Su Savaşları ve Türkiye'nin Su Politikaları

Halil DAĞ, 24 Aralık 2009

Churchill'in "Bir damlası bir damla kandan değerli" dediği petrolden sonra su en
önemli değerlerden birisi. Peki Türki'nin su politikaları neler? Önünde ne tür
engeller var? Sınırı aşan sular sorunu nedir? AB'nin su politikalarımıza etkiler
neler?

Türkiye'nin Su Politikaları ve Önündeki Engeller...

Ortadoğu, insanlığın kadim coğrafyası, petrolün keşfinden bugüne yüzyılı aşan bir süredir
oluk oluk kanların toprağı suladığı susuz topraklar…

Petrol, hala günümüzün jeopolitiğini belirleyen temel faktör olma özelliğini sürdürürken
1980'lerden itibaren “global statüko” açısından stratejik açıdan petrolün yerine
hazırlanan jeopolitik unsur olarak “su kaynakları sorunu” ön plana çıkmaya başlamıştır.

Gerek kaynakları kontrol etme gerekse ülke ve bölgelere müdahale stratejisi üretme
açısından yeterince hünerli olan statükonun yine aynı bölgede hem de bölge için çok da
yeterli olmayan bir faktörü seçmesi oldukça manidardır. Bu bakımdan konunun hem
global statüko açısından ne anlama geldiğinin hem de bölge ülkeleri açısından ifade ettiği
mananın etraflıca ele alınması gerekmektedir.

Konuya vakıf olmak isteyen herkesin hemen her yerden ulaşabileceği birkaç
beylik cümle ve bilgi ile konuya girmek gerekirse;

Üçte ikisi su ile kaplı olan dünyamızda içilebilir/kullanılabilir su kaynaklarının toplamı

ancak % 2 civarındadır. Bu kaynakların da çok büyük bir kısmı buzullardadır. Bölgelere
göre tüketilebilir kişi başı su miktarı yıllık olarak;

Asya'da 3.000 m³, Batı Avrupa'da 5.000 m³, Afrika'da 7.000 m³, Kuzey Amerika'da
18.000 m³ ve Güney Amerika'da 18.000 m³ civarındadır. Dünya genelindeki kişi başı
düşen su ortalaması ise 7.600 m³ civarındadır. Dünya genelinde ve bölgeler genelinde
kişi başı su miktarları bunlar iken sürekli su zengini olduğu vurgulanan Türkiye'nin yıllık
kişi başı su miktarı 1.600 m³ civarında, Türkiye ile sürekli su sorunu yaşayan Ortadoğu
bölgesinin su miktarı ise 900 m³ civarındadır.

Kişi başına günlük kentsel su tüketiminin dünya ortalaması 150 litre iken sanayileşmiş
ülkelerde bu rakam 265 litre civarında, su kaynakları yeterli olmayan Arap ülkeleri
ortalaması 158 litre ve sürekli su zengini olduğu ileri sürülen Türkiye'de ise 111 litredir.
Sanayileşmiş ülkelerde suya erişebilen insanların nüfusa oranı % 99 iken Ortadoğu ve
Arap ülkelerinde bu oran % 75, Türkiye'de de % 85 civarındadır.

1
Ortadoğu ülkelerinin büyük kısmı su kıtlığı ve su krizi yaşarken birçoğunun kendisine ait
bir su kaynağının da olmadığı dikkat çekmektedir. Ancak Türkiye kaynaklarının henüz %
35 kadarını tüketirken Ortadoğu bölgesi kapasitesinin nerdeyse tamamını kullanmaktadır.
Sorunu yaratan temel faktörlerden birisi de bölgedeki birçok ülkenin hızlı nüfus artışının
yanında kapasitelerinin sınırlarını da zorluyor olmalarıdır.

Dünya üzerinde 261 sınır aşan<[1] su var. Sorun da bu suların kimler tarafından nasıl
yönetileceği konusundan doğmaktadır. Önümüzdeki dönemde Türkiye'yi su politikalarının
merkezine oturtacak olan konu da bu sulardan sadece ikisi olan Fırat ve Dicle Nehirleridir.

Not: Bu tip genel bilgilere her yerde ulaşılabileceği için bunlara yönelik herhangi bir
kaynak belirtme gereği duymuyoruz. İstatistiki bilgileri bir kenara bırakıp konunun özüne
dönecek olursak;

1980: Kısa Bir Yüzyılın Sonu

1980, bir çok kişi farklı düşünecek olsa da kanımca 20. yüzyılın sona erdiği tarihtir. Kimi
zaman 20. yüzyılın bitişi olarak 11 Eylül 2001'i tarihlemek yazın dili açısından daha
estetik düşse de aslında 1914 yılında başlayan 20. yüzyıl, çok erken bir zamanda 1980
yılında sona ermiştir.

Hatta bu yüzyıl için Arrighi “uzun yüzyıl” ifadesini kullanırken para ve gücün yüzlerce
yıllık kökenlerine atıf yaparak bu kısa zaman diliminde küresel kapitalizmin sistemik
birikimine vurgu yapmaktadır. Buna karşın 20. yüzyıla “kısa yüzyıl” diyen Hobsbawm ise
olayların insanlık tarihi açısından dönüm noktası olan 1914'e ve 1973'ı işaret ederken bu
kısa yüzyılda dökülen kana dikkat çekmektedir. Ancak bir şekilde her ikisi de bizler için
birer “alacakaranlık kuşağı olarak kalmaya mahkum tarihsel zone'lar”
bırakmaktadır. Yine bizden birisi, bir otel odasında cesedi bulunan R. Karadağ, 1890'larda
başlayan petrol fırtınasının, kimleri hangi yangınlarda yok ettiğini anlatırken Ortadoğulu
yazar Malouf da Karadağ'a benzer şekilde olayların başlangıcını 1890'lar olarak aldığı ve
Hayyam'ın kayıp hazinesinin etrafında şiirselleştirdiği Semerkand'da petrol etrafında
koparılan fırtınayı anlatmaktadır<[2]. Son iki yazar da yüzyılı farkında olmadan
1890'larda başlatmaktadır.

20. yüzyılın sonları, yani 1980–2000 arası baş döndürücü hızda gelişmelerin çakıştığı
zaman aralığı, gerçeği algılamamızı engelleyen kalın bir perdenin altında artık
unutulmaya yüz tutmuştur. Oysa günümüz siyasi ve askeri stratejilerinin, toplumsal
eğilimlerinin, bireysel yaşam kalıplarının hepsinin arkasında bu kısa zaman aralığında
insanlığın bilinçaltına işlenen algılar vardır. Potmodernlikle ilişkilendirilen yakın tarihin
köklerini biraz da bu kısa zaman diliminde aramak gerekir diye düşünüyorum. Bu arada
ilginç olan ise her iki tarihleme biçiminin de bize gösterdiği başlangıç ve bitişin aynı şeye,
tüm büyük olayları tetikleyen petrole dayanıyor olmasıdır.

Küresel Statüko'nun Yeni Arayışları: Su Kaynakları

Güç olmak ister istemez güç sahiplerine uzun dönemli stratejiler geliştirme sorumluluğu
da yüklemektedir. Bir yüzyıl bitip yeni bir yüzyıl başlarken güç sahipleri de görevlerinin
gereği olarak yeni bir stratejinin ilk tohumlarını daha 1980'lerde yani 20. yüzyılın bittiği
tarihlerde atmaya başlamışlardır. 20. yüzyıl “Bir damlası bir damla kandan değerli
(W. Churchill)” olan petrol üzerinden biçimlendirilirken yeni başlayan yüzyıl da onun
yerini alacak olan yeni bir stratejik meta üzerinden yani “su” üzerinden biçimlendirilmeye
başlamıştır.

Literatüre göz attığımız zaman su konusundaki çalışmaların 1980'li yılların başlarında

ortaya çıkmaya başladığını görürüz. İlginç bir şekilde, BM bünyesindeki Dünya Gıda
Örgütü (FAO), Dünya Sağlık Örgütü (WHO) gibi kuruluşlar da bu yıllarda düzenledikleri

2
rutin gıda ve sağlık konferanslarında “su kaynakları” konusunu gündeme taşımaya
başlamışlardır. Yine bu yıllarda BM'nin çalışmalarına paralel olarak ABD'de su konusunda
faaliyet göstermek üzere gerek devlet destekli gerek global statükoyu biçimlendiren
küresel sermaye tarafından desteklenen ve oluşturulan STK'lar ve think thank
kuruluşlarının kurulmaya başlandığı görülür. Bu tip kuruluşların ilk oluşum yeri ABD'dir ve
kuruluş tarihi de 1984'tür. Yani bizdeki PKK terörünün fiilen başladığı yıl olan 1984. Kel
alaka dediğiniz duyar gibi olsam da ilginç bir çakışma var.

Ancak bu kuruluşlar ulvi maksatlar ve cilalı formatlarla lanse edilmişlerdir. Bu yıllarda öne
çıkan temel argüman; “küresel ısınma ve iklim değişikliklerine bağlı olarak çevre
sorunlarının arttığı ve su kaynaklarının kirlenerek azaldığı” şeklindedir.

Bu yapılanmanın ve çalışmaların başlamasıyla su kaynakları konusunda ele alınan ilk

bölge ne hikmetse Ortadoğu Bölgesi olmuştur. Dünyadaki sera gazlarının büyük kısmını
ürettiği halde sera gazı salınımı sözleşmesini (KYOTO PROTOKOLÜ) imzalamaktan
imtina eden Amerika; kirlettiği dünyayı felaha erdirmek için işe Ortadoğu'dan başlamayı
tercih etmiş ve çalışmaların odağına Fırat ve Dicle Nehirleri'ni koymuştur.

1980'lere kadar gelişmiş batının su konusundaki temel önermesi “hidrolik misyon”

olarak adlandırılan, büyük barajlar etrafında bir kalkınma ve gelişme yaratma şeklindedir.
Bu anlayışa göre bölgesel ve milli kalkınma için baraj ve büyük sulama projeleri önemli
bir araç olarak kabul edilmiştir. Bu düşüncenin önemli batı ülkelerinin yanında Hindistan,
Bangladeş, Mısır ve Türkiye'de de önemli örnekleri vardır. Bizim hidropolitiğimiz açısından
önemli sorunlar çıkaran Mısır'da bu anlayışın örneği olarak Nasır'ın Assuan Barajı'nı bizde
ise Keban Barajı'nı örnek olarak verebiliriz. Hatta bu politik anlayış bizde o kadar
derinleşmiştir ki başta “Barajlar Kralı Süleyman Demirel” olmak üzere Türkiye DSİ
kökenli teknokratlar cumhuriyeti olmuştur.

Siyasal Liberalizm Ve Su Kaynaklarının Ticarileşmesi

1980'ler ise su konusundaki anlayışın çok önemli kırılmalar yaşadığı yıllardır. Bu yıllarda
su politikalarında su kaynaklarının havza genelinde ele alındığı, suyun yönetiminin havza
bütünü açısından ele alınmaya başlandığı yıllardır. Yine bu yıllarda suyun kamusal bir mal
olduğu düşüncesinin yerine suyun ticari bir emtia olduğu tartışılmaya başlanmıştır.

1980'lerden itibaren gelişen devlet yönetiminde “adem-i merkeziyetçilik

(decentralisation)” ve kamu yönetiminde “deregülasyon”<[3] düşüncesi su
politikaları açısından da tartışılır olmuştur. Özellikle Dünya Bankası ve OECD tarafından
geliştirilen kamu yönetimi düşünceleri bahsettiğimiz bu alacakaranlık döneminde ulus
devlet ideolojilerinin global statüko karşısındaki direnişini kırmak için postmodern birer
sembol olarak kullanılmışlardır.

Bu iki kavramın devamında 1990'larda ortaya atılan “yönetişim” kavramı ise kamu
idaresinde yaratılmak istenen değişim açısından oldukça önemlidir. Kamu yönetiminin
özel işletmeler gibi yönetimini amaçlayan yönetişim, devlet-özel kesim-STK üçgeninde
halkın katılımının da sağlandığı bir sistem olarak devletin küçüldüğü, STK ve halk katılımı
sayesinde sermaye kesiminin devleti ele geçirdiği bir sistem olarak karşımıza çıkar.

Kapitalizmin felsefesi liberalizmin devlet yapılarını aşındırmaya başladığı bu dönemde

kapitalizmin kazanç/kar/sömürü alanları da değişmeye başlar. Bu dönemde öncelikle
siyaseten sonra da ekonomik olarak öne çıkan artık değer alanı su kaynaklarıdır. Özellikle
1990'lar su kaynaklarının yönetimi konusunda küresel sermayenin gemi azıya aldığı bir
dönem olarak belirginleşmektedir.

Gerek küresel sermayeye eşgüdümlü ABD yönetiminin saldırgan eğilimlerin artması

gerekse hukuksal düzlemde önemli yenilikler getiren Avrupa Birliği'nin genişlemesi ile

3
Avrupa'da ortaya çıkan uluslar üstü yapı, küresel sermayeye retoriğini geliştirmede çok
önemli imkanlar sunmuştur. Bu dönemde yaşanan küresel sermaye kaynaklı finansal
krizler de (1994, 1997, 1999, 2000, 2001 Krizleri), küresel sermaye'nin İMF öncülüğünde
kendi yarattığı krizlerin çözümü için mağdur edilen toplumların doğal kaynaklarının
peşkeş çekilmesinin önünü açmıştır. İlginç bir şekilde krizi yaratan küresel sermaye
sorgulanmazken kapitalizmin ve sömürünün tıkandığı ülkelere, milli kaynaklarını
özelleştirme ile sermayeye açması reçete olarak sunulmuştur.

Su konusunda küresel sermayenin yaklaşımı artık yeterince billurlaşmış durumdadır.

Sermaye sınıfına göre su kaynakları kıttır ve böylesi kıt ve değerli kaynağı insanların
hovardaca kullanmasının tek yolu bunun cüzi de olsa bir bedelinin olması şeklindedir.
Eğer ki suyun bir bedeli olursa insanlar suyu israf etmezler ve suyun sürdürülebilirliği
mümkün kılınabilir. İnsanlık suyu bu şekilde dengesizce tüketir ve paylaşmazsa hem
petrol savaşlarına benzer çatışmalar yaşanır hem de gelecek kuşaklara sağlıklı
tüketilebilir bir su kaynağı kalmayabilir. Bu yüzden su mutlaka ticari bir meta olarak
değerlendirilmeli ve bedelini ödeyen kullanabilmelidir.

Görülüyor ki su konusunda küresel sermayenin görüşü çok nettir. Her ne kadar suyun
korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması gibi masum dayanaklarla bu görüşler ileri
sürülse de ortada kesin olan bir şey vardır. O da suyun ticarileşmesi, parasını ödeyenin
suyu kullanabilecek olmasıdır.

Son yıllarda geri kalmış birçok geri Latin Amerika ülkesinde olduğu gibi ülkemizde de su
dağıtım şebekelerinin özelleştirilmesi, su kaynaklarının kamusal mülkiyetinin el
değiştirmesi, su kredileri adı altında krediler verilmesi gibi uygulamaların hepsi bu
anlayışın bize yansımaları olup özenle takip edilmesi gerekmektedir.

Su Savaşları Senaryosu ve Bir Karşı Teori

Ne zaman su konusu dünya gündemine gelmiştir, o gün bu gün bir çatışma senaryosu
almış başını gidiyor. Aslında bir değil onlarca senaryo var. Ancak hepsinin ortak noktası
bir “su savaşı”nın çıkacağı ve bu savaşın Fırat ve Dicle Nehirleri'nin yüzünden çıkacağı
şeklindedir.

Gerçekçiliği tartışmalı olan bu senaryoların çeşitli amaçları vardır. En öncelikli amaç suyu
küresel bir gündem maddesi haline getirerek suyu paylaşılmak istenen ülkeleri masaya
oturmaya zorlamaktır. Kaynakları yüzünden savaş çıkacağı ileri sürülen Türkiye gibi
ülkeler bu iddiaların yaratacağı korku ve endişe ile bir şekilde masaya çekilmeye
çalışılmaktadır. Ayrıca gittikçe vahimleştirilen senaryolarla aba altından gösterilen sopanın
boyu büyümekte, artan gözdağının dozunun yaratabileceği çekingenlikle kaynak sahibi
ülkelerin daha masaya oturmadan eli zayıflatılmak istenmektedir.

Bu senaryonun başgediklisi hiç şüphesiz Türkiye'dir. Türkiye'yi merkez alan senaryoların

merkezi ise ilginçtir ki Mısır'dır. İkinci merkez ise Arap ülkelerinin vatandaşı olarak bilinen
Kürt yazarlardır. Bunların da başını yine bir Mısırlı olan Boutros Ghali'den oldukça
etkilendiği de bilinen Adel Derwish (Adil Derviş) çekmektedir. Daha önce Türkiye'ye karşı
mücadele eden teröristler için destansı hikayeler dizen Derwish bununla da yetinmeyip
“Su Savaşları” isimli bir kitap neşrederek su savaşları senaryolarının en bilineni ünvanını
elde etmiştir.

Derwish'in spekülasyonlarını bir kenara bırakarak Mısır Dışişleri Bakanlığının yanında

Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği de yapan Boutros Ghali'nin ipuçlarını verdiği Mısır'ın
yaklaşımlarına değinmek gerekir. Mısır, tarihte hep Nil'in eseri bir medeniyet olarak yer
almıştır. Denebilir ki Nil demek Mısır demek, Mısır demek Nil demektir. Bu bakımdan Mısır
kendini Nil'in tek sahibi olarak görmektedir. Ancak Nil Nehri dokuz ülkeden geçerek
Mısır'a ulaşır. Değişen sanayi ve sosyo-ekonomik koşullar sonucu diğer ülkeler de artık Nil

4
Nehri'ni etkin bir şekilde kullanmaya başlamıştır. Bu kullanımın sonucu olarak Mısır;
Etiyopya, Sudan gibi Nil Nehri'nin geçtiği bu ülkelerle savaşın eşiğine dahi gelmiştir.

Nil Nehri'ne tek başına sahip çıkan Mısır'ın bu yaklaşımını önemsiz/anlamsız hale
getirecek bir ülkenin varlığı Mısır yönetimini önemli ölçüde rahatsız etmektedir. O ülke ise
Nil gibi doğduğu ve suya döküldüğü ülkeler farklı olan Fırat ve Dicle Nehirlerinin memba
ülkesi (kaynak ülke, yukarı kıyıdaş ülke) olan Türkiye'dir.

Bölgede güçlü ve önemli bir varlığı olan Türkiye'nin sınır aşan sular konusunda kaynak
ülke lehine kabul edilebilecek bir statüko yaratması Mısır'ın Nil Politikası açısından adeta
bir felaket olacaktır. İşte bu yüzden Mısır, politikalarını uluslar arası arenada ve de resmi
konumuyla BM'de dillendiren Boutros Ghali, ısrarla Türkiye'nin suyu komşularına karşı
stratejik bir silah olarak kullandığını ileri sürmüş, Ortadoğu Bölgesi'nde gelecekte çıkacak
savaşın Türkiye'nin neden olacağı bir su savaşı olduğunu sürekli dillendirmiştir.

Ghali'nin bu propagandasının temel amacı kaynak ülke konumundaki Türkiye'nin elini

zayıflatarak suyun aşağı kıyıdaş (mansap ülke) olarak tabir edilen sonraki ülkeler olan
Suriye ve Irak lehine güçlü bir statüko yaratarak buradan Mısır için bir emsaliyet
oluşturabilmektir. Eğer ki Fırat ve Dicle konusunda Türkiye ileri sürdüğü tezlerden
uzaklaştırılabilirse Mısır ileri sürdüğü tezler konusunda yaşadığı yalnızlıktan kurtulacak,
kendi kaynak ülkelerine karşı güçlü bir koz elde edecektir. Bu bakımdan Türkiye'nin Fırat
ve Dicle üzerindeki her hak kaybı Mısır için bir kazanç anlamına gelmektedir. Tersi de
doğrudur. Çünkü memba ülke olarak Türkiye'nin yaratacağı her statüko, Nil'in memba
ülkeleri için birer emsal teşkil edecek Mısır için bir kayıp yaratacaktır.

İşte sırf bu yüzden temel amacı Türkiye'nin gözünü korkutmak olan Su Savaşları
senaryosu, en çok da Mısırlı yetkililer ve uluslar arası kimliği olan Arap bilim adamlarınca
dillendirilmektedir.

Şu veya bu şekilde bölgede suya dayalı bir çatışmanın çıka(rıla)cağı kesin. Bu yüzden
“aman savaş çıkmasın” endişesiyle çekingen politikalar uygulamanın bir faydası yok.
Kuzuyu yemeye niyetli kurt misali birileri buradaki suyu tıpkı petrolde olduğu gibi
ajandanın üst sıralarına taşımışsa artık bundan kaçış yok. O halde ne yapılması gerekir?

Türkiye'nin Hidropolitiği ve Önündeki Engeller

Türkiye'nin Hidrolik Potansiyeli,

Barajlar Kralı Demirel'in sık sık tekrar ettiği gibi Türkiye su konusunda “Ölüyle
korkutulup sıtmaya razı edilmek” istenmektedir. Aslında bu yöntem global sistemin
bütün taleplerinde kullandığı bir yöntemdir. Eğer ki muhatabın laf dinleyecek hali yoksa
onlarca değişik senaryo dünya kamuoyunun ve işbirlikçiler sayesinde ülke kamuoyunun
önüne çıkartılır ülke yönetimlerine bir nevi “Ya gel otur şu masaya ya da defol git”
mesajı verilir. Bunun çeşitli konularda komşu ülkelerimizde (Irak, İran gibi) olduğu gibi
bizim ülkemizde de onlarca örneği vardır.

1953 yılında DSİ'nin kuruluşu ile Amerikancı hidrolik misyon çerçevesinde su politikaları
geliştirmeye başlayan Türkiye, günümüz itibarıyla mevcut teknik potansiyelinin henüz
düşük bir kısmını ekonomik potansiyel sınıfına dahil edebilmiştir. Özellikle hidroelektrik
üretiminde istenen seviyeye ulaşılamamıştır. Mevcut su kaynaklarının ancak % 35'ini
ıslah edebilmiş olan ülkemizin hidrolik kaynaklardan enerji üretme yeteneği de % 35
seviyesindedir. Yani ülkemiz su kaynaklarındaki mevcut ekonomik potansiyelini ıslah
ederek enerji üretiminde tam kapasiteye ulaşabildiği zaman şu anki hidrolik enerji
üretiminin tam on katına ulaşma imkânı ekonomik olarak mümkündür<[4].

5
Teknik malumatı bir kenara bırakarak Türkiye'nin su politikasının durumuna
gelirsek;

Türkiye'nin su politikaları konusunda en önemli kuruluşlardan birisi olan DPT'nin özellikle

hidroelektrik santralleri konusundaki ifadeleri ve yaklaşımı önemlidir. Çünkü DPT gerek
2000 yılındaki 8. Kalkınma Planı'nın girişinde gerekse daha sonraki raporlarının pek
çoğunda, kuraklığa bağlı olarak hidroelektrik santrallerimizin % 70 ve daha altında
kapasite ile çalıştığından hareketle, “Türkiye'nin enerji stratejisini doğalgaza dayalı
bir şekilde yeniden yapılandırması gerektiğini” ileri sürmektedir. Oysaki bugün
dünyanın en büyük ikinci doğalgaz ihracatçısı olan Norveç enerji üretiminin % 99'unu
hidroelektrik kaynaklarla sağlarken birçok gelişmiş Avrupa ülkesinde bu oran % 50'nin
üzerindedir. DPT'nin bu yaklaşımı, Türkiye'nin su kaynakları (özellikle Fırat ve Dicle)
üzerinde yeni yatırımlar yapmasının savaşlara neden olacağını öne süren küresel statüko
ile birebir örtüşür bir nitelik taşımaktadır ve sorgulanmaya muhtaçtır.

Türkiye su konusunda Kalkınma Planları'na endeksli olarak ilk önemli hamlesini Keban
Barajı ile yapmıştır. Daha sonra bu başlangıcın çok daha kapsamlı bir devamı olarak
GAP'ın inşasına başlamıştır. GAP, benzerleri içerisinde dünyanın ikinci en büyük entegre
(bütünleşmiş) projesi olarak dikkat çekmektedir. GAP bir sulama ya da hidroelektrik
projesi olmanın çok ötesinde bir “sosyo-ekonomik ve kültürel kalkınma projesi”
olarak dünyadaki tüm benzerlerinden ayrılmaktadır.

Maddi kısıtlar nedeniyle tamamen bitirilmesinin daha on yıllar alacağı ileri sürülen GAP,
işletmeye açılan kısımları ile hem bölgesel sorunların çözümünde hem de ülkemizin
kalkınmışlık sorununu aşmasında çok önemli bir yere sahiptir. Proje içerisinde Atatürk
Barajı'nın yanında daha pek çok büyük HES projesinin olduğu hesaba katılırsa Türkiye'nin
sadece GAP'ta üreteceği elektrik enerjisi ile tüm Ortadoğu Bölgesi'nin elektrik enerjisi
ihtiyacını karşılayabileceği rahatlıkla söylenebilir. Ayrıca bölgedeki büyük kısmı sulanabilir
tarım arazilerinin sulu tarıma açılması tüm Ortadoğu Bölgesi'nin gıda ihtiyacının bu proje
ile karşılanabilmesini sağlayabilir.

Bu önemine karşın GAP için ayrılan kamu yatırımlarının payı DPT'nin görüşleriyle örtüşür
biçimde sürekli düşmektedir. 1990–1994 arası % 7,8, 1995–1999 arası % 6,86 olarak
ayrılan kamu yatırımları payı 2000–2004 arasında % 6,1 düzeyinde gerçekleşirken
1990'larda ortalama % 8,5 olan pay son yıllarda ortalama olarak % 6,5'lara düşmüş
durumdadır. Türkiye'nin bir nevi hayatını ortaya koyduğu bu proje için ayrılan kamu
kaynaklarının derhal artırılarak hem ekonomik sorunlara çareler üretecek verimliliğe
getirilmesi hem de bölge ülkelerinin GAP'a olan bakışlarının esnetilmesi gerekmektedir.

Hem milli kalkınma hem de bölgesel kalkınma açısından böylesine önemli bir projeyi
hayata geçirmeye çalışan Türkiye'nin karşısında gerek bölgesel gerekse küresel ölçekte
pek çok sorun vardır. Bunların en başta geleni de GAP'ın üzerine inşa edildiği Fırat ve
Dicle Nehirleri'nin “sınır aşan sular” mahiyetinde olmasından kaynaklanan sorunlardır.

Sınır Aşan Sular Sorunu;

Daha önce de belirttiğimiz gibi dünyada 260'ın üzerinde sınır aşan su vardır. Meriç Nehri,
Aras Nehri, Asi Nehri, Fırat ve Dicle Nehirleri bu nehirlerin Türkiye'yi ilgilendirenleridir.
Meriç ve Aras Nehri'nin statüsü daha 1920'lerdeki anlaşmalarla tanımlandığı için bugün
bu nehirlerle ilgili bir problem yoktur. Ancak Asi Nehri ile Fırat ve Dicle Nehirleri'nin
statüsü gerek “Hatay Sorunu” gerekse “Musul Sorunu” dolayısıyla hala sorunlar
yaratmaktadır.

Suriye, Hatay'ın 2. Dünya Savaşına girme koşuluyla Türkiye'ye Fransa tarafından

verildiğini ancak Türkiye'nin bu savaşa girmemiş olmasından dolayı Hatay'ın geri
Suriye'ye iadesi gerektiğini ileri sürmektedir. Bu yüzden hem Hatay Sorunu hem de

6
Hatay'da denize dökülen Asi Nehri, Suriye için anayasal bir sorun niteliğindedir ve Suriye
ile Türkiye, 50 yılı aşkın bir zamandır Asi Nehri problemini yaşamaktadır.

Suriye, sırf bu sorun karşısında Türkiye'nin elini zayıflatmak için on yıllar boyunca PKK'yı
Bekaa Vadisi'nde beslemiş fakat 1998 yılında TSK'nin katı tutumu karşısında pes ederek
terörist başını ülkesinden çıkarmıştır. Daha sonra Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ve
o dönemki siyasilerin girişimleri ile Suriye – Türkiye ilişkileri farklı ve dostluk içerikli bir
boyuta taşınmış bu sorun şimdilik gündeme getirilmez olmuştur. Günümüzde ise Suriye –
Türkiye ilişkileri tarihinin en parlak günlerini yaşıyor olduğu için Asi Nehri konusu şimdilik
hiçbir şekilde gündeme gelmemektedir. Fakat unutulmaması gereken bir şey var ki o da;
henüz Suriye Anayasa'sına göre Hatay, Suriye'nin toprağıdır. Ancak artık iki ülke
arasındaki vize uygulamasının bile kalktığı şu dönemde bu sorunun barış ve kardeşlik
ilişkileri kapsamında daha ılımlı bir şekilde çözülmesi imkân dâhilindedir.

Fırat ve Dicle Nehirleri ise Türkiye'nin yanında Suriye ve Irak arasında problem olan bir
konudur. Fırat Nehri ana kaynağını Türkiye'den alarak (Suyunun % 88'ini Türkiye'den
alır.) Suriye'ye girmekte oradan da Irak topraklarına geçerek denize 110 km kala Dicle
Nehri ile birleşmekte oradan sonra ise İran-Irak arasında soruna neden olan Şatt-ül Arap
adıyla denize dökülmektedir.

Kendi topraklarından geçen Asi Nehri'nin % 90'ını kullanan Suriye, topraklarından geçen
Fırat Nehri söz konusu olunca bu nehre hiçbir katkısı olmamasına karşın % 22 civarında
su istemektedir. Suriye yine hiçbir su katkısı olmamasına karşın Dicle'den de % 4 pay
istemektedir. Türkiye'nin yeterince su bırakmadığını ileri süren Suriye'nin tutumu
“İsteyenin bir yüzü vermeyenin iki yüzü kara” deyişini andırmaktadır.

Fırat Nehrine katkısı sıfır düzeyinde olan Irak ise Fırat sularının % 43'ünü isterken
sularına % 48 civarında katkıda bulunduğu Dicle Suyu'nun da % 83'ünü kullanmak
istemektedir.

Görülüyor ki her iki ülkede bu nehirlere katkılarının çok üzerinde bir oranda su talep
etmekte kimi zaman bu iki ülkenin talebinin toplamı nehirlerin toplam kapasitesine
yaklaşmaktadır. Bu tutumlarıyla bu ülkeler Türkiye'ye adeta “Sen bu suları hiç
kullanma” demektedirler. Asıl ilginç olan ise debisine hiçbir katkıları olmadığı halde bu
ülkeler yerine göre Türkiye'nin talebinden fazla su talebinde bulunmaktadırlar.

Bu nehirler konusunda Suriye görüşlerini Fırat Nehrine dayalı olarak daha önce
oluşturmuş olduğu tesislerin ihtiyaçlarının engellenemeyeceğine dayandırmaktadır. Irak'ın
görüşü ise hukukta “müktesep haklar” diye bilinen geçmişte kazanılmış olduğu ileri
sürülen haklara dayandırılmaktadır. Irak'ın görüşünün temelini tarihsel Mezopotamya
Uygarlığı oluşturmaktadır. Irak'a göre “Tarih boyunca bu bölgedeki uygarlığın
dayandığı temel öge su kaynaklarıdır ve Türkiye tarihten gelen bu kullanım
haklarını engelleyemez” şeklindedir.

Türkiye ise bu konuda hakça ve makul kullanım hakkının önlenemeyeceğini, daha önce
Mezopotamya'da tarıma dayalı medeniyetlerin var olmuş olmasının gelecekte bu sulardan
başkasının yararlanmasını kısıtlayamayacağını ileri sürmektedir.

Uluslar Arası Kuruluşların Rolü

Su konusunda Türkiye'nin başını bu denli ağrıtan komşularının eskiden beri gelen

söylemlerinin yanında AB, ABD, Dünya Bankası, IMF (Ne ilgisi var değil mi?), BM gibi ülke
ve kuruluşların bu iki nehre ilişkin yaklaşımları da dikkate değerdir.

1990 sonrasında küresel su politikalarının oluşturulmasında daha önce “Think thank

kuruluşlarının mutfağında pişirilen görüşler” resmi kuruluşlarca (DPT gibi)

7
devşirilerek sorunlu ülkelerin sofrasına taşınmıştır. Özellikle finansal krizler ve geri
kalmışlığa bağlı sorunlar dolayısıyla bu kuruluşların kapısını çalan Türkiye gibi ülkelere
(Ghana da önemli bir örnektir) sağlanan kredi ve finans destekleri sırasında su ve çevre
ile ilgili şartlar ileri sürülmüştür.

Su konusunda uluslar arası kuruluşların yaklaşımları aşağıdaki şekilde sıralanabilir;

• BM ülkelere kabul ettirmeye çalıştığı su yolları ile ilgili taslak metinde su

havzalarını bir bütün olarak değerlendirirken anlaşmayı imzalayacak büyün
ülkelere su sorunu olan her bölgeye içeriği net olmayan müdahale imkanı
vermekte, anlaşmayı imzalayan her ülkeyi sorunun direkt tarafı olarak kabul
etmektedir. BM'nin hazırladığı bu taslağı birçok ülke imzalamış olmasına karşın
Çin, Burundi ve Türkiye kesin bir şekilde reddetmiştir. Ayrıca BM'nin Genel
Sekreterliğini de yapmış olan Mısır eski Dışişleri Bakanı Boutros Ghali'nin BM
söylemi olarak dile getirdiği yaklaşımların da BM çevrelerinde hala tekrarlanıyor
olması Türkiye açısından oldukça sıkıntılı durumlar yaratmaktadır.
• İMF ve DB, kredi talebinde bulunan ülkelere verilecek krediler karşılığında o
ülkenin girişeceği her su projesi için aşağı kıyıdaş ülkenin onayını alma şartı
koşmuştur. Bu düşünceden hareketle Keban Barajı'na kredi vermeyen Dünya
Bankası yine GAP için tek kuruş kredi vermemiştir. Ivır zıvır onlarca
konuya/projeye kaynak sağlayan Dünya Bankası'nın dünyanın en büyük beş
projesinden birisine kredi vermemiş olması meselenin önemi açısından konuyla
ilgilenen herkesin aklının bir köşesinde tutması gereken bir konudur. İMF'nin de
yaklaşımı benzer şekildedir.
• “Dünya Su Konseyi” gibi su üzerine oluşturulmuş bütün su organizasyonları
kendisini finanse eden küresel sermayenin söylemleri doğrultusunda sınır aşan
nehirleri “tek bir havza olarak kabul ederek” bu havzaların yönetiminin
ülkelerden alınarak oluşturulacak uluslar üstü kuruluşlara verilmesi gerektiğini ileri
sürmektedirler.
• Yukarıda adı geçen tüm kuruluşların merkezi ve akıl hocası konumundaki ABD ise
tüm 20. yüzyıl boyunca petrol için götürdüğü barış ve demokrasiyi su konusunda
da götürmek istemektedir. Bu konuda fazla teferruata gerek yok
düşüncesindeyim. Ancak bölgemizde başlayan terör sorunu ile ABD'deki su
çalışmalarının aynı tarihlere rastladığının hep akılda tutulması gerekir. Ayrıca 36.
Paralel'in kuzeyinde ayrı bir yönetim yaratan ABD'nin su konusunda Türkiye
aleyhtarı tüm görüşlerin dile getirildiği platformlara kucak açtığının da bilinmesi
gerekir.
• Küresel sermayenin su konusundaki temel yaklaşımı ise “Su kaynaklarının
ticarileşerek bedelini ödeyenin bu kaynakları kullanması” şeklindedir.
Ayrıca kamu otoritelerinin yönetişim anlayışı doğrultusunda “Su hizmetlerinin
yürütülmesinden elini çekmesinin gerektiği” ileri sürülmektedir. Son yıllarda
kamu idarelerinin düşen hizmet kalitesine bağlı olarak “ambalajlanmış su”ya
dayalı sektörün hızlı bir çıkış yapması da bu anlayışın artık devlet idareleri
tarafından kabul gördüğünü göstermektedir. Bu konuda Nestle ve Coca Cola gibi
firmaların çabaları da dikkate değerdir. Halk tarafından cazip bulunan kelimeleri
(mesela Turquaz) kendilerine marka ismi yapan bu firmaların diğer markalaşmış
ürünlerini satan market ve satış noktalarına aldıkları ürünler yanında
ambalajlanmış su ürünlerini dayatmaları dikkate değerdir. Toplumsal bilincin
bütün bu girişimleri sorgulaması gerekirken ülkemizde iyice kök salmış durumda
olan liberal anlayış doğrultusunda teknik olarak bir şey yapmak mümkün
olmamaktadır.

AB'nin Su Politikalarımıza Etkileri

AB; gerek yarattığı siyasal yapılanmanın bize uzanan şekliyle gerekse oluşturduğu ortak
müktesebatın bağlayıcılığı ile Türkiye'yi su sorunları konusunda en çok etkileyecek olan

8
ülkedir. Çünkü birliğin su müktesebatı tamamen “Ortak Havza Yönetimi (Havza
Bütünlüğü Yaklaşımı)” düşüncesine dayanmaktadır ve bu konuda birlik oldukça
ısrarlıdır. Birliğe üyelik için müzakerelerin başlamış olması çok uzak olmayan bir zamanda
AB ile Fırat ve Dicle Nehirleri'nin statüsünü müzakere edeceğimizi de göstermektedir.
Mevcut başlıklardan sonra Türkiye'nin Avrupa Su Çerçeve Yönergesi kapsamında su
konusunu müzakere edeceği ve bu konuda ister istemez direktifin gereklerini kabule
zorlanacağı muhakkaktır.

Avrupa'nın bu konudaki temel yaklaşımı Birlik içindeki su kaynaklarının tüm Avrupa'nın

ortak malı olduğu şeklindedir. Birlik içindeki herhangi bir su sorununun çözümü de birliğin
meselesidir. Gerek Türkiye ile ilgili “İlerleme Raporları” gerekse İlerleme Raporları'nın
bir eki olan “Etki Raporları” bölümlerinde, Fırat ve Dicle Nehirlerinin önemine ve
“Ortadoğu Barışı” için arz ettiği öneme vurgu yapmaktadır. AB, raporlarındaki ifadelere
bakılırsa Türkiye'nin üyeliği durumunda sınırlarını Basra Körfezi'ne kadar uzatacaktır<[5].
Çünkü tüm nehir havzasını bir bütün olarak gören Avrupa, nehir boyunca çıkacak tüm
sorunların birinci derecede müdahilidir ve gerek siyasi gerekse ekonomik olarak havzanın
tamamında söz sahibi olacaktır. Türkiye'yi AB'ye ancak 50 yıl sonra alabileceğini telaffuz
edebilen bir Avrupa'nın Fırat ve Dicle Havzası konusundaki acelesinin arkasındaki
sebeplerin araştırılması gerekmektedir.

Ayrıca Türkiye, her iki nehri “Tek bir havza” olarak kabul ederken Birliğin ifadelerinde
“İki ayrı su havzası”ndan bahsetmesi de çok önemli bir konudur. Normalde her iki nehir
de sularının büyük kısmını Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu olarak bilinen “21 No'lu
Havza”dan toplamaktadır. Geriye kalan suların da çok büyük kısmı İran'dan
kaynaklanmaktadır. Aynı zamanda aynı su toplama havzasından beslenen bu iki nehir
Basra Körfezi'ne 110 km kala birleşerek tek bir nehre dönüşmektedir. Fakat Avrupa, iki
nehri iki ayrı havzanın suyu olarak değerlendirip meseleyi parçalara bölerek halletmeyi
düşünmektedir.

Avrupa ilgi çekici bir şekilde “Filistin–İsrail Sorunu”nun çözümünü Fırat ve Dicle
Nehirleri'nin paylaşımına bağlamaktadır. Bu konuda yorumu okuyucuya bırakıyorum.

Avrupa Birliği uzun zamandır Irak Yönetimi'nin görüşlerini dile getirdiği bir platform ve
şikâyet merci olmuştur. Su sorununun özellikle ABD ve AB'nin içinde olduğu uluslar arası
platformlara taşımak isteyen BAAS Rejimi'ne kapısını açan AB artık Irak'ın kuzeyindeki
Kürt Otonom İdaresi'ni Fırat ve Dicle Nehirleri konusunda resmi muhatap olarak kabul
etmekte, bu konuda Türkiye'yi federal yönetim ile masaya oturmaya zorlamaktadır. Bu
yaklaşımdan cesaret alarak Kürt Otonom İdaresi bu yıl birkaç defa Fırat ve Dicle
konusunda Türkiye'yi AB'ye şikâyet etmiştir. Şaşırtıcı olan ise Barzani idaresindeki
peşmergelerin bu girişimlerin Türk Medyasında satır arası da olsa yer almayışıdır. Ancak
idarecilerin gerekse kamuoyunun bu konuda oldukça bilinçli olması gerekmektedir.

Sonuçlar ve Yapılması Gerekenler;

Su Savaşları senaryolarının artık her platformda dile getirildiği bir ortamda Türkiye'nin ne
yapması gerektiği çok bileşenli ve karmaşık bir konudur. Yapılacaklar birkaç girişimle
sınırlı olamayacak kadar çoktur. Bu konuda ülke idaresinin tek bileşenli çözümler yerine
bölgeye özgü daha sofistike çözüm arayışlarına girmesi gerekmektedir.

Öncelikle Türkiye GAP'ı olabildiğince süratle bitirmek ve ekonomik kalkınmasını

hızlandırmak zorundadır. Projenin bitirilmesi hem Güneydoğu Anadolu hem tüm Türkiye
hem de Ortadoğu Bölgesi için yeni imkânlar ve zenginlikler yaratacaktır.

Türkiye hidrolik enerji üretiminde yeni bir strateji belirlemelidir. Eğer ki DPT yönetimi
hidrolik enerji üretimini yağış düzensizliğinden dolayı verimsiz olarak görmeye devam
ederse girdilerinin % 100'ü ithal edilen doğalgazdan enerji üretimini savunan bu anlayış

9
köküyle tasfiye edilmelidir. Görüşünde daha da ısrar ederlerse işlevini kaybetmiş
olacağından DPT lağvedilmelidir.

Su konusundaki kamu hizmetlerinin özelleştirilmesinden derhal vazgeçilmelidir. Bugün

pek çok şehrin şebeke suyunun vatandaşa ulaştırılması özelleştirilmiş durumdadır.
Vatandaşın parasıyla yapılan büyük yatırımlar su dağıtımı özelleştirilmeleriyle küresel
sermayeye peşkeş çekilmektedir. İvedilikle bu tutumdan geri dönülmelidir.

Diğer önemli konu ise Türkiye'nin bu senaryolara kulak asmadan Fırat ve Dicle ile ilgili
görüşlerini daha da netleştirmesi, görüşlerini her platformda çekinmeden dile getirmesi
gerekmektedir. Eğer ki birileri bize “Suyumu bulandırıyorsun” diyorsa artık onlar
savaşı göze almış demektir. Türkiye de bunu hesaba katarak ve “Sıtmaya razı
olmadan” çalışmalar yapmalıdır. Bunun sonu ölüm diyecek olanların da şunu iyi bilmesi
gerekir ki Fırat ve Dicle yoksa Türkiye zaten yaşamıyor demektir.

Su konusunda çarşaf çarşaf makale hazırlayan bilim adamı adaylarının birilerine yaranma
kaygısı ortadan kaldırılarak daha bağımsız ve ulusal su programına uygun çalışmaların
yapılması sağlanmalıdır. Türkiye'nin eli sınır aşan sular hukuku konusunda akademik
çalışmalarla güçlendirilmelidir.

AB ile müzakerelerde ve diğer ülkelerle yürütülen ilişkilerde su konusunun gündeme

gelmesi şiddetle reddedilmeli, muhatapların ısrarı karşısında emsaliyet yaratacak
hususların şimdiden tüm doneleriyle tespiti gereklidir. Bu konuda özellikle Mısır tarafının
görüşlerinin bertaraf edilmesi gerekmektedir.

Medyanın konuya duyarlılığı artırılmalıdır. Ancak medya konuya “savaş” kelimesinin

cazibesiyle yaklaşmanın yerine daha gerçekçi ve Türkiye'nin su sorunları konusundaki
uluslar arası konumunu zora sokmayacak şekilde yaklaşmalıdır. Aksi durumlar uluslar
arası arenada Türkiye aleyhine delil olarak kullanılacaktır.

Ülkemizdeki konuya ilişkin sivil toplum örgütlenmelerine Türkiye'nin sınır aşan sular
konusundaki hassasiyeti gerekli şekilde izah edilerek bu kuruluşların “çevre kirlenmesi”
başlığı altında Türkiye'yi suçlayıcı yaklaşımları terk ederek ulusal menfaatler
doğrultusunda yerel ve küresel ölçekte çalışma yapmaları sağlanmalı gerekirse devlet
otoritesince finansal açıdan desteklenmelidir.

Eğer ki su konusunda bir sermaye ağırlıklı yapı kaçınılmaz olursa bu konuda güçlü hukuki
bir çerçeve oluşturularak “yoksulun yaşamsal ihtiyaçları” kapsamındaki suya erişim
konuları garantiler altına alınmalıdır. Ayrıca sermayeleşmede ulusal sermayeye
ayrıcalıklar getirilmelidir.

Bunlar ve daha birçok makro ve mikro çözüm araçları şimdiden yeterincenin ötesinde
planlanarak hem hükümetlerin ve kamu kurumlarının hem de vatandaşın konuya
hassasiyeti artırılmalıdır.

Global statüko su savaşları diyerekten yönünü yüz yıl önce olduğu gibi yine doğuya
dönmüşse “kader” mukadderdir. Çünkü batı bir şeyi gündeme getirmişse “Ya
vereceksin ya da gel de al” diyebilmelisin. Bunun için yapılabilecek tek şey korkuyla
savunmaya geçmek değil “Gelecekleri varsa görecekleri de var” diyebilmektir.

10
<[1] Diplomatik çevrelerde sınır aşan su ile uluslar arası su kavramı sürekli çok zaman da
kasten karıştırılmaktadır. Türkiye bu konuda sınırı geçip başka ülkeye giren sular için sınır
aşan su kavramını tercih etmektedir.

<[2] İlgilenenler <http://www.bilgiagi.net/iranda-tarih-nasil-yazilir-ii/4679/ adresinden

konuya ilişkin başka detaylara da bakabilir.

<[3] Sovyetlerde bir avuç yenilikçi elitin başını çeken Gorbaçev'in uygulamaya koyduğu
Glastnost ve Perestroika uygulamasının bize yansıyan adı adem-i merkeziyetçilik ve
deregülasyondur. Ancak bu düşünceler 1980'lerin genel trendi olsa da ülkemize ithal
süreci Özal'a özel sanılan politikalarla başlamış 1990'lardaki finans krizlerinden sonra ise
IMF'nin baskılarıyla derinleşmiştir.

<[4] Ekonomik Hidroelektrik Potansiyelimiz konusunda çeşitli rakamlar telaffuz

edilmektedir. Enerji Bakanlığı 129 TWh/yıl rakamını verirken özel sektörün yatırımlarını
da dahil eden pek çok bağımsız kaynak ekonomik potansiyel için 180–200 TWh/yıl
rakamları telaffuz edilmektedir. Bir de bu konuda teknik, ekonomik, kullanılabilir
potansiyel gibi kavramlar kafa karışıklığı yaratabilmektedir. Bu sebeple okuyucunun bu
ayrımlara da dikkat etmesi gerekmektedir.

<[5] Bu noktada halihazırda AB'nin iki başat ülkesinden birisi olan Almanya'nın
1890'lardaki 7B Planı'nın (daha kısa ifadesi ise 3B'dir) ne anlama geldiğinin hatırlanması
gerekir düşüncesindeyim.

11