You are on page 1of 26

Soustractionetcontraction

SoustractionetcontractionproposduneremarquedeDeleuzesurMatireet
mmoire
QuentinMeillassoux
1
lammoiredeFranoisZourabichvili
2
NouspartironsduneremarquetiredeQuestcequelaphilosophie?,situedansle
chapitre2,quitraiteduplandimmanence[1]:
3
Celuiquisavaitpleinementquelimmanencentaitqusoimme,etainsi
quelletaitunplanparcouruparlesmouvementsdelinfini,rempliparles
ordonnesintensives,cestSpinoza.Aussiestilleprincedesphilosophes.Peut
treleseulnavoirpassaucuncompromisaveclatranscendance,lavoir
pourchassepartout.Plusloin,Deleuzecritceci:Spinoza,cestlevertigede
limmanenceauqueltantdephilosophestententdchapper.Seronsnousjamais
mrspouruneinspirationspinoziste?CestarrivBergson,unefois:ledbut
deMatireetmmoiretraceunplanquicoupelechaos,lafoismouvementinfini
dunematirequinecessedesepropageretimagedunepensequinecesse
dessaimerpartoutunepureconscienceendroit(cenestpaslimmanencequiest
laconscience,maislinverse).
4
Ilyaaumoinsdeuxfaonsdaborderunteltexte.Lapremire,laplusnaturelle,consisterait
tenterdelecomprendreensappuyantsurunelectureapprofondiedeDeleuze.Cela
exigerait,parexemple,dlucidercequeDeleuzeentendparplandimmanenceoupar
chaos.CelaexigeraitgalementderesituercetextedanslaperspectivedeCinmaetplus
spcialementdanslaperspectivedesdeuxcommentairesdeLimagemouvementconsacrs
aupremierchapitredeMatireetmmoire[2].Maisilyaunesecondefaondaborderce
texteetcestcellequivanousoccuperici.Ellerisquedeparatreaudbutassezartificielle,
maisnousespronsquesonsensetsonintrtapparatrontrapidement[3].
5
Enquoi,donc,consistetelle?Nonplustenterdecomprendreletexteenquestionpartir
dunecertainelecturedeDeleuze,maistenterdecomprendreoudemieuxcomprendre
Deleuze,partirdunecertainelecturedecetexte.Endautrestermes,elleconsistefaire
decetextenonpaslobjet,maislinstrumentdunelucidation.

6
Pourcomprendrecepointdevue,plaonsnousdanslasituationimaginairesuivante:
dcidonsdelireDeleuzecommeunPrsocratiquedontnousnaurionsplusquequelques
raresfragments,dontnotretexte,quelonappellerafragmentdudoublesacre,puisque
deuxphilosophesysontditstredesprinces.cesfragments,ilfaudraitajouteruneviede
DeleuzeparDiogneLarce[4],quinousapprendraitpeudechoses,sinonquiltaittenu
pourunphilosopheoriginal,etnonpourunsimplediscipledeSpinozaoudeBergsonetque
saphilosophietaitconnuecommeunephilosophiedelimmanence.Cetermemme,dans
sabanalit,nenousdiraitriendeplusprcisqueceuxdeau,dair,defeuqui
dsignentlesprincipeschezteloutelprsocratique.Leprojetdesphilologuesdeleuziens
estalorslesuivant:ilsagitdextrapolerpartirdufragmentdusacre,lesensqueleDeleuze
prsocratiqueauraitaccordlanotion,pourluicruciale,etpournousmystrieuse,
dimmanence.Commentprocder?
7
Sinousvoulionscomprendrelimmanencepartirdeceseultexte,ilfaudraitsetournernon
plusversDeleuze,maisversSpinozaetBergson,dontlesuvreslinversenoussont
parvenuesenleurtotalit.CarDeleuze,danscetexte,nenousditsansdoutepascequest
limmanence,maisoilyenailpointelelieuolimmanenceparacheve,par
excellence,sesitue.Sinousvoulonscomprendrececoncept,ilsembledoncquilfaillese
tournerenpremierlieuversSpinoza,princemajeurdelimmanence,etensecondlieu
seulementversBergson,princemineurdelimmanence.
8
Soitunecoleinterprtative,seconstituantautourdecettestratgieinterprtativecoledite
dusacremajeur.Envrit,cettecolevaseheurterunedifficult.Sinousnous
tournonsversSpinoza,nousallonseneffetrencontrerlaporiesuivante:noussavonsque
selonDeleuzelimmanencesatureenquelquesortelaphilosophiedeSpinoza.Tout,chez
Spinoza,nousditDeleuze,respirelimmanence.Maisdirequelimmanenceestpartoutchez
Spinoza,cestlarendreaussidifficilementperceptiblequunelumirediffuse:sielleest
partout,cestquellenestnullepartspcialement.Cestbienpourquoi,latentativede
comprendrelimmanencedeleuziennepartirdeSpinozanepeutpasdonnergrandchose.
9
Soitencecasunesecondecoleinterprtative,ditedusacremineur,dontleprincipe
heuristiqueseraitlesuivant:cequi,danscefragment,estleplusintressant,cestcequi
nousestditdeBergson,savoirquelimmanence,cestcequiestarrivunefois,etune
seuleBergson.SilimmanenceestpourlaphilosophiedeSpinozauntat,elleestpour
celledeBergsonunvnement.CetteimmanenceprincirequiarriveBergson,luiarrive
nonseulementdansunseultexteMatireetmmoiremaismanifestement,deplus,dans
uneseulepartiedecetexte:ilnousestsuggrqueledbutdeMatireetmmoire
constituelepicdimmanencedetoutelapensedeBergson.Or,celanousrendBergson
trsprcieuxpourtenterdecomprendrecequeDeleuzeentendparimmanencecarcela

impliquequeMatireetmmoirecontientcedontlaphilosophiedeSpinozaestdpourvue,
savoir:undiffrentieldimmanence.Etlesphysicienslesaventbien,pourisoler,pour
constituerunegrandeur,ilestessentieldedisposerdunevariation,dunediffrencede
grandeur:pourisolerlactionduneforce,ilnousfautdisposerdunevariationdevitesse.
Nousdironsdoncceci:pourisolerlimmanencedeleuzienne,ilnousfautdisposerdune
variationdimmanence,enloccurrencedunebaisse,dunrefluxdimmanence.Limmanence
selonDeleuze,cestensommecequireflueraitaprsledbutdeMatireetmmoire.
10
OnpeutsupposerquecedbutdsignelepremierchapitredeMatireetmmoirecest
direlathoriedesimages,etavecelledelathoriedelaperceptionpure.Cestceque
suggreltrangeexpressiondenotretexte:conscienceendroit.Cetteexpression,en
effet,renvoiemanifestementlathoriedelaperceptionpuresurlaquelleonreviendra
thoriedontBergsonnousditquelleestvraieendroit,maisnonenfaitcestdiredslors
queloncessedepenseruneperceptionnonmledemmoire.Ondiraalorsceci:pour
comprendrelimmanencedeleuzienne,ilfaudraitsedemandercequireflue,cequiestperdu,
aprslechapitrepremieretenparticulier,aprslathoriedelaperceptionpurequien
constituelecur.
11
Cetteperspectiverencontrepourtantunproblme:siquelquechoserefluedupointdevue
deDeleuzeriennesemblerefluerdupointdevuedeBergson.CarBergsonnavidemment
critnullepartquelquechosecomme:limmanence,celamestarrivunefois,maisune
seulefoisetdepuisjamaisplus!Commetoutphilosophe,Bergsontientqueson
argumentationneperdrienenavanantquellesecontentedegagnerenvritmesure
quelleprogresse.Leproblmeestensommelesuivant:commentsaisircequireflue,ds
lorsquonestsupposignorerlesensdeleuziendelimmanence,etqueBergsonluimme
nesignaleaucunreculdanssonargumentation?Ilfaudraitdgagerunenorme,unechelle
demesureinterneMatireetmmoirenormelalumiredelaquellenouspourrions
enregistrerunevariation.Laseulesolution,cestdesoutenirquilestpossiblede
diagnostiquerlexistencedunreflux,sinondupointdevuedeBergson,dumoinsdunpoint
devuesevoulantbergsonien.Ilfautquequelquechosereflue,dunpointdevueimmanent
autexte:doncdupointdevuedunbergsonien,sinondeBergsonluimme.Ilfaudraitdonc
examinerlesexigencesqueBergsonsimposeluimmedanslavantproposdeMatireet
mmoireexigencesquisontselonluisatisfaitesparlathorieduchapitrepremierpuis
tablirenquoilasuitedutexte,partirdelintroductiondelammoire,nerpondpasces
exigencesaveclemmedegrderadicalit.Onferaitdecesexigencesdesconditions
dimmanencequelechapitrepremierremplitundegringaldanslasuitedeluvre.
12
Onsetrouveraitalorsdevantlapossibilitsuivante:onaditqueBergsonsoutenaitquela
thoriedelaperceptionpure,vraieendroit,neltaitpasenfaitcarcettethorienetientpas
comptedufaitquetouteperceptionestmledemmoire.Sinousparvenionsmontrerque
lavritabsoluedelathoriedelaperceptionpuretaituneconditionsinequanondune

philosophiepleinementimmanentenouspourrionsalorsnousdemandercommentilsagitde
modifierunetellethoriepourquesavritsoitnonseulementdedroit,maisaussidefait.Et
cestalorsquenousaurionspeuttreunechancedeconstruireunethoriefictivequine
seraitnicelledeBergsonnicelledeDeleuzemaisqui,touteentiretiredeBergson,
prsenteraitdeshomologiesclairantesaveccelledeDeleuze.Onconstruiraiteneffetune
philosophieoriginaledelimmanenceprincirequiauraitenconsquencequelquesraisons
dtresimilairecelledeDeleuze,etnousaideraitlacomprendre.
13
Maintenantquoibontenterunetelleconstruction,alorsquenousdisposonsducorpus
completdelaphilosophiedeDeleuze,etnondequelquesfragmentspars?
14
Pouraumoinsdeuxraisons.
15
1)Lapremireestdordregnral:ilesttoujoursintressantdetenterdecomprendreun
philosophe,sanslinterprterausensstrict,maisensedemandantsilestpossibledele
reconstruire:caraussipartiellequesoitcettereconstruction,ellenousassuredecomprendre
vritablementdequoinousparlons.AjoutonsquenotrecomprhensiondeDeleuzetant
ellemme,avouonsle,ingale,onattenddecetteapprocheindirectelapossibilitdemieux
comprendrecequirsistelinterprtation.
16
2)Ladeuximeraisonestlasuivante.Nousvoudrionsmontrerquelesystmefictifquenous
allonslaborerfonctionnecommeunesortedemodlerduitquimetjourlelienessentiel
existantentreplusieursaspectsdeluvredeDeleuze.Onnepeutpascontesterquece
modlerduitsembleraaussitreunmodlerducteur:ilconstruiradessimiliconcepts
deleuziensinsuffisantsrestituerlasubtilitdesoriginaux.Maiscesimulacredephilosophie
deleuzienneaurapeuttrelavantagedexhiberneseraitcequunpeulastructureenfouiede
lIde.Ilmontreraentoutcasunenchanementncessairededcisionsdepense,
susceptibledclairerlacohrencedesonmodle.
1LenjeuantikantiendeMatireetmmoire
17
Tentonsdemontrerenquoilathoriedelaperceptionpure,exposedanslechapitre
premier,semblerpondredefaonplussatisfaisantequelasuitedeMatireetmmoireaux
exigencesdeBergsonluimme,tellesquillesexposedanssonAvantproposdela
septimedition[5].
18

Ilsemblebien,lalumiredecetavantpropos,quunobjectiffondamentaldeMatireet
mmoiresoitderendrelacritiquekantienneinutile,etparldecontesterlancessitdune
limitationdelaportedelaconnaissancemtaphysique.Cestunprojetquonpeutdire
immanentiste,encelammequilestmtaphysique:carlamtaphysique,pourBergson,
celasignifieenloccurrence,cestdirelorsquilsagitdopposermtaphysiqueetcritique:
refuserlexistencedunenigmatiquechoseensoi,prtendmentdiffrenteduphnomne.Il
sagitaucontrairedesaisirqueltrenestriendetranscendantlapparatrequeltreest
plus,peuttre,maisnonautre,essentiellement,quelapparatre.Lathoriedelimage
rpondceprojet.
19
Bergsoncritceci:Idalismeetralismesontdeuxthsesgalementexcessives.Ilest
fauxderduirelamatirelareprsentationquenousenavons,fauxaussidenfaireune
chosequiproduiraitennousdesreprsentationsmaisquiseraitduneautrenaturequelles
[6].Lamatiredoittreconsidrecommeunensembledimagesetparceterme,ilfaut
entendrecequelesenscommuncomprendluimmespontanmentlorsquilconoitla
matire:Pourlesenscommun,lobjetexisteenluimme,etdautrepartest,enluimme,
pittoresquecommenouslapercevons()Cestuneimage,maisuneimagequiexisteensoi
[7].
20
Ensoutenantainsiquelamatireexisteenellemmetellequenouslapercevons,Bergson
viseexplicitementcontourner,etmmerendreinutile,larvolutioncoperniciennedeKant.
Lecriticismeestexplicitementposcommeladversairephilosophiquequilsagitdecontrer,
parlaneutralisationdeloppositionquiluiadonnnaissanceentreralismeetidalisme
oppositionquiestellemmeindexeloppositiondeDescartesetdeBerkeley.Descartes
mettaitlamatiretroploindenousenlaconfondantavecltenduegomtrique[8],caril
rendaitdelasorteincomprhensiblelmergenceensonseindesqualitssensibles.
Berkeleyadonceuraisondaffirmerquelesqualitssecondesavaientautantderalit
objectivequelesqualitspremiresmaissonillusionfutdecroirequilfallaitdecefait
transporterlamatirelintrieurdelesprit.Carunetellesubjectivationdelamatirele
rendaitincapabledejustifierlordreobjectifdesphnomnes,sanctionnparlessuccsdela
physique,lecontraignantfaireduntelordremathmatiquedesphnomneslersultat
dunesubjectivitdivineetprovidentielle.Lacritiquekantienneestlersultatconsquentde
cettedoubleimpasse,puisquelleviseentrinerlasubjectivationdelobjetintuitionn,tout
enpensantlordreobjectifdesphnomnescommeuneconditiondelexprience,etmme
delaperception.
2Laperceptionpure
21
Enquoilathoriedelaperceptionpure,exposedanslepremierchapitre,rpondellealors
auprojetcontrecritiquedeBergson?Rappelonsenbrivementlesaspectsessentiels.
Lathoriedelaperceptionpureestunethoriedelaperceptionquonpeutdiresoustractive:

sonenjeuestdtablirquilyamoinsdanslaperceptionquedanslamatiremoinsdansla
reprsentationquedanslaprsentation.Revenonsauximages.Lesimages,nousdit
Bergson,agissentetragissentlesunessurlesautresselondesloisconstantes,quisontles
loisdelanature.Danscetensembledimages,riendenouveaunesembleseproduireque
parlintermdiairedecertainesimagesparticulires,dontletypemestfourniparmoncorps.
Moncorps,eneffet,estuneimagequiagitcommelesautresimages,enrecevanteten
rendantdumouvement,aveccetteuniquediffrence,quilparatchoisir,dansunecertaine
mesure,lamanirederendrecequilreoit.Moncorpsestdoncuncentredaction,non
unproducteurdereprsentation.DoladoubledfinitiondeBergson:Jappellematire
lensembledesimages,etperceptiondelamatirecesmmesimagesrapporteslaction
possibledunecertaineimagedtermine,moncorps[9].
22
Quelestlintrtessentieldunetellethoriesoustractivedelaperception?Ilparattrele
suivant:si,pourpasserdelamatirelaperceptionilfallaitajouterquelquechose,cette
adjonctionseraitproprementimpensable,etlemystredelareprsentationdemeurerait
entier.Maisilnenestplusdemmesilonpeutpasserdupremiertermeausecondparvoie
dediminution,etsilareprsentationduneimagesavretremoinsquesaseuleprsence.
Or,silestresvivantsconstituentdansluniversdescentresdindtermination,on
comprendqueleurseuleprsencesupposelasuppressiondetouteslespartiesdelobjet
auxquellesleursfonctionsnesontpasintresses.Bergsonsupposeainsiquelestres
vivantsselaissenttraverserparcellesdentrelesactionsextrieuresquileursont
indiffrentes:lesautres,isoles,deviennentdesperceptionsparleurisolementmme.Do
lerapportlittralementdepartietoutquiexisteentrelaperceptionconscienteetlamatire.
Onpourrait<mme>dire,critBergson,quelaperceptiondunpointmatrielquelconque
estinfinimentplusvasteetpluscompltequelantre[10].Percevoir,cestparvenirrester
lasurfacedesimages,cestimposercellesciundevenirsuperficiel,loindelaprofondeur
infiniedelaperceptionmatrielle.
23
Nousnepercevonsdoncquunepartinfimedesimagesdontestfaitnotreenvironnementet
cestauseindecettepartiequenousopronsdeschoix.Ilyadonccestunpoint
souligner,carBergsonluimmenelefaitpas,etnousenauronsbesoinparlasuiteilya
donc,noussembletil,deuxslectionsluvredanslathoriedelaperception:la
slectiondesimages,quidonnesontitreaupremierchapitre,cestdunepartcellequiest
faiteparlecorps,avantlechoix,etcestdautrepartcellequiprocdeduchoixeffectupar
lespritauseindeslmentsperceptifsdjslectionnsparlecorpsparmilinfinitdes
images.Eneffet,silespritestlibre,cestentantquilchoisit,quilslectionnecertaines
actions,parmilamultiplicitdesactionspossiblesquilperoitmmelemonde:mais
lespritnepeutchoisirqueparcequuneslectionantrieuresonchoixetdoncune
slectionellemmenonlibredjtopre:savoirlaslectiondesimagesparle
corps,slectionquiconstituecettefoislestermesduchoix.Lecorpsestcomme
lmiettementcontinudunematireinfiniedontlapoudreconstituelestermesduchoixofferts
lesprit.Lecorpsslectionnelestermes,lespritchoisitparmilestermes.Ilyadonctrois

ralitsdanslaperception:matire,corps,esprit.Communication,slection,action.
24
Onpourraitencoredireleschosesainsi:aufond,cequepermetlecorps,cestlefini.Oui,le
gainextraordinaireducorpspourBergson,cestlefinicestuneinterruptionmassive,
immense,opredanslinfinidescommunications.Lecorpsestpourlespritcommelepare
brisedelinfini:alorsquepourchaqueparcelledematire,aussiinfimesoitelle,nous
pouvonsenvisageruneinfinitdinformations,lecorpsconquiertlafinitforcederefus.
Lmergenceduvivantmmelinorganiquecestcela:unbarrageliuneformidable
puissancededsintrtpourcequisecommunique.Levivant,cenestpasenpremierlieu
lmergencedunepuissancedechoixintresse,maislmergencedundsintrtmassif
pourlerel,auprofitdequelquesraresparcellesdeceluici,quiconstituentletoutdela
perception.Lecorps,cestcequidiscernedanslinfinitdelacommunicationimageante,
quelquesraresactionsvirtuellessusceptiblesdintresserlaction.Cenestquensecondlieu,
dansunsecondtemps,quandlecorpsadsintresslaconsciencedelaquasiintgralit
desimages,quelechoixlibredelespritpeutseffectuer.Laslectionquelonnommera
premire,celleducorps,cestcela:laperceptioncommeensembledactionspossibles.La
slectionquelonnommeraseconde,celledelesprit,estnotonslebeaucoupmoins
appauvrissantequecelleducorps:lespritchoisituneoptionauxdpensdunnombrefini
doptionsgalementpossiblesalorsquelecorpsslectionneunnombrefinidoptions,aux
dpensduneinfinitdimagesquiletraversentsanslaisserdetrace.
25
Nousdironsalorsquelecaractrepeuttreleplussaisissantdelathoriebergsoniennede
laperception,cequienfaitunethorieantikantiennedunerareradicalitcestquepour
Bergson,laperceptionnestpasunesynthsemaisuneascse.Laperceptionnesoumet
pas,commechezKant,lamatiresensibleuneformesubjective,carlelien,laconnexion,
laforme,appartiennenttoutentierlamatire.Laperceptionneconnectepas,elle
dconnecte.Elleninformepasuncontenumaisinciseunordre.Ellenenrichitpaslamatire,
maisaucontrairelamoindrit.
3Lammoirecontraction
26
Revenonsnotreprojetinitial.
27
Laperspectivequenousavonsadopteestlasuivante:tenterdemontrerquelathoriede
laperceptionpurerpondmieuxquelasuitedeMatireetmmoirelexigence
dimmanenceantikantienne.Lathsequelonsoutientconsistedoncmontrerquecette
exigenceparatentamepartirdumomentoBergsonfaitdunetellethorie,quirefusede
diffrencieressentiellementlamatiredelaperception,unethorievraieendroit,maisnon
enfaitetcelaparcequelaperceptionestenvrittoujoursmledemmoire.Notrepropos

estdedgagerlaraisonpourlaquellelexigenceimmanentistedevraitconsistersoutenir
quecettethorieestvraienonseulementendroitmaisaussienfaitetdessayerdemontrer
commentunetellethsepourraittredfendue.
28
Laconcidencedelaperceptionaveclobjetperuexistedonc,selonBergson,endroitplutt
quenfait.Carlefonddintuitionrelleetquasiinstantanesurlequelreposenotreperception
estpeudechoseencomparaisondetoutcequenotremmoireyajoute[11].Mais
Bergsonfaitinterveniricideuxtypesdemmoire.Cettedistinction,cependant,nerecoupe
pasladistinctionfameuseduchapitreIIentrelesdeuxmmoires,cestdireladistinction
entrelammoirehabitudeinhrenteauxmcanismesmoteursducorps,etlimagesouvenir
delammoireproprementspirituelle.Ladistinctionquinousintresse,etquiintervientdsle
premierchapitre,sedploiequantelleauseinmmedelammoiremiseenuvrepar
lesprit.Elleoppose,auseindelammoirespirituelle,lesdeuxformesquecellecipeut
prendredanssonentremlementlaperception.Onpeutnommercesdeuxmmoires,la
mmoirerappeletlammoirecontraction.
29
Lammoirerappelconstitueaveclaperceptionuncircuitcomplexe,parlequelceque
Bergsonnomme,danslechapitreII,lareconnaissanceattentivedevientpossible.Elle
consisteenceciquetouteimagesouvenircapabledinterprternotreperceptionactuellesy
glissesibienquenousnepouvonsplusdiscernercequiestperceptionetcequiestsouvenir.
LexemplequedonneBergsonestceluidelalecture,quilassimileunvritabletravailde
divination:nousnenouscontentonspasdepercevoirpassivementlessignessurlapage,
carlesprit,partirdequelquestraitscaractristiques,comblelintervallepardessouvenirs
imagesprojetssurlepapieretsesubstituantauxcaractresrellementimprims.La
secondemmoirequiimprgnenotreperception,nestpluscellequiinnerveleprsentde
notremmoiredupass,maiscellequiconstitueceprsentluimme:ilsagitdela
mmoirecontraction.Eneffet,sicourtequesoitnotreperception,elleoccupetoujoursune
certainedureetexigedoncuneffortdemmoirequiprolongelesunsdanslesautresune
pluralitdemoments.Bergsonpeutainsicrirequelammoiresouscesdeuxformes,en
tantquellerecouvredunenappedesouvenirsunfonddeperceptionimmdiateetentant
aussiquellecontracteunemultiplicitdemoments,constitueleprincipalapportdela
conscienceindividuelledanslaperception,lectsubjectifdenotreconnaissancedes
choses[12].
30
Leproblmedelaconnaissancedelamatiredevientalorslesuivant:notreperception
semblait(telletaitlavancedcisiveduchapitrepremier)rejoindredirectementlamatire
enellemme.Nouspercevionsenlobjetlimageensoiquilesteffectivement.Lamatirene
recelaitaucuneprofondeur,aucunaspectcach.LimmanentismedeBergsontenaitence
sensaufaitquelamatiresedonnaitpleinementpourcequelletait:aucunespacentait
possiblepourunechoseensoiinaccessiblelaconnaissance,pourunetranscendance
cache.Et,parailleurs,lemondentaitpasimmanentlaconscience,ilntaitpasune

transcendancedanslimmanencelafaondelobjectivithusserlienne.Cestaucontrairela
consciencequiglissaitsurlasurfacedelamatireensoi,cellecitantidentiqueceque
croitensaisirlesenscommun.Mais,introduisantlammoire,Bergsonsemblesloigner
fortementduntelsenscommun.Carlamatiredevientalorscequirestedelaperception
unefoisquonenaretircequelammoiresoussesdeuxformesnecessedyintroduire.
31
Or,ilnousparatquecettecorrectionporteirrmdiablementatteintelimmanentismede
Bergson,etcelaenraisondelintroductionnondelammoirerappel,maisdelammoire
contraction.Lammoirerappel,eneffet,noblitrepaslapossibilitdintuitionnerlamatire
ensoi.Nouspouvons,paruneattentionsuffisanteaccordelobjetperu,faireensorteque
lesstrotypesdupassneviennentpasrecouvrirlasingularitdelachoserelle.Cestpar
exemplecequenousfaisonslorsquenousrelisonsuntexteenvuedencorrigerlescoquilles
:nousnousefforonsdelirelesmotstelsquilssonteffectivementcritssurlapage,etnon
telsquenoussavonsquilsscrivent.Uneffortdeconcentrationsuffitdonc,endroit,
extirperlevoiledelammoirerappeldelaperceptionprsente,ensortedelibrerlamatire
desmcanismesdelareconnaissance.Limmanentismedelaperceptionpurenestdoncpas
affectparladjonctiondelammoirerappel.Ilnenvapasdemme,croyonsnous,dela
mmoirecontraction.Poursaisircepoint,ilfautdabordexposerplusprcismentenquoi
consistecettesecondeformedemmoire,etenquoiconsistesurtoutloprationdextraction
decettemmoirehorsdelaperceptionlaquelleelleestsupposesemler.Cetteseconde
formedelammoireestexposepourlessentieldanslequatrimeetdernierchapitrede
Matireetmmoire.Lammoirecontractanteapoursourcelathoriebergsoniennedu
rythmedesdures.Cerythme,Bergsonlintroduitparunexemplesignificatif,etdemeur
clbre:celuidelavibrationlumineuse.Danslespaceduneseconde,critil,lalumire
rougeaccomplit400trillonsdevibrationsautantdireunnombredvnementsimmense,
quilnenousfaudraitpasmoinsde25000anspournumrersichacunedecesvibrations
duraitassezlongtempspourparvenirnotreconscience.Nousopronsdoncuneformidable
contractiondelaralitmatriellelorsquenouspercevonsenunmomentcequiinclutensoi
unnombreimmensedvnements.Or,cestunteltravaildecontractionquidonnelieuaux
qualits.SelonBergson,eneffet,lhtrognitdesqualitsestduelacontractiondes
vibrationshomognes,etcetitrequantifiables,dontsecomposelamatire.
32
Citonsiciletextecrucial:Nepouvonsnouspasconcevoirquelirrductibilitdedeux
couleursaperuestiennesurtoutltroitedureosecontractentlestrillionsdevibrations
quellesexcutentenundenosinstants?Sinouspouvionstirercettedure,cestdirela
vivredansunrythmepluslent,neverrionsnouspas,mesurequecerythmeseralentirait,
lescouleurspliretsallongerenimpressionssuccessives,encorecoloressansdoute,mais
deplusenplusprsdeseconfondreavecdesbranlementspurs?Lolerythmedu
mouvementestassezlentpourcadreravecleshabitudesdenotreconsciencecommeil
arrivepourlesnotesgravesdelagammeparexemplenesentonsnouspaslaqualit
peruesedcomposerdellemmeenbranlementsrptsetsuccessifs,relisentreeux
parunecontinuitintrieure?[13].

33
Endautrestermes,cequelamatireestenellemmepeuttreressaisiparunecertaine
expriencedepense,pourpeuquenousadmettionslidedunevariabilitdesrythmesde
ladure,dundegrdetension,ditBergson,quinousfaitcomprimersouslaformede
qualitsdistinctesunnombreimmensedvnementsqui,pourlamatire,reprsentent
autantdemomentsenlesquelscesqualitssontdlayes.Pluslerythmeestlent,plusles
vnementsmatrielssontdistingus,etplusdiluessontlesqualits,dslorsquecellesci
setrouventdispersesdanslecoursdelasuccessiontemporelle.Lanotionderythmenous
conviedoncapprhendercequonpourraitappelerunechelleconcrtedestemporalits
.Nousnhabitonspasseulementunecertainechelledelamatireimmensmentplus
vastequecelledelatome,etimmensmentmoinsvastequecelledesgalaxies.Nous
occuponsaussiunechelledesdures,unrythmeparticulierdcoulementdutemps,qui
nousrendinconscientdetouslesvnementsinfrieurs2millimesdesecondes,alors
quunetelledureestsuffisantelamatirelumineusepourproduiredesmillionsde
vibrations,cestdiredesmillionsdvnementsdistincts.
4Critiquedelammoirecontraction
34
Nousnommeronsdtente[14]loprationparlaquelleBergsondcontracteleproduit
qualitatifdelammoire,ensortededcanterlaperceptionmatrielledesonenveloppe
mmorielleetsubjectiveetcelapourretrouverlamatiretellequelleestensoi,etnonpour
nous.Tchonsalorsdexpliquercequinousparatposerproblmedanscettethoriedela
dtente,etcelaenessayantdedonneruneallurebergsoniennenotreinsatisfaction.
35
OnsaitcommentBergsoncritiquelathsesuivantlaquelleilnyauraitquunediffrencede
degrentrelaperceptionetlesouvenir,cestdirelathseempiristesuivantlaquellele
souvenirneseraitquuneperceptionaffaiblie:siteltaitlecas,remarquetil,ilfaudraitaussi
biensoutenirlinverse,cestdirequunsouvenirintensenesedistinguepasdune
perceptionfaibleinversionquisuffitfaireclaterlincohrencedelathse.Ehbien,cest
dunemmefaonquenousexprimeronsnosdoutesconcernantloprateurdedtente:en
effet,sileralentissementdurythmedeladurequivalaitladilution,ouencoreau
dlayage,ditBergson,desqualits,alorsilfaudraitsoutenirlinversequetoute
expriencededilutiondescouleursoudvolutiondessonsverslegravequivaut
lexpriencedunralentissementdeladure.Ouencore,silonsoutientqueladure
matriellefaitplirlescouleursetassourditlessonorits,ilfaudraitsouteniraussibienque
touteperceptiondunecouleurpleoudunsongravenousfaitchangerderythmededure.
Maiscenestvidemmentpaslecas,puisquenousexprimentonsaucontrairenotre
capacitparcourirlapalettedupeintreoulesgammesdunpianosansmodifierenrien
notrerythmevital,puisquelesnotesgravesnemodifientpaslesexigencesrythmiquesdela
partitionoudumtronome.Rythmedeladureettonalitdelagammesontdoncindiffrents
lunlautre:nonseulementparcequelestonslesplusgravespeuventtrejoussurun
rythmeplusrapidequelesplusaigus,maisaussiparcequilsepeutqueletempspasseplus

vitetandisquejcoutetellesquencegravequejaimeparticulirement,tandisqueletemps
mesembleralongencoutanttellesquenceaiguquimennuie.
36
Dslors,ilsemblequejenepuisseoprerunerelledtentedelaperception,etdmler
ainsilensoimatriel,delammoiresubjective.regarderlachosedeplusprs,on
saperoitqueladifficultquilyadmlerlaperceptiondelammoirecontractionvientde
cequecettedernireestsupposeconstituerlesqualitsmmesdelaperceptioncequi
ntaitpaslecasdelammoirerappel.Alorsquedanscederniercas,jepouvaisfaire
lexprienceconcrtedeladissociationdelammoireetdelaperceptionctaitlexprience
delalectureattentivecenestdsormaispluspossible.Jemetrouveeneffetface
lalternativeaportiquesuivante:soitjetentedintuitionnerdirectementlersultatdela
dtente,maisjenefaisalorsquereconduirelexpriencedemadurepropre,etnoncellede
ladurematrielleexpriencedescouleursquiplissentoudessonsquideviennentplus
grave.Soitjemenremetslasciencepourdgagerlanaturevibratoireethomognedela
matiremaisencecasjemecontentedenregistrerlersultatduneexprimentation,aulieu
depenserlanaturesupposecontinuedelamatirehomogneetdelaperception
htrogne.Jaccdedanscederniercaslanaturevibratoiredelamatire,maisparle
biaisdunesciencequiestsanscontinuitavecmaperceptionconcrtedesqualits.
37
Autrementdit,lammoirecontractionsembleabolirlersultatprincipaldelathoriedela
perceptionpure,savoircelledelaconnaissabilitdelensoi.Lamatirenousapparaten
effetcommecequinapasfaitlobjetdutravaildelacontraction.Maiscommecette
contractionatoujoursdjeulieu,commeelleestsupposeaffecterjusquauxcomposantes
lmentairesdelaperception,nousnevoyonsaucunmoyenconvaincantdefairelechemin
inverse,ensortederetrouverlamatireensoinonencoreaffecteparnotredure
subjective.Pourledireencoreautrement,levicedelammoirecontractanteparattrede
nousfairereplongerdunethoriedelaperceptionascsemomentprofondmentoriginalde
laconceptionbergsonienne,momentaussiosonanticriticismeestleplusradicalune
thoriedelaperceptionsynthse,soumisecetitrelasparationkantiennedupournous
etdelensoi.Eneffet,laforcedelathorieasctiquedelaperceptionconsistaitencecique
laformedelamatiretaitposeenlamatireellemme:lasynthsetaitmatrielle,et
consistaitdanslesrelationsrglesquelesimagesentretenaientlesunesaveclesautresla
reprsentationnajoutaitaucuneformedesynthselamatire.Maistoutchangeavecla
thoriecontractantedelammoire:caralorslaperceptionintroduitdenouveaummela
matireuneforme,unesynthseenloccurrenceunecompressiontemporellequisedonne
commelagensedesqualitsimmdiates.Maissilaperceptionestsynthtique,alorsnous
sommesenvritcondamnsnejamaisdcouvrirlanaturedumatriausynthtis,
puisquenoussommesenfermsdansleslimitesdunetellesynthse.Cestlexprienceque
nousavonsfaitedenotreincapacitintuitionnerunedtentequinousfassesortirdumonde
qualitatifproprenotredureintime.
38

Pourmieuxfairesaisirladifficult,onpeuticivoquerlesanticipationsdelaperceptionde
Kant.Onsaitque,danslAnalytiquedesprincipesdelapremireCritique[15],Kantsoutient
quenouspouvonsanticipernonseulementsurlaformeduphnomne,maisaussi,dansune
certainemesure,sursamatireetcelaenaffirmantquetouteralitadmetundegr,cest
direunequantitintensive,nondivisibleenunitsmaisendiffrentielles.Noussavonsen
effetqueletempsestdivisiblelinfini,etquenconsquenceentreundegrXdequalits
donnes,degrsupposconscient,etledegr0deconscience,ilsestcouluneinfinitde
momentsdansletemps,quiontfaitlobjetdesynthsesnonencoreconscientes.Lesqualits
enapparenceimmdiatesdelaperceptionontdoncenvritdjtinformesparla
conscience.Laperceptionestlasommeouencorelintgraledediffrentiellesquiseules
peuventtreidentifieslachoseensoi.Maispourretrouvercettechoseensoitellequen
ellemme,ilnousfaudraitdisposerduneoprationdedrivationtellequenousserions
assursquellecorrespondraitlinverseexactdelintgrationprconscientedela
perception.Or,cestlcequenousnepouvonsenaucuncasdterminerdefaonsre.
NousdirionsencesensqueBergsonparatachoppersurunedifficultqui,pardel
dvidentesdiffrences,rappellecellequicontribuaitjustifierlescepticismedunSalomon
Mamon:carMamon,danssonEssaisurlaphilosophietranscendantale,ayantprcisment
identifilenoumneladiffrentielledeconscience,etlephnomnesonintgrationpar
limaginationproductrice,sinterdisaitdoprerparlaconnaissancelechemininversecelui
quiiraitduphnomneaunoumne.Lenoumnedoit,selonlui,nousdemeurerinconnu,
parcequenousnepouvonsjamaistresrqueladrivationproposeparlephilosophepour
retrouverlenoumneseralesymtriqueexactdelintgrationconscientielleduntel
noumne[16].
39
Bref,ilnoussemblequetouslesacquisantikantiensetimmanentistesdelaperception
ascsesevoientmisenprilparunretourdeBergsondanslegirondelasynthse
subjective.DslorsqueBergsonintroduitmmelasubjectivitletravaildelasynthse,il
reconduitlapossibilitdunechoseensoidevenueinaccessiblelapenseetainsila
possibilitdunetranscendanceradicale.Lenjeudeladiscussiondevientalorslesuivant:
peutonenvisagerunethoriedelaperceptionascsequivitedenpasserparlemoment
synthtiquedelacontraction?quoiressembleraitunetellethorie,etcommentpourraiton
tenterdelajustifier?
5Retourlaperceptionpure
40
Commentpenseruneperceptionpuresansmmoirecontractante?
41
RevenonslaraisonquiparatinciterBergsonintroduirelidedecontraction.Cetteraison,
silonyrflchit,semblebienserduireunfait:savoirquelasciencedelamatire
lmentairedcomposedesduresconscientesminimesenvnementsextraordinairement
rapidesenloccurrencedesvibrationslumineuses.Cestdunetelleralitvibratoiredela

matirequelathoriedelammoirecontractanteentendrendreraison,enpointantleprocs
parlequelcettatmatrielsetransformepournousenqualitsdistinctes.Maisquyatil
dansuntelfait,quunethoriedelimagenesuffiraitpasdcrire?Ilsemblequeladifficult
viennedecequuneimagecelledelaperceptioncoloreestsupposecontenirbeaucoup
dautresimagescelledesvibrationshomognes.Orsiuneimagenousprsentait
effectivementlamatiretellequenellemme,savibrationprodigieusenedevraitellepas
elleaussinousapparatre?Puisquecenestpaslecas,ilfautbienadmettrequenotresaisie
dumondeyintroduituneoprationquilemodifie.
42
cetteobjection,Bergsonnousdonnepourtantluimmelesmoyensderpondreaisment:
nenousatilpasditquelathoriedelimagesupposaitquilyavaitbeaucoupplusdechoses
danslamatirequedanslareprsentation?Natilpasfondsonimmanentismesurlefait
quelamatiretaitnonpasautre,maisplusquelareprsentation?Dslors,questcequi
nousempchedaccorderlamatiretouteslesimagesquenouspouvonsenretirer?Carsi
lamatireestunensembledimagespittoresques,rienninterditdedirequelleestaussi,en
plus,unensembledimagesolesqualitsnontpluscours:rienninterditdefairedela
matiretouteslesimagesquenouspouvonsenavoirtoutesleschellesdutemps,etaussi
biendelespace.Ctaitl,rptonsle,laforcemmedelathoriesoustractivedela
perceptionpure:lachoseensoi,ctaittouslespointsdevuesusceptiblesdtreprissur
cettechose:lesplusrapprochs,ceuxdesesmoindresdtails,commelesplusloigns.
Pourquoi,encecas,nepasendireautantdelamatirelumineuse,etsoutenirquelalumire
cesonttouteslesimagessusceptiblesdtreprisesdecelleci:couleursduspectres,aussi
bienquevibrationshomognes?Riennenousinterditdaccorderlamatireimageces
deuxpointsdevue:deconsidrerquecelleciesthtrogneetdeplushomogne,image
perceptionetimageexprimentale,imagecoloreetimagevibratoire.Celarevient
simplementdirequedelamatirequellesecomposedimagesradicalementdistinctes
suivantseschellestemporellesetspatiales.Autrementdit,celarevientaccorderla
matiretouslesrythmesdeladure,etfairedelaperceptionhumainenonlacontraction
delaquantitmatrielle,maislaslectiondundesrythmesdunematireimagequiles
contiendraittoutes.
6Lemodlesoustractif
43
Dslors,nouspouvonscommencerexaminerenquoiconsisteraitunmodlepurement
soustractiftirdeMatireetmmoireunmodlefaitdesoustractionssanscontractions.
44
Voicilesdeuxpostulatsdontnouspartirons:
45
1Lamatireestcomposedimages.Cesimagescommuniquenttouteslesunesavecles

autres,selondesloisidentifiesauxloisdelanature.Cettecommunication,onlanommera
dutermedefluxfluxparlesquelslesimagesreoiventettransmettentdumouvementaux
images.Lamatireconsistedoncdansunemultiplicitlafoisqualitativeetquantitative,
pittoresqueethomogne.
46
Onpeutalorsconvenirdulexiquesuivant:onnommerahtrogneunemultiplicitnonpas
seulementqualitative,maislafoisqualitativeetquantitative.Silhomognedemeure
identifiablelaquantit,lhtrognecessedtreidentifiablelaqualit.Lhtrogneest
plushtrognequelaqualit,comprenantnonseulementlesdiffrencesdesqualitsentre
elles,maisaussilesdiffrencesdesquantitsentreelles,etladiffrencedelaqualiten
gnraldaveclaquantit.
47
2cesimages,connectesentreellesparlesflux,ilfautajouterdesinterceptions,des
coupures,quinapportentriendautreauximagesqueleurisolementlocalqueleurdevenir
superficiel.Ici,onsloigneunpeu,pourdesraisonsdeclart,delathoriedeBergsonau
sensstrict:aulieudedirequelararfactiondesimagesdanslaperceptionestdueaufait
quelevivantselaissetraverserparlaplupartdesimagespournenretenirquecertaines,on
ditquecetterarfactionestduedescoupures,desbarrages,quinepermettentqu
certainsfluxdepntrerjusqulaconscience.Lessentieldemeure:laperceptionestde
toutefaonencorepensecommerarfactiondelamatire.
48
Nouspouvonsformulerplusprcismentcesdeuxpostulatsenlesramassanttousdeux
danslapropositionsuivante:ilyadudevenir,etledevenir,cesontlesfluxetleurs
interceptions.Cetnoncsoutientlachosesuivante:unfluxnesuffitpasconstituerun
devenirpourcela,ilyfautgalementdelinterception.Lesflux,certes,transmettentdu
mouvement:maiscemouvementnestpasundevenir,encesensque,rgiparlesloisdela
nature,ilconnectetouteimagetouteautreimage,selonunencessitquisatureen
quelquesortelerel.Toutechosetantconnectetouteautreselondeslois,la
connaissanceduneimagenoussuffitendroitdterminerlemouvementprsent,passet
futurdetouteslesautresetcelatelpointqueladiffrencemmeentrecestrois
dimensionsdutempsseffaceauprofitdunrseauimmuabledetransmissionsde
mouvements.Onestfaceuneimmobilitfaitedemouvements,analoguecellede
puissantsjetsdeau,dontlemouvementcontinudelamatireaboutitlimmobilitcontinue
delaforme.Lesflux,livrseuxmmes,sontunetellemobilitpuresimmobilisantdufait
mmequaucunobstaclenenentraveledploiement:cesontdesliensentretouteschoses
rgispardesloisfixes.
49
Pourquilyaitdevenir,ilfautquequelquechosesepasse,etpourquequelquechosese
passe,ilnesuffitpasquequelquechosepasseilfautaucontrairequequelquechosene

passepas:ilfautunedconnexion.Cestlaseulefaondintroduiredanslamatireun
devenir,sansintroduireautrechosequedelamatire:cestlaseulefaonpournousde
maintenirlaformulemagiquedeDeleuze:PLURALISME=MONISME[17],sans
reconduireledualisme.Lemonismedelamatirehtrognevaaccueillirenluilepluralisme
delvnementialit,sansaccueillirpourautantautrechosequelamatire,doncsansque
sintroduisededualitontologique.
50
Voyonscommentunetelleoprationestpossible.Laconditionpourquilyaitdudevenir,
cestquunchangementseproduise,quineserduisepasunfluxmatriel.Celanous
imposelathsesuivante:ilfautquilexisteundevenirdesinterceptionsmmes.Ilfautque
lesinterceptionschangent.Maiscommentuntelchangementestilpensable?Auregardde
cequenousavonsdit,celanepeutseproduirequeduneseulefaon:ilfautqueles
interceptionsdefluxsedplacentsurleslignesdeflux.
51
Nousobtenonsleschma1:
Schma1:interceptionsdefluxetfluxdinterceptions
52
Olonvoitquundevenir,cestdeuxdevenirspourquilyaitdevenir,ilfautqueledevenir
deviennedeuxfois:commefluxdimages,etcommefluxdinterceptiondesimages.Le
devenirestdonccomposdundoubleflchage,quinintroduitaucundualismeontologique.
Lepremierflchageestceluiduflux.Lesecondflchageintroduitseulledevenir.Onpeut
alors,parcedoubleflchage,obtenirlagreffeduthmebergsoniendelimage,avecle
thmestociendesincorporels,telqueDeleuzelemobilisedansLogiquedusens[18].On
nommeraalorsChronosladimensiontemporelledesflux,etAinladimensiontemporelle
desinterceptions[19].Questcequinousautorisereprendrenonseulementlelexique
stocien,maisaussilelexiquedeleuzientelquemisenuvredansLogiquedusens?Deux
lments:
53
1.Dabord,onsaitqueladivisionentreAinetChronos,distinguedansLogiquedusensla
temporalitdescausesprofondes,latemporalitdesmlangescorporels,decelledes
vnementsincorporels.Or,cestbiencetypededivisionquecorrespondledouble
flchageprcdent:lesfluxsontbiendesmlangesdynamiquesdematire,etles
interceptionssontbiendesincorporels,puisquellesnesontriendematriel.Deplus,le
devenirdesinterceptionsestundevenirquiremontelasurfacepartirdelaprofondeurdes
images,puisquelersultatdelinterceptionestledevenirsuperficieldelamatire:sa
rductionsonenveloppedanslaperception.Onpeutdonclgitimementreprendre
lexclamationdeDeleuzeproposdesincorporels:Voilmaintenantquetoutremontela
surface[20].2.Ensecondlieu,onpeutattribuerlAinainsiredfinicommedplacement
decoupures,uneproprithomologuecelledelAindeleuzien:savoirlvnementialit,

entenduecommevnementuniqueenlequelcommuniquenttouslesvnements,
affirmationduhasardenunefois,uniquelancerpourtouslescoups[21].Eneffet,silon
veutpenserleprocessusparlequelsedplacentlesinterceptions,latemporalitenlaquelle
lesinterceptionschangent,nousdevonsenexcluretouteformedexplicationmatrielle.Sile
dplacementdunedconnexionprocdaitdesloismatrielles,celleciserduiraitunflux
commeunautreetilnexisteraitaucundevenir.Maissilyadevenir,aucuneloiphysiquene
peutenrendrecompte.Niledterminisme,nilesprobabilitsdoubleparadigmeexplicatif
desprocessusmatrielsnepeuventdonctremobilisspourrendrecomptedudplacement
desincorporels.Sinousvoulonsalorsdirequelquechosedepositifdunteldevenirdes
coupures,ilnousrestesoutenirquecedevenirconstituecertesunhasard,maisunhasard
improbabilisable,parcequersultatdununiquecoupded,lancdetouteternitsurla
tableimmuabledesflux[22].
54
TchonsalorsdeprciserlesensdelAinainsientenducommedplacementdes
dconnexions.Toutdabord,nousdevonsrevenirsurltredesdconnexions.Nousavonsdit
quelundesenjeuxdumodlesoustractiftaitdvitertouteformededualisme,oude
diffrenciationentredesmodesdtre.Ilnefautdoncpasqueltredconnectsoitautre
queltreflux.Or,ilnesuffitpaspoursoutenirceladedirequeltredconnectnestrien:
cardirecela,cestreconduireundualismedetypepicuriencestdireundualismedela
matireetduvide.Lepaysageontologiquedressparnotremodleressembleeneffet
unpicurismeenngatif:nonpasdesatomesrelssedplaantdefaonhasardeuse(
lasuiteduclinamen)dansunvideinfini,maisdesatomesdevidessedplaantdefaon
hasardeusedanslaplnitudeinfiniedesflux.Ilfaudraitdoncqueladconnexionserduise
ellemmeultimementlaplnitudedufluxhtrogne.Maiscommentpenserunecoupure
deflux,quisoitellemmeunflux,sanslannulercommecoupure?Toutsimplementen
rduisantlacoupureundtourduflux,accompagndummecoupduneffetretard
imposcemmeflux.Ilsuffitdemultiplierledtourlinfinipourobtenirunretardluimme
aussidurablequedsir.Unecoupureestuneaccumulationlocalelapuissancende
dtoursdeflux.Noussommesalorsdansuneontologiestrictementcontinuiste,quiproduitle
0partirdunesommationlinfinidu1ouquiproduitlerienpartirdunesommation
linfinidurel.
55
Enidentifiantlacoupureaudtour,nousnoussommesainsiassursqueriennexistaitsinon
lamatire.Restequilfautmaintenir,silyadevenir,ladistinctiondeChronosetdAin.
Pourquoi?Ledevenir,onladit,dpenddudevenirdescoupuresdoncdudevenirdes
dtours.Ledevenirdundtour,cestsondplacementsurunelignedeflux.Maiscomment,
ouquellecondition,peutonpenserunteldplacement?uneconditionsimple:ilnous
fautdupass.Or,lepassdunecoupure,cestlcequeChronosnenousprsenteenrien.
Onleverrasanspeineparleschmasuivant:
Schma2:londe
56

Siundtourpossdaitunpassmatriel,ilserduiraiteneffet,uneondeondedontle
dplacementestfigurparleschma.Onentendparondeausensleplusgnralun
mouvementmatrieldontlepassaussibienquelavenirpeuttreendroitreconstitu,de
faondterministeouprobabilitaire.tregros,silonosedire,desonpassaussibienque
desonavenirtenirlunetlautreenveloppdanssontreactuel,cestllepropredelonde.
Or,ledtournestpasmatriellementdistinctdelondepuisquilnestluimmefaitquede
matiremaissondplacementdoitltre,puisquesatemporalitesthasardeuse.Nous
devonsdoncdessinerunesecondelignedepass,seulemmededistinguercesdeux
indiscernablesquesontlondeetlinterception.Nousavonsalorsleschmasuivant:
Schma3:levirtuel
57
Cettesecondelignedepass,quinestpluscelledelonde,jelanommelevirtuel.Onpeut
alorsfixerlevocabulaire:undtourpossdantunpassmatrielseradittreuneondeun
dtourprocdantdelaligneduvirtuelseradittreunpli.Sansentrerdansledtail,onvoit
clairementquelevirtuelainsicaractrisaplusieurspointscommunsdcisifsaveclevirtuel
deleuzien:1.levirtuelnestpasindtermin,maisentirementdtermin2.levirtuelest
relsinonilnyauraitpasdedevenirduplilevirtuelsopposedonclactuel,maisnonau
rel3.levirtuelnestpas,commelepossible,ledoublefantmatiquedelactuelidentique
lactuelmoinslexistencemaislevirtueletlactuelnontaucuneraisondeseressembler.4.
Enfin,levirtuelestlaconditionontologiquedudevenirauthentique,cestdiredelacration
imprvisibledenouveaut.[23]
58
Maisondirapeuttrequecetteintroductionduthmeduvirtueldanslemodleinterceptif
naguredintrt.Toutcequenousfaisonscestdinjecterdansnotremodlelevirtuel
bergsonien,inhrentlaconceptiondeladurecommecrationimprvisibleetdecefait,
etpourautantquelevirtuelestlhritagesansdouteessentieldubergsonismechezDeleuze,
lemodleproposauraautantdhomologieavecDeleuzequilenauraavecBergson.Certes.
Maiscequirendintressantlintroductionduvirtueldanslemodlesoustractif,cestquelle
nousimposedemodifiersurunpointessentiellanotionbergsoniennedevirtuel.Cette
modificationpeutseformulerainsi:noussommesconduitpenserlevirtuel
indpendammentducouplequantitqualit.Orcecouple,chezBergson,constitueune
plaritprimordialepourlapensedeladurepure.DanslesDonnesimmdiatesdela
conscience,parexemple,ladurepureestlamultiplicitqualitative,opposeunematire
homogneetquantitativequicetitrenedurepas.DansMatireetmmoire,onlavu,la
qualitetlaquantitsontcettefoispensesenleurcontinuitmaislerledelammoire
consisteprcismentobtenirdelaqualitparcontractiondequantit.Enrevanche,dansle
modlesoustractif,cetteplaritdevientinadquatepourpenserlevirtueletcelapourla
simpleraisonquelesfluxsontdjetpleinementqualitatifsetpleinementquantitatifs.La
qualitcesseenparticulierdtreparellemmelamarquedelanouveaut.Cequiimplique
quelelangagedelacrationimprvisiblenevaplustreprimordialementunlangagedela
qualit,maisunlangageduplissementdudevenirvirtueldupli:unlangagequisevoudra,
ensomme,unetopologie,ouencoreunegologieduvirtuel.Parlnousengendronsbienun

effetdhomologieavecDeleuze:savoirunhritagebergsonienduvirtuelsexprimanten
termesgologiquespluttquequalitatifs[24].Ilyadudevenirsediteneffetilyades
plisvirtuels,ou:ilyaduplissement.
59
Pourprogresserencoredanslavoiedunereconstructiondelapensedeleuzienneviale
dbutdeMatireetmmoire,ilnousfautmaintenantsoulignerlepointsuivant:nous
sommessciemmentpartisdunethoriequinestpasexactementcelledelaperceptionpure,
maisquiestpluspauvrequecelleci.CarnousavonsmorcelnonseulementMatireet
mmoirepourautonomiserlepremierchapitre,maisaussilathoriedelaperceptionpure
ellemme.Expliquonsnous.Bergsonsedonne,danslathoriedelaperceptionpure,un
centredactionindtermin,cestdireuntrelibre:cestunetellelibertquiestlorigine
delaslectionparmilesimages,decellesquiseulesintressentlevivant.Or,lerefusdetout
dualismenouscontraint,pournotrepart,nepasnousaccorderainsilexistencedtres
pourvusdelibert.Carnousaurionsalorsdeuxtypesdtres,destreslibres,etdestres
soumisauxloismatrielles.SiDeleuzevoitdanslaperceptionpureunimmanentisme,cest
sansdoutequildevineunmonismesousledualismeapparentdelalibertetdelamatire.
Pourdgagercemonisme,ilfautmontrerquecequeBergsonnommelibertpeuttre
obtenucommecasparticulierdudevenirsoustractif.Autrementdit,ilfautmontrerenquoile
vivantestuncasparticulierdunteldevenir.
60
Reformulonsleschosesplusclairement.Ilfautbienvoirquennousdonnantdesfluxetdes
interceptions,nousnenoussommesencoredonnaucunvivant,afortioriaucuntrelibre.
Uneinterception,etmmeunesommedinterceptionsnefontpasunvivant.Questcequun
vivant,eneffet,silonsinspiredeBergson?Cestunerarfactionlocaledesflux:carun
vivant,cestuncorps,cestdireuneslectionmaisuneslectionquenousavonsnomme
premire:uneslectionantrieuretoutchoixlibre,etquinousoffrelestermesentre
lesquelsunelibertpourraventuellementchoisir.Autrementdit,unvivantcestunlieuoles
fluxnepassentplusdefaontotaleetsansdiscrimination.Enconsquence,nouspouvons
avancerladfinitionsuivanteduvivant:unvivantestunebouclediscontinuedinterceptions.
Uneboucle,carilfautassurerunlieulararfactiondesfluxunebouclediscontinue,carun
vivantnedoitpasentirementsecouperdesfluxfautedenavoirplusaucunrapportaffectif
et/ouperceptifaumondeenvironnant.Jappellerarfactiontoutappauvrissementlocalis
desfluxdonctoutvivant.Unerarfactionestplusquuneinterception:uneinterceptionne
faitpasunerarfaction,tandisquunerarfactionnestfaitequedinterceptionsdeflux.
61
Nousobtenonsleschma4,schmaduvivantouducorps:
Schma4:lecorps
62
Onpeutalorsseposerunequestionnouvelle,savoir:yatilundevenirdesvivants?Ou

encore:yatilundevenirvmentieldesrarfactions?Silonsupposequelonpeutpenser
levivant,ilfautquilyaitunteldevenir.Eneffet,silnyavaitpasdedevenirdesrarfactions,
onpourraitseulementconsidrercedontestfaitunvivant,lamatirequienconstituelelieu.
Onpenseraitcedontilestfait,maisnoncequilest:onlepenseraitcommeorganisme,mais
noncommerarfaction.Onpenseraitlasubstancematrielledescorps,maisnonlecorps
luimmecommelieuderarfaction,deslectiondesimages.Maiscommentpenserlevivant
nonorganique,puisquelararfactionnestellemmefaitederienpuisquilnexistepasde
fluidevital,dematireautrequecelledelaphysiquequisingulariseraitlemodedtredu
vivant?Unesolutioncettedifficultestlasuivante:penserlevivantdoitrevenirpenserle
devenirdeszonesderarfaction.Ilfautquilexisteunpassnonorganiquedescorpsquil
existedesrarfactionsvirtuelles.Ilnousfautunpassnonorganiqueduvivant,undevenir
inorganiquedescorps.Ouencore,ilnousfautuncorpssansorganes.[25]Alors,siles
plissementsdemeurentsuffisammentcohrentspourconstituerdesplissementsde
rarfactions,nouspourronspenserlaviepartirdesonvolutionpropre,etdgagerainsi
unetypologiedesdevenirsvitaux,devenirsquinesidentifierontpasauxfluxorganiques.
63
Sinousaccordonslasciencelesoindedcrireetdepenserlestatsdechoses,cest
direlestatsdefluxnousrserveronslaphilosophielatchededcrireetdepenserles
devenirsvirtuels.Appelonsvaluationtoutetypologiedesdevenirsvitaux,maisinorganiques.
Quelletypologienotrevaluationvatelleadopter?Quelssontlesgrandstypesdedevenirs
vitauxquepeutadmettrelevivantentenducommebouclediscontinuedinterception?Deux
caslmentairesseprsententnous:celuiduresserrementetceluidellargissementdes
discontinuits.Lepremieraugmentelapuissancededsintretduvivant,lesecondse
signaleparuneouverturelargieunepartiedesflux.Onnommeraactifleseconddevenir,
etractiflepremier.
Schma5:deveniractif,devenirractif
64
Maisavantdallerplusloin,ilesttempsdemontrerprcismentenquoilemodleinterceptif
sedistinguedeceluilaperceptionpuredeBergsonetenquoiconsistelintrtdecette
distinction.Ladistinctionestlasuivante:Bergsonpartdupostulatquexistentdestres
capabledagirlibrementcestdiredescentresdeslectiondesimages,laslection
supposetantuneslectiondusecondtype:cellequidsigneunchoixlibreentredes
optionsdiverses.Ileninfrealorslanaturedelaperception,quiest,quantelle,une
slectiondupremiertype:uneslectionnonlibredestermesduchoix.Nousavonsprocd
linverse:onnesestdonnquedesslectionspremiresdoncdesslectionsnonlibres
etlonaconstitudelasortelevivantcommeuneconfigurationparticuliredeslection
premires.Onneprenddoncquunepartiedelathoriedelaperceptionpure:caron
nintroduitdanslemodleconstruitquunseultypedeslection:laslectionnonlibre.On
pourvoitensuitecesslectionsdundevenirimprvisible,seulsusceptibledeproduireune
nouveaut,etlondistinguealorsdeuxrgimesdelaslectionactifetractif.Oncomprend
alorsquelavantagedumodlesoustractifestdepermettrelagreffedelaslection
bergsoniennesurlaslectionnietzschenne.Eneffet,ayanttdumodlebergsonienla

notiondelibrearbitrercuseparNietzsche,nouspouvonsrapprocherlesdeuxsens,
nietzschenetbergsonien,dutermeslection:celuiquidsignelaslectiondesimagespar
laperception,etceluiquidsignelatypologiedesdevenirsvitaux.Nouveleffetdhomologie
avecDeleuze:lemodlesoustractifnouspermetdepenserlesensdesadilectionpourdeux
philosophesqupremirevuetoutspare.Maispourobtenircerapprochementdefaon
rigoureuse,ilnousfautconstruireplusprcismentleconceptdactif.
65
Questcequundeveniractifdanslemodleprsent?Cestundevenirquisemanifestepar
unreculdudsintertinhrentlaconstitutionmmeduvivant.Cedsintert,entantmme
quilestdonncommeconstitutifdelessenceduvivant,nousluidonneronslenomdebtise.
Labtise,labtisefrontdetaureau,cesttoujourspourlevivantunefaondese
conserverdanssontre,sanssouvrirlextriorit.Aucontraire,undeveniractifse
manifestetoujoursparlefaitquequelquechosearriveetplusprcisment,quelquechose
dintressant.Lescatgoriesdintressantetdinintressantsesubstituentdoncpournous
cellesdelibertetdenonlibert.Carcesdeuxdevenirsactifetractif,ouabtissantsont
lunetlautreantrieurstoutchoixlibre:ilsaffectentlespaceduchoix,antrieurement
toutchoix.Cestpourquoiledeveniretenparticulierledeveniractifdoittrepenscomme
essentiellementpassif:ilfautmmelepensercommeunaccroissementdelapassivitdu
vivant,desapassibilit,unefaonpourluidprouveruneaffectivitaccrueune
parcelledesfluxextrieurs.Cetaccroissementnestpasluimmematriel,puisquilestun
plissement:maisilestundevenirquifaitpasserunfluxaccrudelamatiredanslecorps.
Lesconceptsderencontre,depassivit,etmmedaffectconceptsenrsonanceavecla
pensedeleuziennedelvnementprennentainsiunesignificationvitaleetnonplus
seulementorganique.Aucorpsactif,capabledundevenirnovateur,inventif,ilesttoujours
arrivquelquechose:sonaccroissementdepuissanceneprovientpasdunedcision
autonomedunsujetconstituant,maisduneexpriencetoujourssubie,dunepreuve
affectiveenlaquellesedonneuneextrioritradicale,uneextrioritjamaisressentie
auparavantcommetelle[26].
66
Venonsenmaintenant,pourconclure,cequinousaparutrelintrtprincipaldumodle
soustractif.
67
Cemodlenouspermetdapporterunerponseprciseunequestionquonpeutseposer
proposdelanotiondeviechezDeleuzeetaussibienchezNietzschequestionqui,croyons
nous,parcourtdjluvredecesdeuxphilosophes,etquiestlasuivante:commentle
vivantpeutilsuccomberlaractivit?Questionquonpeutgalementformulerlafaon
deDeleuzedansLantiOedipe:touteslesforcessontellesvouesdevenirractives?En
effet,quundevenirvitalsoitactifneposepasdeproblmedecomprhension:pourpeu
quonaccordequuntretendpersvrerdanssontre,onsaisitaismentquelevivant
tendelargirlasurfacedesonrapportaumonde.Maisquuntrediminuesapuissance,
doncquildiminuesarceptivitsapassibilitinventivecestvidemmentunenigme.

nigmequiserenforcequandonsongequuntreractifpeutpropagersaractivit
dautrescorps,sparerlactifdecequilpeut,etquelaractivitsemblemmeaffecter
termelesexpriencesparellesmmeslesplusnovatrices,lesplusrvolutionnaires.La
questionestaussibiencelledudualisme:carsinousneparvenonspassaisirenquoila
vieestvirtuellementractive,nousrisquonsdaboutirunesparationentredeuxmodes
dtredontlacommunicationsavreraitimpensable,alorsquelleestaucontrairemanifeste.
Brefcommentcomprendrequelaviesoitcomplicedelaractivit?
68
Lemodlesoustractifapporteunerponseprcisequestion.Etcelapouruneraisonsimple
:cestquuntelmodlenousconduitsoutenirquilexistedeuxtypesdemort.Etcestparce
quilyadeuxtypesdemortsquilyadeuxtypesdevies.
69
Expliquons,etconcluons.
70
Remarquonsdabordquesedcouvrebiennous,dansnotremodle,uneessentielle
ambigutdelamort.Cardeuxmortsparaissentconcevablespourlescorpsinorganiques,
quisontdeuxfaonsdeffacerlesbouclesdiscontinues:soitparenfermement,et
rtrcissementprogressifdelaboucledinterception,soitpardissipationetdisparition
progressivedelaboucleellemme.Ouencore:soitunemortpardiminutiondelasurfacede
laboucle(rtrcissementdescorps),soitunemortpardiminutiondelaboucle(dissipation
descorps).Cestcequefigureraplusclairementleschmasuivant:
Schma6:mortractive,mortcrative
71
Onpeutdirequelamortpardiminutiondelasurfacedelabouclequivaudraitunemort
monadologique,unemortparvanouissement:replisurluimme,lecorpssamoindrit
toujoursdavantage,jusqulanantissementcomplet.Onpeutconcevoirsurcemodela
puissancedemortduractif:leractifdveloppeeneffetunemortparnarcotique,par
puisement,parindiffrencetoujoursaccrueaumonde.Nouspouvonsnommerdunomde
prtre,lepersonnageconceptuelporteurduntelrgimedelamort.
72
Maiscommentpensercetteautrepossibilitdelamort,pardiminutiondelaboucle,par
dissipationducorps,paruneouverturetoujourspluslargedeceluiciauxfluxextrieurs,
jusqusydissoudretoutentier?Etdequelpersonnageconceptuelcedevenirmortifreest
ilcettefoisporteur?
73
Lapossibilitdecettesecondemort,ilnoussemblequecestellequiadominaffectivement

notrepremirelecturedudbutdeMatireetmmoire:lisantcetexte,biendesgards
saisissant,nousressentionspourtant,danslemmetemps,unevagueterreur.Etcette
impressiondeterreurtaitduececi:lamort,enbonmatrialiste,nouslavionstoujours
considrecommeunretourdescorpslamatireinorganiquedonc,pourlesujet,comme
unsimplenant.MaissilamatiretaitcequeBergsonendisait,lamortleretourltat
matrielnesidentifiaitplusdutoutaunant:bienpluttlafolieetmmeunefolie
infinie.Carledevenirmatriel,ctaitleffacementdelaslectiondesimagesetnon
leffacementdesimages.Etilsemblaitalorsquepoursefaireuneimagedelamort,ilfallait
concevoircequeseraitnotreviesitouslesmouvementsdelaterre,touslesbruitsdela
terre,touteslesodeurs,touteslessaveurs,toutesleslumiresdelaterreetdailleurs,nous
parvenaientenunmoment,enuninstantcommeunatroceetcriardtumultedetoutes
choses,noustraversantcontinmentetinstantanment.Commesilenantdelamortntait
pascomprendrecommeunsimplevide,maisaucontrairecommeunesaturation,un
abominabletroppleindexistence.
74
Lamort,ainsicomprise,cestdonclergneachevdelacommunication.Mourir,cest
devenirunpurpointdepassage,unpurcentredecommunicationdetoutechoseavectoute
chose.Onsaisitalorsquelevivantnestpaslmergencedeladouleurdansunmonde
atrophi,maisaucontrairelamoindrissementdelafoliedansundevenirterreurduchaos
portantcelleciunevitesseinfinie.Onpourraitdiredecettemortfolie,decettemortterreur,
quelquechosedassezprochedecequeDeleuzeditduchaos,danslaconclusiondeQuest
cequelaphilosophie?:Nousdemandonsseulementunpeudordrepournousprotgerdu
chaos.Riennestplusdouloureux,plusangoissantquunepensequischappeelle
mme,desidesquifuient,quidisparaissentpeinebauches,djrongesparloubliou
prcipitesdansdautresquenousnematrisonspasdavantage.[27]
75
Ledevenirmortifredelacommunicationcomporteainsiunediffrenceimportantedavecle
devenirractifduprtre:cestquilressembleaudeveniractif,etestmmeindiscernablede
celuicijusquuncertainpoint.Commesilessciencesdelacommunicationpublicit,
marketing,etc.dontDeleuzedisait,toujoursdansQuestcequelaphilosophie?,quelles
staientarrogleconceptcommesicesdisciplinestaientleprolongementterrifiantdela
crationauthentiquedansletumulteinconsistantetinsignifiantdelinformation[28].
76
Ilfaudraitalorsfaireducommuniquant,danslesystmesoustractif,unpersonnage
conceptueloriginal,ctduprtre:celuiquiinstauredesdevenirsnonpluscrateurs,non
plusractifs,maiscratifsdesdevenirsquidversentlamortauseinmmedelacration,
enenpousantapparemmentlemouvement,etlesmots.Desdevenirsquinesontpasceux
delabtiseclosesurellemme,maisquiseraientpluttceuxdunecertaineniaiserie
opinitre,delouverturefrntiquenimportequelleapparencedenouveaut.Laterreurdu
philosophedevantlesphilosophiesdelacommunication,oudumoinscertainsdesesavatars
safaonderamper,voqueparDeleuze,dsquonluiproposedediscuterseraitune

terreurdevantsapropremortpossiblecellequilapprochedangereusement:lamortfolie,la
mortinconsistance,etnonlamortnarcose.Labrutissementdansleflotininterrompudela
communication,etnonlendormissementdanslamutilationrenforcedesaffects.
77
Onvoitici,aupassage,unsecondcaractreantikantiendumodlesoustractif:non
seulementonaccdelensoiparlaperceptionascse,maisdeplusceversquoile
philosopheappelletendrenestpaspensablecommeIde,ftellergulatrice.Etcelapour
uneraisonsimple:cestquedanscemodle,ceversquoiilsagitdetendre,ilnyauraitrien
depirequedelgaler.Ontendverslechaosdslorsquoninvente,dslorsquoncre,
maislonnecraintrientantquedelerejoindreeffectivement.Cestunmodletendancielet
antirgulateurtoutlafois:ilfautapprochersanscesselechaosquigouvernela
propensioncrer,etsanscessenepassyabmer.
78
Etloncomprendalorsenfinclairementlasourcedelapuissanceduprtre,cestdirece
dontprovientlaforcedesductionduractifsurlevivant:cettesductionvientdecequele
prtrenousprometdumoinsunemortdouce,unemortquirenforcelinfinileprocessusde
lanaissance,quitaitdjoriginairementunprocessusdedsintrtvisvisdesflux.Le
prtrenousprometunesecondenaissance,unerenaissancequiestunisolement,une
indiffrencelapuissancesecondeenverslemondeextrieur,unerarfactionaccruedela
venueaumondebref,ensongenre,uneimmortalit.Lemodledesdeuxmorts,permet
donc,sansinstaurerdedualisme,decomprendrelacomplicitdelavieaveclaractivit:le
devenirractif,cestcequiprservelaviedudevenircratifouplusprcisment:le
devenirnarcoseprservedudevenirfolie.Grandesduction,eneffet,delaractivit:quel
philosophe,faceuncommuniquant,nedsireraitilpassourdementdevenirprtre?
79
Bref,nousavonsdeuxmorts,dontluneestpirequelautreetcestbienpourquoipenser
selonDeleuzemaisrellementpenserestchoserareautantquedifficile:carpenser,cest
voisineraveclamortdesdeuxlapire,etrisquerledevenirchaosdelavie,sondevenir
cratifinfini.PensercestdeuxfoisvainqueurtraverserlAchron:cestvisiterlesmorts,ou
pluttlamort,etsurtoutrussirenrevenir.Demeurerunvivantstructur,quoiquayant
prouvladstructurationnaissantedenouveauxflux.SemaintenirdanslOuvert,maissy
maintenirferme,doncenquelquemesureferm,etainsidisciplinerdanslcritureune
expriencechaotique.Ouencore,pourmieuxdire,commeDeleuze,etnonpluscomme
Nerval:pensercesttroisfoisvainqueurtraverserlAchron[29].Carcestavoirlecouragede
repartirverslapiredesdeuxmorts,aprsenavoirrchappaumoinsunefois:cest
retournerverslepire,sachantpourtantquecestlepire,parceque,detoutefaon,nestce
pas,commentfaireautrement?
Notes
[1]

Minuit,Paris,1991,p.4950.Celivre,onlesait,estdeDeleuzeetGuattarimaisnotretexte
peutclairementtreattribusasourcedeleuzienne.
[2]
Minuit,Paris,1983,chapitres1et4.
[3]
Nousnenousrfreronspasdavantage,danscetarticlepourtantconsacraulienentre
MatireetmmoireetlaphilosophiedeDeleuze,auxanalysesqueceluiciaconsacresau
chefduvredeBergsondansCinma,etlelecteurpourraitbondroitsentonner.Cest
quenotreproposvisedfricher,poursaisirlarelationintimedecesdeuxpenses,unevoie
quisoitautrequecelledelexgsedestextesdeleuziensexpressmentconsacrsautexte
deBergson.Cettevoie,onvalevoir,estconstructive,etnonexgtique.Silaconfrontation
decesdeuxperspectivesparreconstructionoucommentaireestunesuitenaturelledenotre
entreprise,ellenepeuttreexposedanslecadredecetarticle.
[4]
OnpeutsongericiaudrleetbeautextedAndrBernold,Suidas(Philosophie,n47,p.
89).
[5]
HenriBergson,uvres,ditionduCentenaire,P.U.F.,1959,p.161etp.1delditionPUF
Quadrige,1990.NousciteronsdsormaislapaginationdesdeuxditionsdeMatireet
mmoire:celledelditionduCentenaire,puiscelledelditionQuadrige.
[6]
Matireetmmoire,p.161/1.
[7]
Op.cit.,p.162/2.
[8]
Op.cit.,p.162/3.
[9]
Op.cit.,p.173/17.
[10]
Matireetmmoire,p.188/35.

[11]
Op.cit.,p.213/68.
[12]
Matireetmmoire,p.184/31.
[13]
Matireetmmoire,p.338/227228.
[14]
EnunautresensvidemmentqueceluiqueBergsondonnecetermequandillutiliseau
chapitreiiideLvolutioncratrice,pourdsignerlengendrementdelespaceparladure,au
momentocelleciatteintleslimitesdesonlancrateur.
[15]
Critiquedelaraisonpure,livreII,chapitreii,troisimesection,A166176,B207218tr.
AlainRenaut,Paris,Flammarion,2001,p.242249.
[16]
PourunexamenplusdtailldecetaspectdelEssaisurlaphilosophietranscendantale,voir
JacquesRivelaygue,Leonsdemtaphysiqueallemande,tomeI,Paris,Grasset,1990,p.
134149.
[17]
Capitalismeetschizophrnie,t.2:Milleplateaux(critavecFlixGuattari),Paris,Minuit,
1980,p.31.
[18]
Paris,Minuit,1969,premiresriedeparadoxes,dupurdevenir,p.912.
[19]
SurladiffrenceAinChronos:Logiquedusens,23esrie,delAin,p.190197.
[20]
Ibid.,p.17.
[21]
Ibid.,p.210211.

[22]
Surlehasarddeleuzien,entenducommecoupdedunique,etternelretour,voirle
commentairedAlainBadiou,Deleuze.LaclameurdeltreParis,Hachette,1997,
ternelretourethasard,p.101116.
[23]
Surcesaspectsduvirtuel,voirnotamment:Deleuze,ClaireParnet,Dialogues,Flammarion,
1996,Annexe:chapitrev.Lactueletlevirtuelainsique:AlainBadiou,Deleuze,op.cit.
:Levirtuel,p.6581.
[24]
OnsongeiciauxdeuxtextesdeDeleuze:Lepli.Leibnizetlebaroque,Paris,Minuit,1988,et
Milleplateaux,Paris,Minuit,1980:3.10000av.J.C.Lagologiedelamorale,p.5394.
[25]
Surlecorpssansorganes,Capitalismeetschizophrnie,t.1.Lantidipe(critavecFlix
Guattari),Paris,Minuit,1972/1973,p.15sq.
[26]
Surlapenseetsonrapportlabtise,voirnotammentDiffrenceetrptition,Paris,
P.U.F.,1968,chap.iii,ainsiquelanalysedeFranoisZourabichvilidansDeleuze.Une
philosophiedelvnement,P.U.F.1994,p.2433(rditen2004,avecuneintroduction
indite).
[27]
Questcequelaphilosophie?,p.189.
[28]
Questcequelaphilosophie?,p.15.
[29]
Questcequelaphilosophie?,p.190.
6793DistributionlectroniqueCairnpourEditionsdeMinuitEditionsdeMinuit.Tousdroitsrservspourtouspays.Ilest
interdit,saufaccordpralableetcritdelditeur,dereproduire(notammentparphotocopie)partiellementoutotalementle
prsentarticle,delestockerdansunebanquededonnesoudelecommuniqueraupublicsousquelqueformeetde
quelquemanirequecesoit.

You might also like