Professional Documents
Culture Documents
Bhatt Tey Pandey Vahian - Guru Kaal Dey Itihasik Sarot Vajon Yogdan (Gyani Garja Singh Dey Note) - Jatinderpal Singh
Bhatt Tey Pandey Vahian - Guru Kaal Dey Itihasik Sarot Vajon Yogdan (Gyani Garja Singh Dey Note) - Jatinderpal Singh
o?co?A; ;?ePB ftu ckJhb BzzH 28 nXhB ;[ofyns j? 1, fJ; ouBk dhnK d' ekghnK w"i{d jB,fJe ekgh
NkJhg ehsh j'Jh ns/ d{ih frnkBh roik f;zx ih dh jE^fbys j?.n;hA jEb/ ekoi bJh d'tK dh tos'A
ehsh j?.;G s'A gfjbK NkJhg g[;se ftu'A B'N bJ/ rJ/, fco T[; dk fwbkB jE fbys ftu'A eoe/ T[; ftu
gkJhnK T[ekJhnK B{z mhe ehsk frnk.NkJhg ehsh rJh g[;se ftu nDfrDs T[ekJhnK jB,fit/A fe
c[N^B'N ns/ jtkb/ mhe Yzr Bkb BjhA do;kJ/ rJ/,nB/e irQk T[go ftnkeoBe T[ekJhnK jB ns/ eJh
PpdK B{z gVQB ftu th rbsh ehsh rJh j?.fJ; d/ ;[Xko bJh frnkBh roik f;zx ih dh jE^fbys d/
jtkb/ b? e/ T[ekJhnK mhe ehshnK rJhnK jB, go ekch rbshnK jE^fbys ftu th fJ;/ jkbs ftu
fwbdhnK jB,fizBQk B{z ;zgkde d[nkok do[;s ehsk frnk j?.fJ; gou/ ftu f;oc Ppd^i'VK s/
ftnkeoBe ;zpzXh rbshnK dh jh ;'X ehsh rJh j? b/ye dh w{b ouBk Bkb e'Jh S/V^SkV BjhA ehsh
rJh.fiE/ fes/ b'V ;wMh rJh j? gd fNgDh fdsh rJh j?.
fJ; g[;se ftu nkJ/ jtkfbnK ftu GN s/ gKv/ tjhnK d/ i' o?co?A; d/ e/ T[BQK d/ i' fB;fus ;EkB do;kJ/
rJ/ jB, fJj w{b fbykoh d[nkok jh do;kJ/ rJ/ jB, fiBQK dh w"i{dk ;fEsh pko/ fJj nB[wkB BjhA brkfJnk
ik ;edk fe fJj ni th T[E/ jh w"i{d jB iK BjhA.b/ye d[nkok eJh jtkb/ i' fe w{b gkm ftu d/D/ ukjhd/
;B, T[j gd^fNgDh ftu do;kJ/ rJ/ jB, fit/A fe;/ d/ Bkw, ;EkB dk t/otk ns/ eJh PpdK d/ Gkt noE,
fJBQK B{z ;zgkde d[nkok w{b gkm ftu jh tvhnK po?eNK ftu oy e/ g/P ehsk frnk j?. jEb/ ekoi ftu
;zg{oB feskp dk ftubk f;oc r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ihtB Bkb ;zpzXs gy jh S[fjnk frnk j?,fiBQK B{z GN
tjhnK d/ jtkfbnK d/ nXko s/ g/P ehsk frnk j?.
w{b fbys
;qh d;w/; ih dk ftnkj s/ r[o{ s/r pjkdo ih dh Pjkds
r[o{ s/r pjkdo ih d/ ue BkBeh ftu nktD s/ 1730 fpH(1673 JhH)dh ft;kyh B{z uzrk i'V w/b j'fJnk.wfjwk
gqekP2 s/ i;k f;zx,fpB'd3 d/ w[skfpe ;fsr[oK wky'tkb (ue BkBeh) dk Bkw nBzd ;kfjp dhnK gzi gT[VhnK
gV e/ nBzdg[o ofynk.fJ;h ;w/A GkJh joi; okfJ ;fGyh ysoh bkj"o fBtk;h B/ nkgDh g[soh ;qh ihs' ih dh
wzrDh ;qh d;w/; ih Bkb ehsh.4 fJ;h ;kb 1730 fpH 15 i/m (1673 JhH) B{z Bro bkj"o ou e/ r[o{ s/r
pjkdo ih B/ ;kfjpikdk ;qh r'fpzd dk; dk ftnkj eo fdsk.5g{i wksk ihs' ih dk w[ebktk ;qh d;w/; ih B/
1735 fpH i/m ;[dh gzuwh (1678 JhH) B{z fbnKdk.6
r[o{ s/r pjkdo ih ;zws 1732 fpH 11 ;ktD (1675 JhH) B{z ;qh nBzdg[o s'A ube/ ;o;k Bdh gko j' nkgD/
;kde w[okd Pkj gk; wbeg[o ozxVk gorDk o'gV ftu ik mfjo/.J/E'A ;[Gk 12 ;ktD B{z r[o{ ih, ;w/s fsB
f;yK (GkHfdnkb dk;,;shdk;,wshdk;) d/ frqcsko j'J/,fi; dk gsk ;kBz{ j/m fbyhnk fbysK s'A brdk j?L
(T) r[o{ s/r pjkdo ih wjb BktK e/ B{o w[jwd ykB fwoik uT[Aeh o'gV pb'A B/ ;kb ;soK ;? psh;
;ktB gofp;N? pkoK e' wbeg[o gorBk xB"bk! ;/ geV eo ;ojzd gj[zukfJnk.;kE ;shdk; wshdk; p/N/
jhok wb fSpo e/ ;kE fdnkb dk; p/Nk wkJhdk; pbT[s ek gefVnk ;ojzd nkfJnk.uko wKj ;ojzd
n"o fdbh e/ pzdh ykB/ w/A oj/.7[*xB"bk o'gV s' BkbkrV tkbh ;Ve 6H5 whb j?]
fJj fszB' PjhdhnK uKdBh u"Ae fdbh ftu ;fsr[oK d/ ;kjwD/ j'JhnK r[o{ ;kfjp GkD/ B{z wzBd/ d/yd/
oj/,nyho ;fsr[oK dh tkoh nkJh,ibkd B/ sbtko wko e/ ;fsr[oK dk ;h; XV Bkb'A i[dk eo fdsk fJ;
xNBk B{z GN tjh ftu fJzi fpnkB ehsk j?L
fdnkb dk; p/Nk wkJhdk; ek g'sk pb{ ek gVg'sk w{b/ ekHHHHr[o{ r?b' ;kb ;soK ;? psh; wzr;o! ;[dh
gzuwh e' fdbh uKdBh u"e e/ wbjkB ;kjh j[ew r?b wkok frnk.;kE ;shdk; wshdk; p/N/ jhok wb e/ 8
Gkort r'so/ fSpo pqkjwB wko/ rJ/.9[*wxo dk wjhBk]
GN tjh d/ w[skfpe GkJh byh Pkj B/ Brkjhnk nkfd g[soK s/ j'o ;kEhnK dh ;jkfJsk Bkb r[o{ ih dk
XV wxo ;[dh SN (12 Btzpo) B{z uKdBh u"Ae fdbh s'A T[mke/ nkgD/ xo o;he/ fgzv (oekp rzi) fbnk e/
;z;eko eo fdskL
byhnk p/Nk r'X{ ek,Brkjhnk j/wk jkVh p/N/ byhJ/ e/ pVshJ/ eBkts.BfJe X{wk p/Nk ekBQ/ ek
fpibT[s r[o{ s/r pjkdo ih wjb BKt/ eh b'E T[mkfJ bkfJ.;kb ;soK ;? psh; wzr;o ;[dh SN
;[eotko e' dkr dhnk nkX xVh oks rJh.10
byh Pkj ;fsr[oK d/ i'sh i'fs ;wktD s'A e'Jh gzi e[ ;kb pknd fdbh oekp rzi fty/ ;zws 1737 fpH30
i/m ;[dh 11 ;[eotko (28 wJh 1680 JhH) B{z fJ; d[Bhnk s'A ub tf;nk ;h,fJ;dh ;skothA s/ gfjbh
po;h s/ GN e/;!' [*fJj GN p'jE dk g[so s/ GN ehos dk g'sok j?] d/ ej/ uko d'fjnK s'A r[o{ ;kfjp d/
XV u[e e/ fbnktD s/ ;;eko eoB! [*;;eko eoB t/b/ r[o{ jfookfJ ih d/ tv/ g[so ;qh okw okfJ w"i{d
;B] ;zpzXh e[M o'PBh g?Adh j?
11
d'jk
ubk ubkJh j' ojh, rY rY T[yo/ w/y,
byh Brkjhnk! b? ub/,![*r[o{ ih d/ g[so dk ;;eko BrkjhJ/ f;y B/ ehsk]
s{z yok swk;k d/y.1.
byh Brkjhnk by rJ/, j/w jVkT{ nkm,! [*byh d/ nm g[so] .
;yk Xohyk! by rJ/, ! [*;yk ;ohyk Gkt j'o ;kyh BkfJe X{wk nkfd]
pj[o BK nkJ/ fJ; pkN.2.
d'jk
f;wo GN GT[ ;fsr[o nkgDk,XzB XT[bk rVQ Xkok.j[ew j{nk ;uk ;kfjp ek,byh pVshnk ;_or
f;Xkok.nkm' p/N/ j'J/ fJem/,eki eoB eh pkok.Brkjhnk,j/wk,jkVh nkJ/,nkfJnk ;hs{ s/ g[zvkok.
py;h,pkbk,iwkjo nkJ/, p/X/, poSh,eow eNkok.wfjzx/ w'b T{m wzrkJ/ uVB/ e' x/o/, ekB' w/A
pkok.BrkjhJ/ e/ f;o gkr pzXkJh,pz; mkeo ek! G:' T[ikok.i; i'V e/;' GN GfBnk ;kb ;soK ;?
;?Ashnk j'Jh i? i? ekok.3.[*byh Pkj dk dkdk]
d'jk
f;wo ;[bskB fjod/ d/ frnkB ;kfjp e',
eo{z :kd ;fsr[o eo' ;jkfJ.
BrkjhJ/ sT[ byh e/ iBw bhnk,oT[s okB/A YkJ/ oB/![*Gkt izr ftu],
S'ok Bjh dkBK! [*Gkt fJe th fizdk Bjh ofjD fdsk],
ikbkg[o! e/ nAp eNkJ/.[*Gkt itkbkg[o jfod[nko d/ Bidhe]
XB gkoK d/Jh rqkpBh g{s iBfwnk Brkjhnk,
gKu ;? j/Vh! wko GrkfJ r[o{ eh b'E T[mkfJ fbnkBh,[*fJe iksh]
i; ir w?A gkfJnk,fgsk g{s12 o'PB GJ/ nkfd.
i; rkT{ sT[ byhJ/,r'X{ mkeo ek,skih! pzX/ pko, [*Gkt x'V/]
T{m'A p?b'A eh ;'j/ bko,pqkjwB GN'A e' dhnk dkB,
p/b s/oh e' r[o{ pXkfJ.
i;[ i'V e/;' GN GfBnk,;kb ;soK ;? nmshnk
oekp rzi e/ wbjkB! ezw B? eh i'Vh, [*Gkt irk]
w[jo?A eh wkbk GN?A eh gfjBkfJ.4.13
3
13 Btzpo B{z ;t/o/ GkJh BkB'A s/ i?s/ f;y B/A 14 shi/ Bkb GkJh T{dk okm"o p/Nk y/w/ uzdBh ek tk;h
bkvtk! (fibk eoBkb) B{z fwbke/ ;fsr[oK dk ;h; fdbh s'A b? e/ wxo ;[dh d;thA (15 Btzpo) B{z ehosg[o
gj[zukfJnk s/ 16 Btzpo B{z ;qh wky'tkb (nBzdg[o) ftu dkr fdsk.fi;dk gsk ;kB{z j/m fbyh ;{uBk s'A
brdk j?L[*J/E/ GkJh T[d/ dh pz; j[D BjhA,Bkb brd/ fgzv b[jkV/ ftu j?]
i?sk p/Nk nkfrnk okw ek! [*fJj th fJBQK fdBK ftu nBzdg[o nkfJnk ;h],
BB{ p/Nk pkx/ ek,T{dk p/Nk y/w/A ek,g'sk Xow/A ek,
r[o{ ek ;h; gkfJ ehosg[o gorBK efjb{o nkJ/,
;kb ;soK ;? psh; wzr;o ;[dh d;wh e/ fdB.
frnko; e/ dkr dhnk wky'tkb w/A. 15
pkpk Xhowb s/ pkpk okw uzd ih dk Biopzdh ftu ofje/ r[og[oh gXkoBk.
r[o{ s//r pjkdo ih B{z Pjhd j'fJnk ni/ 11 e[ wjhB/ j'J/ ;B fe pekb/ Bro ftu fJe d[ydkJh xNBk
tkgoh.;oeko fdbh d/ j[ew Bkb r[o{ s/r pjkdo ih d/ jeheh Gshi// r[o{ jfookfJ ;kfjp d/ tv/ Gok
pkpk Xhowb B{z fdbh p[bkfJnk frnk.r[o{ Xhowb r[ogqDkbh eosk d"bs okfJ GN nB[;ko pkpk Xhowb
ih 1733 fpHn;{ tdh d[nkd;h (1676 JhH) B{z pekb/ s'A fdbh B{z rJ/.pkdPkj n"ozri/p B/ fJBQK B{z pzdhtkB
pDk e/ rVQ oD pzG'o d/ feb/ ftu pzd eo fdsk.GN tjh ftu fJzi fbfynk j?L
r[o{ Xhowb ih ;wkJ/ rY oD pzG'o.v/Y gfjo fdB uY/.;kb ;soK ;? u"shA; wzr;o ;[dh d{i16
;[eotko e' fJe ;kb d' wkj gKu fdB pzdh ykB/ pzd oj/!.d[;N'A B/ ;oho e' pj[s xBK d[y
dhnk.17 [*GN tjh d/ fbykoh B/ pzdh ykB/ dk ;wK pekb/ s'A fbnk ikgdk j?]
pkpk Xhowb ih d/ gob'e rwB eoB d/ pkd fJBQK d/ tv/ ;g[so pkpk okw uzd ih B{z pkdPkj n"ozri/p B/
fdbh p[bke/ pzdh ykB/ ftZu pzd eo fdsk.pkpk okw uzd ih :kot/A fdB r[og[oh gXko rJ/.GN tjh nB[;koL
r[o{ okw uzd ih p/Nk r[o{ gho wb ih ek ;kb ;soK ;? g?Ash; Gkdtk pdh J/ew p[Xtko e/ fdB
;wkJ// fdbh w/A18 fJe xVh fdB uY/ frnkoK fdB pzdh ykB/ pzd oj/ s[oe'A B/ ;oho e' xBk e;N
dhnk r[o{ B/ GkD/ e' wkBk.19
r[o{ r'fpzd okfJ ih dk nBzdg[o s'A gkT[AN/ Pfjo ikDk
;kfjp nihs f;zx dk iBw ns/ GzrkDh dk izr
;fsr[oK B{z gkT[AN/ nkfJnK ni/ d' ;kb j'J/ ;B fe r[o{ ;kfjp d/ xo g{i wksk ;[zdoh ih20 d/ T[do EhA
;zws 1743 fpH 29 wkx (1686 JhH)21 B{z ;kfjp nihs f;zx (oDihs f;zx) [fJj T[gBkw gqkuhB fbysK
ftu'A fwbdk j?] dk iBw j'fJnk. fJ; y[Ph d/ ;wkrw s'A fJe ;kb pknd 1744 fpH Gkdo'A ;[dh ns/ 1
n;{ (4 ;szpo 1687 JhH) B{z 22 ;kfjp okwokfJ ih Bro y[otXh (d/jokd{B) fty/ r[og[oh gXko rJ/.
GzrkDh dh izr ;qh okw okfJ ih dh gfjbh po;h! s'A 26 fdB fgS'A 1745 fpH 18 n;{ ;[dh uT[E (18 ;szpo
1688 JhH) wzrbtko d/ o'i j'Jh ;h.fJj izr fgSb/ gfjo fPeko y/vD frnK gkT[AN/ s'A 6 whb froh s/
iwBk Bdh d/ ftueko okik csfj Pkj Bkb e/tb v/Y gfjo j'Jh ;h.GzrkBh d/ fJ; v/Y gfjo d/ izr ftu
4 f;yK B/ Pjkds gkJh,fiBQK dk gsk ;kB{z j/m fbyh ;{uBk s'A brdk j?L[*po;h 1745 fpH 24 Gkdo' ;[dh 24
nr;s 1688 JhL B{z ;h]
T[dhnk p/Nk y/w/ uzdBhJ/ ek,g'sk Xow/ ek![*bkvtk fibk eoBkb fBtk;h]HHHokm"o owkBk,r[o{ eh p{nk e/
p/N/,;zr' Pkj,ihs wb![*fJj fgzv wbk fibk pfmzvk d/ t;Bhe ;B ]p/N/ ;kX{ e/ g's/ Xow/ e/ y';b/ ysohnK
r/b ;kb ;soK ;? gzskbh; n;[i goftPN/ nmkoK GzrkBh e/ wbjkB,iwBK froh e/ wfXnkB oki BkjB J/e
xVh fdB yV/ oB i{Ms/ ;{foUA r?b ;kw/A wkE/ i{M eo wok.r?b' jmh uzd![*T[gBkw osB uzd] p/Nk wkJhdk;
ek pbT[s![*gowko okig{sK dh fJe w{zjh j? ] wok.23
4
GkJh w{b uzd! g[so GkHox[gs okfJ fSpo ezp'[*fJj GkJh wBh f;zx w[bskBh dk Gok ;h ],
tkbh y/weoD,fibQk nzfwqs;o.
GN tjh d/ fJj nyo jBL
;'jB uzd p/Nk wkJhdk; ek g'sk pb{ ek,gVg'sk w{b/ ek,uzdo pz;h Gkod_kih r'sok gztko.pz; phAM/
ek pzMoT[s odT[s ibjkBh.;kb ;soK ;? ;zskbh u?s gqftPN/ pkJh; ;[eotko e/ o'i r[o{ ek
j[ew gkfJ BdT[B e/ wbjkB,;kw/ wkE/ i{M eo wok.r?b' w{bk p/Nk ox[gs ek,fBpo ezp' pk;h y/w
eoB gorBk e;{o wok.29
Bd"D dh izr s'A fszB ;kb pkd GN d/;{! [*d/;k f;zx GN p'jE dk g[so] B1750 fpH u/so tdh J/ew (2 wkou
1693 JhH) B{z ;qh nBzdg[o d/ w[ekw s/ fusq, pfusq s/ T{d/! [*fJj fsB/ Gok GkHwBh f;zx d/ g[so ;B] d/ ftnkj
dh tXkJh ;w/A ej/ fJe d'j/ ftu GzrkDh s/ Bd"D d/ izr dk fJPko/ wkso fieo ehsk j?,s/ d;dk j? fe ;fsr[oK
tb'A fJe w[yhJ/ f;y GkJh wBh okw (wBh f;zx) B/ d'jK izrk ftu fJe^fJe okDk wkfonk s/ Bd"D izr ftu
w[ybcK dh c"i dk fieo eodk j'fJnk fbydk j?,fe x'V uV/ ;ko/ 70 ;B,i?;k fe L
f;wo GN sT[ ;fsr[o nkgBK,frnkB pskt? ;uk.
sT[ p/yk gztko phAM/ ek nXokeB![*Gkt nXeko] sT[ p/yk oig{sh ekBek![*w[Y^w{b].fdbh br
XKe ;[Bh s/oh pb{,sT[ ikB/ Pkj u[rsk![*Gkt Pkj ijkB pkdPkj].;g{s g'sk![*wkJhdk; dk g[so]
sT[ rkT{A wBh okw o'PB pz; ib/ dk fesk.gfjbK j/m GzrkBh wkoh,okBK xkb ehnk oB fisk.;kek
ehnk BdktD s?B/A,xkfbnk okBK phu gopsk.x'V/ ph; guk; frDsh e/ nkJ/,g?db nkJ/ pj[
oig[sk.XzB^XzB wksk wXoh pkJh!30 [*wkJhdk; d/ xo'A GkJh fdnkb dk; s/ wBhA okw dh wksk]
sT[ ikfJnk wBh okw g{s ;[gsk ;g{s p/Nk sT[ rkT{A fdnkb dk;,ihs/ ih,d/r/ T[p fbsk![*Gkt
fdbh uKdBh u"Ae ftu d/r/ ftu T[pkb fdsk].i; i'V d/;{ GN GfBnk,nBzdg[o e/ wbjkB![*Gkt
5
EK].gT[A ;/ w{zv*[*w{j] GN'A ek Go fdsk,eh pXkJh p/N/ fuso,pfusq,T{d/ fpnkfj eh ;kb ;sqK ;?
guk; ;h fpsk.w?fjr/ w'b eoo? j? [Gkt T{m] dhB/,w[o eh pu eBhn" pkfbsk![*ezBK d/ tkb/]31
gzik fgnkfonK dh u'D s/ nzfwqs SekT[Dk
1
;fsr[ok B/A 1695 JhH dh t?;kyh B{z gzi ;h; G/N wzr/,s/ gzi fgnko/ u[D/.yzv/ dk nzfwqs fsnko eoe/ gziK
B{z SekfJnk.GN tjh ftu fJzi fbfynk j?L
r[o{ r'fpzd f;zx ih wjb d;t/A B/ ;kb ;soK ;? pktB p?;kyh e/ fdB gKu f;y'A e' yzv/ gj[b dh
f;zx Bkw okyk.gqEw/A d?nk okw ;'csh f;zx pBk ;kp e' Bhb p;so g[nkJ/.tjh t/; ngBK
ehnk.j[ek jbkb jikws fNek izi{ X'sh ek fsnkr eokfJnk.whB/,Xho wbhJ/,okw okJhJ/,f;or[w/
w;zd eh posB pzd eh.eVk feogkB ezxk eS?ok ;p e' dhnk.;p e/;kXkoh ehJ/.;G ek iBw
gNBk ;kfjp ek pk;h nBzdg[o eh pskJh.32
i[Mko f;zx jKv/ dh uVQkJh eoBh,;kfjp i'okto f;zx s/ cs/ f;zx dk iBw
fdbkto yK B/ nkgDh jko B{z d/y e/ fgSbhnK fPe;sK d/ X'D/ X'D bJh nkgD/ nXhB sz[wD dko i[Mko f;zx
jKvk! B{z bkj"o'A N'fonk.uzd/b (fpbk;g[ohJ/) T[; Bkb ob rJ/,go GbkD d/ fJbke/ 1752 fpH 21 u/sq ;t/o d/
;w/A oki f;zx gw/ B/ i[Mko f;zx d/ db s/ nukBe Skgk wkfonk d'B' gkf;nK s'A nVe/ izr j'fJnk nyho Bo?D
uzd i[Mko f;zx fJ; izr ftu wko/ rJ/.Pkjh db y[zp mgk e/ bkj"o B{z B; frnk.33[*fJe okig{sK dh j? ]
;zws 1753 fpH13 ;ktD (13 i[bkJh 1696 JhH) ;'wtko B{z pkdPkj n"ozri/p dk fNek pkdPkj ikdk w[jwd
w[nIw (pjkdo Pkj) w[bskB dh ;{p/dkoh s/ fgsk pkdPkj dh nkr:k gke/ nkgD/ tv/ g[so wkI[dhB ;w/s
nkro/ s'A gzikp tb ufVnk34,sK i' fJ; gk;/ dh ftrVh jkbs w[V ;tko/.
;zws 1753 fpH wxo ;[dh 3 (1696 JhH) B{z 35 wksk ihs' ih d/ T[do EhA shik ;kfjpikdk r[o{ ;kfjp d/
xo ;kfjp i'okto f;zx dk iBw j'fJnk.fJ;h ;kb pkdPkj tb'A skVBk j'D s/ wkx crD (iBtoh^cotoh
1697 JhH) B{z pjkdo Pkj B/ uko njdhJ/ j'o nrV fgSV nBzdg[o s/ r[nkYh oitkfVnK T[s/ ukV G/i/.36
nBzdg[o s/ fBow'jrVQ nkfd dhnK izrk ftu ykb;/ uhc s/
okfinK B/ JhB wzB b?Dh.
nyho okik niw/o uzd B/ nkgDh fsnkoh eoe/ nBzdg[o d/ feb/ skokrVQ B{z x/o/ ftu b? fbnk.r[o{ ;kfjp
B/ febk skokrVQ d/ f;zxK dh wdd tk;s/ pkeh d{;fonK fefbnK fdnK f;zxK B{z ;kfjp nihs f;zx![*T[wo
e/tb 14 e[ ;kbK dh ;h ] dh ewkB j/m G/fink.fJj izr nBzdg[o s'A 3 whb febk skokrVQ d/ ;kjwD/ Bro
skokg[o![*fJ; fgzv dh iwhB niw/o uzd dh dkdh uzgk B/ 1745 fpH(1688 JhH) ftu ;fsr[oK B{z fdsh ;h] d/
w?dkB ftu 1757 fpH T[BZsh (1700 JhH) thotko d/ fdB j'Jh fi; dk gsk ;kB{z j/m fbyh ;{uBK s'A brdk j?L
(T)
JhPo f;x p/Nk e/tb ek g'sk nkv{ ek fpibT[s![*s{o okig{sK dh wz{jh] efbnkB f;zx p/Nk
fdnkb dk; ek![*fJj fdnkb dk; r[o{ s/r pjkdo ih Bkb fdbh Pjhd j'fJnk ;h].g'sk wkJhdk;
ek.HHHwzrs f;zx![*pkpk ;zrs ;kfjp (GkH c/o{) dk Gok].p/Nk fpB/ T[gb ek.;kb ;soK ;? ;fstzik
Gkdtk gqftPN/ T[BZsh; thotko e/ fdB r[o{ e/ ;kfjpikd/ nihs f;zx ek puB gkfJ skokrVQ e/
wbjkB gorBk skokg[o fJe gfjo x'o i[X eoe/ ;kw/ wE/ oBw/A i{M eo wo/.xB/ gopsh wko/
rJ/.okik rzGho uzd ek p/Nk xwzv uzd r[o{ e/ Pkjikd/ jkE ;/ xkfJb j{nk.37
skokrVQ dh izr ftu gfjb/ jwb/ Jh;o f;zx nkfd f;zxK B/ Pjhdhnk gkJhnK.fJj izr ;kok fdB
j'fJnk.oks B{z feb/ ftu'A s/ pkjo'A ckfJfozr j[zdh ojh d' sochA ikBh B[e;kB pj[s j'fJnk.38niw/o uzd B/
nrb/ fdB skokg[o s/ nBzdg[o d/ dofwnkB i' febk csfjrVQ ;h fJ; s/ jwbk eotk fdsk.fJj izr th
1
gzziK fgnkfonK dh u'D ns/ nzfwqs SekT[D dh ;jh skohy 1699 JhHft;kyh dh jh ;jh j?.
fdB s/ oks dh ;h.fJ; bVkJh ftu ;fsr[oK tb'A pkxB s'g tosh rJh.fJ; Xow i[X ftu GkJh GrtkB
f;zx nkfd f;zxK B/ ;kw/ wkE/ w?dkB ftu bVe/ PjkdsK gkJhnKL
GrtkB f;zx p/Nk wBh f;zx ek![*fusq f;zx,pfusq f;zx nkfd wBh f;zx w[bskBh d/ 10 g[so ;B ] g'sk
wkJhdk; ek.HHHHitkjo f;zx p/Nk byhJ/ ek![*byh Pkj dk g[so] g'sk r'X{ ek pVshnk eBkts.Bzd f;zx
p/Nk nkbw f;zx ek![*fJj nkfbw f;zzx shik r[o{ ;kfjpK dk u"o podko ;h]
g'sk dohnk ek ibjkBk ;kb ;soK ;? ;stzik Gkdtk goftPN/ sh; (30) ;[eotko e/ fdB r[o{ ek
j[ew gkfJ csfjrVQ gorBk nBzdg[o e/ wbjkB ;kw/ wkE/ i{M eo wo/.39
okik niw/o uzd B/ ;[rzX u[eh j'Jh ;h,fe r[o{ B{z wko e/ iK nBzdg[o'A eY e/ tkg; fpbk; g[o
iktKrk.febk csfjrVQ dh izr s'A pknd okik niw/o uzd B/ shi/ feb/ nrwrVQ s/ jwbk ehsk.40 fJj
febk ;qh nBzdg[o s'A e'Jh YkJh e[ whb d/ ck;b/ s/ ;h.fJj izr 31 Gkdo'A ;fBuotko d/ fdB j'Jh.r[o{ ih
e/ ;?B gkb T[d/ f;zx B/![*wBh f;zx d/ shi/ g[so B/] f;zx c"i Bkb nr/ tXe/ gjkVhnK B{z uzr/ uB/
upkJ/.GN tjh w[skfpe GkJh pkx f;zx nkfd B/ bVe/ PjhdhnK gkJhnKL
pkx f;zx p/Nk okfJ f;zx ek g'sk wkJhdk; ekHHH xopkok f;zx![*dhtkB dotkok f;zzx fdbh tkb/ dk
tvk Gok] p/Nk BkB{z f;zx ek g'sk pkx/ ek ;kb ;soK ;? ;stzik Gkdt goftPN/ fJesh;
;fBuotko e/ fdB r[o{ ek puB gkfJ nrwrVQ e/ wbjkB gorBk nrwg[ok gopshU ;ky x'o
i[X eoe/ ;kw/ wkE/ i{M eo ;[nk; dhJ/.41
fJj izr 1757 fpH gfjbh n;{ (1 ;szpo 1700 JhH) B{z j'Jh ;h fJ; izr d/ w[yhJ/ GkJh wBh f;zx s/ fJ;d/
d't/A g[sq pfusq f;zx,T[d/ f;zx s/ u"Ek nkfbw f;zx ;h.GN tjh d/ fJj nyo jBL
r[o{ dk j[ew gkfJ wBh f;zx42 p/Nk wkJhdk; ek,HHHpfusq f;zx T[d/ f;zx p/N/ wBh f;zx e/HHHnkfbw
f;zx p/Nk d[or{ ek g'sk gdw/ ek jikts nkp nkBKHHH;kb ;soK ;? ;stzik n;[[i goftPN/ gfjbh
n?stko e/ fdB b'jrVQ ;/ ykb;k db e' r?b b? uoB rzrk e/ wbjkB x'o i[X ehnk.pfusq f;zx B/
jkEh e' wko GrkfJnk.T[d/ f;zx e/ jkE ;/ e/;oh uzd i;ktkbhnk,wkok frnk.wBh f;zx nkbw f;zx
;ys xkfJb j{J/.nkfbw f;zx p/Nk dohnk ek g'sk w{b/ ek ibjkBk,;[yk f;zx p/Nk okfJ f;zx ek g'sk
wkJhdk; ekHHHy[Pkb f;zx p/Nk wyB Pkj ek g'sk dk;/ ekHHHg/bhnk oD w/A ;kw/Q wkE/ i{M eo wko/.43
GkJh d/;k f;zx GN e/ 1763 fpH i/m ;[dh u"E (1706 JhH) B{z ;qh nzfwqs;o GkJh wBh f;zx d/ g'so/ Gkr{
f;zx dh tXkJh ;w/ ej/,d'j/ ftu T[d/ f;zx s/ pfusq f;zx dh phosk dk fieo fJzi fbfynk j?L
ibjkB/! gztko pKe/ nbh g[o e/ pzMoT[s' sT[;? [*ib/ dh w[zjh tkb/ ibjkB/ gztko]
e"B no?.i;tkoh okw ek wkfonk e/;oh jkEh r?b bo?.
pfusq f;zx s/oh poSh! o'PB, [*fJj poSh (BkrBh) sys ;qh e/;rVQ s/ j? ]
s/oh ;Kr Mowb eo?![*;Kr (s/rk) ;qh nekb sys s/ w:{d j?,fi; dk tiB 10 ;/o gek j?]44
s/o/ Bkw Eh fog Eo Eo eKg?,s/oh gopsh jbe go?.
XB wksk sT[ ;hs' pkJh![*GkJh wBh f;zx dh ;gsBh],s/o/ gKu ;g{s oB? bo wo?.
pho wBh f;zx i; sT[ek rkT{A,s/ok Bkw uT[A ez[Nh w[yoo?.
XB XB fdnkb dk; i; sT[ek!,yzv pqjwzv ;G [*GkJh wBh f;zx dk tvk Gok]
T[uo?.uko poB yN doPB ;ko/ oNs Bkw fB; pk;o xo?.
i; i'V d/;k f;zx GN GfBnk!,;kb [*GN p'jE dk g[so s/ ehos GN dk g'sok]
;soK ;? sq? ;m/,T[ib dkB dhU rb i'N eoo?!.eh pXkJh g's/ Gkr{ f;zx [*Gkt T{m]
eh r[o{ ue e/ wbjkB i/m uBkBk uT[E ogT[A ;/ w{zv GN'A ek Go/.45
febk nBzdrV fsnkrB s'A ;st/A fdB fBow'j dh gfjbh izr niw/o dh cT[i Bkb j'Jh fJj izr 7 efse
wzrbtko d/ fdB bVh rJh.GN tjh ftu fJzi fbfynk fwbdk j?L^
;kjp f;zx p/Nk wshdk; ek g'sk jhok wb fSpo ekHHHHHH
wEok f;zx p/Nk fdnkb dk; ek,g'sk wkJhdk; ekHHHHHH
;{os f;zx p/Nk e/tb ek g'sk nkv{ ek fpibT[sHHHHH
d/tk f;zx p/Nk s/rk ek g'sk ;[y/ ek T[dkBKHHHHH
;kb ;soK ;? ;stzik efse goftPN/ ;sthA wzrbtko
e/ fdB fBow'jrV dh izr ftu ;kw/ wkE/ i{M eo wo/.46
GN tjh w[skfpe fJ; d{ih izr ftu fjws f;zx nkfd fiBQK f;yK B/ t?oh db Bkb bV e/ PjkdsK gkJhnK
T[BK ;pzXh GN tjh d/ fJj nyo jBL^
fjws f;zx p/Nk ihs f;zx ek g'sk okwK ek T[dk BK w/jo f;zx p/Nk X{w/ ek fpibT[s,;kb ;soK ;?
;stzik efse goftPN/ pkoK fdB n?stko fBow'jrVQ e/ wbjkB ;kw/ wkE/ i{M eo wo/.47
fBow'j rV dh shih izr 13 efse ;'wtko d/ fdBHHHHj'Jh ;h fi;dk gsk ;kB{z j/m fbyhnK fbysK s'A brdk j?L^
(T)
ihs f;zx B/sk f;zx p/N/ okw/ e/ g's/ ;[y/ e/,T[dkB/ pz; T{d/ ekHHHH;kb ;soK ;? ;fstzik efse
goftPN/ s/oK fdB ;'wtko fBow'jrV e/ wbjkB gorBK efjb{o oD w/ ;kw/ wkE/ i{M eo wo/.48
(n)
e/;o f;zx p/Nk Sphb f;zx ek g'sk uzdB okfJ ek!, [*fJj uzdB okfJ GzrkDh izr ftu Pkwb ;h]
Bkw ;T[s G[NkDKHHHw'eb f;zx p/Nk dohnk ek g'sk w{b/ ekHHHH;kb ;soK ;? ;fstzik efse goftPN/
uT[dj wzrbtko e/ fdB fBow'jrVQ e/ wbjkB ;fsb[i e/ feBko/ x'o i[X j{nk oB i{Ms/ ;{foU
r?b ;kw/ wkE/ i{M eo wo/.49
fJ;h ;kb 1757 fpH19 efse (1700 JhH) n?stko d/ fdB ebw'N fgzv d/ r[ioK ykb;/ dh w[m G/V
j'Jh.fJ; izr ftu GkJh ihtB f;zx B/ Pjkds gkJh.GN tjh ftu fJzi fbfynk fwbdk j?L^
ihtB f;zx p/Nk go/w/ ek g's/ w{b/ ek ibjkBkHHHHHH;kb ;soK ;? ;stzik efse gqftPN? T[Bh;
n?stko e/ fdB ebw'N e/ wbjkB gorBk fp;kbh ;kw/ wkE/ jB w/ i{M eo ;[nk; dhJ/.50
;?d p/r s/ nbc yK Bkb ykb;/ dh w[m G/V p;h tkb/ gmkD gk;'A
pqkjwD dh n"os tkg; fdbkT[Dh
;zws 1759 fpH 8 wkx (6 iBtoh 1703 JhH) p[Xtko br/ ;{oi rqfjD ;w/A ;fsr[o{ ih e[oeP/so
ik ftoki/.frH r[ofds f;zx n?wHn?b ;h dh y'i nB[;ko d/;k f;zx d/ Gok joh f;zx nkfd B/ fJ;
br/ rqfjD ;w/A nkgD/ iiwkB pfusq f;zx gk;'A fwbe/ dkB bhnk ns/ tkg;h s/ 16 wkx (14
iBtoh) thotko B{z uwe"o Bro d/ gk; okik niw/o uzd dh Pfj s/ ;?d p/r s/ nbc yK d' w[rb
;odkoK B/ ;fsr[oK B[z x/o e/ geVBk ukfjnk.T[; t/b/ ;fsr[oK d/ jwoekp GkJh T[d/ f;zx nkfd
e/tb 60 e[ f;zx ;B.UXo'A ;w/ f;o nBzdg[o'A f;zxK d/ gj[zu ikD Bkb niw/o uzd dh ukb
fB;cb rJh.51fJ;h ;kb fJe d/teh dk; Bkw dk pqkjwD nBzdg[o r[o dopko ftu nke/
cfonkdh j'fJnk fe,w?A w[ebktk b? e/ pXh (j[fPnkog[o) d/ Bidhe dh id bzfxnk sK UE'A d/
gmkB ipo izr ykB B/ w/oh fJ;soh y'j bJh.52r[o{ ih B/ ;kfjp nihs f;zx!B{z ;w/s B{z ;w/s
pqkjwD dh fJ;sqh d/ J/E/ fbnke/ g/; eo'.[*fJBQK dh Ta[wo fJ; t/b/ 16 e[ ;kbK dh ;h]
;kfjp nihs f;zx B/ u/sq tdh J/ew (1703 JhH) B{z p;h gj[zu gmkD s/ pqkjwD fJ;sqh d'jK B{z ;qh nBzdg[o
fbnke/ r[o{ ih d/ g/P ehsk.;fsr[oK pqjwD fJ;sqh d/teh dk; d/ jtkb/ ehsh s/ ipo izr ykB B[z T[jdh
ehsh dk cb G[rskfJnk.
8
nBzdg[o dh nkyoh bVkJh s/ gjkVh okfinK tb'A nBzdg[o B{z x/ok gkT[Dk
GN tjhnK d/ w[skfpe fJe jwbk niw/o uzd tb'A 1760 fpH wxo ;[dh gzuwh n?stko (1703 JhH) B{z
j'fJnk,fi; ftu j/w f;zx g[so byh Pkj s/ ekoB f;zx p/Nk B/sk f;zx nkfd f;zxK B/ PjhdhnK gkJhnK.53
niw/o uzd nkfd Jhoykb{ s/ ;"V BiohJ/ okfinK B/ ;fsr[oK d/ tX oj/ goskg B{z nkgD/ bJh ysok
goshs ehsk.fJBQK fdbh s/ bkj"o d/ jkewK gk; u[rbhnK bke/ eJh tko jwb/ ehs/ s/ eotkJ/.fJBQK
jwfbnK ;w/A niw/o uzd B{z jw/PK w{zj dh ykDh gJh.fJ;h ;kb d/ nyho p[ojkBg[oh [;hH ghH dk ofjD
tkbk] GkJh i/mk f;zx ;w/s gqtko ;fsr[oK d/ doPB eoD ;qh nBzdg[o nkfJnk.fJ;B/ nkgDh g[soh phph
skok pkJh dh ;kdh! 1761 fpHwkx ;[dh J/ew (1704 JhH) B{z ;fsr[oK d/ j[ew Bkb nihs f;zx ih Bkb eo
fdsh.fi; dk gsk ;kB{z fJzi brdk j?L[*fJ;dh e[y'A ;kfjp joh f;zx B/ iBw fbnk]
(T)
r[o{ r'fpzd f;zx ih wjb d;t/A e/ p//N/ nihs f;zx ek ftnkj i/mk f;zx pk;h p[ojkBg[o eh p/Nh
skok pkJh ;/ j'nk!.;kb ;soK ;? fJekjm wkx ;[dh J/ew e' nBzdg[o e/ wbjkB.54 [*fJ; eh
;wkX fJ;d/ g[so joh f;zx dh ;wkX d/ gk; j?.]
fJ;h ;kb 1761 fpH20^21 u/sq (1705 JhH) B{z okik niw/o uzd B/ nBzdg[o s/ fJe pj[s tvk jwbk
ehsk.55fJ; tv/ jwb/ ftu GkH y/w f;zx p/Nk ;[zdo f;zx!.[!SkJ/ dh pz; ftu'A ST[s w{zjh d/ gztko] s/ d't/A
Gok pho f;zx nwo f;zx p/N/ T{d/ Pjhd d/ nkfd f;zxK B/ PjkdsK gkJhnK.56okik niw/o uzd y[zp mgke/
;D/ ;kEh okfinK d/ fdbh,bkj"o s/ f;ozd ike/ cfonkdh j'fJnk.fJ; soQK fdbh bkj"o s/ ;ofjzd dhnK
c"iK izw{ d/ c"idko ;w/s ;kfonK,gjkVh okfinK dh wdd s/ gj[zu nBzdg[o s/ fco ipod;s jwbk
ehsk.fJj izr eJh fdB j[zdk fojk nkyo s[oe jkewK d/ wPto/ Bkb nBzdg[o B{z x/o/ ftu oy e/ pkjo'A
o;d nkfd d/ pzd eoB dk c?;bk ehsk frnk.GN tjh d/ w[skfpe 1762 fpH i/m gqftPN/ 5 (1705 JhH) B{z
nBzd g[o B{z x/o/ ftu okikUA s/ s[oe c"i B/ x/o/ ftu b? fbnk.
febk nBzdrVQ fsnkrDk s/ uwe"o dk :[X
fJj ikBDk io{oh j?,fe fgSkVh oye iE/ dk iE/dko ;kfjp nihs f;zx ;h.fBow'jrV gj[uB se d't/A iE/
fJem/ j' rJ/ ;B.GkJh T[d/ f;zx 40 f;zxK ftu'A ;h s/ pkeh 50 f;zx i/V/ T[d/ f;zx eh iE/dkoh j/m bV/ s/
PjhdhnK gkJhnK,fJj d{;o/ iE/ d/ f;zx ;B.GkJh T[d/ f;zx B/ ;B/ ;kEh f;zxK d/ fJe gfjo fBow'jrV s'A 1
whb MyhnK fgzv dh i{j ftu Pkjh fNph s/ x'o i[X ehsk fi; dk gsk ;kB{z j/m fbyh ;{uBk s'A brdk j?L^
(T) T[d/ f;zx p/Nk wBh f;zx ek57 g'sk
wkJhek; ek,gVg'sk pb{ ek HHHHH
;kb ;soK ;? pk;m g'j ;[dh d{i
p[Xtko e/ fdB Pkjh fNph e/ wbjkB
gorBk ehosg[o r[o{ ek j[ew gkfJ
guk; f;y'A e' r?b b? okik niw/o uzd
eh c"i ;kE fJe gfjo xo' eoe/ ;B/A
;kEhnK xB/ gopshnK e' wko e/ wok.58
r[o{ ih d/ e'Nb/ ub/ nkT[D/ s'A T[gozs nrb/ fdB 8 g'j (7 fd;zpo) B{z fe;/ dh w[ypoh s/ o'gV dh uT[Aeh
d/ fJzukoi B/A fBjzr ykB d/ xo dh sbk;h bJh e'Jh f;y BK fwfbnk.fi; e'mVh ftu GkJh pfusq f;zx ih
iywhA dh jkbs ftu wzih s/ b/N/ j'J/ ;B.ns/ fBjzr ykB dh S'Nh bVeh T[woh!i/Vh eztkoh ;h.fJ;h e'mVh
ftu p?mh j'Jh ;h.jkew uT[Aeh d/ g[SD fe fJj e"D jB.nr'A T[so fwfbnk w/oh Xh s/ itkJh,sbk;h BK
j'Jh.GN tjh d/ fJj nyo jBL[*phph i?Bk s'A tvh]
pfusq f;zx p/Nk wBh f;zx ek 59 g'sk wkJh dk; ek gVg'sk pb{ ekHHHHgzto pz; phAM/ ek pzMoT[s
ibjkBKHHHHHr[o{ ek j[ew gkJ/ ;kb ;soK ;? pk;m g'j ;[dh d{i wbeg[o e/ wbjkB gorBK o'gV
i[X w/A xkfJb j' e/ e'Nb/ gmkB e/ xo ojk.g'j ;[dh uT[E J/e xoh oks ojh ;[nk; g{o/
j'J/.gmkB eh gs r[o{ oyh fJ; eh p/Nh ek ;s ojk.60
fJ; soQK ;zws 1764 fpH19 efse ;[dh SN (20 nes{po 1707 JhH) ;'wtko B{z r[o{ ih s/ gkfbe
;kfjpikdk ;fsr[oK B{z nk fwfbnk.r[o{ ih s/ pkdPkj pjkdoPkj 1765 fpH 5 t?;ky (2 nfgqb 1708 JhH)
P[eotko B{z fus"V rV ik ftoki/.61nrb/ fdB 6 t?;ky (3 n?fgqb) PfBuotko B{z ;kfjp i'okto f;zx
gkfbe wkB f;zx nkfd 20 ;kEhnK ;w/s Pjhdh gkJh.62 GN tjh d/ fJj nyo jBL
wkB f;zx p/Nk wkJhdk; ek g'sk pb{ ek gVg'sk w{b/ ek uzdo pz;h Gkodtkih r'sok gztko pz;
phAM/,pzMoT[s,odT[s ibjkBK pbT[s,;kb ;soK ;? g?A;m fwsh p?;ky gofpPN? SN rzFGho Bdh e/
feBko/ rVQfus"V w?A s[oe'A r/b ;kw? wkE? i{M eo wok.r?b'A i'okto f;zx p/Nk BE{ ek pk;h p;h gmkDk
pkYh ;[ssok.T[Bh; ;kEh j'o wo/ rzGho Bdh e/ feBko/ dkr dhnk.63
fJ; soQK i'okto f;zx gkfbe 7 fd;zpo 1705 JhH B{z uwe"o dh izr ftu'A iywh j'e/ fizdk pu e/ fBeb
rfJnk,s/ nyho 3 nfgqb 1708 JhH B{z fus"VrFVQ (oki;EkB) ftu ike/ Pjhd j' rfJnk.[fJ;d/ d' tv/
Gok j'o ;B,tvk y[Phnk s/ S'Nk tho f;zx y[PhJ/ dh pz; d/ fyiok pkdhJ/ (fibk o'gV)wjzs jB s/ tho
f;zx dh T[bkd p;h gmkDk tkb/ b'N/ r's d/ okwrVhJ/]
r[o{ ih gk; uwe"o 7 fd;zpo ;[eotko dh oks B{z 40 w[efsnK ftu'A e/tb gzi f;zx ofj rJ/ ;B.r[o{ ehnK
;kyhnK s/ wfjwK gqekP pkpk ;o{g dk; d/ eEB nB[;ko GkHBph ykB s/ rBh ykB!d't/A Bhbh podh b? e/ uwe"o
dh rVQh ftu Xh s/ s/ fJ; dk GkJh fgS'A nkfJnk i?;k. [*fJj d't/A o[jhb/ gmkD c?o'tkb (fibk nzfwqs;o) d/
ofjD tkb/ ;B.fJBQK dh ojkfJP wkShtkV/ dh ;h.fJj d't/A okik niw/o uzd d/ ;d/ s/ efjb{o nkJ/ ;B.]
;fsr[oK dk wkShtkV/ s'A ubDk s/ w[es;o dh izr
;fsr[o{ ih uwe"o s' dfJnk f;zx nkfd 7 ;kEhnK ;w/s GkJh gzikp/ d/ tv/ GkJh r[bkp/ w;zd d/ g[so
ihtB f;zx d/ uT[pko/ ftu 8,9 s/ 10 fd;zpo dh oks ofj e/ 12 g'j ;[dh ;s/A (11 fd;zpo) fdB wzrbtko
B{z ;[Gk wkShtkV/ s' ub e/ Bro d[okj/ dh ;oK ftZu fJe oks oj/64,i?;k fe L
fgzv fydokD/ (w[es;o) dh izr dk gsk d/D tkbk ;G s'A gfjbk ;wekbh fbykoh GN d/;k f;zx! j?.fi;B/
df;nk fe fJj izr 1762 fpH gqftPN/ 30 (29 fd;zpo 1705 JhH) B{z j'Jh ;h.fJ; B/ Pjhd j'D tkfbnK dh
frDsh 40 d;h j?.fJBK 40 PjhdK ftu'A okfJ wjK f;zx s/ ;hsb f;zx fszBk d/ Bkw d;/ jB.pkeh 37
PjhdK s/ 41thA wksk Gkr e"o dk Bkw d;D tb'A u[g j?.[*fJj ;qh d;w/; dk ji{oh f;y s/ fJ;dh Pjhdh 6
GN f;yK ;w/s 1768 fpH 9 efse (1711 JhH) B{z fgzv nb'tkb gqrBk bkj"o ftu j'Jh.]
;fsr[oK dk pjkdo Pkj Bkb dyD B{z ikDk
;fsr[o{ ih fJswkdg[o s'A ube/ 12 wkx (10 iBtoh 1708 JhH) ;fBuotko B{z nzp/o Broh dh Xosh Bz{
Gkr bkJ/ 22 wkx (20 iBtoh) Bz{ niw/o ik gj[zu/.1 s'A 3 crD (29 wkou) se g[Peo shoE g[o ik
ftoki e/ r'fpzd xkN,tkbh G{whA uoB etbK dh S[j Bkb gktB ehsh!.;fsr[o{ ih Pkjh bPeo Bkb ik oj/
;B.14 u/sq (12 wkou) P[eotkfo B{z w[fV niw/o Bro nk rJ/.;zws 1765 fpH5 t?;ky (2 n?fgqb1708
JhH) ;[eotko B{z ;fsr[o{ ih s/ pkdPkj pjkdo Pkj fus"VrV ik ftoki/.65nrb/ fdB 3 n?fgqb B{z ;fsr[oK
d/ gkfbe ;kfjpikd/ ;kfjp i'okto f;zx ih wkB f;zx nkfd 20 f;yK ;w/s fus"VrVQ dk febk d/yD rJ/
s[oeK Bkb bVe/ PjhdhnK gk rJ/.66GN tjh ftu fJzi fbfynk j?L[*:kd ftu J/E/ r[od[nkok j?]
10
wkB f;zx p/Nk wkJhdk; ek g'sk pb{ ek gVg'sk w{b/ ekHHHHHH;kb ;soK ;? g?A;m fwsh p?;ky gqftPN?
SN rzGho Bdh e/ feBko/ rY fus"V w? s[oe'A r?b ;kw/ wkE/ i{M eo wok.r?b' i'okto f;zx p/Nk BE{
ek pk;h,p;h gmkDk pkYh ;[swok.T[Bh; ;kEh j'o wo/.rzGho Bdh e/ feBko/ dkr dhnk.67
19 i/m (17 wJh) ;'wtko B{z p[ojkBg[o ftu GkH Xow f;zx Bo ;T[s,ekBQk w[Skb GkH phek G{ehnk nkfd
f;y Bro p'ok y/Vk! yKvtk,y{zNhnK,phbT[X,Skbgk,f;zX{ ykb,wksk g[o,s/ v'Jh c'Vhnk nkfd BroK dh ;zrs
b? e/ r[o{ ji{oh ftu nk jkio j'J/.68[*fJj Bro j[D se e/;kXkoh j?]
wkX'dk; dk f;zx ;ie/ gzikp B{z nkT[Dk
fJ;h ;kb efse ;[dh J/ew n?stkfo d/ fdB GN e/;' f;zx d/ g[sq eopN f;zx B/ pkD rzrk (r[dktoh) d/ feBko/
nkgD/ iiwkB Grtzs f;zx (Gkr{ f;zx) dh gzukfJs ftu fJe d'jk fejkL^
f;wo{ gqEw/ ;kodk wksk d/th ;fsr[o ;u/ frnkB pskfJnk
pbT[s ibjkB'A ;ks' G[ik s[wkoh!;ks'A ek i; uj[z e[zNh SkfJnk.[*Gkt ;s/ Gok]
j[ew GfJnk ;u/ ;kfjp ek,Grtzs BkfJe e' r[o{ pXkfJnk.
nip eh G[zr shB pBB/,yhAu ;Kr sT[ w{zv GwkfJnk.
ekbw yK B/ bkJh poSh gKu jikoh ek wB;p sT[ gkfJnk.
p'bk ishnk w/A T[ib j{nk,pz; ib/ ek Bkw pYkfJnk.
eowK pkJh i; sT[ek rkT{A ;ks ;g{s pho'A eh wkfJnk!.[*wksk]
pki f;zx eT[o f;zx sT[ p/N/ rkT[A wB;p fiBek ;h d{D ;pkfJnk.
i; rkT{A sT[ w{b/ pb{ Bmhnk ek,fij eh pz;! r[o j[ew [*pfusq f;zx nkfd]
pikfJnk dkB dhnk GN'A e' T[ib Ekb w[jo?A ek Grtzs f;zx Go fbnkfJnk.1
;kb ;soK ;? g?A;m nkjk Bop[N d'jk i'V ;[BkfJnk.
pkD rzrk dh xkNh s/ yV pho ibjkB'A ek iZ; rkfJnk.269
GN tjh w[skfpe GN e/P' dk g[sq GN Bop[d ;'bkg[o nkgD/A iiwkB Gkr{ (Grtzs f;zx) d/ Bkb
;h.T[;B/ T[; t/b/ dh y[Ph ftZu fJe d'jk fenk.
pbT[s![*pb{ s'A w{zjh ubh] gztko![*gztko okig{s]pKe/ y?og[o e/![*gS'eV y?og[o fibk w[icorV dk]
ibjkB'A*[*ib/ s'A w{zjh ibjkBK pDh];ks' G[ik s[wkoh sT[ ;? eT[B no?.Gkr{, e[ohnk, pki{,;[yhnk oB{z
PkwK,;zrsh*[*;zrs f;zx pzr/;oh i' uwe'o Pjhd j'fJnk]x[o/ dwkw/ d{jo/,w'o/ j' j' bo?.pb{ okT[ e/ wb{eh
iBwh![*wBh f;zx Pjhd dh G{nk],ir w/ T[ib j'Jh dkB d/j w{zv GN'A ek Go/.Gkr{ s/o/ jkE ;o e'b
pKXh,w[y phVk ykfJnk s/oh pzr/;o jbe go?.gKu jikoh ek wB;p sT[ gke/,o'PB ehnk GkVk pb{ ek[Gkt
w{jh pb dh pb iK pbT[s] s/ok Bkw uT[ e[zNh w[y oj?.pb{![* fJ; dh Pjhdh,1691 fpH17 t?;ky (1634
JhH) B{z nzfwqs;o S/t/A r[o{ dh izr ;w/ j'Jh.] Bmhnk*[*fJj 1692 fpH31 t?;ky (1635 JhH) wzrbtko B{z
eoskog[o fibk ibzXo dh izr ftu ;ys iywh j'fJnk ;h.] ;w ehnk sT[ ;kbk ekwb ykB! [*wksk] e/
bkJh poSh s/oh ;Kr Mowb ej?.yKv{ ;/ fprVh Bopdk xkNh ykBd/;![*fJj d/; wfXnk gqd/; nkfd ;{p'A
w/A fwb rfJnk j?] XV ekfJnk,S'ok Bjh dkBk,;'bkg[o e/ yKv{ ;Gh wo?.i; i'V e/;' GN GfBnk.;sok ;?
guktB ;'bk g[o e/ wbjkB s/ok Bkw fsob'eh ;p T[uo?.70
;qh r[o{ rzqE ;kfjp B{z r[fonkJh s/ ;fsr[oK dk i'sh i'fs ;wkT[Dk
GN tjh sbT[vk d/ w[skfpe r[o{ ih B/ nkgDk nzsw ;wK BIdhe ikB e/ 1765 fpH 3 efse ;[dh d{i
;'wtko B{z pzdk f;zx d/ gzikp ikD s'A fJe fdB gfjb'A ;dht ekb bJh ;qh r[o{ rqzE ;kfjp B{z r[fonkJh d/e/
gzE B{z fJ; dh skfpnk eo fdsk.
11
;zpzfXs xNBktbh
T[es fbys d/ ;ko ti' ;kv/ ;kjwD/ j/m fbyh ikDekoh gqkgs j[zdh j?.
1. ;zws 1730 fpH (1673 JhH) B{z ft;kyh tkb/ fdB r[o{ s/r pjkdo ih dk ue BkBeh nkT[Dk s/ ;qh
r'fpzd dk; ih dh ;qh ihs' ih Bkb wzrDh .
2. ;zws 1730 fpH 15 i/m (1673 JhH) B{z r[o{ s/r pjkdo ih d[nkok Bro bkj"o dh ;EkgBk ns/
;kfjpikdk r'fpzd dk; dk ftnkj.
3. ;zws 1732 fpH 11 ;ktD (1675 JhH) B{z r[o{ s/r pjkdo ih nkgD/ ;pd w[okd Pkj gk; wbeg[o
ozxVK gqrBk o'gV ftu mfjo/.
4. ;zws 1732 fpH 12 ;ktD B{z r[o{ ih GkH fdnkb dk;, ;shdk;, wshdk; fszB f;yK ;w/s frqcsko
j'J/.
5. ;zws 1732 fpH wxo ;[dh SN (12 Btzpo 1675 JhH) B{z byh Pkj B/ uKdBh u"Ae fdZbh s'A XV T[mk
e/ nkgD/ xo o;he/ fgzv (oekp rzi) fbnk e/ ;z;eko ehsk.
6. ;zws 1732 fpH 13 Btzpo (1675 JhH) B{z ;t/o/ GkH BkB', GkH i?s/ ns/ GkH T[d/ B/ ;fsr[oK dk ;h;
fdZbh s'A b? e/ wxo ;[dh 15 Btzpo B{z ehosg[o gj[zukfJnk.
7. ;zws 1732 fpH 16 Btzpo B{z r[o{ ih dk ;h; wky'tkb (;qh nBzdg[o) ftu dkr fdsk frnk.
8. ;zws 1733 fpH n;{ tdh d[nkd;h (1676 JhH) B{z pkpk Xhowb ih fdbh ;oeko d/ p[bkt/ s/ pekb/
s'A fdbh B{z rJ/.
9. ;zws 1734 fpH wzr;o (wxo) ;[dh d{i ;[eotko (1677) B{z fJe ;kb d' wjhB/ gzi fdB pkd pzdh
ykB/ ftu xBk d[y ;fjD eoB s'A pknd pkpk Xhowb ih gXko rJ/.
10. ;zws 1735 fpH i/m ;[dh gzuwh (1678 JhH) B{z ;qh d;w/; ih wksk ihs' ih dk w[ebktk b? e/ nkJ/.
11. ;zws 1735 fpH GkdT[ ;[dh J/ew p[Xtko (1678 JhH) d/ fdB pkpk Xhowb d/ tv/ g[so pkpk okw
okfJ ih fdbh fty/ gob'e f;Xko rJ/.
12. ;zws 1737 fpH30 i/m ;[dh 11 ;[eotko (28 wJh 1680 JhH) B{z byh Pkj oekp rzi fty/ fJ;
d[BhnK s'A ub tf;nk.
13. ;zws 1743 fpH29 wkx (1686 JhH) B{z ;kfjpikdk nihs f;zx dk iBw wksk ;[zdoh ih d/ T[do EhA
gkT[ANk ;kfjp ftu j'fJnk.
14. ;zws 1744 fpH Gkdo' ;[dh,1 n;{ (4 ;szpo 1687 JhH) B{z ;kfjp okwokfJ ih Bro (y[otXh)
d/jokd{B fty/ r[og[oh gXko rJ/.
15. ;zws 1745 fpH 24 Gkdo'A (24 nr;s 1688 JhH) B{z pkpk okwokfJ dh gfjbh po;h wBkJh.
16. ;zws 1745 fpH 18 n;{ ;[dh uT[E (18 ;szpo 1688 JhH)wzrbtko B{z GzrkDh dk izr j'fJnk,fi;
ftu uko f;yK (GkH T[dk,r[o{ ih dh G{nk d/ p/N/ ;zr' Pkj, ihs wb ns/ jmh jzd) B/ Pjhdh gkJh.
17. ;zws 1745 fpH (1688 JhH) wxo ;[dh J/ew B{z GkH wBh f;zx nkfd f;yK ;w/s r[o{ ih okDh uzgk
d/ ;d/ s/ fpbk;g[o rJ/ ns/ ;fsr[oK B{z skokg[o s/ nrwg[o/ dh iwhB G/AN ehsh.
18. ;zws 1747 fpH u/sq tdh d;thA ;fBuotko (1690 JhH) B{z nBzdg[o ;kfjp fty/ ;kfjpikdk i[Mko
f;zx ih dk iBw wksk ihs' ih dh T[do EhA nBzdg[o ;kfjp ftu j'fJnk.
19. ;zws 1747 fpH 22 u/so ;[eotko (20 wkou 1691 JhH) B{z okik Ghw uzd d/ ;d/ s/ r[o{ ;kfjp
Bd"D dh izr ftu Pkwb j'J/,fi; ftu ;'jB uzd s/ w{b uzd nkfd f;y Pjhd j'J/.
20. ;zws 1750 fpH u/so tdh J/ew (2 wkou 1693 JhH)B{z fusq, pfusq ns/ T[d/ f;zx d/ ftnkj ;w/A
d/; f;zx tb'A Bd"D s/ GzrkDh dh izr ftu ehsh pjkdoh ;zpzXh d'j/ rkJ/ rJ/.
12
21. ;zws1752 fpH t?;kyh d/ fdB (1695 JhH) B{z r[o{ ih B/ gzi ;h; G/N wzr/, s/ gzi fgnko/ u[D/ ns/
yzv/ dk nzfwqs fsnko eoe/ gziK B{z SekfJnk.
22. ;zws 1752 fpH 23 crD (20 cotoh 1696 JhH) B{z r[[o{ ih dh wdd Bkb r[b/o d/ w?dkB ftu oki
f;zx r'gkb f;zx dh izr j[;?B ykB Bkb j'Jh.
23. ;zws 1752 fpH 21 u/sq (wkou 1696) B{z GbkD d/ fJbke/ ftu i[Mko f;zx jKv/ s/ oki f;zx gzw/
Bkb izr j'Jh,fi; ftu Bo?D uzd s/ i[Mko f;zx wko/ rJ/.
24. ;zws 1753 fpH 13 ;ktD (13 i[bkJh 1696 JhH);'wtko B{z n"ozri/p dk fNek pkdPkj w[jzwd
w[nIw (pjkdo Pkj) B{z brkfJnk s/ nkr:k gk e/ nkro/ s'A gzikp tb ufVnk.
25. ;zws 1753 fpHwxo ;[dh 3 (1696 JhH)B{z nBzdg[o ftu wksk ihs' ih d/ T[do EhA ;kfjp i'okto
f;zx ih dk iBw j'fJnk.
26. ;zws 1754 wkx^crD (iBtoh^cotoh 1697 JhH) B{z pjkdo Pkj B/ uko njdhJ/ nBzdog[o s/
r[nKYh oitkfVnK T[s/ ukV G/i/.
27. ;zws 1757 fpH 29 GkdT[ (1700 JhH) thotko d/ fdB ;kfjp nihs f;zx dh ewkB j/m okik
niw/o uzd Bkb skokrVQ dh izr j'Jh,fi; ftu JhPo f;zzx nkfd f;yK B/ PjhdhnK gkJhnK.
28. ;zws 1757 fpH 30 GkdT[ (1700 JhH) ;[eotko d/ fdB skokrVQ dh izr d/ d{i/ fdB GrtkB f;zx,
itkjo f;zx ns/ Bzd f;zx nkfd Pjhd j'J/.
29. ;zws 1757 fpH 31 Gkdo' ;fBuotko(nr;s 1700 JhH)B{z nrwrVQ dh izr ftu pkx f;zx,
xopkok f;zx,GkJh d{Bh uzd nkfd Pjhd j'J/.
30. ;zws 1757 fpH 1 n;{ (1 ;szpo 1700 JhH)B{z b'jrVQ dh izr ftu nkbw f;zx,;[yk f;zx,y[Pkb
f;zx nkfd B/ PjhdhnK gkJhnK.
31. ;zws 1757 fpH efse goftPN/ 7(1700 JhH)wzrbtko B{z fBow'jrVQ dh izr j'Jh,fi; ftu GkH
fjzws f;zx ns/ GkJh T[dk f;zx Pjhd j'J/.
32. ;zws 1757 fpH efse goftPN/ 13 B{z fBow'jrVQ dh shih izr ftu ihs f;zx,B/sk f;zx Pjhd
j'J/,nrb/ fdB 14 goftPN/ fdB wzrbtko B{z e/;o f;zx ns/ w'eb f;zx Pjhd j'J/.
33. ;zws 1757 fpH 19 efse (1700 JhH) r[o{ ih fPeko y/vD rJ/ sK n?stko B{z ebw'N fgzv d/ r[ioK
Bkb ykb;/ dh w[m G/V ftu ihtB f;zx Pjhd j'J/.
34. ;zws 1759 fpH 8 wkx (6 iBtoh 1703 JhH)p[Xtko B{z ;{oi rqfjD ;w/A r[o{ ih e[oeP/so ik
fpoki/ ns/ tkg;h s/ 16 wkx (14 iBtoh) thotko B{z uwe"o Bro d/ gk; ;?d p/r s/ nbc yK B/
;fsr[o{ B{z x/o e/ geVBk ukfjnk go Bkekw oj/.
35. ;zws1760 fpH u/sq tdh J/ew (1703 JhH) B{z ;kfjpikdk nihs f;zx B/ p;h gj[zu e/ pqkjwD
fJ;sqh d/teh dk; pqkjwD d/ jtkb/ ehsh.
36. ;zws 1760 fpH wxo ;[dh gzuwh n?stko (1703 JhH) B{z niw/o uzd tb'A fJe jwb/ ftu j/w f;zx
ns/ ekoB f;zx nkfd f;zxK B/ PjhdhnK gkJhnK.
37. ;zws 1761 fpH wkx ;[dh J/ew (1704 JhH) B{z ;fsr[oK d/ j[ew Bkb GkJh i/mk f;zx B/ nkgDh
g[soh phph skok pkJh dh Pkdh ;kfjpikdk nihs f;zx ih Bkb eo fdsh .
38. ;zws 1761 fpH 20^21 u/sq (1705 JhH) B{z okik niw/o uzd B/ nBzdg[o s/ fJe pj[s tvk jwbk ehsk fi;
ftu GkHy/w f;zx s/ d't/A Gok pho f;zx,nwo f;zx p/N/ T{d/ Pjhd d/ nkfd f;zxK B/ PjkdsK gkJhnK.
39. ;zws 1762 fpH i/m (1705 JhH) B{z r[o{ ih B{z okfinK s/ s[oe c"i B/ nBzdg[o d/ x/o/ ftu
b? fbnk.
13
40. ;zws 1762 fpH g'j ;[dh d{i p[Xtko e/ fdB GkJh T[d/ f;zx p/Nk wBh f;zx dk 50 f;zxK Bkb
niw/o uzd dh c"i Bkb bVd/ Pjhd j'J/.
41. ;zws 1762 fpHg'j ;[dh 8,9,10 (7,8,9 fd;zpo 1705 JhH)B{z GkJh r[bkp/ w;zd d/ uT[pko/
ftu ofj e/ 12Hg'j ;[dh (11 fd;zpo) fdB wzrbtko wkShtkV/ s'A ub e/ Bro d[okj/ dh
;oK ftu fJe oks oj/.
42. ;zws 1762 fpHgqftPN/ 30 (29 fd;zpo 1705 JhH) B{z d/;k f;zx GN nB[;ko w[es;o (fydokD/) dh
izr j'Jh, fi; ftu 40 f;zx Pjhd j'J/.
43. ;zws 1763 fpH i/m ;[dh u"E (1706 JhH) B{z d/;k f;zx GN B/ GkJh wBh f;zx ih d/ g'so/ Gkr{ f;zx
dh tXkJh d/ w"e/ d'j/ ftu T[d/ f;zx ns/ pfusq f;zx dh pjkdoh dk fieo ehsk.
44. ;zws 1764 fpH 19 efse ;[dh SN (20 nes{po 1707 JhH) ;'wtko B{z r[o{ ih d/ gkfbe
;kfjpikdk ;fsr[oK B{z nk fwfbnk.
45. ;zws 1765 fpH12 wkx (10 iBtoh 1708 JhH) ;fBuotko B{z r[o{ ih B/ nzp/o Broh gj[zu/,22 wkx
(20 iBtoh) B{z niw/o ik gj[zu/,1 s'A 3 crD (29 wkou) se g[Peo shoEg[o ik ftoki e/ r'fpzd
xkN tkbh Xosh T[go gj[zu rJ/,14 u/so 12 wkou B{z fco niw/o nk rJ/.
46. ;zws 1765 fpH 5 ft;ky (2 ngq?b 1708 JhH)P[eotko B{z r[o{ ih s/ pjkdoPkj fus"VrVQ (oki;EkB)ik
ftoki/,nrb/ fdB 6 ft;ky (3 ng?qb) ;fBuotko B{z gkfbe ;fjpikdk i'okto f;zx nkfd 20 ;kEhnK ;w/s
fus"FVrVQ fty/ Pjhdh gkJh,i' fe (7 fd;zpo 1705 JhH) B{z uwe"o dh izr ftu'A iywh u' e/ fizdk pu e/
fBeb frnk ;h.
47. ;zws 1765 fpH3 (1708 JhH) efse ;[dh d{i ;'wtko B{z ;qh r[o{ rzqE ;kfjp B{z r[fonkJh d/ e/ ;dht
ekb bJh gzE dh skfpnk eo fdsk,d{i/ fdB efse ;[dh 4 B{z pkpk pzdk f;zzx gzikp otkBk j'J/.
;ko
fJ; gqeko T[go'es ouBk s'A ;kB{z ;kv/ fJfsjk; ekb dhnK pj[s ;kohnK wjstg{oB skohyK dk gsk
brdk j?.fit/A fe L
1. jEb/ gou/ w[skpe ;zws 1730 fpH 15 (1673 JhH) B{z ;qh r[o{ s/r pjkdo ih d[nkok ;kfjp r'pzd
dk; ih dk ftnkj wksk ihs' ih Bkb j'Dk df;nk j?. frnkBh roik f;zx dh fJfsjk;e y'i ftu
;zws sK fJj' j?,go Jh;th 1672 do;kJh rJh j?.71
2. GkJh oDXho f;zx ih B/ r[o{ ih dk wksk ihs' Bkb ftnkj ;zws 1743 fpH 24 jkV dk (22 i{B
1686) n?stko B{z j'fJnk do;kfJnk frnk j?.72
3. GkJh oDXho f;zx ih B/ ;kfjpikdk nihs f;zx ih d/ iBw dh skohy ;zws 1743 fpH 29 wkx dh
EK 1742 fpH i/m 15 (13 wJh 1685) p[Xtko B{z j'Jh d;h j?.73
4. GkJh oDXho f;zx ih B/ ;kfjp i{Mko f;zx ih dk iBw wksk ihs' ih dh e[y'A ;zws 1753 fpH 29
wxo ;[dh 1 (29 Btzpo 1696 JhH) B{z j'fJnk.74
fJ;/ soQK ;kfjpikdk i[Mko f;zx d/ iBw dh skohy bJh jEb/ gou/ ftu ;zws 1747 fpH u/sq tdh
d;whA ;fBuotko (1690 JhH) doi ehsh rJh j?.fJfsjk;e y'i ftu ;zws sK T[jh j? go Jh;th 1691
do;kJh j?.75
5. oDXho f;zx ih d[nkok ;kfjpikdk i'okto f;zx ih dk iBw ;zws 1753 fpH wxo ;[dh 3
(1696 JhH) dh EK ;zws 1747 u/sq 21 wf;nk(19 wkou 1691 JhH)thotko B{z wksk ihs'
ih dh e[y'A j'fJnk df;nk j?.76
14
6. jEb/ gou/ ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih d[nkok ykb;k gzE dh ;kiBk fdt; dk ;zws 1752 fpH ft;kyh
tkb/ fdB (1695 JhH) df;nk frnk j?.
r'fpzd ;kro ftu fgnkok f;zx gdw B/ nzfwqs ;zuko d/ d' ;zws fds/ jB fJe ;zws 1752 df;nk
j? fe r[o{ ;kfjp B/ gfjbh tko yzv/ dh gkj[b fsnko eoe/ f;yK B{z SekJh. d{ik ;zws 1756 fpH
ft;kyh B{z ;h;^G/AN dk e"se tv/ g?wkB/ s/ j'fJnk s/ nzfwqs ;zuko j'fJnk fbfynk j?.77
fJfsjk;e y'i ftu th ;zws 1752 fpH ft;kyh (1695 JhH) jh do;kfJnk frnk j?.78
go ;jh s/ gqwkfDs skohy 1699 JhH dh ft;kyh dh jh j?.
7. fJfsjk;e y'i nB[;ko ;kfjp i'okto f;zx (gkfbe) dk r[o{ ih B{z fwbDk,nkro/ ftu ;zws 1764
fpH 19 ese ;'wtko (1707 JhH) B{z do;kfJnk j?.79
GkJh oDXho f;zx ih d[nkok r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ gkfbe ;kfjp i'okto f;zx ih dk r[o{ ;kfjp B{z nkro/
fwbD dk fposKs ;zws 1764 efse 19 (20 nes{po) ;'wtko B{z do;kfJnk frnk j?.80
fgnkok f;zx gdw fJ; fposKs B{z ;zws 1764 fpH 22^23 ;ktD dk j'fJnk do;kT[Ad/ jB.81
jEb/ gou/ ftu th gkfbe ;kfjp i'okto f;zx dk r[o{ ih B{z fwbDk ;zws 1764 fpH 19 efse ;[dh SN (20
nes{po 1707 JhH) dk jh do;kfJnk j?.
15
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
16