolna sposobnost

ak i kod mujaka odabranih za ubrzano, ponavljajue kopuliranje, ta sposobnost nije

neograniena. Kada je mujak u potpunosti ispranjen, ne postoji korist od njegove
kopulacije, ali bi selekcija koja bi ga u tome spreavala trebala biti mnogo slabija no
selekcija protiv enke koja ga prihvaa. Na srednjoj razini sperme mujak moe dobiti
neto od kopulacije, ali bi enka opet trebala biti odabrana da ga izbjegava. Kako postoji
malo koristi za mujaka da prikriva nisku reproduktivnu sposobnost, pozitivna
povezanost energinosti udvaranja i razine sperme ne bi trebala biti iznenaujua. enke

157

bi tada bile odabrane da ih uzbuuje energino udvaranje. Ako sekundarne strukture koje
se koriste u prikazivanju, poput svijetlog perja,osnauju dojam energinosti, tada
selekcija moe pojaano naglaivati takve strukture. Ironino je da mujak koji je spolno
bio najuspjeniji, moda nije idealan za parenje, ako je uspjeh privremeno ispraznio
njegovu zalihu sperme. Mujaci ne samo to bi trebali biti odabrani da se ubrzano
oporave od kopulacija ve i da pruaju uvjerljiv dokaz da su se oporavili.
Dobri geni

Parenjem s najdominantnijim mujakom enka se najee moe pariti bre, i stoga

sigurnije, nego da izabere manje dominantnu jedinku iji pokuaji parenja najee imaju
za ishod upletanje dominantnijih mujaka. Drugi razlog zato selekcija parenja s
dominantnijim mujacima moe biti adaptivna jest taj to enka udruuje svoje gene s
genima mujaka koji je, sposobnou dominacije nad drugim mujacima, dokazao svoju
reproduktivnu sposobnost. Kod mnogih je vrsta sposobnost mujaka da pronae brzo
prijemljive enke moda mnogo vanija no sposobnost dominiranja nad drugim
mujacima. Ako je to tono, tada enski izbor moe biti znaajno pojednostavljen: prvi
mujak koji stigne do nje uspostavlja tako prima jade sluaj svojih reproduktivnioh
sposobnosti. Kod muha balegarka, kod kojih se enke moraju pariti brzo, dokje balega jo
uvijek svjea, udva-rako ponaanje mujaka gotovo da i ne postoji. Mujak koji prvi
slijee na enku koja je nedugo dola, pari se s njom. Taj nedostatak enkinog izbora
moe biti i posljedica sluaja prima jade u kojemu mujak uspostavlja svoje vrste
reproduktivne sposobnosti. Takav se mehanizam izbora moe, naravno, sukobiti s drugim
kriterijima koji su potrebni za probiranje populacije mujaka, ali se u nekih vrsta to probiranje moe obaviti i prije no to jedinke postanu spolno prijemljive.
Dobar roditelj

Gdje je ukljuena roditeljska briga mujaka, enke sigurno ponekad izabiru mujake na
temelju njihove sposobnosti da doprinesu roditeljskoj brizi. enski izbor moe igrati
ulogu pri selekciji poveanog roditeljskog uloga mujaka. Roditeljska briga koju je
mujak uloio nakon parenja po svoj prilici nije ishod enkinog izbora nakon parenja, jer
ona vie ne posjeduje nita ime bi pregovarala s njim. Meutim, u mnogih ptica mujaci
brane teritorij kojim su u poetku privukli enke . Kako mujaci bez prikladnih teritorija
nisu sposobni privui enke, enkin izbor moda igra ulogu pri ouvanju mujakog
teritorijalnog ponaanja. Jednom kada je mujak uloio u teritorij kako bi privukao
partnericu, njegove mogunosti nakon kopulacije mogu biti ozbiljno ograniene. Kada bi
otjerao enku s teritorija, to bi sasvim sigurno kao posljedicu imalo gubitak njegova
dotadanjeg ulaganja. Mogao bi uspostaviti novi teritorij, i u nekim vrstama mujaci to i
ine ali u mnogih vrsta to moe biti teko, jer mu ostaje mogunost da vie ili manje
pomae enki s kojom se ve pario. enkin izbor iskazan prije kopulacije, stoga, moe
posredno prisiliti mujaka da povea svoj roditeljski ulog nakon kopulacije.
Ne postoji razlog za pretpostavku da se mujaci meusobno ne nadmeu za uparivanje sa
enkama za koje se ini da im je potencijal parenja visok. Darwin je tvrdio da bi rano
parenje enka raznih vrsta zbog negenskih razloga (poput izvanrednog fizikog stanja)
proizvelo vie potomaka nego kasnije parenje. Spolna bi selekcija, tvrdio je, favorizirala
mujake koji se meusobno nadmeu za parenje s takvim enkama. Mujaci su zasigurno
158

esto poetno agresivni prema enkama koje upadaju u njihove teritorije, a ta agresivnost
moe djelovati kao sito koje proputa samo one enke ija je velika motiviranost
pozitivno povezana s ranim polaganjem jaja i visokim reproduktivnim potencijalom.
Kriteriji osim obiljeja mujaka

U mnogih se vrsta nadmetanje meu mujacima kombinira s vanou nekih resursa koji
su u teoriji nepovezani s mujacima, kao to podruja polaganja jajaaca mogu ublaavati
enkin izbor mujakih obiljeja. Mujak koji odrava teritorij na kojemu se nalazi dobro
mjesto za polaganje jajaaca, ne doprinosi time roditeljski ulog, ako posljedica odranja
nije mladunad.
enkin izbor podruja polaganja jajaaca moe biti posebno vaan initelj nadmetanja
mujaka u takvim vrstama, poput aba i dadevnja-ka, koji ukazuje na vanjsku oplodnju.
Takav enkin izbor gotovo sigurno predodreuje te vrste za evoluciju roditeljskog uloga
mujaka. enkin izbor dobrog podruja polaganja jajaaca teit e favoriziranju bilo
kojeg mujakova uloga u poboljanje tog podruja, a ako je povezan s podrujem kako bi
privukao druge enke, mujak bi imao mogunost vee ili manje brige oko ve poloenih
jajaaca. Unutarnja oplodnja i razvoj ublauju evoluciju roditeljske brige mujaka u
sisavaca, jer enkin izbor tada najee moe djelovati prema favoriziranju hranjenja pri
udvaranju mujaka, to bi kod biljojeda bilo gotovo bezvrijedno. enski izbor moe
favorizirati i mujake koji se pare izvan podruja polaganja jajaaca ako se tako smanjuje
rizik od grabea.
Gdje su enke skupljene u prostoru, posljedice nadmetanja meu mujacima mogu uiniti
enkin izbor gotovo nemoguim. U majmunskim trupama enska preferencija manje
dominantnih mujaka ne mora nikada dovesti do spolnog openja ako se par ubrzo
razdvoji i ako ga napadnu dominantniji mujaci. Jasno preputanje enki, koje slijedi
nakon nadmetanja mujaka, moda odraava taj initelj jednako kao i ve naglaena
plauzibilna enkina preferencija prema mujaku koji pobjeuje.

159

47. Preferencije partnera

Postoji razlog zato su lijepi ljudi privlani. Oni su privlacni jer drugi ljudi imaju gene
koji ih navode na to da lijepe ljude smatraju privlanima. Uvidi evolucionih biologa
mijenjaju na stav prema seksualnoj privlanosti, jer su napokon poeli objanjavati zato
neka obiljeja smatramo lijepim, a druga runim. LJudi tajno ele incest, ali su uz pomo
socijalnih tabua i pravila tu elju sposobni nadvladati. I drugo, koje kae da ljudi svoje
bliske roake ne smatraju seksualno privlanim, daje tabu uroen. Prvo je objanjenje
Sigmunda Freuda. On je tvrdio da je na prvi I najintenzivniji spolni nagon usmjeren na
roditelje suprotnoga spola. Zato, nastavlja on, sva ljudska drutva ljudima nameu vrste
I specifine tabue protiv incesta. Budui da tabu ne pronalazimo u psihologiji pojedinca,
nuno se uspostavljaju vrste zabrane. Po njegovom miljenju, bez tih tabua, svi bismo se
sparivali i patili od genetske abnormalnosti. Freud je postavio tri neopravdane
pretpostavke. Prvo, izjednaio je privlanost sa spolnom privlanou. Dvogodinja
djevojica moe voljeti svoga oca, ali to ne znai da ga ona eli seksualno. Drugo, on je
bez dokaza pretpostavio da ljudi imaju incestuozne nagone. Frojdijanci kau da ljudi ne
istiu te svoje nagone jer su ih "potisnuli", pa zbog toga nikada ne moemo opovrgnuti
Freudov argument Tree, on je pretpostavio da su drutvena pravila o enidbi roaka
"incestni tabui". Sve donedavno znanstvenici i laici slijedili su Freudove vjerovanje da
zakoni kojima se zabranjuju enidbe roaka postoje kako bi sprijeili incest i obiteljsko
krianje. No, to ne mora biti tako. Freudov suparnik na istome.polju bio je ovjek po
imenu Edward Westermark koji je 1891. primijetio da se mukarci ne sparuju sa svojim
majkama i sestrama ne zbog socijalnih pravila, ve zato to 'ih oni s kojima su odgajani
jednostavno seksualno ne privlae.
Prema Freudovoj teoriji evolucioni pritisci ne samo da nisu stvorili mehanizam
izbjegavanja incesta, ve zapravo potiu incestuozne, pogreno prilagoene nagone koje
tabui potiskuju ... U veini drutava ne postoji potreba za zabranom incesta u nuklearnoj
obitelji jer je rizik da se on dogodi vrlo malen. Zato onda postoje tabui? Claude LeviStrauss smislio je drukiju teoriju zvanu teorijom alijanse, kaj a je isticala vanost
koritenja ena za trgovinu meu plemenima, zbog ega je morala postojati zabrana udaje
unutar plemena. No, kako se ni dva antropologa ne mogu sloiti o tome to je LeviStrauss doista mislio, teko je testirati njegovu ideju. Nancy Thornhill tvrdila je da su
tabui incesta zapravo enidbena pravila koja su smislili moni mukarci da bi sprijeili
svoje suparnike da akumuliraju bogatstvo vjenanjem svojih roakinja. Tabui stoga
uope nisu zbog incesta, ve zbog moi. U pozadini Westermarckovanagona za
izbjegavanjem incesta stoji pojam kritinog razdoblja uenja: u kritinom razdoblju
postajemo seksualno ravnoduni prema onima s kojima smo odgajani. Nitlco nije siguran
koje je to razdoblje, ali moemo s iz;jesnim pravom nagaati da je rije o razdoblju
izmeu osme i etrnaeste godine.

160

Mukarcenagonski privlae ene, zahvaljujui interakciji gena i hormona, alina tu se

tendenciju u kritinom razdo biju moe utjecati pomou ulogemodela, nadgledanja i
slobodne volje.
Mnoga su istraivanja pokazala da mus1carci vie paze na fiziki izgled ene negoli
obrnuto. Za to postoji i dobar razlog: mladost i zdravlje bolji 'su kljuevi poimanja
vrijednosti ene kao partnera i potencijalne majke, negoli vrijednosti mu1carca. ene
nisu ravnodune prema mladosti i zdravlju, ali one se vie od mukaraca brinu za neka
druga obiljeja.
ak i ako dopustimo da obilna, jeftina i in.dustrijska hrana danas prosjenu enu deblja
vie negoli pred tisuu ili dvije tisue godina, ene se moraju iznimno potruditi da steknu
moderan oblik trstike. No, mukarcima nikada nije bilo najpametnije uzeti najmraviju
enu. Danas, kao i u pleistocenu, to je najbolji nain da izaberete najneplodniju enu:
enainoe postati neplodna ako joj tijelo sadri samo deset do petnaest posto manju
koliinu masti od normalne. Doista, postoji ak i malo pretjerana teorija koja kae da je
rairena opsesija vitkoom kod mladih djevojaka jedna stvorena strategija kako bi se
sprijeila prerana trudnoa, naime, prije negoli se mukarac obvezao da e zajedniki
brinuti za obitelj. Vitkost je postala
ono to je neko bila debljina: signal socijalnog statusa. Dodue ene su, a ne mukarci,
osjetljivije na socijalni status svojih potencijalnih suprunika. Sociobiolozi tvrde da
mukarci ne primjeuju enski izgled kao nadomjestak za njihovo bogatstvo, ve kao
klju njihovog reproduktivnog potencijala. Rjeenje te zagonetke moda moemo pronai
u delu genijalnog indijskog psihologa Deventre Singha. On je primijetio da enska tijela,
za razliku od mukih izmeu puberteta i srednje dobi prolaze kroz dvije izuzetno
znaajne faze. U dobi od deset godina, djevojica ima oblik koji se ne razlikuje bitno od
oblika koji e imati u etrdesetoj. Tada se odjednom njezine vitalne statistike mijenjaju:
razmjer dimenzija struka prema prsima i bokovima naglo raste. U tridesetoj on ponovno
pada kako grudi gube vrstou a strukuskou. Singhova teorija je malo drukija ali
gotovo analogna. On tvrdi da e mukarac, u nekim razumnim granicama, bilo koju
teinu ene smatrati privlanom ako je njezin struk bitno ui od bokova.
Dakle, to privlai mukarce enama. to ene privlai mukarcima? Muka ljepota u
znaku je istog trojstva kao i enska: lice, mladost, stas. No, u svim istraivanjima ene
tvrde jedno te isto: ono to ih vie privlai od ljepote jesu osobnost i status .. Mukarci
trajno stavljaju tjelesne osobine iznad osobnosti i statusa kada govore o enama. Sa
enama je obrnuto. "''' Jedna jedina iznimka je visina. Visoki mukarci se univerzalno
smatraju privlanijima od niskih. Druga vana muka osobina jest osobnost, karakter.
Zene su smatrale dominantnog mukarca poeljnijim partnerom i seksualno privlanijim.
Za mukarce je vrijedilo obratno.

161

Bobbi Low je istraio stotine drutava i doao do zakljuka da se muki uresi uvijek
povezuju sa statusom i poloajem. Oni simboliziraju: zrelost, nadreenost, vrstinu,
snagu. Za razliku od toga, enski uresi signaliziraju brani ili dobni status, a ponekad i
muevo bogatstvo.
Ma to determinirala spolnu privlanost, na djelu je panje vrijedan mehanizam koji
dovodi do ovog rezultata: lijepe ene I dominantni mukarci ee stupaju u brak i iniaju
vie djece od svojih suparnika. Tako ene u svakoj generaciji postaju jo malo ljepe a
mukarci jo malo dominantniji. No, to se dogaa i s njihovim novim suparnicima,
budui da su i oni potomci onih istih uspjenih parova. Tako rastu i standardi. Naa se
osjetila lako zasite onim to se esto susree, premda bi to moda blistalo na drugom
mjestu i u drugom vremenu.
Optimalan broj oceva
Diljem svijeta poligini su brakovi Gedan mukarac, nekoliko ena) nmogo rafueniji nego
poliandrijski brakovi Gedna ena, nekoliko mukaraca), a ene su opreznije pri stupanju
u seksualne odnose od mukaraca. esto se pretpostavlja da su takvi obrasci odraz
temeljnih razlika meu spolovima. Meutim, takve razlike izmeu strastvenih mujaka i
stidljivih enki nisu naene u drugih primata. Nadalje, pod odreenim uvjetima i enke
poveavaju svoj reproduktivni uspjeh parei se s vie partnera i koriste poliandrijsko
parenje (kopuliraju s vie mujaka) kako bi zaobile ogranienja koja im nameu mujaci
prilikom izbora partnera. Samo postojanje sustava parenja s jednim mujakom ne znai
da su enke "po prirodi" tome sklone.
Modeli koji podrazumijevaju "strastvene" mujake I "stidljive" enke
Prema Darwinovoj teoliji spolne selekcije, mujaci se meusobno nadmeu da bi dobili
pristup enkama, a zatim enka izabire najboljeg mujaka. S obzirom na to da mujaci
ulau u potomstvo mnogo manje od enki te da mora. proi odreeno vlijeme izmeu
dvaju zaea, mujaci profitiraju parei se sa to vie partnerica, i stoga se vie trode to
postii, dok enke ne mogu na taj nain profitirati od vie oplodnji.
Upravo se pomou dugoronih selekcijskih pritisaka koji favoriziraju najotpomije
potomke moe objasniti zato su enke koje imaju mogunost biranja meu mujacima
ujedno i plodnije i imaju prilagoenije potomke. esto se zanemaruje injenica da kad ne
bi postajala sklonost enki da se pare s vie mujaka, ne bi postajao niti selekcijski
pritisak na mujake da proizvode kompetitivno sjeme i u tolikim koliinama.

162

Koristi od poliandrije - komparativni dokazi

Kada su sociobiolozi napokon poeli ozbiljnije razmatrati mogunoS1: da bi enke mogle
imati koristi od poliandrijskog parenja, jedan od prvih stereotipa koji se pojavio bila je
pretpostavka da su mujaci jedinstveni u traenju seksualne raznolikosti zbog svoje
koristi. Velika je koliina dokaza za razliite ivotinjske vrste da su enke koje se pare s
veim brojem mujaka plodnije i imaju uspjenije potomke.
Kada stalno u blizini imaju vie mujaka, najbolje rjeenje za enke jest da parenje
ogranie na kratak period oko razdoblja ovulacije te da taj period estrusa vrlo vidljivo
oglase, tako da mujaci moraju pratiti enku i nadmetati se meusobno kako bi se parili,
a zatim, kada je "cilj" postignut, vraaju se svojim uobiajenim poslovima sto je
uglavnom sakupljanje plodova. Ipak, u veine primata postoji jedan dominantni mujak
koji onemogui ostalim mujacima pristup enki, tako da enke samo ponekad imaju
priliku u tajnosti kopulirati s nekim od manje dominantnih mujaka ili s mujakom izvan
grupe.
Kada ovulacija nije naglaena spolnim oteklinama, samo lokalni mujak koji prati enku
kroz vie ciklusa, moe prepoznati pouzdane znakove daje enka plodna. Mnogi autori
jo uvijek pretpostavljaju da su nai horninidni pretci imali spolne otekline koje su
tijekom evolucije nestale, prema nekima kako bi se unaprijedile veze meu parovima.
Zapravo, najverojatnije je da su te otekline evoluirale neovisno u linijama koje vode do
impanza i bonoba. Spolne otekline se jedva vide u drugih ovekolikih majmuna ili u
posljednjih prei;:jelih ostataka roda homo, modernih ljudi. Prikrivena ovulacija (ili bolje
reeno, neoiglcdna ovulacija) u naem sluaju nije nova osobina, nego ekstremna
manifestacija stare osobine.
"Zato bi", pitao se Don Symons, otac evolucijske psihologije, "eni bilo bolje s tri
-mukarca, od kojih svaki ulae jednu treinu, nego s jednim, koji ulae sve svoje
resurse?" Zakljuio je kako postoje samo "neuverljivi dokazi da postoji ovakva
(seksualno asertivna) narav u ena, a nikakvi dokazi da ene bilo gdje veu viestruke
muke partnere zbunjujui il1 potencijalnim oinstvom .... ". U ljudskim kulturama zaista
su iznimno rijetki fom1alni poliandrijski brakovi.
Majke, a ponekad i rtjihovi muevi, ponaaju se kao da su svjesni daje solidarnost
mukaraca kljuna za njihovu dobrobit te da posjedovanje nekoliko "oeva" moe
poveati anse za.preivljavanje djece koja imaju statistiki veu '\jerojamost da su djeca
njezina mua (ili njegove rodbine) nego nekog nesrodnog roditelja. Sva sakupljaka
drutva, pa dakle i rani ljudi, ovisili su o suradnji, u smislu da se niti jedna majka nije
mogla nadati da e uspjeno odgojiti vi.e djece bez izravne i konkreme pomoi drugih.
U tom su smislu ljudi drugaiji od ostalih ovekolikih majmuna, u. kojih za mladune
uglavnom skrbi majka, a i ona samo do zavretka perioda dojenja.

163

Kada god odnosi moi meu spolovima to doputaju, a najee je to sluaj u

matrilokalrum drutvima, i gdje god ekoloki i ekonomski uvjeti ine poliandriju
korisnijom od monoga1nije, moemo oekivati od majki da poveaju svoje anse
mijenjajui sigurnost u oinstvo za koristi od "viestrukih oeva".
Da je oinska skrb bila apsolumo nuna za preivljavanje djeteta, prirodna selekcija bi
odavno djelovala tako da oevi smatraju bebe i novopeene majke neodoljive
privlanima. Ali za to ima vrlo malo dokaza. Umjesto toga, upravo kada majke najvie
trebaju zatitu, veina mukaraca je najmanje seksualno zainteresirana za svoju
parmericu i najvea je vjerojatnost da e upravo u tom razdoblju potraiti novu seksualnu
partnericu.
Imanje vie potencijalnih oeva posebno je korisno kada jedan mukarac ne moe
pouzdano skrbiti o obitelji, ili gdje postoji "vjerojamost umiranja oeva. Druge
demografske ir.jenice, poput nedostatka ena, mogu takoer poveati broj
poliandrijsk:ih zajednica.
Svi brakovi ponu monoganmo. Nakon toga bit e dodana jo jedna ena, ako je neka
ena na raspolaga.11ju, a mu uspjea11. Ali ako je 11.estaica ena, i11oe se dogoditi
da se u brakdodajojedan mu (koji nema bolji izbor nego da stupi u poliandrijski brak).
Treba dodati i to da ako prvi. mu ima veu "ljerojamost daje otac djece, a drugi mu
poveava njihovu ansu zapreivljavanje, ili ako prvi mu ima koristi od saveznitva s
drugim mukarcem, ovakav e dogovor zadovoljiti i majinske i oinske interese. Nema
sunmje da "ljerovanje u viestruko oinstVo olakava stvaranje ovakvih zajednica.
Unato svemu, monogamija je najstabilniji oblik braka, svojevrstan kompromis izmeu
majinskih i oinskih interesa. Svugdje gdje postoje, poliandrijski brakovi i dijeljenje
ena u zajednici krhki su sustavi, pogotovo nakon kontakta s vanjskom grupom.
Pouzdana generalizacija meu primatima, ukljuujui ljude,jest da enke koje ostaju
meu svojom rodbinom u manilokalnom ureenju imaju veu autonomiju od onih koji
ive patrilokalno.
Kada pogledamo ljudske etnografSke zapise, zaista je mnogo ee patrilokalno i
poliginijsko ureenje. Ali do ovoga je dolo nakon naglih promjena u irenju postneo!
itikih populacija agrikultura i uzgajivaa stoke. Nema sumnje daje meugrupna
razmjena ena prevladavala prije neolitika, ali zemlja i materijalna dobra koju je trebalo
braniti, zajedno uz rastuu populaciju, stvorili su pritisak da musskarac ostane uza svoju
rodbinu, pojaa patrilokalne saveze i stvori rodbinske interesne grupe.

164

S toliko monom evolucijskom teorijom, zato namjo uvijek treba i povijest?

Zato je povijest vana u rekonstrukciji preferencija nail1 predaka prilikom
odabiranja partnera?
U vrsti koja je toliko oportunistika kao to su to ljudi, gdje ishodi esto ovise o tome koji
pojedinac ima najvie utjecaja u odreenom trenutku, povijest je iznimno vana za
objanjavanje kompleksnili fenomena kao to su to enske preferencije pri izboru
partnera. Razmotrimo do sada ve dobro dokumentirano pravilo da ene preferiraju
bogatije skrbnike. esto se tvrdi daje to uroena sklonost, evoluirala u razdoblju
pleistocena.
U sjedilakim drutvima bogatstvo je neto to se akumulira tijekom godina, pa su
imuniji mukarci nuno stariji.
Pinker tvrdi da podaci o Bakwerima dokazuju kako postoje uroene sklonosti ena
pre1na muskarcima s bogatstvo, a ne dobrim genima, razumom, pouzdanom osobnou
ili nekom drugom
karakteristikom. Iz perspektive mukaraca, koji su mogli imati vlasnitvo nad dobrima,
patrilineamo nasljeivanje imalo je oite reproduktivne koristi. Moglo je ak zadovoljiti i
majiiiske interese kada su grupe srodnih mukaraca titile nju i njezinu djecu od
skupina drugil1 mukaraca. Ali to je nain ivota formiran oko pretpostavke daje
optimalan broj oeva za svako dijete koje rodi njegova partnerica uvijek isti -jedan, to
jest on. Ali za ene nije kljuan samo identitet potencijalnog oca njezinih potomaka nego
optimalan broj oeva, koji ovisi o situaciji. Kada god je nuno iscrpno i ekskluzivno
ulaganje jednog oca u potomstvo da bi ono bilo kvalitetno i imalo dobar status, ili kada je
kazna za preljub prevelika, optimalan broj oeva iz majine perspektive moe biti isti kao
iz oeve - jedan, a u svim ostalim sluajeVima to nije nuno.

165

48.Antropologija hrane
Uz razmnoavanje, potreba za hranom je gotovo najznaajnija prirodna injenica oko
koje se generie i strukturie ljudska egzistencija, a time i drutveni _i kulturni ivot.
Naime, poto se veina evolucionog uspeha (ljudske) vrste zasniva na mogunosti da se
hrana pribavi I probavi, moe se rei da je ishrana klju za razumevanje ljudske prolosti,
sadanjosti I budunosti. Istovremeno, ishrana je totalni drutveni fenomen, jer ovek
jede vie puta dnevno tokom itavog ivota.
Izuavanje hrane u antropologiji ukljuuje istovremeno razmatranje kulture i biologije.
Istraivanja mogu da idu od naglaavanja biolokog do naglaavanja kulturnog, a
obuhvataju mnoge razliite teme, metodologije i teorijske pristupe. Naglaavajui znaaj
kulture izuavaju se drutvene i simbolike dimenzije hrane kako bi se dolo do saznanja
iz oblasti roda, klase, politike ekonomije, moi, kulturne ideologije i kulturnog
identiteta. S druge strane, nutriciona antropologija vie naglaava bioloke komponente i
izuava meuodnose koliine hrane i gladi, nutricioni status, dojenje, bolesti, dinamiku
domainstva i ljudsku evoluciju.
Istorija I domen polja
Marsel Mos je u svom radu "Ogled o daru" postavio temelje istraivanja hrane u
antropologiji, usmerivi panju na vanost davanja, primanja i vraanja duga u iniciranju,
odravanju ili ruenju drutvenih i politikih odnosa i istakao je koliko je hrana znaajna
stvar kada se radi o razmeni. Za njega, darovi su "totalni drutveni fenomeni" (poput
Dirkemovog pojma drutvene injenice), odnosno aktivnosti koje imaju implikacije irom
drutva, u ekonomskim, pravnim, politikim i religijskim sferama.120 Darivanje hrane
stvara obaveze reciprociteta kod onih koji je primaju, bez obzira na to da li su u pitanju
bogovi ili ljudi. Centralnost hrane u darovima I ekonomskim razmenama implicira
znaajnu ulogu hrane i u izraavanju religijskih verovanja, komunikacije sa drugima,
uspostavljanja I prekidanja odnosa, definisanju drutvenih grupa i porodica, te
izraavanju kulturnih vrednosti.
Odri Riards- istrazivala je medjupovezanost izmedju verovanja I proizvodnje,
distribucije I konzumiranja hrane. Takoe, istraivala je ne samo vane ekonomske i
nutricione dimenzije hrane, ve i njenu ulogu u izgradnji drutvenih odnosa. Naime, ona
je ukazivala na to kako darovi u vidu hrane stvaraju obaveze meu porodicama prilikom
sklapanja braka.
Levi-Stros- uvodi pojam gustatornog koda. On se odnosi na dominantnost simbola I
metafora hrane u ljudskom israzavanju koja je posledica sustinskog mesta kuvanja u
idejama I misljenju lovaca sakupljaca.
Meri Daglas- fokusira se na sposobnost hrane da otkrije drustvenu strukturu. Ona je
pokazala kako hrana i obrasci ponaanja u vezi sa hranom otkrivaju koncepte istoe i
zagaenosti, te kako konstruiu drutvene granice u razliitim kulturnim okruenjima.

166

Hrana I moc
Zbog injenice da je hrana osnovna ivotna potreba, ona je nekad centralno pitanje u
borbama za mo. Sticanje moi preko davanja hrane nalazi se u potpunom suprotstvu sa
npr. Ciljevima bogatih drutvenih slojeva u kapitalizmu, koji pokuavaju da to vie
akumuliraju hranu i da je prodaju za profit i mo. Mogue je usredsrediti se i na ulogu
verovanja i ponaanja u vezi sa proizvodnjom, distribucijom i konzumiranjem hrane pri
formiranju klasnih odnosa. Pojedini drutveni naunici govore i o vezi izmeu hrane i
definisanja rodnog identiteta u mnogim knlturama." Naime, rad sa hranom (popnt
kuvanja) je najee posao ena u okviru podele rada, a injenica da li se ovaj rad ceni i
potuje ili ne predstavlja vaan element poloaja ena u drutvu. U vezi hrane sa
fenomenom kao to je drutvena mo, mnogi antropolozi su istraivali I uzroke i
posledice gladi. Savremena istraivanja analiziraju vezu zdravstvenog stanja i pojave
parazita sa kulturnim praksama i stavovima.
Evolucija ishrane i osnovni odnosi izmeu ljudi i njihove hrane
Izbor hrane je moda bila jedna od najvanijih selektivnih sila tokom evolucije ivotinja,
to sugerie i injenica da se mnoge ivotinjske vrste grupiu upravo prema njihovim
navikama u vezi sa ishranom (npr. biljojedi i mesojedi). U ljudskoj evoluciji, adaptacije
koje su omoguile korienje velikih ivotinja kao hrane igrale su veoma vanu ulogu u
evoluciji ljudskog mozga I ovekovoj drutvenoj organizaciji. Tokom ljudske evolucije
hrana je bila povezana i sa napretkom tehnologije, razvojem gradova i ratovanjem, o
emu je pisao Dared Dajmond. Evoluciona analiza savremene ljudske ishrane
podrazumeva nekoliko razliitih pristupa:
(1) analizu rane ishrane hominida,
(2) izuavanje ishrane vrsti primata bliskih oveku i principa koji je determiniu i
(3) teorije koje se bave skupljakim obrascima ivotinjskih vrsta.
Prehrambene potrebe dananjih ljudi prvenstveno su formirane kao rezultat evolucionog
procesa u trajanju od vie miliona godina. Postoje znaajni rizici u konzumaciji hrane,
zbog ega je razvoj prehrambenih sklonosti i ukusa od fundamentalne adaptivne vanosti.
ovekova usta I nos predstavljaju kljunu (i poslednju) odbranu organizma od unosa
tetnih materija putem hrane. Predaka ishrana je ostavila znaajan trag i na savremene
prehrambene navike, pre svega zbog fundamentalne distinkcije (odnosno izbora) izmeu
svarljive i nesvarljive hrane za ljudsku probavu. Nedvosmisleni su dokazi da su rani
hominini bili svatojedi, odnosno da se njihova ishrana sadrala od minimalno obraene
divlje biljne i ivotinjske hrane. Dakle, poput pacova i bubavaba, ljudi su "generalisti"
kada se radi o hrani. Jedemo irok spektar hrane i bukvalno sve to moe da nam stane u
usta predstavlja potencijalnu hranu. Generalisti imaju veoma malo uroenih determinanti
kada se radi o izboru hrane, jer nije lako predvideti nutritivna i toksika obeleja
potencijalne hrane samo na osnovu ula. S tim u vezi, nije postojala jedinstvena i
univerzalna ishrana izumrlih vrsta hominina, i jo je ishrana ovekovih predaka varirala u
odnosu na geografske, klimatske i ekoloke nie u kojima su iveli."" Postoji samo
nekoliko dokumentovanih uroenih preferencija kod ljudi kada se radi o hrani, odnosno
postoje uroene predispozicije da se odreeni ukusi vole ili ne vole. Ljudi su sisari, to

167

znai da za prvu hranu imaju mleko, ali s obzirom n.a to da su .generalisti, prave
tranziciju sa ove hrane na mnoge.druge. Ova tranzicijase odvija pod nadzorom starijih,
najee roditelja, i obino se nova hrana uvodi postepeno. Postoji mogunost kulturne
selekcije pojedinih jela kao podstreka za genetske adaptacije na novu vrstu hrane.

Determinante izbora hrane kod ljudi

Ljudski izbor hrane sainjavaju bioloki, psiholoki i kulturni faktori. Uticaj biolokih
faktora ogranien je iz dva razloga:
(1) zato to su ljudi generalisti i
(2) zato to se danas ljudima nudi hrana koja se u mnogome razlikuje od hrane naih
predaka u kojima su bioloke predispozicije evoluirale.
Vano je razumeti da je nedostatak ili manjak hrane tokom ovekove evolucione ishrane
danase obino zatnenjen Vikom hrane, u pogledu njenog kvantiteta i kvaliteta. Nekada
skromni repertoar prirodnog sveta i lokalne hrane zamenjen je izuzetnim brojem razliitih
hrana u modernom supermarketu. Takoe, smanjen je rizik od trovanja i
mikroorganizama i potrebno je daleko manje energije da doemo do hrane nego nekad,
odnosno, taj troak je u mnogim delovima sveta gotovo eliminisan. Kultura je najsnanija
determinanta ljudskog izbora hrane koji je u velikoj meri ogranien dostupnou i cenom,
a njih prvenstveno determinie kultura. Ako se izuzmu troak i dostupnost, ljudske
preferencije i stavovi prema hrani mogu da se postave u okvir psiholoke taksonomije
hrane koju su razvili Pol Rozin i Ejpril Falon. Moe. Se napraviti osnovna razlika izmeu
preferencija koje se zasnivaju na dopadanju, to jest na intrinzinim, ulnim osobenostima
hrane i instrumentalne preferencije, koje su zasnovane na posledicama konzumiranja
odreene hrane. Izgleda da postoje tri osnovna tipa razloga za odbacivanje ili prihvatanje
hrane:
(1) ulna-afektivni (koliko nam je prijatan ukus ili miris hrane),
(2) anticipirane posledice (ko)e u 'oekivan'e poleale hrane koja se konzumira),
(3) ideacioni (ta je to to se zna o hrani, odnosno odakle ona dolazi).
Odbijanje hrane moe da se razume preko selekcije i meuodnosa ovih razloga i s tim u
vezi mogue je razlikovati sledee kategorije odbijanja hrane,
(1) jedna kategorija odbijanja zove se "lo ukus". U pitanju su entiteti koji se odbacuju
zbog negativnih ulna-afektivnih osobenosti za one koji ih odbacuju (npr. brokoli, pivo,
ljute paprike).
(2) Druga kategorija je "opasnost" - entiteti se odbacuju prvenstveno zato to se veruje da
su opasni zbog akutnih ili dugoronih posledica i sa njima se obino povezuje strah
(3) Trea kategorija odbaenih stvari je najvea kategorija i zove se "neprikladnost". To
su stvari koje kultura oznaava kao nejestive, a to su npr. olovke, papir, trava ili tekstil.
One mogu da imaju !ep ukus i da budu bezopasne, ali odbacuju se zbog ideacionih
razloga. Interesantna je da Rozin razlikuje jo jednu kategoriju odbijanja hrane koju
naziva "gaenje" i koja predstavlja svojevrsnu kombinaciju prethodne tri.
S druge strane, postoje etiri suprotne kategorije:
(1) "dobar ukus" (prihvatanje na osnovu ulnih osobenosti),
(2) "korisna" (prihvatanje prvenstveno na osnovu posledica),
(3) "prikladna" (prihvatanje neega zato to je oznaeno kao hrana ili hrana za odreenu
priliku) i

168

(4) "prevrednovana" (prihvatanje hrane zbog prethodne istorije).

Sticanje preferencija hrane
Za novoroene, jedine funkcioniue kategorije jesu dobar ukus (npr. slatko) i lo ukus
(npr. gorko). Najvie znamo o razlici izmeu loeg ukusa i opasnosti. Kada je varenje
praeno muninom, onda e ta hrana verovatno biti zapamena kao da je loeg ukusa.
Meutim, ako je varenje propraeno ostalim negativnim simptomima (npr. bolom u
stomaku, osipom ili respiratornim problemima) ta hrana obino biva oznaena kao
opasnost. Sticanje dobrog ukusa, odnosno dopadljivost neke hrane, jeste kompleksniji
proces I antropologija ga slabije razume. Obino je dovoljna puka izloenost hrani da bi
dolo do dopadanja. Pored toga, spajanje hrane sa ve nekim pozitivnim dogaajem
(meanje nove hrane sa nekom koju ve volimo, prijatno okruenje i slino), to je proces
evaluativnog uslovljavanja, moe da dovede do dopadanja neke hrane (ili nedopadanja,
ako su upareni dogaaji negativni). lstraivanja takoe pokazuju da dopadanje hrane od
strane "znaajnog drugog" (nekog prijatelja, starijeg deteta, uitelja, roditelja) takode
moe da izazove dopadanje kod neke individue. Ovaj proces nije u potpunosti jasan, ali
moda je u pitanju.

169

49. Antropologija magije

Magija je generiki termin koji se odnosi na meusobno razliite vrste verovanja i praksi
u vezi sa natprirodnim silama. Izmen ostalog, ona obuhvata oblasti vetiarenja
(witchcraft), vraanja/arobnjatva (sorcery) i amanizma.144 Uopteno posmatrano,
magija se odnosi na ritualnu aktivnost, koja je obino bez institucionalne podrke, a ije
izvoenje kroz rei i akcije (za koje se smatra da su mone) ima za cilj da automatski
dovede do promena raznih vrsta. Postoji bela magija (dobra) I crna magija (losa). Magija
pretpostavlja sistem verovanja koja postoje mimo rituala, tako da je mag u stanju da
upotrebi svoju volju od koje zavise razni aspekti stvarnosti.
Koncept magije je nastao i razvio se u zapadnoj civilizaciji i sluio je za definisanje
internih mitskih ritualnih ekspresija za koje se smatralo da su u sukobu sa religijom,
naukom I razumom. Oko termina za osobu koja se bavi magijom takoe postoje odreene
(terminoloke I teorijske) nesuglasice i potrebno je razlikovati termine poput "vra",
"mag", "arobnjak", "maioniar" itd. Naime, moe se rei da je vra ili mag generiki
naziv za osobe koje se na drutveno priznat i relativno standardizovan nain bave
magijom, obino u drutvima lovacasakupljaa, i to na osnovu ekskluzivnog poseda
ezoterinog znanja i vetina za koje se smatra da su delotvorne. U uem znaenju rei
vra je osoba koja praktikuje magiju u medicinske svrhe. arobnjak je moderniji naziv za
pojedinca koji poseduje natprirodne sposobnosti i koristi ih da bi uticao na prirodnu i
drutvenu stvarnost, a koji datira iz 14. veka. Pod maioniarem se oznaava osoba koja
se bavi trikovima putem kojih demonstrira (navodno) odreeni natprirodni fenomen.
Tokom istorije magija je bila kriminalna aktvinost, I ljudi koji su je upraznjavali bili su
progonjeni I muceni.
Magija kao pseudonauka: evolncionisti Tajlor i Frejzer
Antropoloki evolucionizam Tajlora i Frejzera izuavao je magiju u skladu sa
intelektualistikom perspektivom, gde je ona shvaena kao oblik znanja, organizacije i
manipulacije stvarnosti. Zato se smatra izuzetno varljivim I pogrenim kognitivnim
sistemom koji je tipian za "primitivnije" stadijume evolucije ili je opstao i danas kao
odraz neznanja.
Za Tajlora je magija bila jedna od najveih zabluda oveanstva i jedna od osnovnih
karakteristika najniih stupnjeva civilizacije. Ove tvrdnje jasno ukazuju na pomenute dve
osnovne pretpostavke sa kojima su se antropolozi preteno slagali. Prva je bila ta da
"primitivni" ljudi koriste magiju kako bi postigli odreene praktine rezultate - kontrolu
prirodnih elemenata ili izleenje neke osobe. Druga je da sva drutva prolaze kroz
fiksirane stadijume razvoja koji idu ka sve veoj drutvenoj i kulturnoj kompleksnosti.
Na osnovu ovih pretpostavki magija se u evolucionistikoj antropologiji 19. veka
smatrala negativnom stranom nauke, odnosno kao pseudonauka koja pokuava i ne
uspeva da menja stvari u empirijskom svetu. Potrebno je samo imati na umu da Tajlor
nije smatrao da je magija kao sistem miljenja proizvod umova koji su radikalno
drugaiji od onih koji su izmislili nauku. Tajlorove ideje dalje su razraene kod Dejmsa
Frejzera koji je ovaj evolucionizam izveo do logikog ekstrema. On je magiju, religiju i
nauku postavio u evolucionu linearnu shemu, kako bi bez ikakvih dokaza govorio da

170

magija vremenski prethodi religiji, kao i da nauka u "naem vremenu" neizbeno mora
unititi religiju.
Magija je za Frejzera zasnovana na dva osnovna principa:
(1) zakonu slinosti, koji stvara tzv. homeopatiku magiju, gde slino (navodno)
proizvodi slino, to se najee postie imitacijom i
(2) zakonu kontakta, na kojem se zasniva "zarazna" magija po kojoj su stvari zauvek u
kontaktu ukoliko su to jednom zaista i bile, tako da je na neku osobu mogue uticati sa
udaljenosti preko objekta sa kojim je nekad bila u dodiru.
Frejzer definise magiju kao kopile nauke
Magija kao izvor nade i optimizma: Bronislav Malinovski
Malinovski je insistirao na tome da magija, religija i nauka ne predstavljaju progresivnu
sekvencu - one koegzistiraju u istom drutvenom okruenju i svaka od njih ostvaruje
sopstveni doprinos (funkciju) zadovoljavanju individualnih i drutvenih potreba. Magija
za njega ne spada u domen nauke, ve religije, iako meu njima postoje razlike, jer
magija je ta koja reava konkretne, specifine probleme. Religija je kompleksnija i daje
odgovore na opte probleme i na one koji se tiu znaenja. MNalinovski je na osnovu
svojih istrazivanja govorio da se ljudi bave magijom samo kada iscrpe svoje prakticno
znanje I iskustvo. To bi znailo da se na magiju poziva samo u emocionalno stresnim
situacijama i da ona vri veoma vanu psiholoku funkciju - ona ritualizuje optimizam I
poveava ljudsku sigurnost i nadu.
Prelaz ka simbolizmu: Edvard Evan Evans-Priard
Evans-Priard vetiarenje kod plemena Azande analizira na dva naina:
(1) istrauje kako vetiarenje doprinosi koheziji njihovog drutva, dakle, istrauje
njegovu drutvenu funkciju,
(2) istrauje kada i zato se Azande pozivaju na vetiarenje, to je njegova kulturna
funkcija.
Evans-Priard je zakljuio da vetiarenje predstavlja sistem vrednosti koji regulie
ponaanje. Niko ne moe tano da zna ko je vetica ili vetac, ali inadije, nervozni,
neraspoloeni, pohlepni i nepristojni ljudi su najsumnjiviji. Verovanje u vetiarenje na
taj nain promovie pozitivne dispozicije i sputava antisocijalno ponaanje. Preko
vetiarenja, odnosno verovanja u njega, suzbija se konflikt i odrava se drutvena
kohezija. Ipak, drutvena stabilnost nije ono to Azande imaju na mnu kada se okrenu
vetiarenju, jer oni preko njega objanjavaju nesreu i razne dogaaje ine drutveno
smislenim i relevantnim. Prema njegovim analizama, vetiarenje ne pokuava da objasni
kako se stvari deavaju, ve pre zato se one deavaju. Ono nudi objanjenje koje je iznad
i iza prirodne uzronosti.

171

Magija kao simboliki fenomen: Meri Daglas, Kliford Gerc i Majki Tosig
Meri Daglas je elela da odgovori na zapaanje nekih svojih prethodnika da "primitivni"
ljudi ne prave razliku izmeu svetog i neistog. Implikacija ovog shvatanja je da
"primitivni" ljudi
imaju magijsku orijentaciju ka fizikom svetu, odnosno da veruju da je priroda ispunjena
nepredvidivim i esto zlobnim silama i da kontakt sa neistim stvarima (poput
menstrualne krvi
ili leeva) ove sile pribliava ljudima. Daglas tumai ove prakse tako to istie da su
pojmovi zagaenja i tabua simbolikeekspresije konceptualnog i drutvenog nereda,
idiom kroz koji se ljudi nose sa stvarima.koje sene mogu k\asifikovati i sa drutvenim
protivrenostima. Prljavtina je neizbeni ishod svakogpokuaja da se klasifikuju stvari i
da se konceptualno objasni svet, odnosno ona je rezultatuniverzalne ljudske situacije,
potrebe da se haos transformie u kosmos, odnosno u smislenisvet. Stvari koje se ne
uklapaju u nae konceptualne sheme i tako im protivree i ine ihpogrenim svuda su
oznaene kao prljavtina.
Gerc tvrdi da je religija kulturni sistem koji pomae ljudima da odre svoju veru u
krajnju smislenost ivota i sveta. Ona to ini preko objanjenja svih anomalija u ljudskom
iskustvu (razni
paradoksi, zagonetke i dvosmislenosti) koje prete da ugroze opti poredak egzistencije.
Majki Tosig takoe prihvata simboliki pristup i interpretira verovanja "primitivnih" ljudi
ti avola kao nain da se pronae smisao u otuujuem ivotu koji nam je spolja
nametnuti da mu se na simboliki nain prui otpor.

Magijske prakse
Magiju je mogue prepoznati po ceremonijalnim i ritualnim praksama, zahtevima za
tajnou i pokuajima da se kontroliu priroda i drugi ljudi. Ovi rituali se smatraju za
transformativne rituale, i to bez obzira na to da li se obavljaju u nekim ranijim ili u
modernism drutvima. Dakle, u pitanju nije samo javni in, ve i svojevrsno unutranje
sveto iskustvo. Uspeno obavljanje magije poiva na verovanju u duboku vezu izmeu
svih objekata, ljudi i ivotinja putem odreene natprirodne sile. U antropologiji se obino
koristi polinezijski termin za ovu sveprisutnu silu, koji glasi mana8. Marsel Mos se
posebno bavio manom i smatrao ju je osnovnim i univerzalnim verovanjem u ranijim
stupnjevima drutvenog razvoja.
Iako postoje brojne razlike meu ovim drevnim kulturama, univerzalne teme magijskih
praksi najee su u vezi sa roenjem, smru i obredima inicijacije u neki drutveni status
(poput zrelosti ili braka).165 Ovi obredi obino su ceremonijalnog tipa i esto su
predstavljani u formi (simbolikog) peinskog crtea. Neke druge znaajne teme su
mitovi o stvaranju, razne svete prie i legende, kao i slike duhova i/ili prirodnih sila.
Mnoge slike predstavljaju nedvosmislene pokuaje da se utie na prirodu putem prinude
ili traenja pomoi na osnovu inherentne moi same slike. Zatim, vaan aspekt magijske
8

"Mana" je koncept univerzalne, bezline, sveprisutne i svemone sile koja upravlja prirodnim I
drutvenim svetom.

172

prakse bila je i kletva ili bacanje prokletstva, u kojem je "prokleti" pojedinac

okarakterisan kao "neist" i faktiki proteran iz zajednice, to je esto vadilo u njegovu
smrt (to je samo osnaivalo verovanje u prokletstvo i u magiju}. Izvesni strah od
prokletstva je samim tim predstavljao snano sredstvo drutvene kontrole. Meu
magijskim praksama izdvaja se i divinacija, odnosno predvianje budunosti, Magijske
prakse su obavljali magovi, meu kojima se posebno izdvajaju amani, kao
specijalizovani praktikanti ili "profesionalci" koji ulaze u stanja transa u kojem imaju
neposredan kontakt sa duhovima ili slinim entitetima. Tradicionalno, amani se
pojavljuju u gotovo svim lovako-sakupljakim kulturama, a u navedena stanja ulazili su
sluei se razliitim tehnikama: izdravanjem preteranog bola, odbijanjem hrane do
granica. izgladnelosti, plesom do take potp~ne iscrpljenosti, konzumiranjem supstanci
sa halucinogenim svojstvima itd. Poput amana, pojedinci koji se bave magijom bili su
stalni deo ljudskih drutava - kao vraevi, arobnjaci, vetice i sline mone figure koje
istiu sopstvenu vezu sa skrivenim duhovima prirode, demonima ili bogovima. Ovi
pojedinci su esto prodavali svoje usluge, obino u formi pravljenja raznih maginih
napitaka, poznavanja i izgovaranja arobnih rei ili formula, prodaje amajlija I talismana
itd.

173

50. Nastanak drzave

Kada se govori o dravi misli se na autonomnu politiku jedinicu koja sadri mnoge
zajednice unutar svoje teritorije i ima centralizovanu vlast sa moi da prikuplja porez,
alje ljude na rad ili u rat i da propisuje i primenjuje zakone.
Rasne teorije i teorije koje se zasnivaju na objanjenju preko genijalnosti ili
Sluajnosti
Voluntaristike teorije
Ozbiljne teorije o poreklu drave mogu da se podele na dva tipa - voluntaristiki I
prinudni. Voluntaristike teorije tvrde da su u jednom momentu njihove istorije neki
narodi spontatno, racionalna i svojevoljno (voluntarno) odustali od svog individualnog
suvereniteta I ujedinili se sa drugim zajednicama kako bi oformili vee politike jedinice
koje zovemo dravama. Od ovih teorija najpoznatija je ona o drutvenom ugovoru, koja
se povezuje sa Rusoom. Danas znamo da ova teorija predstavlja'samo istorijski
kurioziteti da se ne moe uzeti ozbiljno u razmatranje ako govorimo o naunom
objanjenju nastanka drave. Najprihvaenija od modernih voluntaristikih teorija jeste
"automatska" teorija. Prema ovoj teoriji, izum poljoprivrede je automatski doveo do vika
hrane, to je omoguilo nekim individuama da se odvoje od procesa proizvodnje i da
postanu specijalisti Tako je dolo do ekstenzivne podele rada i iz ove specijalizacije
zanimanja razvila se politika integracija koja je ujedinila brojne prethodno nezavisne
zajednice u dravu. Ovaj argument je zastupao Gordon ajld. Najveca teskoca ove teorije
je ta sto poljoprivreda ne dovodi automatski do viska hrane.
Jo jedna voluntaristika teorija potie od Karla Vitfogela, i to je tzv. "hidraulika
hipoteza". U odreenim sunim i polusunim oblastima sveta, gde su farmeri morali da se
bore kako bi sebe izdravali preko lokalnog navodnjavanja, dolo je vreme kada su
uvideli prednosti da se svi odreknu individualne autonomije i da svoja sela spoje u jednu
veliku politiku jedinicu koja je bila u stanju da sprovede navodnjavanje na irokom
planu. Zvaninici koji su nastali kako bi vodili svu administraciju tokom ovih
ekstenzivnih navodnjavanja zaeli su dravu.
Teorije prinude
Detaljnije razmatranje istorije pokazuje nam da samo teorija prinude moe da objasni
nastanak drave. Sila, a ne prosvetljeni sopstveni interes, jeste mehanizam preko kojeg je
politika evolucija postepeno vodila od autonomnih sela do drave.
Openhajmer je tvrdio da drava nastaje kada se proizvodni kapacitet sedelakih
poljoprivrednika kombinuje sa energijom pastoralnih nomada preko osvajanja
(poljoprivrednika od strane nomada). Ova teorija ipak ima dve slabe take. Prvo, ne
uspeva da objasni nastanak drava u Americi, gde nije postajao pastoralni nomadizam.
Drugo, danas je dobro poznato da pastoralni nomadizam nije nastao pre najranijih drava.
Bez obzira na nedostatke pojedinanih teorija prinude, nema sumnje da je rat na neki
nain igrao kljunu ulogu u nastanku drave.
174

Ratovanje je mehanizam formiranja drave koji moemo da identifikujemo, ali isto tako
moramo da specifikujemo uslove pod kojima je ono dovelo do nastanka drave.
Politicka evolucija
Dok se usled spoljanjih pritisaka odvijala agregacija sela u vee jedinice, koje su kasnije
dovele do pojave drave, struktura ovih jedinica bila je pod uticajem interne evolucije.
Ipak, ti unutranji dogaaji bili su blisko povezani sa spoljanjim dogaajima. Ekspanzija
uspenih drava ukljuivala je i inkorporaciju osvojenih naroda i teritorije u kojima je
sada bila potrebna administracija, a individue koje su bile uspene u ratu sebe su
postavljale za administratore. Pored odravanja zakona, poretka i prikupljanja poreza,
ova nastajua klasa administratora takoe je mobilisala radnike zbog velikih
navodnjavanja, izgradnje puteva, tvrava, palati i dvoraca. Dakle, njihova funkcija je
pomogla da od skupa malih drava nastane jedna integrisana i centralizovana drava. Iste
te individue koje su dugovale svoju poboljanu drutvenu poziciju ratovima postale su
zajedno sa vladarima i njihovim srodnicima jezgro vie klase. Nie klase su nastale od
zarobljenika iz ratova i ti ljudi su najee bili sluge i robovi i na ovaj nain rat je doveo
do nastanka drutvenih klasa.
Ljudi najee pokuavaju da iskoriste zemlju svojlh suseda pre nego to su u potpunosti
iskoristili svoju. Viak hrane koji se na taj nain dobija (preko neke vrste poreza) u
velikoj meri je iao vladarima, ratnicima, zvaninicima, svetenicima i drugim
pripadnicima vie klase, koji su do tada postali u potpunosti odvojeni od procesa
prbizvodnje hrane. Oni koji su zbog rata ostali bez zemlje, ali nisu bili porobljeni, poeli
su da gravitiraju naseljima koja su zbog svojih specijalizovanih administrativnih,
trgovinskih ili religijskih funkcija poela da rastu u gradove. Tamo su mogli da budu
radnici i da razmenjuju svoj rad za deo ekonomskog vika koji potie od rada seljaka, a
koji je dobijala vladajua klasa i troila ga kako bi podigla svoj ivotni standard. Imperije
predstavljaju samo poslednji stadijum ovog razvoja - loginu kulminaciju ovog procesa.
Korak koji je bio od sutinskog znaaja jeste pramena od seoske autonomije do
"nadseoske" integracije. U pitanju je bila kvalitativna pramena, a sve nakon toga bila je
pramena u stepenu. Bilo je potrebno dva miliona godina da se odigra ovaj korak
agregacije sela, a nakon toga bilo je potrebno svega dva ili tri milenijuma da doe do
uspona velikih imperija I kompleksnih civilizacija.
Moemo pouzdano da zakljuimo da je koncentracija resursa zajedno sa ogranienjem
okruenja dovela do ratovanja oko zemlje i tako do politike integracije iznad nivoa sela.
Pod terminom "drutveno ogranienje" podrazumeva se da gusto naseljena populacija u
nekoj oblasti moe da proizvede efekte na ljude koji ive blizu centra, sline efektima
koje proizvodi ogranienje okruenja.
Teorija ogranicenosti Roberta Karneira
Karneirova teorija ogranienosti sadri u sebi tri glavna elementa: environmentalno
ogranienje, populacijski pritisak i ratovanje.

175

Ogranienost: element okruenja

Veliina ograniene oblasti i "vrstina" te ogranienosti u velikoj meri utiu na politiku
evoluciju - to je oblast jasnije ograniena to e bre postati politiki ujedinjena. Po ovom
pitanju ta otrina ogranienosti deluje na dva naina. Prvo, ona oteava irenje oblasti
kultivacije, i drugo, spreava odlazak ljudi iz regije i selidbu u manje naseljene oblasti.
Kada nema ovih alternativa postaje lake da doe do populacijskog pritiska na ostrvu ili u
dolini, to dovodi do ratovanja za zemlju i kasnije do nastanka drava. Ova ogranienost
najee je stvar stepena, a ne "sve ili nita" fenomen.
Uloga velicine ogranicene oblasti je dvostruka po pitanju uticaja na nastanak drzave.
moe da ubrza formiranje drave s jedne strane, ali i da ogranii njene rezultate s druge.
Ako je stepen ogranienja jednak, moemo rei da e se manja oblast bre ujediniti
politiki. Meutim, ako je oblast dovoljno mala, ujedinjavanje ne moe da dovede do
drave, ve samo do malo veih jedinica od sela. Dakie, potrebna je odreena kritina
veliina.
Kombinacijom ovih raznih faktora moemo da zakljuimo da je optimalno okruenje za
rani nastanak drave bilo ostrvo ili dolina koja je:
(1) dovoljno snano ograniena kako bi spreila ljude da se sele i oslobode teritoriju od
populacijskog pritiska koji je rastao,
(2) dovoljno mala da omoguava relativno rapidnu i laku unifikaciju, ali isto tako i
(3) dovoljno velika da bi politiko ujedinjenje bilo dovoljno veliko i kompleksno da
konstituie dravu.
Jo jedan faktor je va~an za. politiki razvoj, a to je vreme koje mora di! proe od fuzije
sela u vee organizacije. Zato na nekim mestima nije dolo do formiranja drava, jer nije
proteklo dovoljno vremena.
Ogranicenost: element populacijskog rasta
Tokom neolita rast populacije je imao dva ob\ika. Prvo, doveo je do poveanja veliine
sela - kada su sela narasla toliko da su bila isuvie velika da bi opstala zajedno, ona su se
raspadala, stvarajui tako dva sela, gde je jedno postojalo od ranije. Ponavljanjem ovih
procesa dolo je do njihove proliferacije. Drugo, nova sela su zahtevala zemlju kako bi
mogla da se odravaju i tragali su za njom, to je dovelo do toga da je zemlja postajala
sve oskudnija, te je dolazilo do ratovanja oko teritorije. Postojali su i periodi
ekvilibrijuma i homeostaze, ali . populacijski pritisci su ih naruavali.
Ratovanje se javlja zbog potrebe za zemljom, a kasnije ono prerasta I u potcinjavanje
ljudi. Rast populacije doveo je do ekspanzije ratovanja.

176

Ratovanje kao mehanizam politicke evolucije

Kako se gustina stanovnistva povecavala a obradiva zemlja postajala sve oskudnija, doslo
je do konkurentskog nadmetanja oko zemlje. To suparnistvo se pretvorilo u rat, a oni
stanovnici sela koji su porazeni u ratu morali su da ostanu na svojim mestima I da budu
porobljeni od strane pobednika. Prvi korak u procesu gde su jaca sela zauzimala slabija
vodio je do nastanka teritorija pod vlascu jednog poglavice. Medjutim to nije mnogo
resilo pitanje nedostatka zemlje, u najboljem slucaju veoma kratko.
Posto se stanovnistvo uvecavalo I dalje, dolazi do novih ratova. Ovaj put umesto sela
sada su se borile plemenske teritorije jedna sa drugom. Ponovo je pobednik dobijao I
zemlju I ljude I na taj nacin su se oblikovale vece politicke jedinice. Ovakve teritorije
koje su se kasnije ujedinile pod jednom zastavom predstavljale su drzave.
Borbe oko zemlje su I dalje trajale I sada je suparnistvo medju drzavama dovodilo do
stvaranja imperija.
Princip eliminisanja putem konkurencije-Gausev princip
Ovaj princip tvrdi da dve vrste, koje zauzimaju I koriste isti deo prebivalista ne mogu
zajedno beskonacno da koegzistiraju. Pre ili kasnije jedna od njih ce drugu grupu
odstraniti. Konkurencija je ishod teznji dve ili vise jedinki ili populacija iz susedstva koje
teze da prezive u uslovima ogranicenih resursa. Nadmetanje oko zemlje ce se retko javiti
ako su zajednice rastrkane. Glavna promena koju vidimo u politickoj strukturi jeste
direktna posledica konkurencije izmedju ljudskih zajednica.
Evolucija ratovanja
Sukob izmedju ljudskih zajednica je verovatno star koliko je I stara sama ljudska vrsta.
Ratovanje je postalo intenzivnije sa povecanjem ljudi I smanjenjem raspolozivih
kapaciteta zemlje. Ratovanjem je opadao broj politickih jedinica u svetu.
Process politicke evolucije
Politicka ujedinjenja su cesto bila krka I kratkog trajanja. Novostvorene imperije cesto su
se cepale u drzave iz kojih su nastale a drzave na plemenske teritorije a one na
autonomna sela. Pa ipak trend je bio nepogresiv: broj politickih jedinica se stalno
umanjivao.
Stopa opadanja broja politickih jedinica
Umanjivanje politickih jedinica po broju uticalo je na to da se one povecavaju po velicini.
Mogucnosti za politicko ujedinjenje sveta: jedan je putem dobrovoljne predaje postojecih
nacionalnih suvereniteta jednoj svetskoj vladi, a drugi put je rat.

177

51. Memi I memetika

Memom mozemo nazvati jedinicu oponasanja. Primer mema su melodije, ideje, slogani,
mode u odevanju I ponasanju, nacini izrade posudja, zidanje kuca. Kao sto se geni u
genofondu rasprostiru tako da preskacu iz jednog tela u drugo pomocu spermatozoida I
jajasca, tako se I memi u memofondu rasprostranjuju da preskacu iz jednoga u drugi uz
pomoc procesa koje se u najsirem smislu moze nazvati oponasanje. Cuje li neki
znanstvenik za neku dobru zamisao, on ce je preneti kolegama I ucenicima. Spominjace
je u predavanjima I clancima. Prihvati li se ideja, mozemo reci da se rasprostranila, da se
prosirila od mozga do mozga.
Meme treba shvatiti kao zive structure, na samo metaforicki vec I tehnicki. Uspesan
opstanak dobrog mema u memofondu posledica je njegove velike psih. privlacnosti. U
ideji o Bogu radi se o verovatnom odgovoru na duboka I uznemirujuca pitanja o zivotu.
Ona implicira da se nepravde ovoga sveta mogu ispraviti na vreme. Ona nas stiti od
vlastitih grehova I slicno procesu u medicini nema manje ucinke samo zato sto je
izmisljena. To su neki razlozi zbog kojih su narastaji ljudskih mozgova tako spremno
kotirali zamisao o bogu. Bog postoji, ako nikako drugacije onda u obliku mema, koji vrlo
uspesno opstaju,tj. u obliku zarazne sile koja cveta u podneblju ljudske culture.
Oponasanje je nacin razmnozavanja mema. Ali slicno genima svi se memi ne moraju
uspesno razmnozavati. Neki memi su uspesniji od drugih. To je analogno prirodnom
odabiru. Uopsteno receno, uspesnoti nekog mema pridonose sledece osobine:
dugovecnost, plodnost, uspesnot pri kopiranju.
Dugovecnost bilo koje pojedine kopije nekog mema razmerno je nevazna. Kao I u slucaju
gena kada je rec o pojedinim kopijama plodnost je mnogo vaznija od dugovecnosti. Ako
je mem neka naucna ideja, njeno ce prostiranje zavisiti od toga koliko je prihvatljiva za
populaciju naucnika. Grube razmere njene uspesnosti dobicemo prebrojimo li koliko se
puta ono svake godine spominje u naucnim casopisima.
Neki memi, kao I neki geni, brzo se sire I postizu izvanredne kratkorocne uspehe, ali u
memofondu ne traju dugo. Primeri takvih mema su popularne pesme. Drugi memi npr.
jevrejski verski propisi, mogu se prenositi hiljadama godina- obicno zahvaljujuci velikoj
trajnosti pisanih belezaka.
Memi se prenose u izmisljenom obliku. To nikako nije nalik onoj odluci prenosenja gena
kada se prenosi sve ili nista. Prenosenje mema kao da je podvrgnuto neprekidnim
mutacijama I mesanjima.
Ljudski mozgovi su poput racunara u kojima zive memi. Vreme je vazniji factor
ogranicenja od prostora za uskladistavanje informacija I ta su dva elementa objekat zivog
natjecanja., ljudski mozak I telo kojim upravlja mozak mogu ciniti 2 ili 3 stvari. Zeli li
neki mem zaokupiti paznju, on to cini na racun suparnickih mema. Ostali objekti za koje
se memi natjecu jesu vreme na radiju I tv, clanci u novinama.

178

Deo ucenja koji je uspesno pridoneo odrzavanju religije jeste pretnja paklom. Mnoga
deca, pa I neki odrasli, veruju da ce posle smrti uzasno patiti ako ne budu slusali
zapovesti svestenika. To je vrlo uspesna tehnika uveravanja.
Verovatno das u nesvesni memi pokusavali osigurati vlastiti opstanak uz pomoc istih
osobina prividne bezobzirnosti koja je bila uspesna I pri osiguravanju opstanka gena.
Zamisao o paklu se jednostavno obnavlja sama po sebi, zbog svog provereno uspesnog
psiholoskog uticaja. Ono se povezalo sa nekim drugim memima za sta su se na taj nacin
memi medjusobno potpomagali u borbi za opstanak.
Drugi element religijskog kompleksa mema jeste element verovanje. Ono znaci slepo
poverenje, odsutnost dokaza, pa cak I verovanje uprkos dokazima. Mem za slepo
verovanje osigurava sebi neprekidno obnavljanje jednostavnom nesvesnom smicalicom
kojom se obeshrabruje racionalno proveravanje.
Memi i geni esto mogu pojaavati jedni druge, ali ponekad su i u suprotnosti.
Primjerice, obiaj suzdravanja od braka -celibat - vjerojatno nije genetski nasljedan. U
genskoj zalihi, gen odgovoran za nj osuen je.na propast, osim u nekim vrlo posebnim
okolnostima poput onih kod drutvenih kukaca. No, mem za celibat more biti uspjean u
zalihi mema.
Prilagoeni kompleksi mema razvijaju se, kao I prilagoeni kompleksi gena. Odabiranje
daje prndnost onim memirna koji svoje kulturno okruenje koriste za vlastitu dobrobit. To
kulturno okruenje sastoji se od drugih mema takoer dobivenilrodabirom. Tako se
pokazalo da zaliha mema ima.odlike evolucijska stabilnog skupa kojeg novi memi teko
mogu osvojiti.
Evolucija oblikuje covecje dete tako sto ono upija kulturu svog naroda. Dete ce izvesno
savladati osnove svog jezika za nekoliko meseci. Veliki fond reci, enciklopedija podataka
o kojima ce govoriti, zamrsena pravila sintakse I semantike koji ce urediti govor- sve ce
to biti preneto iz starijih mozgova u mozak deteta. Kad ste unapred programirani da
velikom brzinom usvajate korisne informacije tesko je istovremeno iskljuciti one opasne
I stetne. Kao I pacijenti sa oslabljenim imunitetom, deca su potpuno na udaru mentalnih
zaraza od kojih bi se odrasli bez napora branili.
Mi medjusobno razmenjujemo informacije. Ne cinimo to ubacujuci diskete u glave
sagovornika vec razmenjujemo recenice koristeci usi ali I oci. Obracamo paznju na
stilove kretanja I odevanja, sve sto ostavlja utisak.
Osobine koje parazitski umnozivaci ocekuju da ima prijateljski medij su osobine koje
celijski mehanizam cine tako prijateljskim preko parazitske DNK. To su: 1- spremnost da
se informacija precizno kopira 2- spremnost da se postuju uputstva ugradjena u
informaciju koja se tako kopira.

179