Robert Foster - Encyklopedia Śródziemia

Wstp
P o wydaniu Silmarillionu mamy szans w peni doceni ska

l i znaczenie dziejw Amanu i rdziemia, gwnych scen, na
ktrych rozgrywa si dram at Stworzenia Ea. Moemy teraz
szczegowo przeledzi drog wiata Am anu - od Dwch
Drzew na wzgrzu Ezellohar a po zwycisk moc flakonika
Galadrieli w cuchncym mroku Jaskini Sheloby. Groza, jak od
czuwa tam Sam Gamgee, jest atwiejsza do zrozumienia, gdy
wiemy o Bezwietle Ungolianty, a podanie Piercienia przez
Boromira mona postrzega jako lad Cienia Melkora, ktry po
da wiata, lecz stworzy jedynie Ciemno. Wielkie konflikty
midzy Wschodem i Zachodem - od Pierwszej Wojny i Bitwy Potg
po Bitw pod Fornostem i Wojn o Piercie - ujawniaj nie tylko
istot dobra i za oraz niezmierzone wspczucie Iluvatara, ale
te natur tych si, ktre interweniuj, by umoliwi zwycistwo
dobra. Ukazuj te, jak ludzie stopniowo uwalniali si spod wpy
wu zarwno Valarw, jak i demonw, by samodzielnie wykuwa
swj los, znany jedynie Iluvatarowi.
Podczas pisania tego poprawionego wydania Encyklopedii
rdziemia 1 zwrciem uwag na owe zalenoci, ktrych za
oenia stanowi zapewne istot zachwytu wzbudzanego przez
Krain Bani (Faerie), a ktre nadaj dzieu Profesora Tolkiena
jego wspania i gbok spjno. Dostrzegem take rnice mi
dzy koncepcj a realizacj tego cyklu mitw i opowieci, midzy
fantastyczn sceneri a jej ram2, midzy Wizj a Tekstem.
1 Pierwotnie wydane w Stanach Zjednoczonych Ameryki przez Mirage
Press w 1971 roku i Ballantine Books w 1974 roku.
2 J.R.R. Tolkien O baniach, przet. Joanna Kokot (w:) Opowieci z Niebez
piecznego Krlestwa, Wydawnictwo Amber, Warszawa 2010, s. 308.
WSTP
10
cile utkana sie opowieci3 jest nieskoczona i bez skazy, lecz

ksiki - i ywoty - niestety, takie nie s. W pierwszym wydaniu
Encyklopedii posugiwaem si wszystkimi dostpnymi informacja
mi, ktre pochodz od Profesora Tolkiena i zostay mi przekaza
ne - miaem wwczas nadziej, e zawierajce te szczegy teksty
uka si drukiem. Teraz jednak, wobec nadmiaru poprawionych
tekstw, kalendarzy, listw, ilustracji, wywiadw, anegdot, re
lacji z rozmw, ktre niekiedy zawieraj sprzeczne informacje,
doszedem do przekonania, e niezgodnoci, czasami wiado
mie zachowane przez Profesora Tolkiena, wystpuj tam, gdzie
szczegy Wizji nie byty dla jasne. Dziao si tak wwczas, gdy
zatrzymywa si on nad pojedynczym liciem Drzewa, niepewny
jego ksztatu, poysku, blasku kropli wody na jego krawdzi4,
jeszcze nie gotw, by utrwali go w Tekcie. Nie powinnimy
jednak pozwoli, aby te niezgodnoci, narastajce przy prbie
alfabetycznego uporzdkowania Faerie, zaszkodziy rozkwitowi
tego bujnie rozronitego Drzewa.
Poprawiona Encyklopedia zostaa wic ograniczona do Tekstu,
czyli do opublikowanych prac Profesora Tolkiena (ich ostatnich
wyda). Trzema wyjtkami od tej reguy s rda, ktre wydaj
si szczeglnie wiarygodne: mapa rdziemia wykonana przez
Pauline Baynes, zawierajca pewn liczb nazw miejscowych,
niewtpliwie podanych jej przez Profesora Tolkiena; gruntowna
praca Clydea Kilbyego Tolkien and the Silmarillion, zawie
rajca zaskakujce wzmianki na temat Koca; wreszcie liczne
informacje zawarte w listach i rozmowach Profesora Tolkiena
z moim przyjacielem Dickiem Plotzem, z ktrych wiele zostao
potwierdzone w Silmarillionie, wic take pozostae uznaem
za godne zaufania.
Mam nadziej, e nie przekroczyem granic, w jakich po
winna pozostawa praca o charakterze informacyjnym. Miaem
to szczcie, e mogem wdrowa po baniowych krlestwach
Ardy przez pitnacie at, a cho nic mnie nie krpowao, na
uczyem si - w imi ocalenia swego wasnego zachwytu - nie
3 Ibidem.
4 J.R.R. Tolkien Li, dzieo Nigglea, prze. Krzysztof Sokoowski (w:)
op.cit., s. 231-232.
11
WSTP
zadawa zbyt wielu pyta, naraajc si na to, e zatrzasn si

(...) drzwi krlestwa, a klucze do nich zagin5. Encyklopedia
jest uzupenieniem dzie Profesora Tolkiena i niczym wicej; jej
warto polega na tym, e rozjania ona fakty historyczne i zesta
wia strzpki informacji, ktrych zwizki mona atwo przeoczy.
Ma pomc wdrowcowi po Ardzie w poszukiwaniu jego wasnej
Prawdy. Tam, gdzie sam Tekst by niejasny, staraem si zacho
wa milczenie, tam za, gdzie nie byem w stanie powstrzyma
si od przypuszcze, wskazywaem na nie sowami by moe,
zapewne itp. Hasa skadajce si na Encyklopedi s efektem
dziesiciu lat pracy (z licznymi przerwami) oraz staych popra
wek, dokonywanych przeze mnie i uwanych czytelnikw, mog
wic mie nadziej, e bdy, ktre pozostay, s raczej natury
drukarskiej ni merytorycznej.
Jednak pod jednym wzgldem odszedem od konserwatywne
go potraktowania Tekstu. Inaczej bowiem ni Wadca Piercieni,
gdzie Dodatek A zawiera dokadn chronologi Drugiej i Trzeciej
Ery, Silmarillion, oprcz sporadycznych wzmianek o upywie lat
(Jednak gdy Tuor przey w samotnoci cztery lata) i przybli
onego datowania od pierwszego wschodu Soca, nie podaje
nam dokadnych danych chronologicznych. Pragnc upodobni
informacje o Pierwszej Erze do tych, ktre dotycz dalszych er,
podjem trud uporzdkowania tych wskazwek w Chronologi
Pierwszej Ery (Dodatek I). Moe by pomocna w ujednoliceniu
pogldw czytelnikw na nastpstwo zdarze i osb podczas Bitew
o Beleriand. Chronologia podkrela te nagy upadek Beleriandu
po Dagor Bragollach i tragedi wczesnej mierci Huora (w wieku
31 lat), Turina i Nienor (36 i 27 lat) oraz Diora (okoo 39 lat).
Musz te wyzna, e piszc Dodatek I oddaem si z radoci
pracy naukowej. Daty wydarze z Pierwszej Ery, zarwno podane
w hasach, jak i w Dodatku I, pochodz ode mnie i naley trakto
wa je raczej jako przyblienia ni w peni wiarygodne dedukcje.
Wyjaniem take sposb ustalania tych dat.
Zasady definiowania hase Encyklopedii byy proste. Kady
wyraz lub zwrot zaczynajcy si wielk liter sta si oddzielnym
5 J.R.R. Tolkien O baniach (w:) op.cit., s. 251.
WSTP
12
hasem, chyba e by to atwy do zidentyfikowania przydomek lub

tumaczenie imienia, ktre nie jest uywane niezalenie od jego
gwnej formy. Jest tu zatem haso Sulimo, ale nie ma jego pe
nego przekadu: Wadca Oddechu Ardy. Rwnie imi Voronwe
jako przydomek namiestnika Mardila nie jest osobno wyszczegl
nione. Wczyem te jako hasa niektre okrelenia pisane ma
liter (gwnie nazwy gatunkw i przedmiotw, np. wielkie pa
jki i ithildin). Zostay uwzgldnione rne formy zapisu tych
samych imion (na og odzwierciedlajce rozwj jzyka Eldarw
tworzonego przez Profesora Tolkiena), natomiast wikszo roz
bienoci w stosowaniu znakw diakrytycznych zostaa pominita.
Odnoniki do stron poszczeglnych dzie dotycz tylko istotnych
wzmianek. Hasa geograficzne nie zawsze odwouj si do map, na
ktrych dane miejsce jest oznaczone, i podobnie hasa historyczne
czasem podaj daty zawarte w Dodatku B do Wadcy Piercieni w obu przypadkach rda informacji mona atwo odnale.
W wypadku gdy haso jest sowem (zwrotem) pochodzcym
z jzyka rdziemia, wskazaem ten fakt, dodajc tumaczenie tam,
gdzie byem go pewien. Znak zapytania po okreleniu jzyka lub
tumaczenia oznacza brak pewnoci. Przekadane formy jzyka
rohirrimskiego (staroangielskiego) s niekiedy przetumaczone
na wspczesn angielszczyzn6; w innych wypadkach dodano
okrelenie tum., jeli istniaa obawa pomylenia ich z formami
elfickimi lub nalecymi do jzykw ludzi. Na og nie podawa
em jednak nazw i terminw w brzmieniu adunaickim, rohirrimskim, westroskim czy hobbickim, zastpionych przez Profesora
Tolkiena odpowiednikami angielskimi, germaskimi lub celtyckimi,
zgodnie ze wzmiank zawart w Dodatku F we Wadcy Piercieni.
Zaoyem te, e anglojzyczne wersje nazw i imion podane we
Wadcy Piercieni - np. Treebeard (Drzewiec) zamiast Fangorn s odpowiednikami westroskich form uywanych przez ludzi
i hobbitw. W Silmarillionie rzecz ma si inaczej, gdy Wsplna
Mowa rozwina si nie wczeniej ni pod koniec Drugiej Ery;
zaoyem wic, e wersje anglojzyczne, nawet pisane du lite
r, s jedynie tumaczeniami, podanymi dla wygody czytelnika.
6 Natomiast tumacz dokona nastpnego przekadu nazw: z angielskiego na
jzyk polski (przyp. red.).
13
WSTP
Sposb pisania hase w tej poprawionej edycji Encyklopedii

jest nieco mniej jednolity ni w pierwszym wydaniu. Hasom
dotyczcym osb, miejsc i wydarze z Pierwszej Ery nadano
perspektyw Quenta Silmarillion, znajom, lecz cokolwiek od
dalon. O Valarach i Zachodzie pisz w czasie teraniejszym,
oprcz tych nazw miejscowych, ktre ulegy zmianie po upadku
Numenoru. W odniesieniu do dalszych er przyjto - ze wzgldu
na to, e materiay historyczne doczone do Wadcy Piercieni
pochodz z Gondoru - punkt widzenia uczonego Dunadana z po
cztkw Czwartej Ery lub (gdy hasa dotycz hobbitw) punkt
widzenia interesujcego si histori Tooka z Wielkich miali lub
Fairbairna z Wie. Std wszystkie hasa niemajce wyranych
czasowych ogranicze odnosz si do sytuacji panujcej pod
czas Dugiego Pokoju (przy hasach dotyczcych Beleriandu) lub
Wojny o Piercie (we wszystkich innych wypadkach).
Daty mierci elfw odnosz si, oczywicie, jedynie do mier
ci ich cia w Ardzie; nie podaj dat mierci tych, ktrzy odeszli
za Morze, jako e ci wci yj. Naley tu wspomnie, i zapisy
Shire stwierdzaj, e Bilbo y 131 lat i siedem dni. Okrelenie
miesicy i dni opisane jest w Dodatku D Kalendarz Shire. Rnica
midzy datowaniem hobbitw i Dunedainw nie przekracza jed
nego dnia wiosn i latem, gdy dzie 2 Yule odpowiada yestare
w Rachubie Namiestnikowskiej. Jednake, idc za Dunedainami,
uznaem, e rok 1 Czwartej Ery to rok 3021 Trzeciej Ery i rok
1421 wedug Kalendarza Shire, cho w Shire 1 rok Czwartej Ery
by 1422 rokiem Kalendarza Shire.
Podczas dziesiciu lat pracy nad Encyklopedi wiele zawdzi
czam pomocy i przyjani mnstwa osb. Dick Plotz zachci
mnie do pisania i udostpni sw korespondencj z Profesorem
Tolkienem. Ed Meskys i Felice Rolfe opublikowali wczeniejsz
wersj hase w swym czasopimie Niekas, a Ed skontaktowa
mnie z Jackiem Chalkerem z Mirage Press, ktry opublikowa
Encyklopedi w 1971 roku i skontaktowa mnie z Ballantine
Books. Wrd ludzi (mniej licznych, ni si spodziewaem),
ktrzy znaleli bdy w pierwszym wydaniu lub ktrych badania
jzykoznawcze wykorzystaem dla swych przekadw, musz wy
mieni Jima Allana, Paul Marmor oraz dwch innych czonkw
WSTP
14
Mythopoeic Linguistic Fellowship: Marka Mandela i Georgea

Stadtmuellera. Judy-Lynn i Lester del Rey, Owen Lock i pracow
nicy Ballantine Books bardzo mi pomogli podczas przygotowywa
nia poprawionego wydania. Bez wsppracy Cindy Wiitali wci
jeszcze przepisywabym na maszynie hasa na liter R. Wreszcie
nie mam sw, by wyrazi m wdziczno dla Johna Ronalda
Reuela (a take Christophera) Tolkiena za rado, jak dao mi
jego dzieo. Kunsztowna precyzja jego umysu i pira przywodzi
mi na myl Krla Orfea grajcego na harfie:
Nie znalaz si nikt z rodu czowieczego,
co by nie przysig, suchajc grania tego,
gdy Orfeo przed nim struny trca,
e otwary si bramy rajskiego ogrojca
i e niebiaskich harf sucha melodii,
taka w tym graniu bya rado i sodycz.7
1 J.R.R. Tolkien Pan Gawen i Zielony Rycerz. Pera. Krl Orfeo, przet. An
drzej Wicher, Wydawnictwo Amber, Warszawa 1997, s.195.
Wykaz oznacze,
do ktrych odsyaj hasa
U d n o n ik i na kocu hase odsyaj do stron polskich wyda
dzie J.R.R. Tolkiena Wydawnictwa Amber, do oryginalnych edy
cji jego utworw niedostpnych w jzyku polskim, a take do in
nych tekstw i rde informacji. Poszczeglne rda oznaczono
w nastpujcy sposb:
I
J.R.R. Tolkien Wadca Piercieni, t. I, Druyna Piercienia,

prze. Maria i Cezary Frc, Wydawnictwo Amber, Warszawa
2001 .
J.R.R. Tolkien Wadca Piercieni, t. II, Dwie Wiee, przet. Maria

i Cezary Frc, Wydawnictwo Amber, Warszawa 2001.
III J.R.R. Tolkien Wadca Piercieni, t. III, Powrt Krla, prze.
Maria i Cezary Frc, Wydawnictwo Amber, Warszawa 2001.
H J.R.R. Tolkien Hobbit, albo tam i z powrotem, prze. Paulina
Braiter, wyd. II poprawione, Wydawnictwo Amber, Warszawa
II
2002 .
J.R.R. Tolkien Silmarillion, prze. Maria Skibniewska, wyd. V,

Wydawnictwo Amber, Warszawa 2002.
TB J.R.R. Tolkien Gospodarz Giles z Ham, prze. Cezary Frc, Przygody
Toma Bombadila, prze. A leksandra Jagieowicz, W ydaw nictw o
A m ber, W arszaw a 2002.
V
W
X
Y
Z
Clyde Kilby Tolkien and the Silmarillion, Harold Shaw, Wheaton,

Illinois 1976.
Jared Lobdell Guide to the Names in the Lord of the Rings (w:)
A Tolkien Compass, Open Court, La Salle, Illinois 1975.
Pauline Baynes A Map of Middle-earth, 1970.
J.R.R. Tolkien The Road Goes Ever On, Allen & Unwin Ltd.,
Londyn 1968.
Informacje od Dicka Plotza.
Wykaz skrtw
adun.
CM
dunl.
hob.
khuz.
ludz.
nand.
num.
ork.
quen.
rohir.
sind.
west.
oryg.
tum.
st.
PE
DE
TE
CE
->
ok.
WoP
adunaicki
Czarna Mowa
Jzyk Dunlendingw
hobbicki
khuzdul (jzyk krasnoludw)
jzyk ludzi (inny ni westron i rohirrimski)
nandorin (jzyk Elfw Lenych)
numenorejski
jzyk orkw
quenya
rohirrimski
sindarin
westron
brzmienie oryginalne
brzmienie tumaczone
stulecie
Pierwsza Era
Druga Era
Trzecia Era
Czwarta Era
patrz
y/dziaa w okresie
y w czasach Wojny o Piercie
Kade haso skada si z: nazwy lub pojcia w tumaczeniu

polskim (jeli takie istnieje); nastpnie w nawiasie kwadratowym
17
WYKAZ SKRTW
podane jest oryginalne brzmienie hasa; w nawiasach okrgych

pojawia si informacja, z jakiego jzyka pochodzi dane sowo oraz
wyjanienie jego znaczenia, ewentualnie - w hasach osobowych daty ycia danej postaci, dokadne lub przyblione; gwna tre
hasa; na kocu za - odsyacze do rde.
Nazwy z jzyka westron 8 pozostawiamy w brzmieniu orygi
nalnym, uzupeniajc je ich polskim tumaczeniem tam, gdzie
takie istnieje.
W szystkie nazwy i imiona z jzykw elfw zaczynajce
si w oryginale od litery C umieszczamy pod t liter, chocia
w Silmarillionie w przekadzie Marii Skibniewskiej C zostao za
mienione na K. Podobna zasada dotyczy znakw diakrytycznych,
a take przywrcenia oryginalnego ph w miejsce f.
8 Ktre J.R.R. Tolkien przetumaczy na jzyk staroangielski (przyp. red.).
2 - Encyklopedia rdziemia
A
A ELBERETH GILTHONIEL Pie elfw, piewana w Rivendell,
z ktrej zapisana zostaa tylko pierwsza strofa. Kady wiersz

napisany jest jambicznym czterostopowcem. Siedmiowierszowa
strofa ma rymy o ukadzie aababcc. By to hymn uwielbienia
i modlitwa o pomoc do Vardy.
Pie ma podtytu aerlinn in Edhil o Imladris aerlinn elfw
z Imladris. Pierwsze sowo okrela zapewne form wersyfikacyjn. (I 315, III 279; wezwanie Sama II 315, 279)
ADAN - Edainowie.
ADANEDHEL (sind. czowiek-elf) Imi nadane -> Turinowi
w Nargothrondzie ze wzgldu na jego urod oraz szlachetno

mowy i zachowania. (S 198, 312, 314)
ADORN Rzeka w zachodnim Rohanie, pynca z Ered Nimrais na
zachd i wpadajca do Iseny. (II 12)

ADRAHIL (ok. 30 st. TE) Dunadan z Gondoru, ksi Doi Amroth.
By ojcem Finduilas i prawdopodobnie ojcem lub dziadkiem

Imrahila. (III 305)
ADVIAL (sind.) - Undme. (III 353)
ADUNAIC (adun. adun zachd) Potoczny jzyk Dunedainw
z Numenoru. W latach pychy Numenoru (2899-3319 DE) uy

wany take na dworze krlewskim.
Pocztkowo by ojczystym jzykiem rodu Hadora, by wic
spokrewniony z jzykami Edainw oraz ludzi z Doliny Anduiny.
Jego rozwj w Pierwszej Erze nastpowa pod wpywem jzykw
elfickich, w nastpstwie kontaktw z Moriquendimi na Wschodzie
ADURANTA
20
i Eldarami w Beleriandzie. Adunaic z kolei sta si rdem sow

nictwa i gramatyki jzyka westron.
Jzyk adunaicki zwano take numenorejskim. (III 288, 356)
ADURANTA [Adurant] (sind. podwjny nurt) Rzeka w Belerian
dzie, pynca na zachd z Ered Luin; najbardziej poudniowy

dopyw Gelionu, wyznaczajcy poudniow granic Ossiriandu.
Rzeka ta rozdziela si, opywajc wysp Tol Galen. (S 117, 118,
177, 221, 319)
AEGLOS (sind. niene ostrze, sopel) Wcznia Gil-galada, syn
na bro, ktr walczy w Bitwie na Rwninie Dagorlad. (S 273)

AEGNOR (sind. dziki ogie, zm. 455 PE) Elf, Noldor z rodu
Finroda, czwarty syn Finarfina. Powrci do rdziemia z zastpami

Fingolfina ze wzgldu na sw przyja z Fingonem i osiad wraz
z bratem Angrodem na pnocnych stokach Dorthonionu. Zgin
podczas Dagor Bragollach, zabity przez ognie Thangorodrimu.
W uenya jego imi brzmiao Aikanaro. (S 59,80,131,158,159)
AELIN-UIAL (sind. jezioro-zmierzch) Cz Doriath wzdu
biegu Sirionu midzy ujciem Arosu i Wodospadami Sirionu. Tu

rzeka rozdzielaa si na wiele rozlewisk i kanaw, przez ktre
strae graniczne Doriath utrzymyway promy.
Zwane take Stawami Pmroku. (S 116, 117)
AELUIN (sind.) Grskie jezioro we wschodnim Dorthonionie,
baza grupy banitw Barahira. Jego czyste wody byy, jak powia
daj, uwicone przez Melian. Zwane Tarn Aeluin. (S 153, 154)
AERANDIR (sind. morze-wdrowiec, ok. 600 PE). Marynarz,
towarzysz Earendila w jego podrach. (S 232)

AERIE Prawdopodobnie nazwa krlestwa elfw, wystpujca w po
emacie Bilba Wdrwka. Nazwa wydaje si imitacj elfickiego,

prawdopodobnie nie ma wic znaczenia w geografii Ardy. (TB 143)
AERINA (sind. ok. 473-296 PE) Kobieta z rodu Hadora, ya w Dor-
-lminie, gdzie wysza za m za Easterlinga imieniem Brodda,

prawdopodobnie po Nirnaeth Arnoediad. Pomoga Morwenie,
a take Turinowi, gdy powrci do domu po tej bitwie. (S 187,203)
AERLINN (sind. morze-pie?) -> AElbereth Gilthoniel. (Y 62)
21
AI M I.IN D AI.ii
AFTERUTHE Sidmy miesic - Kalendarza Shire, nastpujcy
po dniu Lithe, odpowiadajcy w przyblieniu naszemu lipcowi.

Przez mieszkacw Bree zwany Mede. (III 348)
AFTERYULE Pierwszy miesic > Kalendarza Shire, nastpujcy
po dniu Yule, odpowiadajcy w przyblieniu naszemu styczniowi.

Przez mieszkacw Bree zwany Frery. (III 348)
AGARWAEN (sind. splamiony krwi) Pseudonim, ktrego Turin
uywa w Nargothrondzie. (S 198, 199)

AGLAROND (sind. byszczca pieczara) Groty w Hemowym
Jarze wykute przez Numenorejczykw, pniej miejsce schro

nienia i magazyny Rohirrimw. Podczas Bitwy o Rogaty Kasztel
Gimli walczy w Byszczcych Grotach Aglarondu i odkry ich
wielkie pikno. Po Wojnie o Piercie osiedli si tam wraz z gru
p krasnoludw z Ereboru i zosta Wadc Byszczcych Grot.
Najprawdopodobniej tu zrobiono now bram dla Minas Tirith,
a krasnoludy z Aglarondu wykonay wiele wielkich dzie dla
Gondoru i Rohanu.
Zwane przez Rohirrimw Jaskiniami Hemowego Jaru, a w westronie Byszczcymi Grotami (Aglarondu); ta ostatnia nazwa
jest dwujzyczna (i zawiera powtrzenie). ( I I 145, 192)
AGLON (sind. wskie przejcie) Przesmyk midzy wzgrza
mi Dorthonionu a Himring, czcy Lothlann z Beleriandem.

Ufortyfikowany przez Celegorma i Curufina, zosta sforsowany
przez armie Morgotha podczas Dagor Bragollach. Maedhros wkrt
ce odzyska Aglon, jednak po jego ucieczce z pnocy po Nirnaeth
Arnoediad przesmyk pozosta bez obrony. (S 118, 130,145, 157)
AHA (quen. gniew, wcieko) Pniejsza nazwa tengwy cj (nr
1 1 ), przyjta, gdy zacza ona oznacza inicjalne bezdwiczne

h oraz rodkowe i kocowe ch.
Take - Harma. (III 361, 365)
AIGLOS -> Aeglos. (I 234)
AIKANARO (quen. ostry, dziki ogie) Pierwotne imi >Aegnora.
(S 318)
AINUUNDALE (quen. Ainu, pie) Wielka Muzyka piewana
przez Ainurw, rozwijajca trzy tematy Iluvatara i w ten sposb
AMUUNDALE
22
wyraajca boski ad. W pierwszym temacie, stworzonym przez

Iuvatara, a rozwijanym przez Ainurw, przedstawiony by ksztat
Ea. Temat ten zosta skaony przez dysonans Melkora, ale drugi
temat, zapewne wskazujcy sposb ksztatowania Ardy, pokona
ten dysonans i uczyni go czci Muzyki. Trzeci temat, w ktrym
Ainurowie nie mieli udziau, dotyczy stworzenia Dzieci Iluvatara
i ich historii a do czasu Panowania Ludzi.
Zw ana take Muzyk Ainurw, Wielk Muzyk, Wielk
Pieni. (S 8 , 11)
AINUUNDALE Relacja o stworzeniu Ea przez Iluvatara, buncie Melko
ra i przygotowaniu Ardy przez Valarw dla Dzieci Iluvatara. cile

zwizana z Quenta Silmarillion, Ainulindale bya prawdopodob
nie oparta na relacji Rumila z Tirionu i przyniesiona do rdziemia
przez noldorskich Wygnacw. Zachowana dziki Przekadom z elfickiego Bilba w Czerwonej Ksidze Marchii Zachodniej. (S 49, 72)
AINULINDALE Relacja o stworzeniu Ea, pono napisana przez
Rumila z Tirionu w Pierwszej Erze. Prawdopodobnie jest ona

pierwotnym rdem relacji o Stworzeniu w Czerwonej Ksidze
Marchii Zachodniej. (S 49, 72)
AINUROWIE [Ainur] (quen. wici) Istoty duchowe, potomstwo
myli Iluvatara. Wikszo Ainurw przebywaa z Iluvatarem, jed

nak cz z nich, Valarowie i -> Majarowie, przybyli do Ea, aby
wypeni Muzyk Ainurw. Inni, w tym Ungolianta i Balrogowie,
przybyli, aby przeciwstawi si Muzyce i zdoby lub zniszczy
wiato. Z tej liczby niektrzy, wrd nich Melkor i Sauron, zo
stali wyrzuceni w Pustk.
Ainurowie nie mieli przyrodzonych form cielesnych, a imiona,
pod ktrymi znani byli Valarowie i Majarowie, byy prawdopo
dobnie nadane im ju w Ea. Mimo ich duchowej natury istniay
midzy nimi stosunki pokrewiestwa oraz podzia na pci.
Zwani take witymi i Wielkimi. (S 13-17, 23, 40-41)
AINUROWIE, TWRCY WIELKIEJ PIENI [Ainur of the Great
Song] Ci z Ainurw, ktrzy brali udzia w tworzeniu Ainuindae.

(S 13, 16,23, 192)
AKALLABETH (adun. zatopiony) Nazwa nadana przez Duneda-
inw Numenorowi po jego zagadzie.
23
ALDOR
W uenya nazwa ta brzmiaa Atalante, skd greckie Atlantis.

(S 8 , 240, 261,269, 270, V 23)
AKALLABETH Historia powstania i zagady Numenoru, opraco
wana prawdopodobnie przez Dunedainw na pocztku Trzeciej
Ery i zachowana dziki gondorskim rkopisom, skopiowanym dla
Tookw, przechowywana nastpnie w Wielkich Smialach. (S 239,
240, 261, 269, 270)
ALATARIF.L - Altariel. (Y 58, S 316)
ALCARINQUE (quen. wspaniaa) Gwiazda, stworzona przez
Vard podczas przygotowa do przebudzenia elfw. (S 47)

ALCARONDAS Okrt flagowy Ar-Pharazna, zniszczony wraz
z ca flot Numenoru, ktra poeglowaa do Valinoru.

Zwany take Morskim Zamkiem. Nazwa bya prawdopodob
nie adunaicka, lecz jej forma przypomina uenya. (S 258)
AIDA (quen. drzewo) Nazwa tengwy 5 (nr 28), uywanej w u
enya na oznaczenie gosek ld, ale w sindarinie i westronie cz

sto oznaczajca lh. (III 361, 365)
ALDALME (quen. drzewo-cie) Sowo uyte przez Drzewca na
okrelenie Fangornu, by moe cz dugiej nazwy tego lasu. (II72)

ALDAMIR (quen. drzewo-klejnot, zm. 1540 TE) Dunadan,
dwudziesty trzeci krl Gondoru (1490-1540), zgin mierci

gwatown. (III 290)
ALDARON (quen. pan drzew) Tytu Valara - Oromego. (S 27)
ALDEA (quen. drzewo-dzie) Quenejska forma numenorejskiej
i westroskiej nazwy czwartego dnia euuie, nadana ku czci

Biaego Drzewa. Sindariska forma brzmiaa Orgalath, hobbicka - Trewesdei.
Take -+Alduya. (III 350)
ALDOR (tum. rohir. ksi, stary 2544-2645 TE) Czowiek,
szsty krl Rohanu (2570-2645). Panowa 75 lat i zdoby ziemie

na wschd od Iseny. Za jego panowania zasiedlono Harrowdale
i inne doliny w Ered Nimrais.
Zwany Starym z powodu dugiego ycia i panowania. (III 230)
ALDUDENIE
24
ALDUDENIE (quen. dwch drzew lament) Relacja o zniszczeniu
Dwch Drzew znana wszystkim Eldarom, uoona przez Elemmire,

elfa z plemienia Vanyarw, wkrtce po tym wydarzeniu. (S 74)
ALDUYA (quen. drzewa-dzie) Quenejska forma eldarskiej
nazwy czwartego dnia enuie, nadana ku czci Dwch Drzew.

Sindariska forma brzmiaa Orgaladhad. (III 352)
ALFABET DAERONA [Alphabet of Daeron]
Angerthas Daeron.
(III 362)
ALFIRIN (sind.) Zoty kwiat, kwitncy midzy innymi na polach
Lebennin. (III 136)

ALMAREN (quen.) Wyspa na Wielkim Jeziorze rdziemia, sie
dziba Valarw w czasach Dwch Latarni, zniszczona wraz z sie

dzibami Valarw, gdy Melkor obali Latarnie. (S 35, 36, 37, 96)
ALQUALONDE (quen. abd-port) Miasto i port w Eldamarze
na pnoc od Calaciryi, zbudowany przez Telerich po ich przybyciu

do Amanu. Jego wadc by Olwe. Wejcie do portu prowadzio
przez wielki naturalny uk.
Zwany te abdzi Przystani. (S 59, 60, 70, 82-85, 99,
106, 124, 148, 233)
ALTARIEL (quen. a lata promienno, riel uwieczona dziew
czyna) Pierwotne imi Galadrieli, zwizane z jej zotymi wosami.

Take w brzmieniu Altariel lub Alatariel (Y 58, S 316)
AMAN (quen. bogosawiony, wolny od za) Wielki zachodni
kontynent lecy midzy morzami Belegaer i Ekkaia. W jego

centralnej czci, na zachd od wielkiego uku gr Pelri, ley
Valinor. Zatoka Eldamar tworzy wski pas wybrzea na wschd
od gr Pelri w pobliu Calaciryi, natomiast na pnoc i poudnie
rozcigaj si wielkie pustkowia Aramanu i Avatharu. Aman
i Tol Eressea zostay usunite z Ardy, gdy uczyniono j kulist
po zniszczeniu Numenoru.
Aman czsto zwano Bogosawionym lub Bogosawionym
Krlestwem, a take - Prastarym, Zachodem. Take
Nie
miertelne Kraje. (S 56, 58, 74, 95, 122, 247, 248, 253-261, 265266, 272, 275, W 179)
25
AMON EREB
AMANDIL (zm. 3319 DE) Dunadan, ostatni ksi Andunie,
ojciec Elendila. Byt przywdc Wiernych i opar si pokusom

Saurona, lecz w kocu, widzc szybko zbliajc si katastrof,
poradzi swym towarzyszom wsiada na statki, sam za poeglowa do Amanu, by prosi Valarw o pomoc. Nic wicej o nim nie
syszano. (III 288, S 252-257, 259, 271)
AMANYAROWIE [Amanyar] (quen. ci z Amanu) Eldarowie,
ktrzy zakoczyli Wielk Wdrwk, w przeciwiestwie do

Umanyarw. Take -> Calauendi. (S 309)
AMARIE (quen., ur. w PE) Ze szczepu Vanyarw, ukochana Finroda
Felagunda. Nie posza z nim na Wygnanie. (S 125)

AMBAR (quen. los, zagada) Jako sowo pospolite los jednost
ki. W oglniejszym znaczeniu przeznaczenie Ea, std (jak

w lubowaniu Elendila po wyldowaniu w rdziemiu) moe by
synonimem Ardy, Ea, a nawet Ainulindale. (III 222)
AMBARONA (quen.) Sowo uyte przez Drzewca na okrelenie
Fangornu, by moe cz dugiej nazwy tego lasu. (II 72)

AMLACH (ok. 4 st. PE) Adan z Trzeciego Rodu, syn Imlacha.
Z pocztku nie chcia przystpi do walki z Melkorem, ale gdy

Melkor lub jeden z jego sug, przybrawszy posta Amlacha, zabra
gos podczas wielkiej narady, Amlach zmieni zdanie i wstpi na
sub do Maedhrosa. (S 138-139)
AMLAITH Z FORNOSTU [Amlaith of Fornost] (sind., zm. 946 TE)
Dunadan, pierwszy krl Arthedainu (8 6 1 -9 4 6 ), najstarszy syn
Earendura, ostatniego krla Arnoru. (III 290)
AMON AMARTH (sind. gra przeznaczenia) Nazwa nadana ->
Orodruinie przez ludzi z Gondoru po jej wybuchu przed atakiem

Saurona na Gondor w 3429 roku Drugiej Ery. (III 289, S 270)
AMON DiN (sind. milczca gra) Wzgrze na wschd od lasu
Druadan, pierwsze z pnocnych wzgrz sygnaowych Gondoru.

W skrcie zwane Din. (III 16)
AMON EREB (sind. samotne wzgrze) Wschodnie przeduenie
wzgrz Andram, samotne wzgrze, widoczne znad Gelionu. Miao

wielkie znaczenie strategiczne, bdc najdalszym na poudnie
AMON ETHIR
26
umocnionym miejscem w Beleriandzie Wschodnim, strzegcym

pnocnych podej do Taur-im-Duinath.
Zwane te Ereb. (S 92, 117, 146)
AMON ETHIR (sind. wzgrze zwiadowcw) Wzgrze w Bele
riandzie, usypane przez Finroda na wschd od Nargothrondu,

jako punkt obserwacyjny podej do miasta.
Zwane te Wzgrzem Zwiadu. (S 205, 206)
AMON GWARETH (sind.) Wzgrze pord rwniny Tumladen,
na ktrym zbudowano Gondolin. Jego pnocny stok zwa si

Caragdur. (S 121, 131, 224, 226, 227)
AMON HEN (sind. wzgrze oka) Jeden z trzech szczytw na
poudniowym kracu Nen Hithoel, pooony na zachodnim brze

gu Anduiny. Na jego szczycie zbudowano punkt obserwacyjny.
Zwany w westronie Gr Oka. (I 167, 371-375, 377-379,
381, II 24, 231, 235)
AMON LHAW (sind. wzgrze uszu) Jeden z trzech szczytw
na poudniowym kracu Nen Hithoel, pooony na wschodnim

brzegu Anduiny. Na jego szczycie zbudowano wysokie krzeso,
prawdopodobnie zwane Miejscem Nasuchiwania.
Zwany w westronie Gr Ucha. (I 371-372, 378-379, 383)
AMON OBEL (sind.) Lesiste wzgrze w Beleriandzie Zachodnim
w lesie Brethil. Pod koniec pitego stulecia Pierwszej Ery

Haladinowie mieli tu twierdz, Ephel Brandir. (S 192, 204, 207)
AMON RUDH (sind. nagie wzgrze) Wzgrze w Zachodnim
Beleriandzie midzy Talath Dirnen i Nivrim. Wydryli w nim

siedziby Noegyth Nibin (Krasnoludy Polednie).
Amon Rudh byo skaliste, rs na nim jedynie seregon. (S 190195,217)
AMON SUL (sind. wzgrze wiatru) -> Wichrowy Czub, -> Wiea
Amon Sul. (S 270, 2 7 1 ,1 181, 283, I I 190)

AMON UILOS (quen. gra zawsze-nieno-biaa) Sindariska
nazwa - Taniuetilu. (S 31)

AMPA (quen. hak) Nazwa tengwy ba (nr 14) uywanej w uenya na
oznaczenie mp, a w innych jzykach czsto na v. (III 361, 365)
27
ANARION
AMRAS (sind., zm. pod koniec 6 st. PE) Elf Noldor z rodu
Feanora; wraz z bratem bliniakiem Amrodem byli najmodszy

mi synami Feanora. Zoy Przysig Feanora i towarzyszy ojcu
do Srdziemia, gdzie y z Amrodem na rwninach i w lasach
Beleriandu Wschodniego. Podczas Oblenia Angbandu trzymali
si na uboczu, jednak podczas wojen walczyli u boku swego brata
Maedhrosa. Zginli, gdy synowie Feanora usiowali si odebra
Elwindze Silmaril w Przystaniach Sirionu.
Amras i Amrod byli podobni z wygldu i temperamentu.
Wydaje si, e wrd synw Feanora naleeli do spokojniejszych.
Byli wielkimi myliwymi. (S 59, 80, 119, 136, 146, 231)
AMROD (sind., zm. pod koniec 6 st. PE) Elf Noldor z rodu
Feanora, mia brata bliniaka -> Amrasa. (S 59, 80, 119, 136,
146,231)
AMROTH (nand., zm. 1981 PE) Krl elfw, ktry zbudowa port
w Doi Amroth; ukochany Nimrodel. Gdy jego biay okrt wiatr

porwa na morze, a Nimrodel zostaa na brzegu, rzuci si wpaw,
by do niej powrci, i zagin.
Aczkolwiek Doi Amroth leao w Belfalas, podniebny dom
Amrotha znajdowa si w Lrien, na Cerin Amroth. (1322-323,332)
ANACH (sind.) Przecz w pnocnym Beleriandzie midzy Ered
Gorgoroth i Crissaegrimem. Pod koniec pitego stulecia Pierwszej

Ery orkowie z Dorthonionu zbudowali tu drog, wykorzystan
przy ataku na Dimbar. (S 189, 193, 195, 226)
ANADUNE (adun. zachodni) Adunaicka form a nazwy -
Numenor. (S 243)
ANAR (quen.) - Soce. (S 95)
ANARDIL (quen. soce-mionik, zm. 411 TE) Dunadan, sz
sty krl Gondoru (329-411). (III 290)
ANARION (zm. 3440 DE) Dunadan, modszy syn Elendila, wraz
z bratem Isildurem drugi krl Gondoru (3320-3440). Uciek z to

ncego Numenoru dwoma statkami, a nastpnie wraz z Isildurem
zaoy krlestwo Gondoru. Ziemie Anariona nazwano Anrien,
a jego gwn siedzib - Minas Anor.
ANARKIMA
28
Podczas ataku Saurona w 3425 roku Anarion broni Osgiliath

i linii Anduiny, nastpnie wkroczy do Mordoru z armi Ostatniego
Przymierza. Zgin, zabity kamieniem cinitym z Barad-dur.
(I 232, 373, II 258, 266, III 119)
ANARRIMA (quen.) Gwiazdozbir uformowany przez Vard ze
starszych gwiazd podczas przygotowa do przebudzenia elfw.

(S 47)
ANARYA (quen. soce-dzie) Quenejska nazwa drugiego dnia
enuie, nadana na cze Soca. Sindariska forma brzmiaa

Oranor, hobbicka - Sunnendei. (III 352)
ANBORN (WoP) Dunadan z Gondoru, stranik z Ithilien. ( II 273-
274, 279-280)
ANCA (quen. paszcza) Nazwa tengwy td (nr 15) uywanej
w quenya dla oznaczenia nk. (III 361, 365)

ANCALAGON (sind. paszcza-rwca) Najwikszy z uskrzydlo
nych smokw, zabity przez Earendila w Wielkiej Bitwie. Upadek

jego ciaa zdruzgota Thangorodrim.
Zwany te Ancalagonem Czarnym. (I 70, S 235)
ANDAITH (sind. dugi-znak) Tetha wskazujca dugo samo
goski, uywana w stylu pisania Beleriandu. (III 364)

ANDO (quen. brama) Nazwa tengwy po (nr 5) uywanej w qu-
enya dla oznaczenia nd, a w innych jzykach czsto dla d.

(III 361, 365)
ANDOR (quen.? dar-kraj) Nazwa nadana -> Numenorowi przez
Dunedainw. (S 243, 259)

ANDRAM (sind. dugi mur) Wielki uskok w Beleriandzie, biegn
cy od Falas przez Nargothrond i Wodospady Sirionu do Ramdal

i Amon Ereb. Nazw Andram stosowano zazwyczaj tylko do jego
czci midzy Nargothrondem a Ramdal. (S 92, 117)
ANDRAST (sind. dugie wybrzee) Pwysep, zakoczony przy
ldkiem Andrast, oddzielajcy zachodni cz zatoki Belfalas

od Morza. (X)
29
ANDUREL
ANDROTH (sind. wielki) Jaskinie w Mithrimie, prawdopodob
nie w grach Mithrim. Po Nirnaeth Arnoediad ukrywali si tu

nieliczni Sindarowie i Edainowie, pniej schroni si tu Tuor
jako banita. (S 223)
ANDUINA (sind. wielka rzeka) Najwiksza rzeka pnocno-
-zachodniego rdziemia, pynca z Dalekiej Pnocy do delty

w zatoce Belfalas, dugoci ok. 1500 mil. Zlewisko Anduiny i jej
dopyww obejmuje obszar midzy Grami Mglistymi a Mroczn
Puszcz (znany jako Dolina Anduiny), a take Anrien i Ithilien,
wiksz cz Rohanu i Lebenninu. Gwne dopywy to Gladden,
Celebrant, Limlight, Entwash, Morgulduina, Erui, Sirith i Poro.
Zwana w westronie Wielk Rzek.
Take -> Carrock, Sarn Gebir, Rauros, Nindalf, Nen Hithoel,
Ethir Anduin, Cair Andros. (1 15, 20, 62,233, 236, 241, 256, 323,
328, 333, 348, 359-360, 364, 366, 368, 372, I I 21, 23, 26, 45, 78,
197, 203, 232, 241, 248-249, 255-256, 261, 272, 285, 295, III 18,
26, 31-32, 56, 72, 82, 88 , 98, 109, 116, 134-135, 144, 149, 176,
210-212, 217, 225, S 52, 90, 248, 268, 270, 273, 274-278)
ANDUNIE (quen. zachd) Miasto i port na zachodnim wybrze
u Numenoru. Na pocztku byo to gwne miasto Numenoru,

poniewa tu przybywali Eldarowie z Eressei. Gdy Cie pad na
Numenor, Andunie zostao przewyszone wielkoci i znaczeniem
przez Armenelos, a tutejsi Wierni zostali zmuszeni do przenie
sienia si na wschodnie wybrzee.
Ksita Andunie, spadkobiercy Valandila, syna Silmarien,
byli najwysz szlacht Numenoru. (S 244, 250, 251, 252)
ANDURIL (quen.? zachd-lnienie) Miecz Aragorna II, wykuty
ze szcztkw -> Narsila przez elfickich kowali w Rivendell w 3018

roku Trzeciej Ery. Na jego ostrzu by wzr: Siedem Gwiazd (znak
Elendila) midzy Pksiycem (znak Isildura) i Promienistym
Socem (znak Anariona) oraz wiele runw. Ze wzgldu na sw
przeszo i tego, kto si nim posugiwa, a take z powodu swego
wielkiego blasku, Anduril szybko sta si synn broni.
Zwany w westronie Pomieniem Zachodu. Znany te jako
Miecz, Ktry Zosta Zamany, Miecz Ponownie Przekuty. (1264,
307-308, 354, II 38, 10, 109, 131, III 11, 142)
AND WISE POWRONIK
30
AND WISE POWRONIK (ur. 2923 TE) Hobbit z Shire, pierwszy
syn Hobsona (Powronika Gamgee). Tak jak ojciec, by powronikiem w Tighfield.

Zwany w skrcie Andy. (III 347)
ANEALAS (sind. dugie wybrzee) Lenno Gondoru, obszar wy
brzea midzy rzekami Lefnui i Morthond.

Zwany w westronie Dugim Brzegiem. (III 37)
ANFAUGLIR (sind. wielkie-pragnienie-paszcza) >Carcharoth.
(S 170)
ANFAUGUTH (sind. wielkie-pragnienie-popioy) Nazwa nadana
rwninie - Ard-galen po spaleniu jej przez ognie Melkora pod

czas Dagor Bragolach. Rwnina ta pozostaa wypalon pustyni
oprcz kurhanu Haudh-en-Nirnaeth.
Zwana take Dawicy Py i Dor-nu-Fauglith. (S 144, 152,
168, 179, 180, 181, 185, 195, 196, 200, 214, 235)
ANGA (quen. elazo) Nazwa tengwy cq (nr 7) uywanej w quenya dla oznaczenia ng. (III 361, 365)
ANGAINOR (quen. elazo-) acuch wykuty przez Aulgo, by
spta Melkora. (S 50)

ANGAMAITE (quen. elazo-, ok. 1634 DE) Dnadan, prawnuk
Castamira i wdz korsarzy z Umbaru. Wraz z bratem Sangahyando

dowodzi najazdem na Pelargir w 1634 roku, podczas ktrego
zosta zabity krl Gondoru Minardil. (III 298)
ANGAMANDO (quen. elazo-wizienie) -> Angband. (S 313)
ANGARTO (quen. elazo-osobisto) Quenejska forma imie
nia - Angrod. (S 313)

ANGBAND (quen. elazo-wizienie) Wielka podziemna twierdza,
wizienie, koszary, kopalnie i fabryki Morgotha, pooone 150

staj na pnoc od Menegroth, za poudniowo-zachodnim naro
nikiem Ered Engrin. Zbudowany przez Melkora po zniszczeniu
przeze Latarni, z pocztku by w rkach Saurona i mia ochra
nia Utumno przed atakiem Valarw. Po Bitwie Potg Angband
zosta zburzony, ale jego lochw nie zniszczono i Balrogowie
31
ANGERTHAS MORIA
oraz inny sudzy Morgotha ukryli si tam na czas niewoli ich

pana.
Po powrocie do rdziemia z Silmarilami Melkor odbudowa
Angband, wznoszc nad nim - Thangorodrim i budujc wielki
tunel pod Ered Engrin z Angbandu do Ard-galen. Angband by
baz Melkora podczas Wojny o Wielkie Klejnoty, tu hodowa on
te swoje potwory. Cho wiele razy atakowana, twierdza zostaa
zdobyta dopiero podczas Wielkiej Bitwy; ulega cakowitej ruinie
podczas zniszczenia Beleriandu.
Zwana take Piekem elaza. Quenejska forma jej nazwy
brzmiaa Angamando. (I 189, S 46, 50, 77, 78, 91, 95, 102-113,
127, 132, 135, 143, 144-152, 158, 162, 169-173, 179-186, 188,
192-198,213, 225)
ANGBOR (sind. elazo-, WoP) Czowiek z Gondoru, prawdopo
dobnie Dunadan, wadca Lamedonu podczas Wojny o Piercie.

Broni Linhiru przed korsarzami, nastpnie dowodzi armi, ktra
sza na odsiecz Minas Tirith. (III 136, 140-141, 146)
ANGERTHAS DAERON (sind. dugie-runy Daerona) Wariant
pisma cirth, pene rozwinicie Certhas Daeron nastpio pod

wpywem tengwaru. Cho przypisywane Daeronowi, Angerthas
jest prawdopodobnie dzieem Noldorw z Eregionu, ktrzy za
zwyczaj uywali tego systemu. Angerthas zosta przejty przez
krasnoludw z Morii (- Angerthas M oria), ktrzy nadali mu
form kursywy.
Zwany take alfabetem Daerona, runami Daerona. (III 360,
366-370)
ANGERTHAS MORIA (sind. dugie-szeregi-runw z Khazad-
dumu) Krasnoludzka adaptacja alfabetu Angerthas Daeron sto

sowanego w Eregionie, uywana przez plemi Durina w Khazad-dumie i Ereborze. Zmiany wprowadzone przez krasnoludw
byy niesystematyczne i wynikay gwnie z potrzeby oddawa
nia dwikw jzyka khuzdul niewystpujcych w elfickim oraz
z pragnienia, by znaki mogy reprezentowa spgoski mikkie.
Krasnoludy z Ereboru dalej modyfikoway ten system, a zmiany
wprowadzane przez nich wskazuj na tendencj powrotu do ory
ginalnego systemu elfickiego. (III 360, 366-370)
ANGHABAR
32
ANGHABAR (sind. elazne-siedziby) Kopalnia elaza w Gon-
dolinie, odkryta przez Maeglina w pnocnej czci gr Echoriath.

(S 134)
ANGLACHEL (sind. elazny-pomie) Miecz z elaza meteory
towego, jeden z dwch wykutych przez Ela, ofiarowany Elwemu

w zamian za zgod na zamieszkanie w Nan Elmoth. Mimo ostrze
enia Meliany, e jest w nim przewrotno Ela, Beleg wzi Anglachela ze zbrojowni w Menegroth, wyruszajc po raz drugi na
poszukiwanie Turina, Turin za niewiadomie zabi nim Belega.
Turin w Nargothrondzie da ten miecz do przekucia i nazwa
Gurthangiem. Pod imieniem Mormegila dokona tym ostrzem
wielkich czynw, lecz take nierozwanych, bezsensownych
mordw, a w kocu zwrci je przeciw sobie. Gurthang pk,
zabijajc go, a jego szcztki zoono obok ciaa Turina.
Anglachel by czarny i bardzo twardy; ostrze przekutego
Gurthanga lnio bladym pomieniem. Miecz ten by niewtpliwie
obdarzony wiadomoci. (S 190, 191, 194, 196-198)
ANGMAR (sind. elazo-dom) Czarnoksiskie krlestwo po obu
stronach pnocnej czci Gr Mglistych, na pnoc od Ettenmoors,

rzdzone przez Wodza Nazguli, znanego wwczas jako Krl
Czarnoksinik z Angmaru. Jego stolic byo Carn Dum. Angmar
by zamieszkany przez ludzi z gr, orkw i inne podobne stwory.
Angmar powsta okoo 1300 roku Trzeciej Ery i przez nastp
ne 700 lat prbowa zniszczy Dunedainw Pnocy. Krlestwa
Cardolan i Rhudaur upady szybko; pierwsze zostao zmiadone
w 1409 roku, drugie byo infiltrowane jeszcze wczeniej. Natomiast
Arthedain, wspomagane przez elfy z Rivendell i Lindonu, utrzy
mao si do roku 1974, mimo e w 1409 roku byo bliskie klski.
W 1975 roku Krl Czarnoksinik zosta pokonany w bitwie pod
Fornostem przez armi z Lindonu (dowodzon przez Cirdana
i Earnura oraz wzmocnion wojskiem z Gondoru) i z Rivendell
(dowodzon przez Glorfindela), nastpnie za wyparty z Pnocy,
a jego sudzy yjcy na zachd od Gr Mglistych zostali wytpieni
lub rozproszeni. Garstka ocalaych, mieszkajcych na wschd od
Gr, zostaa wkrtce zniszczona przez Eotheodw. (I 16, 145,
III 83, 108)
33
ANN-THENNATH
ANGRENOST (sind. elazo-twierdza) - Isengard. (S 271, I I 75)
ANGRIM (sind., ok. 430 PE) Adan z Pierwszego Rodu, ojciec

Gorlima. (S 153)
ANGRIST (sind., elazo-rozcinacz) N wykonany przez Telchara
z Nogrodu, ktry Beren zabra Curufinowi i uy do wyuskania

Silmarila z korony Melkora. Ostrze zamao si przy prbie wy
jcia drugiego klejnotu.
Jak na to wskazuje nazwa, Angrist mg z atwoci ci na
wet elazo. (S 1667, 171)
ANGROD (sind. elazo-osobisto, zm. 455 PE) Elf Noldor z ro
du Finroda, trzeci syn Finarfina. Jak jego brat Aegnor, Angrod

powrci do rdziemia z zastpami Fingolfina, ze wzgldu na
sw przyja z Fingonem, i osiedli si na pnocnych stokach
Dorthonionu.
By pierwszym z Wygnacw, ktry dotar do D oriath.
Opowiedzia Elwmu pen histori buntu Noldorw. Zgin
zabity pomieniami Thangorodrim u podczas Dagor Bragollach.
Quenejska forma jego imienia brzmiaa Angarto. (S 59, 80,
106, 114, 129, 148, 204)
ANGUIREL (sind. elazo-) Miecz wykuty przez Ela, skradzio
ny mu przez Maeglina. Byo to bliniacze ostrze -> Anglachela.

(S 190)
ANNA (quen. dar) Nazwa tengwy ci (nr 23). (III 361, 364)
ANNAEL (sind., PE) Elf Sindar z Mithrimu, opiekun Tuora. (S 223)

ANNATAR (sind. dar-pan) Imi przybrane przez Saurona
w Drugiej Erze, gdy prbowa usidli elfy w rdziemiu. (S 267)
ANNON-IN-GELYDH (sind. brama-Noldorw) Wschodnie wej
cie do podziemnego koryta rzeki na zachodnich wzgrzach Dorlminu; prowadzio ono do Cirith Ninniach. Zbudowa je Turgon
w czasach, gdy mieszka w Nevracie. (S 223)
ANN-THENNATH (sind. dugi-) Rodzaj pieni elfw; oryginalna
wersja Ballady o Leithian bya utrzymana w tej formie. (1 189)

ANNUMINAS
34
ANNUMINAS (sind. wiea zachodnia, wiea zachodu soca)
Miasto zbudowane przez Elendila na brzegu jeziora Nenuial,

pierwsza stolica Arnoru. Opuszczone z powodu upadku Arnoru
midzy 250 a 861 rokiem Trzeciej Ery; dwr przenis si ww
czas do Fornostu. Odbudowane na pocztku Czwartej Ery przez
Elessara stao si pnocn stolic Zjednoczonego Krlestwa.
(I 234, I I 190, III 226, S 270, 271, 274)
ANREEN (sind. soce-kraj) Cz Gondoru na pnoc od rzeki
Erui, na zachd od Anduiny, na wschd i poudnie od Rohanu.

Pocztkowo domena Anariona. Tu znajdowa si las Druadan,
a take yzne tereny rolnicze. Stolic i gwnym miastem byo
Minas Tirith.
Zwane w rohirrimskim Sunlending. Forma Anrien pochodzi
od starszej, sindariskiej Anriend. (III 15, 229)
ANSON POWRONIK [Anson Roper] (ur. 2961 TE) Hobbit
z Shire, syn Andwisea Powronika. Prawdopodobnie mieszka

w Tighfield i by powronikiem. (III 347)
ANTO (quen. usta) Nazwa tengwy h> (nr 13) uywanej w qu-
enya dla oznaczenia nt, a w innych jzykach czsto dla dh.

(III 361, 365)
APANONAR (quen. pniej urodzeni) Jedno z okrele ludzi
uywane przez Eldarw. (S 98)

APPLEDORE Nazwisko ludzi uywane w Bree. (I 153)
APPLEDORE ROWLIE (zm. 3019 TE) Czowiek z Bree zabity
podczas walki midzy ludmi z Bree a Billem Fernym i jego to

warzyszami. (III 158)
AR- (adun. krlewski, krl) Partykua dodawana do imion tych
krlw Numenoru, ktrzy przyjmowali swe krlewskie imiona

w jzyku adunaickim. Krlowie i krlowe s w tej Encyklopedii
wymieniani pod swymi krlewskimi imionami.
Take -> Tar-. (III 287)
ARADAN (sind. krlewski czowiek, ok. 4 st. PE) Adan z Trzeciego
Rodu, syn Maracha. Jego pierwotne imi brzmiao Malach. W mo
35
ARAGORNin
doci uczestniczy w wdrwce swego rodu z Eriadoru do Estoladu,

wkrtce jednak przenis si stamtd do Hithlumu, gdzie sp
dzi 14 lat, prawdopodobnie w subie Fingolfina, i otrzyma
sindariskie imi. Niewtpliwie wada t znaczn czci swe
go ludu, ktra powdrowaa na zachd od Estoladu. (S 137,
141)
ARADOR (sind. krlewski-, zm. 2930 TE) Dunadan, czternasty
wdz Dunedainw Pnocy (2912-2930). Zabity przez grskie

trolle na Zimnych Polach. (III 290)
AR-ADUNAKHR (adun. wadca zachodu, ok. 2899 DE)
Dunadan, dziewitnasty krl Numenoru (2899-?), pierwszy,

ktry przybra krlewskie imi w jzyku adunaickim. Przeladowa
Wiernych i kara za publiczne uywanie jzyka elfw.
W uenya jego imi brzmiao Herunumen. (III 288, 329,
356, S 258, 319)
ARAGLAS (sind. krlewski-li, zm. 2455 TE) Dunadan, szsty
wdz Dunedainw Pnocy (2327-2455). (III 290)

ARAGORNI (sind. krlewski-drzewo, zm. 2327 TE) Dunadan,
pity wdz Dunedainw Pnocy (2315-2327), zabity przez wil

ki. (III 290)
ARAGORN II (2931 TE-120 CE) Dunadan, szesnasty i ostat
ni wdz Dunedainw Pnocy (2933-3019), odnowiciel kr

lestw Dunedainw w rdziemiu i jako Elessar, pierwszy krl
Zjednoczonego Krlestwa (3019 TE-120 CE). Jako dziedzic
Isildura dorasta w tajemnicy w Rivendell, znany pod imieniem
Estel a do ukoczenia lat 20, kiedy Elrond wyjawi mu jego po
chodzenie.
Wwczas Aragorn uda si do Dzikich Krain i przez prawie
70 lat walczy ze sugami Saurona, uczc si te zwyczajw r
nych ludw, a sta si najwytrzymalszym i najmdrzejszym czo
wiekiem swoich czasw. W tym czasie, ukrywszy sw prawdziw
tosamo, suy pomoc Thengelowi w Rohanie i Ecthelionowi
w Gondorze; w Gondorze znany by jako Thorongil ze wzgldu
na Gwiazd Stranikw, ktr nosi. Jego najwikszym czynem
w owym czasie by atak na Umbar w 2980 roku i zniszczenie
ARAGORN III
36
znacznej czci floty korsarzy. W 2956 roku spotka Gandalfa

i sta si jego przyjacielem. W 3017 roku, po 13 latach nieustaj
cych poszukiwa, Aragorn schwyta Golluma. W nastpnym roku
spotka Froda i jego towarzyszy w Bree i pomg im dotrze do
Rivendell. Zosta jednym z Dziewiciu Towarzyszy i poprowadzi
Druyn po upadku Gandalfa w Khazad-dumie.
Podczas W ojny o Piercie A ragorn by jednym z w o
dzw w Bitwie o Rogaty Kasztel; w tym czasie zaprzyjani si
z Eomerem. Nastpnie, wraz z Legolasem, Gimlim i Stranikami
Pnocy przeszed przez cieki Umarych, opierajc si na wie
dzy uzyskanej dziki palantirowi Orthanku, ktry wyrwa spod
kontroli Saurona. Jako dziedzic Isildura wezwa Umarych do
posuszestwa i przy ich pomocy pokona korsarzy w Pelargirze,
zdobywajc korsarsk flot. Nastpnie poprowadzi liczny oddzia
ludzi z poudnia Gondoru do Minas Tirith, gdzie jego armia od
wrcia losy Bitwy na Polach Pelennoru. Pniej zosta dowdc
-> Armii Zachodu.
Po Wojnie o Piercie Aragorn zosta krlem Zjednoczonego
Krlestwa i Wadc Zachodnich Krajw pod imieniem Elessara
Telcontara. Polubi Arwen, crk Elronda. Podczas 120-letniego panowania rozszerzy granice krlestwa i przywrci dugo
nieobecne w nim pokj oraz dobrobyt.
O prcz wiedzy, nagrom adzonej podczas dugich walk
z Sauronem, Aragorn posiada mdro elfw i dar przewidy
wania Dunedainw. Sprawiedliwie mwiono, e odya w nim
szlachetno Numenorejczykw.
Majc 20 lat, tu przed opuszczeniem Imladris, Aragorn spo
tka Arwen. Od tej chwili kocha j, a w 2980 roku oboje przy
rzekli sobie wierno. Jednak Elrond nie godzi si wyda swej
crki za jakiegokolwiek czowieka, chyba e byby on krlem
Arnoru i Gondoru, dlatego pobrali si dopiero po zakoczeniu
Wojny o Piercie. Aragorn i Arwena mieli syna Eldariona i kilka
crek.
Aragorn od czasu wykucia Andurila w 3018 roku nosi go
przy boku; przedtem od czasu do czasu nosi szcztki Narsila.
A ragorn zwany by Elessarem i Kamieniem Elfw przez
Galadriel oraz przez lud Gondoru (w czasie Wojny o Piercie,
37
ARANARTH
z powodu szmaragdowej broszy, ktr nosi); to przepowie

dziane mu imi przyj jako swe imi krlewskie. W Bree przed
Wojn o Piercie nazywany Obieywiatem, przyj uenejski
odpowiednik tego imienia, Telcontar, dla zaoonej przez siebie
dynastii. Zwany by take dziedzicem Isildura, Odnowicielem
i Skrzydonogim; to ostatnie imi nada mu Eomer, gdy usysza
o wdrwce Trzech owcw. (I 68, 168-170, 204, 212, 215, 228,
237-243, 251, 253, 261, 264-285, 290, 295-297, 306-329, 333,
336-339, 347-381, I I 19-48, 88-140, 155-159,165, 234-235, 248,
253, 259, 266, 295, III 21, 28, 40-57, S 281)
ARAGOST (sind. krlewska twierdza, zm. 2588 TE) Dunadan,
smy wdz Dunedainw Pnocy (2523-2588). (III 290)

ARAHAD I (sind. krlewski-, zm. 2532 TE) Dunadan, sidmy

ARAHAD n (sind. krlewski-, zm. 2719 TE) Dunadan, dziesity
ARAHAEL (sind. krlewski-, zm. 2177 TE) Dunadan, drugi

ARAMAN (quen. na zewntrz, poza Amanem) Wielkie pnoc
ne pustkowia Amanu, obejmujce cay obszar midzy Morzem

a grami Pelri na pnoc od Eldamaru. Araman by opuszczo
ny i grzysty. Na jego pnocnych kracach byo bardzo zimno.
Take - Helcaraxe, Oiomure. (S 70, 77, 80, 85-86, 96-97,
101,105, 225)
ARAN- (sind. krlewski) Partykua, uywana przez krlw
Arthedainu po Malvegilu oraz przez wodzw Dunedainw Pnocy,
wskazujca na ich roszczenia do caego Arnoru. Inaczej ni numenorejskie partykuy Ar- i Tar-, element Aran- by integraln cz
ci imienia i by nadawany przy urodzeniu, jak mona zobaczy
w opowieci o nadaniu imienia Arvedui.
Czasami skracany do Ara- lub Ar-. (III 290, S 313)
ARANARTH (sind. krlewski kraj, zm. 2106 TE) Dunadan,
pierwszy wdz Dunedainw Pnocy (1974-2106), najstarszy

syn Arvedui, ostatniego krla Arthedainu. (III 290)
ARANEL
38
ARANEL (sind. krlewska gwiazda, krlewski elf) Przydomek
-> Diora. (S 177)

ARANRUTH (sind. krlewski gniew) Miecz Elwego w Doriath,
pniej nalecy do krlw Numenoru. (S 190)

ARANTAR (quen., zm. 435 TE) D unadan, pity krl Arnoru
(339-435). (III 290)

ARANUIR (sind. krlewski-, zm. 2247 TE) Dunadan, trzeci

ARANWE (quen., PE) Elf z Gondolinu, ojciec Voronwego. (S 224)
ARAPHANT (sind. krlewski-, zm. 1964 TE) Dunadan, czterna
sty krl Arthedainu (1891-1964). Za jego panowania wznowiono

kontakty z Gondorem. (III 290)
ARAPHOR (sind. krlewski-, zm. 1589 TE) Dunadan, dziewi
ty krl Arthedainu (1409-1589). W roku koronacji z pomoc

Cirdana wypar siy Angmaru z Fornostu i Pnocnych Wzgrz.
Za jego rzdw w Arthedainie panowa pokj, gdy siy Angmaru
byy chwilowo poskromione przez elfy z Lindonu i Rivendell.
(III 290)
ARASSUIL (sind. krlewski-, zm. 2784 TE) Dunadan, jedenasty
wdz Dunedainw Pnocy (2719-2784). Za jego czasw Eriador
by niepokojony przez orkw. (III 290)
ARATAN (quen. krlewski czowiek, zm. 2 TE) D unadan,
drugi syn Isildura. Walczy w armii Ostatniego Sojuszu i poleg

w - Bitwie na Polach Gladden. (S 274)
ARATAROWIE [Aratar] (quen. wznioli) Omioro najwaniej
szych Valarw: Manwe, Varda, Ulmo, Yavanna, Aule, Mandos,

Nienna i Orome.
Zwani te Omioma Aratarami, Szlachetnymi Ardy. (S 27)
ARATHORNI (sind. krlewski-, zm. 2848 TE) Dunadan, dwu
nasty wdz Dunedainw Pnocy (2784-2848), zgin gwatown
mierci. (III 290)
ARDA
39
ARATHORN II (2873-2933 TE) D unadan, pitnasty wdz
Dunedainw Pnocy (2930-2933). Zabity przez orkw, gdy

walczy wraz z Elladanem i Elrohirem.
W 1925 roku polubi Gilraen, jedynym ich dzieckiem by
Aragorn II. (III 290)
ARAYAL (sind. krlewski-, zm. 1891 TE) Dunadan, trzynasty
krl Arthedainu (1813-1891). (III 290)

ARAVIR (sind. krlewski-, zm. 2319 TE) Dunadan, czwarty

ARAVORN (sind. krlewski-, zm. 2654 TE) Dunadan, dziewity

ARAW (sind.)
Orome. (III 23)
ARCHET Wie w okrgu Bree, na pnocnym skraju Chetwood.
(1 148, 166, 177-179)

ARCIRYAS (quen. -statek, ok. 19 st. TE) Dunadan, modszy
brat krla Gondoru Narmacila II, przodek Earnila II. (III 300)
ARCYKAMIE [Arkenstone] Wielki biay klejnot znaleziony g
boko pod Ereborem przez Thraina I. Arcykamie by najwikszym

skarbem krlw Ereboru, lecz zosta porzucony, gdy Smaug wy
gna stamtd krasnoludw w 2770 roku Trzeciej Ery. W 2941 roku
Bilbo, ktry by czonkiem Kompanii Thorina, podczas przeszu
kiwania skarbca Smauga znalaz klejnot. Uy on Arcykamienia,
by prbowa pogodzi Thorina z oblegajcymi go elfami i ludmi.
Pniej klejnot zoono do grobu wraz z ciaem Thorina.
Zwany take Sercem Gry. (III 325, H 193, 196, 199, 201)
ARDA (quen. region, krlestwo) Ziemia, ktra zgodnie z zamia
rem Iluvatara miaa by siedzib jego Dzieci. Wedug Ainulindale,

miaa by ona pozbawiona skrajnoci i symetryczna, zostaa jed
nak powanie skaona przez zoliwo Melkora i walk midzy
nim a Valarami.
Gdy Valarowie zrealizowali Wizj - w stopniu, w jakim mogli
to uczyni - Arda bya okrga i paska, otoczona przez Ekkaia,
Morze Zewntrzne, ktre z kolei byo ograniczone -> cianami
ARDA
40
Nocy. Skadaa si z co najmniej dwch wielkich kontynentw,

Amanu i - Srdziemia, rozdzielonych przez Belegaer. Poniej
powierzchni Ardy ca przestrze zajmowaa skaa podziurawio
na grotami; nie jest powiedziane, czy owa skaa gdziekolwiek si
koczya. Ponad powierzchni rozcigaa si Zasona Ardy - at
mosfera.
Podczas Odmiany wiata Ilvatar usun Aman poza ob
szar Ardy i uczyni j tym kulistym wiatem, w ktrym yjemy.
Powiedziane jest, e Arda zostanie przywrcona do pierwotnego
ksztatu, gdy nadejdzie Koniec.
W sprawie licznych przemian Ardy zobacz take: Beleriand,
Zaczarowane Wyspy, Ered Engrin, Tol Eressa, Nmenor, Pelri,
Dwie Latarnie, Arda Skaona i Zakrzywiony wiat.
Zwana te Ziemi, a take Krlestwem Ardy, Krlestwem
Ziemi lub Krlestwem Manwgo oraz Maym Krlestwem. (S 16,
23, 25, 35, 37, 39, 84, 98, 102, 238, 245, 265)
ARDA Nazwa tengwy y (nr 26) uywanej zazwyczaj w quenya dla
oznaczenia rd, a w sindarinie i westronie dla rh. (III 361, 365)

ARD-GALEN (sind. region-zielony) Wielka rwnina na pnoc
od Dorthonionu, na wschd od Ered Wethrin, a na poudnie i za

chd od Ered Engrin. Chocia czciowo skaona zniszczeniami,
spowodowanymi przez Angband, Ard-galen pozostaa pikna,
pokryta traw. Podczas Oblenia Angbandu bya patrolowana
przez jazd Fingolfina i Maedhrosa.
Strawiona przez ogie podczas Dagor Bragollach, Ard-galen
zwana bya pniej
Anfauglith. (S 102, 109, 110, 112-114,
118,144)
RE (quen. wiato soneczne) Wczesne okrelenie tengwy 6 (nr
31); pocztkowo ze, nastpnie
sse. (III 361, 365)
RENUQUERNA (quen. re odwrcona) Jedna z nazw tengwy
9, (nr 32);
re, ze nuquerna. (III 361, 365)
AREDHELA (sind. szlachetny elf, zm. ok 330 PE) Kobieta z rodu
Noldorw, najmodsze dziecko i jedyna crka Fingolfina. Wrcia

do rdziemia z Wygnacami i mieszkaa z bratem Turgonem
w Nevracie i Gondolinie. Okoo 300 roku poczua niepokj
41
ARGONATH
i opucia Gondolin, by odwiedzi synw Feanora, ktrzy byli jej

przyjacimi w Eldamarze. Oddzielia si od swych towarzyszy
w Nan Dungortheb i zostaa uznana za zmar, przeya jednak,
a nastpnie zostaa uwiedziona i polubiona przez Ela z Nan
Elmoth.
Aredhela urodzia Elowi syna, Maeglina, ktry w kocu, pra
gnc utwierdzi swe prawa do dziedzictwa po Turgonie, przekona
j, by uciekli z Nan Elmoth. El pody za nimi do Gondolinu,
gdzie, podczas ktni przed tronem Turgona, zatrutym grotem
zabi Aredhel, ktra wasnym ciaem zasonia Maeglina przed
gniewem jego ojca.
Aredhela bya wysoka, miaa ciemne wosy i jasn cer, a ubie
raa si tylko w srebro i biel. Z tego powodu zwano j Aredhel
Bia i Ar-Feiniel, Bia Pani Noldorw lub Bia Pani Gondolinu.
Lubia jedzi konno i polowa. (S 59, 126-132)
AR-FEINIEL (sind.?) -> Aredhela. (S 59, 126-132)
ARGELEB I (sind. krlewskie srebro, zm. 1356 TE) Dunadan,
sidmy krl Arthedainu (13 4 9 -1 3 5 6 ). Podczas koronacji ogosi
si wadc caego Arnoru ze wzgldu na brak potomkw Isildura

w Rhudaurze i Cardolanie. Rhudaur, bdcy pod kontrol Angmaru,
odrzuci te roszczenia. W czasie wojny, ktra po tym nastpia,
Argeleb ufortyfikowa Wichrowe Wzgrza, lecz poleg w bitwie.
(III 290, 292)
ARGELEB II (zm. 1670 TE) Dunadan, dziesity krl Arthedainu
(1589-1670). W 1600 roku Trzeciej Ery udzieli zgody Marchowi

i Blancowi na osiedlenie si w Shire. (1 16, III 290, 292)
AR-GIMILZR (ok. 3125 DE) Dunadan, dwudziesty drugi krl
Numenoru. Polubi Inzilbeth z Andunie wbrew jej woli. Z tego

nieszczliwego zwizku przyszo na wiat dwch synw: Tar-Palantir i Gimilkhad. Gimilzr zaniedba Biae Drzewo i wite
Miejsce Eru. (III 288, S 250)
ARGONATH (sind. kamienie krlw) Rzebione skay gruj
ce nad wylotem ze skalistego wwozu przy pnocnym przejciu

na jezioro Nen Hithoel na Anduinie. Byy to dwa ogromne i bu
dzce trwog posgi Isildura i Anariona, kady po jednej stronie
ARGONU!
42
rzeki. Zostay stworzone za panowania Rmendacila II, okoo

1340 roku Trzeciej Ery, by oznaczy pnocn granic Gondoru.
Zwane take Kolumnami Krlw, Wrotami Argonath, Wrotami
Krlw, Wrotami Gondoru. Ta pierwsza nazwa bya prawdopodob
nie rzeczywist nazw westrosk, a w kadym razie powszech
nie uywan. (1235, 256, 367, 369-370, I I 31, 290, III 22, S 271,
276)
ARGONUI (sind. krlewski-kamienny, zm. 2912 TE) Dunadan,
trzynasty wdz Dunedainw Pnocy. (III 290)

ARIENA [Arien] (quen.) Jedna z Majarw, potny duch ognia,
oddany Laurelinowi i zotym kwiatom w ogrodach Vardy. Wybrana

przez Valarw do kierowania - Socem. (S 94, 95)
AR-INZILADUN (adun. lcwiat zachodu) - Tar-Palantir. (III 288)
ARMENELOS (quen. krlewska-niebiaska twierdza) Miasto
w Numenorze na wzgrzu w pobliu Meneltarmy. By tam paac

krlewski, roso Biae Drzewo Nimloth. Pniej w Armenelos sta
na witynia zbudowana przez Saurona. Po zmierzchu Andunie
Armenelos byo prawdopodobnie najwikszym miastem Numenoru.
Zwane take Zotym Armenelos. (S 245, 251-254, 271)
ARMIA ZACHODU [Army of the West] Niewielka armia ludzi
z Gondoru i Rohanu, dowodzona przez Aragorna, Gandalfa,

Imrahila i Eomera, ktra podczas Wojny o Piercie maszerowa
a na Morannon, by odwrci uwag Saurona od Froda. Armia
o mao nie zostaa unicestwiona, jednak ostatecznie Piercie
zniszczono, a potg Saurona zamano. Armia odniosa wwczas
wielkie zwycistwo nad Haradrimami i Easterlingami, sprzymie
rzonymi z Sauronem, a take nad pozbawionymi przywdztwa
orkami i trollami.
Wraz z armi maszerowali Pippin, Legolas, Gimli, Beregond,
Elladan i Elrohir. (III 143-152, 221)
ARMIA ZACHODU [Host of the West] Armia, ktra pokonaa
Czarnoksinika w bitwie pod Fornostem w 1975 roku Trzeciej
43
AROD
Ery i zniszczya Angmar. Skadaa si z elfw z Lindonu oraz

ludzi z Arthedainu i Gondoru, a bya dowodzona przez Cirdana
i Earnura. (III 332)
ARMINAS (quen. krlewska wiea, PE) Elf Noldor, towarzysz
Angroda. Po Dagor Bragolach mieszka w Falas z Cirdanem.

Wiosn 496 roku wraz z Gelmirem zanis Orodrethowi ostrze
enie Ulma o zagroeniu Nargothrondu. (S 200)
ARNACH - Lossarnach. (III 373, 393)
ARNOR (sind. krlewski kraj) Starsze Krlestwo Dunedainw
w rdziemiu, utworzone w 3320 roku Drugiej Ery przez Elendila,

ktry panowa tu bezporednio jako pierwszy krl. W najszer
szych swych granicach Arnor rozciga si na wszystkie ziemie
midzy rzekami Gwathl-Bruinen i Lune. Jego pierwsz stolic
byo Annuminas, ale przed 861 rokiem Trzeciej Ery stolic prze
niesiono do Fornostu, gwnego miasta kraju. Inaczej ni Gondor,
Arnor nie rozkwit, a zmierzch Dunedainw rozpocz si tu od
katastrofalnej - Bitwy na Polach Gladden w 2 roku. Jednak mi
mo wszelkich przeszkd linia Isildura i jego nastpcw, wadcw
Arnoru, zostaa zachowana.
Po mierci Earendura, dziesitego krla (861 rok), Arnor
zosta podzielony midzy jego trzech synw, z ktrych najstar
szy zosta krlem Arthedainu. Dunedainw w pozostaych kr
lestwach (Cardolanie i Rhudaurze) szybko ubywao i w 1349 ro
ku Arthedain ogosi zwierzchno nad caym Arnorem. Od tego
czasu Arthedain by czasem nazywany Amorem.
Angmar i Rhudaur wykorzystay roszczenia Arthedainu jako
pretekst do najazdu i krlestwo upado w 1974 roku. Nastpcy
Isildura stali si wodzami Dunedainw Pnocy a do Wojny
o Piercie, po ktrej krlestwo Arnoru zostao odtworzone
przez Elessara.
Zwany take Pnocnym Krlestwem lub Krlestwem Pnocy.
(1 16, 233, 235, III 124, 221, S 270, 282)
AROD (rohir. szybki, WoP) Szybki i ognisty ko z Rohanu,
poyczony Legolasowi i Gimliemu przez Eomera. Arod nis ich

podczas Wojny o Piercie przez pola Rohanu i cieki Umarych,
AROS
44
a prawdopodobnie take podczas Bitwy na Polach Pelennoru.

(II 44, III 53, 229)
AROS (sind.) Rzeka w Beleriandzie, pynca z Dorthonionu na
poudnie, a nastpnie na zachd. Wpadaa do Sirionu tu powy

ej Aelin-uial. Gwnym jej dopywem by Celon.
Aros tworzy wschodni i poudniow granic Doriath. (S 91,
92, 107, 116, 118, 127, 130, 220)
AROSSIACH (sind. -brd) Brd na grnym Arosie. Tu stara dro
ga z Nan Dungortheb przecinaa rzek, wiodc do Himladu, Nan

Elmoth i krasnoludzkich miast w Ered Luin. (S 116)
AR-PHARAZN (adun. zoty, zm. 3319 DE) Dunadan, dwudzie
sty czwarty i ostatni krl Numenoru (3255-3319), syn Gimilkhada

i bratanek Tar-Palantira. By przywdc buntu Numenorejczykw
przeciw rzdom stryja po mierci swego ojca. Po mierci Tar-Palantira zmusi jego dziedziczk, Tar-Miriel, by wbrew swej woli
polubia go, nastpnie za przej bezprawnie bero.
Bdc ambitnym czowiekiem i wielkim wojownikiem, Ar-Pharazn by popularnym krlem. Jego najwikszym czynem
byo wysanie wielkiej armii do rdziemia w 3261 roku i upo
korzenie Saurona, bdcego wwczas u szczytu potgi. Jednak
pycha popchna Ar-Pharazna do tego, by zabra Saurona ja
ko winia do Numenoru. W rezultacie wraz ze swym dworem
niebawem dosta si pod wpywy Cienia. Nastpne 50 lat rz
dw Ar-Pharazna wypenia chaos i rosnce przeladowania
Wiernych. Na koniec, gdy Ar-Pharazn ci Nimloth i zacz
skada Melkorowi ofiary z ludzi, Sauron nakoni go do zaata
kowania Valinoru i zdobycia niemiertelnoci si. Przez dzie
wi lat, zaczynajc od 3319 roku, krl budowa Wielk Armad,
a w 3319 roku wyldowa na zakazanym wybrzeu Bogosawionego
Amanu. Tam podczas Odmiany wiata zosta wraz ze swymi ludmi
pogrzebany w Jaskiniach Zapomnianych, Numenor za zatopiy
fale.
Ar-Pharazn mia przydomek Zoty. Nie uywana forma je
go imienia w jzyku uenya brzmiaa Tar-Calion. (III 288-289,
S 251-260, 270)
45
ARTHEDAIN
AR-SAKALTHR (adun. ok. 31 st. DE) Dunadan, dwudziesty
pierwszy krl Numenoru. (III 288)

ARTAMIR (quen. -klejnot, zm. 1944 TE) Dunadan z Gondoru,
syn krla Ondohera, zgin w bitwie z Wonikami. (III 299)

ARTHAD (sind., zm. 460 PE) Adan z Pierwszego Rodu, jeden
z 12 towarzyszy Barahira w Dorthonionie. (S 148)

ARTHEDAIN (sind. krlestwo Edainw) Krlestwo Dunedainw
powstae w wyniku podziau Arnoru w 861 roku Trzeciej Ery.

Stolic jego by Fornost. Obejmowao ziemie midzy rzek Lun
a Brandywin oraz na pnoc od Wielkiego Wschodniego Gocica
a po Wichrowy Czub na wschodzie. W Arthedainie znajdoway si
dwa palantiry Pnocy, przechowywane w Trzeciej Erze przez ludzi.
Krlowie Arthedainu byli nastpcami Amlaitha, najstarszego
syna Earendura, ostatniego krla Arnoru, w ich rodzie zachowaa
si wic linia Isildura.
W 1349 roku Argeleb I ogosi si wadc caego Arnoru, gdy
linie krlewskie w Cardolanie i Rhudaurze wygasy, lecz Rhudaur
wspomagany przez Angmar odrzuci te roszczenia i zaatakowa
Arthedain. Krlestwo Arthedainu, wspomagane od czasu do cza
su przez Cardolan, Lindon i Rivendell, odparo wielkie najazdy
w 1356 i 1409 roku i szereg drobnych atakw, jednak jego siy
saby. W 1974 roku Fornost zosta opanowany przez Angmar,
krl Arvedui uciek do Ered Luin, a potem na przyldek Forochel,
gdzie uton nastpnej wiosny. Niemniej Angmar zosta zniszczony
przez elfy z Lindonu i Rivendell oraz resztki armii Arthedainu, przy
wsparciu wielkich si z Gondoru, dowodzonych przez Earnura.
Arthedain nie zosta jednak wskrzeszony, Fornost by opuszczo
ny, a Dunedainowie Pnocy poszli w rozsypk.
Cho przez wiksz cz swych dziejw Arthedain by od
dzielony od Gondoru, za panowania krla Araphanta (18911964) wznowione zostay kontakty midzy dwoma krlestwami.
Arvedui polubi ksiniczk Firiel, crk krla Ondohera, i cho
roszczenia Arvedui do tronu Gondoru zostay odrzucone w 1944
roku, oba krlestwa pozostay w przyjani. Bez pomocy Gondoru
w 1975 roku Angmar nie mgby zosta pokonany.
Zwany take Krlestwem Pnocnym. (III 290-295)
ARYEDUI
46
ARVEDUI (sind. krl ostatni, zm. 1975 TE) Dunadan, pitnasty
i ostatni krl Arthedainu (1964-1974). Przy jego narodzinach

Malbeth Jasnowidzcy przepowiedzia, e bdzie on ostatnim
krlem, dlatego nadano mu imi Arvedui.
W 1944 roku, po mierci krla Gondoru Ondohera i jego
synw Arvedui zada korony Gondoru, gdy by potomkiem
Isildura, ktry wraz z Anarionem by krlem Gondoru, a take
dlatego, e by mem Firiel, jedynego yjcego dziecka Ondohera,
ktra zgodnie z prawami Numenoru dziedziczya tron po oj
cu. Wprawdzie roszczenia Arvedui zostay odrzucone, ale krl
Earnil z Gondoru obieca mu pomoc w potrzebie. W 1973 roku
Arvedui poprosi o wsparcie w walce przeciw Angmarowi, lecz
nim flota wysana przez Earnila przybya, Czarnoksinik poko
na Arthedain. Arvedui wysa synw do Lindonu, sam jednak
pozosta na Pnocnych Wzgrzach do koca. Nastpnie ukry
wa si w kopalniach krasnoludw w pnocnych Ered Luin,
a gd zmusi go do szukania azylu u Lossothw. W marcu
1975 roku Cirdan przysa okrt do zatoki Forochel, by rato
wa Arvedui. Krl i jego ludzie weszli na statek, ktry w dro
dze powrotnej zosta uwiziony w lodach i zaton. (III 290,
293-294)
ARYEGIL (sind. krlewski-, zm. 1743 TE) Dunadan, jedenasty
krl Arthedainu (1670-1743). (III 290)

ARVELEG I (sind. krlewski-, zm. 1409 TE) Dunadan, smy
krl Arthedainu (1356-1409). Po mierci ojca wypar z pomo

c Lindonu i Rivendell siy Angmaru i Rhudauru z Wieowych
Wzgrz i przez 50 lat Arthedain wsplnie z Cardolanem utrzymy
way granic wzdu Wichrowych Wzgrz, Wielkiego Wschodniego
Gocica i dolnego biegu Hoarwell. W 1409 roku Arveleg poleg
podczas bezskutecznej obrony Wieowych Wzgrz przed pot
nym najazdem Angmaru i Rhudauru. (III 290)
ARVELEGII (zm. 1813 TE) Dunadan, dwunasty krl Arthedainu
(1743-1813). (III 290)

ARYERNIEN (sind.) Kraina na zachd od ujcia Sirionu, zwana
tak pod koniec Pierwszej Ery, gdy staa si schronieniem dla el
47
ASFALOTH
fw i ludzi (w tym Earendila i Elwingi), uciekinierw ze spusto

szonego Doriathu, Gondolinu i Falas. Arvernien byo chronione
przez Ulma oraz eglarzy Cirdana, yjcego na wyspie > Balar.
(I 224, S 208)
ARWENA (sind. krlewska dziewczyna, 241 TE-121 CE)
Ksiniczka Eldarw, crka Elronda i Celebriany. Przez blisko

3000 lat ya spokojnie w Imladris i Lrien, a w 2951 roku
spotkaa w Rivendell Aragorna. W 2980 roku lubowali sobie
wierno na Cerin Amroth, a po Wojnie o Piercie pobrali si
i Arwena zostaa krlow Gondoru. Daa swemu mowi syna
i kilka crek. Jednake wychodzc za Aragorna dokonaa tym sa
mym wyboru, e nie bdzie moga towarzyszy swemu ojcu, gdy
odpynie on za Morze pod koniec Trzeciej Ery, lecz stanie si miertelniczk. Po mierci Aragorna w 120 roku Czwartej Ery wrcia
do Lrien, gdzie zmara nastpnej zimy. Pochowano j na Cerin
Amroth.
Arwena bya znana ze swej urody. Jej ciemne wosy - jak
mawiano - przypominay urod Luthien. Ze wzgldu na pikno,
jakie nigdy ju nie miao si pojawi wrd elfw rdziemia,
zwano j Undmiel, a w westronie - Gwiazd Wieczorn; bya
znana jako Gwiazda Zmierzchu swego ludu. (1218, 221, I I 110,
226-229, 231, III 227, 307-311)
AR-ZIMRAPHEL (adun.) Imi, do ktrego przyjcia Ar-Pharazn
zmusi -> Tar-Miriel. (S 251, 259)

AR-ZIMRATHN (adun., ok. 3000 DE) Dunadan, dwudziesty
krl Numenoru. (III 288)

ASCAR (sind. bystry, gwatowny) Rzeka w Beleriandzie, naj
dalej na pnoc pooony dopyw Gelionu, spywajcy z okolic

gry Dolmed i wpadajcy do Gelionu koo Sarn Athrad. Wzdu
rzeki biega Droga Krasnoudzka z Nogrodu i Belegostu. (S 88 ,
117-118, 134, 139, 221)
ASEA ARANION (quen. licie krlewskie) - Athelas. (III 110)
ASFALOTH (sind. -kwiecie) Biay i szybki ko Glorfindela, ktry
przynis Froda do Rivendell z brodu Bruinen. (I 206)
ASTA
48
ASTA (quen. miesic) M iesic w rnych kalendarzach
Dunedainw i westroskich. Liczy zazwyczaj 30 dni, cho dwa

astar w Rachubie Krlewskiej miay po 31 dni. (III 350)
ASTALDO (quen. odwany) Imi - Tulkasa. (S 26)
ASTRON Czwarty miesic - Kalendarza Shire, w przyblieniu
odpowiadajcy naszemu kwietniowi. W Bree nazywany Chithing.

(III 348)
ATALANTE (quen. w d upade) N azw a nadana przez
Dunedainw - Numenorowi po jego zniszczeniu. (S 261)
ATANATARI (quen. czowiek-ojciec, zm. 748 TE) Dunadan,
dziesity krl Gondoru (667-748). (III 290)

ATANATAR II (zm. 1226 TE) Dunadan, szesnasty krl Gondoru
(1145-1226). Za jego panowania Gondor osign szczyt potgi

i wspaniaoci. Jednake krl kocha zbytek i nie czyni nic, by
utrzyma potg kraju. Stra na granicach Mordoru zostaa za
niedbana, za to krlewsk koron zastpia nowa, wykonana ze
szlachetnych metali i wysadzana klejnotami.
Atanatar by znany jako Alcarin (Sawny) ze wzgldu na
bogactwo i potg jego krlestwa. (III 290)
ATANATARI (quen. ludzie-ojcowie) - Edainowie. (S 98, 179)
ATANI (quen. ci drudzy, l.poj. Atan) Nazwa nadana ludziom
w Valinorze, w Srdziemiu stosowana jedynie do Trzech Rodw

Przyjaci Elfw, >Edainw. (S 98, 137)
ATHELAS (sind. krlewskie licie) Rolina lecznicza przynie
siona do rdziemia przez Numenorejeykw, rosnca tylko

w miejscach, gdzie kiedy yli lub obozowali. Miaa odwieajcy
zapach, a w doniach dziedzicw Elendila - wielk moc leczenia
ran, zwalczania trucizn i zych wpyww. Aragorn uywa zi
athelas, kruszc i gotujc jego licie w wodzie, a nastpnie ob
mywajc rany chorego tym naparem lub dajc mu do wdychania
parujcy pyn.
Zwany w westronie krlewskimi limi, w quenya asea aranion. (1 193, 318, III 110)
49
AZANULBIZAR
AULE (quen.) Ainur, jeden z Aratarw. Najpotniejszy z Valarw
po Manwem, Vardzie i Ulmie. Aule uksztatow a substancje,

z ktrych tworzono Ard; jest mistrzem rzemios i wiedzy o ma
teriaach. Lubuje si ich natur i dzieami kunsztu, ale nie dy
do posiadania ani wadzy. Oprcz ksztatowania Ardy najwik
szymi dzieami Aulego byy Dwie Latarnie Valarw, statki Soca
i Ksiyca oraz krasnoludy, ktre stworzy z niecierpliwoci, nie
mogc si doczeka Dzieci Iluvatara.
Mimo swego wspaniaego kunsztu Aule jest pokorny i wsp
czujcy; krasnoludy przeyy wycznie dlatego, e Aule podda
je woli Iluvatara. Jego maonk jest Yavanna, mieszkaj w Valinorze.
Aule znany jest jako Kowal, Twrca oraz Przyjaciel Noldorw
(poniewa wiele ich nauczy i dzieli z nimi zainteresowanie rze
miosem). Krasnoludy zw go Mahalem. (S 16, 18, 24-27, 35-36,
39, 45-48, 49, 58, 62, 75, 94, 243)
AVALLNE (quen. blisko Valinoru) Miasto i port zbudowane
przez Eldarw na pocztku Drugiej Ery na wschodnim wybrze

u Tol Eressei. Miao owietlone nabrzea i wysok bia wie.
Zwane take Portem Eldarw. Take - Wiea w Avallne.
(S 243, 245-246, 251, 259, 261-262, 271, 275)
AYARI (quen. oporni, ci ktrzy odmwili) Elfy, ktre odmwiy
wezwaniu Valarw do Wielkiej Wdrwki. Prawdopodobnie okre

lenie to jest rwnoznaczne z nazw -> Elfy Lene.
Zwane take Opornymi. (S 51, 89, 90, 266)
AVATHAR (quen. cienie) Poudniowa cz Amanu, chodny,
ciemny, opuszczony i lekcewaony obszar midzy poudniowymi

grami Pelri a Morzem. Avathar by siedzib Ungolianty, zanim
zatrua Dwa Drzewa. (S 71, 72, 77)
AZAGHAL (zm. 473 PE) Krasnolud wadajcy w Belegocie. Zosta
zabity przez Glaurunga podczas Nirnaeth Arnoediad, jednak

zada smokowi kilka powanych ran i zmusi go do opuszczenia
pola walki. (S 182)
AZANULBIZAR (khuz. dolina mrocznych strumieni.) Dolina
przed Wielk Bram Khazad-dumu, midzy dwoma ramionami

AZOG
50
Gr Mglistych. W dolinie leao Kheled-zram i znajdoway si

rda Srebrnej yy. W 2799 roku Trzeciej Ery miaa miejsce
- Bitwa w Azanulbizar, kocowa i najwiksza bitwa w wojnie
krasnoludw z orkami.
Zw ana w sindarinie N anduhirion, w w estronie Dolin
Ciemnego Strumyka. (I 271, III)
ZE (quen. wiato soneczne) Najstarsza nazwa tengwy 6 (nr
31), uywanej w quenya dla oznaczenia z. Kiedy dwik z

zacz miesza si z mikkim r, nazwa tengwy zmieniaa si
w -> re lub -> ess. (III 361, 365)
ZE NUQUERNA (quen. ze odwrcona) Najstarsza nazwa
tengwy 9, (nr 32), uywana rwnolegle z -> ze. (III 361, 365)
AZOG (zm. 2799 TE) Ork, krl orkw z Khazad-dmu, ktry zabi
Thrra i zbezczeci jego ciao w 2790 roku, co wywoao wojn

krasnoludw z orkami. Podczas Bitwy w Azanulbizar dowodzi
siami orkw, zabi Nina i zgin z rki Dina II. (III 321, 325,
H 27, 202)
B
BAG END Rezydencja w Hobbitonie zbudowana okoo 2880 ro
ku Trzeciej Ery przez Bunga Bagginsa na kocu Bagshot Row.
Mieszkali tam Bungo, Bilbo i Frodo Bagginsowie. Od wrzenia
3018 roku ya tam Lobelia Sackville-Baggins i jej syn Lotho, do
czasu jej uwizienia, a jego mierci. Bya tu te gwna kwatera
Sarumana w Shire. Po wyjedzie Froda za Morze mieszka tam
Sam Gamgee i jego spadkobiercy.
Bag End bya typow nork hobbick, cho nieco bardziej
luksusow ni typowe mieszkania w Shire. (I 25, 33, II 287,
III 167, H 21, 155, 163,218)
BAGGINS ANGELICA (ur. 2981 TE) Hobbitka z Shire, crka
Ponta Bagginsa. Bya gociem na poegnalnym przyjciu Bilba

Bagginsa. Ze wzgldu na jej prno Bilbo ofiarowa jej wklse
lusterko. (I 49, III 344)
BAGGINS BALBO (ur. 2767 TE) Hobbit z Shire, polubi Beryl
Boffin, mieli picioro dzieci. (III 344)

BAGGINS BELLADONNA (2 8 5 2 -2 9 3 4 TE) Hobbitka z Shire,
dziewite dziecko Gerontiusa Tooka. Okoo 2880 roku polubi
a Bunga Bagginsa; Bilbo by ich jedynym dzieckiem. (III 344345, H 12, 14)
BAGGINS BERYLLA (ok. 2800 TE) Hobbitka z Shire, ona Balba
Bagginsa, z domu Boffin. (III 344)

BAGGINS BILBO (ur. 2890 TE) Hobbit z Shire, podrnik, Przyjaciel
Elfw, Powiernik Piercienia, pisarz i uczony. Bilbo zacz angao

wa si w sprawy rdziemia w 2941 roku, gdy Gandalf wczy!
go jako zodzieja do Kompanii Thorina. Podczas tej wyprawy
BAGGINS BINGO
52
Bilbo dotar do Rivendell i innych oddalonych miejsc, ukrad

Jedyny Piercie oraz odegra istotn rol w zabiciu Smauga i po
mylnym zakoczeniu ekspedycji. Wrci do domu w Bag End
ze skromn czci skarbu smoka i Piercieniem, po czym y
wygodnie w Shire przez 60 lat. W 2980 roku, po mierci Droga
i Primuli Bagginsw, adoptowa ich syna Froda i uczyni go swym
spadkobierc. W 3001 roku wyda wielkie przyjcie urodzinowe,
zwane poegnalnym przyjciem, po czym znik, pozostawiajc
Frodowi swj majtek, cznie z Piercieniem. Uda si wwczas
do Imladris, gdzie pozosta przez 20 lat (oprcz podry do Dale
i Ereboru w 3001 lub 3002 roku), piszc poezje i studiujc wiedz
elfw. W 3021 roku uda si za Morze wraz z Ostatni Wypraw
Powiernikw Piercieni.
Bilbo napisa relacj ze swej wyprawy do Ereboru z Kompani
Thorina. Znalaza si ona w Czerwonej Ksidze Marchii Zachodniej
i zostaa wydana przez Profesora Tolkiena pod tytuem Hobbit albo
tam i z powrotem. Napisa take liczne wiersze, w tym piosenki
o wdrowaniu, Wdrwk oraz dugi poemat o Earendilu (1224227). Jego gwnym osigniciem naukowym s Przekady z elfickiego; interesowa si przede wszystkim histori Pierwszej Ery.
Bilbo przey wikszo ycia w Bag End, w Hobbitonie.
Inaczej ni wikszo hobbitw, by kawalerem. Byt te najdu
ej yjcym hobbitem w dziejach, odpywajc za Morze liczy bo
wiem 131 lat i 8 dni; ta dugowieczno bya po czci zwizana
z wpywem Piercienia, ktry jednak oddziaa na w zadziwiajco
nikym stopniu. Na jego fallohidzk krew wskazuje niespotykana
u hobbitw mio do elfw i zamiowanie do podry oraz zdol
noci jzykowe. Poza tym by jednak do normalnym hobbitem.
Mieczem Bilba bya synna klinga elfw, do. Bilbo nosi
te kolczug z mithrilu, ofiarowan mu przez Thorina II. (1 1349, III 277, H 11 i passim)
BAGGINS BINGO (2864-2960 TE) Hobbit z Shire, m Chiki
Chubb. Ich syn Falco by pierwszym z Chubb-Bagginsw. (III 344)
BAGGINS BUNGO (2846-2926 TE) Hobbit z Shire, ojciec Bilba.
Okoo 2880 roku oeni si z Belladonn Took i zbudowa rezy

dencj w Bag End. (III 344, H 32)
53
BAGGINS FRODO
BAGGINS CHICA (ok. 2900 TE) Hobbitka z Shire, ona Binga
Bagginsa, matka Falca Chubb-Bagginsa. Z domu Chubb. (III 344)

BAGGINS DORA (2902-3018 TE) Hobbitka z Shire, najstarsze
dziecko Fosca Bagginsa. Bya gociem na poegnalnym przyjciu

Bilba Bagginsa, po ktrym otrzymaa kosz na mieci. Bya znana
ze swych dugich listw z dobrymi radami. (I 48, III 344)
BAGGINS DROGO (2908-2980 TE) Hobbit z Shire, drugie dziecko
i najstarszy syn Fosca Bagginsa. Polubi Primul Brandybuck,
ich jedynym dzieckiem by Frodo Baggins. Zgin wraz z on,
gdy d, ktr pynli Brandywin, wywrcia si.
Wyczywszy kwesti nietypowej mierci, Drogo by uwaa
ny za przyzwoitego i nienagannego hobbita, wielkiego mionika
dobrego jada. (I 34, II 278, III 344)
BAGGINS DUDO (2911-3009 TE) Hobbit z Shire, najmodsze
dziecko Fosca Bagginsa. By gociem na poegnalnym przyjciu

Bilba Bagginsa. (III 344)
BAGGINS FOSCO (2864-2960 TE) Hobbit z Shire, dziadek ze
strony ojca Froda Bagginsa. Polubi Ruby Bolger. (III 344)

BAGGINS FRODO (2968 TE-?) Hobbit z Shire, Powiernik Pier
cienia, Przyjaciel Elfw, bohater. Jedyny syn Droga Bagginsa

i Primuli Brandybuck. W 2980 roku po mierci rodzicw zosta
adoptowany przez swego kuzyna Bilba i zamieszka z nim w Bag
End. W 3001 roku, gdy Bilbo opuci Shire, Frodo odziedziczy
cay jego majtek, w tym Bag End i Jedyny Piercie.
W 3018 roku za rad Gandalfa opuci Shire i pod nazwiskiem
Underhill uda si do Rivendell, uciekajc przed Nazgulami. Po
drodze spotka Aragorna i by bliski mierci z rki Wodza Nazguli.
W Rivendell dobrowolnie wyruszy ku Grze Przeznaczenia. Po
wielkich przygodach i bohaterskich czynach, dokonanych wraz
z Druyn Piercienia, dotar do Sammath Naur, lecz w ostatniej
chwili przej Piercie na wasno. Jednak Gollum odgryz mu
palec z Piercieniem i sam run w gb Sammath Naur, dope
niajc w ten sposb Misji.
Po Wojnie o Piercie Frodo by przez krtki czas burmi
strzem Michel Delving (listopad 3019-sobtka 3020 roku). By
BAGGINS GILLY
54
jednak okaleczony na duchu i wci odczuwa! odniesione rany

(od ciosu sztyletem Wodza Nazguli i zatrutego da Sheloby),
odpyn! wic za Morze wraz z Ostatni Wypraw Powiernikw
Piercieni, pozostawiajc swj majtek ukochanemu sudze i przy
jacielowi, Samowi Gamgee.
Frodo napisa relacj z Wojny o Piercie i wdrwki ku
Grze Przeznaczenia, zawart w Czerwonej Ksidze Marchii
Zachodniej. Jest on te autorem kilku pieni.
Ju przed Wojn o Piercie Frodo by bardziej skonny do
refleksji i powaniejszy, ni zazwyczaj bywaj hobbici, a take
dny wiadomoci z odlegych krajw. Mia rzadki dar przenikania
serc tych, ktrych spotyka, co tylko po czci wizao si z jego
odpowiedzialnoci jako Powiernika Piercienia. Sam Piercie
mia na niego zadziwiajco niky wpyw, cho spowodowa, e
Frodo starza si bardzo powoli. Brzemi to jednak bardzo go
drczyo, a wreszcie uleg mu, cho opiera si wyjtkowo silnie.
Frodo zna jzyk sindariski i troch uenya; jak sam twierdzi,
posiada! rzadk zdolno do obcych jzykw. Wydaje si, e mia
niewielu przyjaci wrd rwienikw, lecz by silnie zwiza
ny z Bilbem i grup modszych od siebie hobbitw. By kawa
lerem.
Zwany te Powiernikiem Piercienia, Frodem o Dziewiciu
Palcach lub Dziewiciopalcym. (I 19, 25, 34, 40, 60-382, II 2025, 45, 49, 58, 83, 95, 165, 197-321, 327, III 16, 20, 58, 62, 76,
79-80, 147-211, 222, 226, 237-280, 326, 334-341, 353, 358, 372,
377, S 279)
BAGGINS GILLY (zm. po 3001 TE) Hobbitka z Shire, z domu
Brownlock, ona Posca Bagginsa. Bya gociem na poegnalnym

przyjciu Bilba Bagginsa. (III 344)
BAGGINS KAMELIA [Camellia Baggins] (ok. 2900 TE) Hobbitka
z Shire, z domu Sackville. Wysza za m za Longa Bagginsa

i urodzia mu syna, Otha Sackville-Bagginsa. (III 344)
BAGGINS LARGO (2820-2912 TE) Hobbit z Shire, trzeci syn,
a czwarte dziecko Balba Bagginsa. Polubi Tant Hornblower,

mieli jedno dziecko, Fosca. (III 344)
55
BAGGINS TANTA
BAGGINS LAURA (ok. 29 st. TE) Hobbitka z Shire, ona Munga
Bagginsa, z domu Grubb. (III 344)

BAGGINS LONGO (2860-2950 TE) Hobbit z Shire, drugi syn,
a trzecie dziecko Munga Bagginsa. Oeni si z Kameli Saclmlle

i by ojcem Otha Sackville-Bagginsa. (III 344)
BAGGINS MIMOZA [Mimosa Baggins] (ok. 29 st. TE) Hobbitka
z Shire, ona Ponta Bagginsa, z domu Bunce. (III 344)

BAGGINS MUNGO (2087-2900 TE) Hobbit z Shire, najstarszy
syn Baba Bagginsa. Polubi Laur Grubb, mieli picioro dzieci.

(III 344)
BAGGINS POLO (ur. ok. 2860 TE) Hobbit z Shire, syn Ponta
Bagginsa. (III 344)

BAGGINS PONTO (2816-2911 TE) Hobbit z Shire, trzecie dziec
ko Balba Bagginsa. Polubi! Mimoz Bunce, mieli dwoje dzieci.

(III 344)
BAGGINS PONTO (ur. 2946 TE) Hobbit z Shire, pierwsze dziec
ko Posca Bagginsa. Byl gociem na poegnalnym przyjciu Bilba

Bagginsa. (III 344)
BAGGINS PORTO (ur. 2948 TE) Hobbit z Shire, drugi syn Posca
Bagginsa. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.

(III 344)
BAGGINS POSCO (2902-przed 3001 TE) Hobbit z Shire, syn
Pola Bagginsa. Polubi Gilly Brownlock, mieli troje dzieci.

(III 344)
BAGGINS PRIMULA (2920-2980 TE) Hobbitka z Shire, najmod
sze dziecko Gorbadoca Brandybucka. Polubia Droga Bagginsa

i urodzia jedno dziecko, Froda. Wraz z mem utona, gdy wy
wrcia si d, ktr pynli po Brandywinie. (I 35)
BAGGINS RUBY (ok. 2900 TE) Hobbitka z Shire, ona Fosca
Bagginsa, z domu Bolger. (III 344)

BAGGINS TANTA (ok. 21 st. TE) Hobbitka z Shire, ona Larga
Bagginsa, z domu Hornblower. (III 344)
BAGGINSOWIE
56
BAGGINSOWIE [Baggins] Zamona rodzina hobbitw, ktrej
czonkowie yli w caym Shire. Bagginsowie byli spokrewnieni

z wikszoci arystokratycznych rodzin w Shire, jak rwnie
z Chubb-Bagginsami i Sackville-Bagginsami.
Bagginsowie byli, oglnie rzecz biorc, wzorow rodzin
(jak na hobbickie standardy); jej bardziej ekscentryczni czon
kowie mieli w sobie znaczn cz krwi Tookw. (I 26, 39-41,
III 506, H 5-6)
BAGNA NEVRASTU [Marshes of Nevrast] Szerokie bagna wzdu
brzegw Linaewen w rodkowym Nevracie. (S 330)
BAGNO [Tode] Bagno w wierszu Wargule, lece po drugiej stro
nie gr Merlok. Chocia mogo by obszarem fikcyjnym, by mo

e byo wzorowane na bagnach lecych przy wschodnim skraju
Starej Drogi Lenej. (TB 168)
BAGSHOT ROW Ulica biegnca u podna wzgrza w Hobbitonie,
poniej Bag End. Przed Wojn o Piercie rodzina Gamgee

mieszkaa tam pod nr 3, a Daddy Twofoot obok. Podczas Wojny
0 Piercie zostaa rozkopana przez Sarumana i zmieniona w wi
rowni i piaskarni. Po wojnie zrekonstruowana i nazwana Now
Uliczk. (I 34, II 242, III 263)
BAGSHOT ROW NUMER 3 [Number 3 Bagshot Row] Norka przy
Bagshot Row, w ktrej w czasach Wojny o Piercie ya rodzina

Gamgee. Zniszczona przez Ludzi Naczelnika podczas rzdw
Lotha w Shire, pniej odbudowana i oblicowana ceg. (I 34,
II 242, III 263)
BAIN (ok. 3007 TE) Czowiek, drugi krl Dale (2977-3007). By
synem Barda I i ojcem Branda. (I 220)

BALAN Pierwotne imi - Beora. (S 136)
BALAR (sind.) Wielka wyspa w zatoce Balar. Z pocztku bya
fragmentem Tol Eressei, pywajcej wyspy, na ktrej Ulmo prze

wiz Eldarw do Amanu, jednak ten fragment ugrzz w zatoce
1odama si. Pniej Osse czsto odwiedza Balar, a wyspa bya
pod wadz Cirdana i Falathrimw. Po upadku Falas Balar sta
a si gwnym azylem Sindarw w Beleriandzie, a po upadku
57
BALIN
Gondolinu wada tu Gil-galad jako Najwyszy Krl Noldorw.

Na mieliznach u jej wybrzey znajdowano wiele pere. (S 50, 53,
56, 88 , 114, 151, 184, 185, 228, 230, 331)
BALAR [Bay of Balar] Wielka zatoka morza Belegaer, na poudnie
od Ujcia Sirionu. Powstaa w czasie wstrzsw Bitwy Potg.

(S 50, 3, 56, 88 , 114, 151, 184, 185, 228, 230, 231)
BALAR [Cape Balar] Przyldek w zachodnim Arvernien, oddzie
lajcy zatok Balar od Belegaeru. (S 330)

BALCHOTH (sind. -lud) Plemi Easterlingw uzalenione od
Saurona, ktre w 25 stuleciu Trzeciej Ery yo w Rhovanionie, na

wschd od Mrocznej Puszczy. Czsto najedali Dolin Anduiny
na poudnie od pl Gladden, niepokojc jej mieszkacw. Gdy
sia ich wzrosa, zaczli atakowa wysunite placwki Gondoru
nad Anduin. W 2510 roku przekroczyli Anduin i najechali
Calenardhon. Mimo wsparcia orkw z Gr Mglistych zostali
rozgromieni w Bitwie na Polach Celebrantu przez siy Gondoru,
dowodzone przez Ciriona, oraz Eotheodw. Po tej bitwie lud
Bachoth znikn z kart historii. (III 303)
BALDOR (zm. 2569 TE) Czowiek z Rohanu, starszy syn krla
Brega. Podczas wita z okazji zakoczenia budowy Meduseld

lubowa wej na cieki Umarych. Ciao jego zostao tam zna
lezione przez Szar Druyn podczas Wojny o Piercie. (III 62,
230,315)
BALIN (2763-2994 TE) Krasnolud z rodu Durina, krl Khazad-
-dumu (2989-2994). Balin od czasu wojny krasnoludw z or

kami by towarzyszem Thraina, a potem Thorina. Towarzyszy
Thrainowi w podry w 2841 roku, w ktrej ten straci ycie,
a w 100 lat pniej by jednym z czonkw Kompanii Thorina. Po
mierci Smauga osiad w Ereborze, lecz w 2989 roku uda si do
Khazad-dumu z licznymi krasnoludami z Ereboru i zaoy tam
koloni. Pi lat pniej zgin zabity przez orka w dolinie
Azanulbizar.
Balin i Bilbo zaprzyjanili si w 2941 roku; Balin wydawa
si bardziej uprzejmy ni wielu innych krasnoludw. (1220, 304311, H 13, 16, 18, 24, 31, 37, 44, 75)
BALLADA O EARENDILU
58
BALLADA O EARENDILU [Lay of Earendil] Pie o yciu i podr
ach Earendila. Jej wersja uoona przez Bilba bya niewtpliwie

jedynie bladym cieniem oryginau. (I 224-227, S 229, 241)
BALLADA O LEITHIAN [Lay of Leithian] Relacja o mioci i ko
lejach ycia Berena i Luthien, druga pod wzgldem dugoci

pie opowiadajca o dziejach Beleriandu. Pie piewana przez
Aragorna (I 187-189) prawdopodobnie nie bya jej czci.
Zwana take O wyzwoleniu z pt, co moe by tumaczeniem
sowa Leithian, oraz - zapewne - Ballad o Luthien. (S 153)
BALROGOWIE [Balrogs] (sind. moc-zgroza, demon mocy)
Majarowie, ktrzy zbuntowali si razem z Melkorem, po Sauronie

najpotniejsi i najstraszniejsi jego sudzy. Byli duchami ognia
i mieli miecze z pomienia, lecz byli spowici w ciemno. Ich
wadc by Gothmog.
Balrogowie czsto walczyli w W ojnach Beleriandu, lecz
wikszo ich zgina w Wielkiej Bitwie. Kilku ocalaych ukry
o si gboko pod ziemi, ale w 1980 roku Trzeciej Ery jeden
z nich zosta odkryty przez krasnoludw podczas eksploatacji
y mithrilu w Khazad-dumie. Ten demon, zwany w Trzeciej
Erze Balrogiem, zabi dwch krlw plemienia Durina w cigu
dwch lat. Krasnoludy ucieky z Khazad-dumu. Okoo 2480 roku
Sauron obsadzi Khazad-dum orkami i trollami, ktrymi Balrog
rzdzi terrorem. Zosta zabity przez Gandalfa w 3019 roku po
dziesiciodniowej walce.
W uenya Balrogw okrelano mianem Valaraukar (l.poj.
Valarauko). Balrog z Khazad-dumu by znany take jako Zguba
Durina (gdy zabi Durina VI) i Groza. (I 301, 312-313, 337,
II 100-101)
BAMFURLONG Farma Maggota, pooona w Marish, niedaleko
Promu do Buckleburry. Uprawiano tam przede wszystkim pie

czarki. (I 96, TB 139)
BANAKEL (oryg. west. nizioek) -> Hobbici. (III 381)
BANAZIR (oryg. west. p-mdry)
Samwise Gamgee. (III 379)
BANKS Nazwisko hobbitw z Bree i Shire. (I 153, III 245)
59
BARAHIR
BANKS Wfi.T.iF, (zm. 3019 TE) Hobbit z Bree, zabity w walce mi
dzy mieszkacami Bree a Billem Fernym i jego ludmi. (III 245)

BARAD F.TTHF.T. (sind. wiea rda) Twierdza w Eithel Sirion,
najwikszy zamek Fingolfina i Fingona. Strzega Hithlumu przed

atakiem i umoliwiaa Noldorom atakowanie Angbandu przez Ardgalen. Ze wzgldu na strategiczne znaczenie bya miejscem wielu
bitew i oble, a pod koniec Pierwszej Ery rd Hadora dziery
j w imieniu Najwyszego Krla Noldorw. Tu podczas Dagor
Bragollach poleg Hador, a siedem lat pniej - jego syn Galdor.
Barad Eithel niewtpliwie pada po Nirnaeth Arnoediad. (S 180)
BARAD NIMRAS (sind. wiea biay-rg) Wiea zbudowana
przez Finroda w Falas na przyldku Eglarest podczas Dugiego

Pokoju. Miaa ona strzec przed atakiem Morgotha z morza. Zostaa
wzita szturmem z ldu w 474 roku Pierwszej Ery i zniszczona.
(S 114,184)
BARAD-DUR (sind. wiea-ciemna) Twierdza Saurona, zbudowa
na przeze przy uyciu mocy Jedynego Piercienia midzy 1090

a 1600 rokiem Drugiej Ery. Pod koniec tej ery oblegana, zdobyta
i zburzona (3434-3441), jednak jej fundamenty nie mogy by
zniszczone, dopki istnia Piercie. Sauron rozpocz odbudow
Barad-dur w 2951 roku Trzeciej Ery, ale zostaa ona zniszczona
w 3019 roku, kiedy Piercie zosta unicestwiony.
Barad-dur znajdowaa si na poudniowym kracu wiel
kiej ostrogi Ered Lithui i bya najwiksz twierdz rdziemia
w Drugiej i Trzeciej Erze.
Zw ana w jzyku orkw Lugburz, w w estronie M roczn
Wie, a przez swego komendanta - Wielk Wie. (I 282, 378
II 22, III 83)
BARAGUND (sind., zm. 460 PE) Adan z Pierwszego Rodu, syn
Bregolasa, ojciec Morweny. Jeden z 12 towarzyszy Barahira

w Dorthonionie. (S 141, 147-148, 152, 187, 235)
BARAHIR (sind. wiea-pan, zm. 460 PE) Adan, wdz Pierwszego
Rodu (435-460), Przyjaciel Elfw, syn Bregora, m Emeldiry, oj

ciec Berena. Podczas Dagor Bragollach uratowa ycie Finroda,
ktry zaprzysig pomoc dla jego rodu i da mu piercie -
BARAHIR
60
Barahira. Po bitwie Barahir powrci do Dorthonionu i prowa

dzi wojn partyzanck przeciw siom Morgotha. Jego kurczcy
si oddzia znalaz schronienie w Aeluin i tam Barahir zosta za
bity po zdradzie Gorlima. (1 189, S 100, 141, 144-148, 152-155,
157-160, 175, 177, 187, 218, 235)
BARAHIR (2 st. CE) Dunadan, wnuk Faramira, napisa Opowie
0 Aragornie i Arwenie. Prawdopodobnie by ksiciem Ithilien

1 namiestnikiem Gondoru. (I 26)
BARAN (ok. 4 st. PE) Adan, syn Beora, wdz Pierwszego Rodu.
Mieszka w Estoladzie.
(W polskim przekadzie Silmarillionu: Barian). (S 136, 137)
BARANDUINA [Baranduin] (sind. zotobrzowa rzeka) Rzeka
pynca na poudnie i poudniowy zachd z jeziora Nenuial do

Morza, zwana tak z powodu swej barwy. W Shire Wielki Wschodni
Gociniec przecina j na Mocie Kamiennych ukw.
Pierwotna, oryginalna hobbicka nazwa tej rzeki brzmiaa
Branda-nin graniczna-woda, co zostao z czasem zniekszta
cone na Bralda-him mocne-piwo, potoczn nazw w czasach
Wojny o Piercie. Przetumaczona hobbicka nazwa brzmiaa
Brandywine. (I 16-18, III 246, 382)
BARANOR (sind. wiea-soce, WoP) Czowiek z Gondoru,
ojciec Beregonda, przyby z Lossarnach. (III 28)

BARAZ - Barazinbar. (I 270)
BARAZINBAR (khuz. czerwony rg) Jeden ze szczytw Gr
Morii, najbardziej wysunity na wschd i pnoc. Mia strome

ciemnoczerwone zbocza, a szczyt okalaa srebrna korona niegu.
U jego korzeni znajdoway si jedyne w wiecie zoa mithrilu;
tam te ukrywa si Balrog.
Barazinbar zwany by przez krasnoludw Barazinbarem
Okrutnym, gdy panowaa tam za pogoda. W sindarinie zwany
Caradhrasem, w westronie Czerwonym Rogiem. Zwany take
Barazem.
Take -> Brama Czerwonego Rogu, Przecz Czerwonego
Rogu. (I 270-273, 279, II 266, III 237)
61
BELECTHOR I
BARD I (zm. 2977 TE) Czowiek, potomek Giriona z Dale, zna
ny ucznik. Urodzi si i wychowa w Esgaroth, a w 2941 roku

zorganizowa obron miasta przed Smaugiem i zabi smoka. Sta
si dziki temu czoow postaci w Esgaroth i dowodzi armi
ludzi w czasie Bitwy Piciu Armii. Bard zuy swoj cz skar
bu Smauga na odbudow Dale, da rwnie znaczn sum wad
cy Esgaroth, by mg odbudowa tamto miasto. By pierwszym
krlem odtworzonego Dale; po nim panowali tam jego nastpcy.
Cho Bard by troch ponury, tak z wygldu, jak i z uspo
sobienia, zapisa si w historii jako mdry i zdolny przywdca.
Znany rwnie jako Bard ucznik i Bard Smokobjca. (H 179,
180-183, 187, 190, 191, 195-205)
BARD II (ok. 1 st. CE) Czowiek, czwarty krl Dale (3019 TE-?
CE), ktry wraz z Thorinem III dowodzi armi ludzi i krasnolu

dw, ktra przerwaa oblenie Ereboru podczas Wojny o Piercie.
(III 334, 339)
BARDINGOWIE [Bardings] -> Ludzie z Dale. (I 220, II 36)
BAR-EN-DANWEDH (sind. dom okupu) Krasnoludzkie jaskinie
w Amon Rudh, nazwane tak przez Mima, gdy da on tam schro
nienie Turinowi jako wykup za swe ycie. (S 192, 194)
BANIOWY LUD [Fair Folk] - Elfy. (I 56)
BAUGLIR (sind. niewolcy) Epitet, ktrym Eldarowie - zapewne
w Beleriandzie - okrelali Morgotha. (S 99, 188, 199, 218, 238)

BAWOY ARAWA [Kine of Araw] Rodzaj wielkich biaych bawo
w, wystpujcych w pobliu morza Rhun. Czsto na nie polo

wano; najsynniejszymi owcami byli Orome w Pierwszej Erze
i Vorondil z Gondoru w Trzeciej. Wielki Rg, noszony przez na
stpcw namiestnikw, by wykonany z rogu bawou zabitego
przez Vorondila. (III 23)
BEL, BELFALAS [Bay of Bel, Bay of Belfalas] Wielka zatoka
Belegaeru midzy Gondorem i Umbarem. (I 360, TB 122, 156)

BELECTHOR I (sind. wielki-orze, zm. 2655 TE) Dunadan,
pitnasty rzdzcy namiestnik Gondoru (2626-2655). (III 291)
BELECTHOR II
62
BELECTHOR II (zm. 2972 TE) Dunadan, dwudziesty pierwszy
rzdzcy namiestnik Gondoru (2811-2872). Po jego mierci

Biae Drzewo uscho i nie znaleziono nowego pdu, by zasadzi
inne. (III 291)
BELEG (sind. potny, zm. 487 PE?) Elf Sindar z Doriath,
dowdca stranikw granicznych tego krlestwa, wielki tropi

ciel i wojownik. Walczy na pograniczach Doriath, a czasem te
w innych krajach. Pomg Haladinom zniszczy armi orkw
w Brethilu okoo 458 roku i wraz z Mablungiem by jedynym el
fem z Doriath, ktry walczy w Nirnaeth Arnoediad.
Beleg zaprzyjani si z Turinem podczas jego nauki wojennego
rzemiosa i prbowa pomc mu, gdy ten sta si banit. Razem,
jako Dwaj Wodzowie, dokonali wielkich czynw. Belegowi uda
o si uwolni Turina z rk orkw, ktrzy pojmali go na Amon
Rudh, lecz Turin niewiadomie go zabi.
Beleg by przede wszystkim ucznikiem, ale w ostatnim ro
ku ycia nosi miecz Anglachel, ktrym zosta zabity. Jego uk,
Belthronding, zosta pochowany wraz z nim.
Znany take jako Beleg Mocny uk, Beleg Cuthalion (sindariski odpowiednik tego miana) i uk. (S 149, 174, 175, 178,
188-197)
BELEG (zm. 1029 TE) Dunadan, drugi krl Arthedainu (946-
1029). (III 290)

BELEGAER (sind. wielkie morze) Morze oddzielajce rdziemie
od Amanu, rozcigajce si od Helcaraxe na pnocy a po nie

znane regiony poudnia. Gwnymi wyspami na tym morzu byy
Balar, Numenor, Tol Eressea i -> Zaczarowane Wyspy.
Zwane take Zachodnim Morzem, Zachodnimi Morzami,
Wielkim Morzem Zachodu, Wysokim Morzem, Wielk Wod,
Morzami Rozki oraz - najczciej - Morzem. Take - Zatoka
Balar, Belfalas i Eldamar, Wielka Zatoka i Prosta Droga. (S 37,
85,223)
BELEGORN (sind. wielkie drzewo, zm. 2204 TE) Dunadan,
czwarty rzdzcy namiestnik Gondoru (2148-2204). (III 291)
63
BELERIAND
BELEGOST (sind. potna twierdza) Krasnoludzkie miasto
zbudowane pod wschodnimi stokami Ered Luin w pobliu gry

Dolmed. Krasnoludy z Belegostu byy stosunkowo przyjanie na
stawione do Noldorw z Beleriandu, szczeglnie za przyjaniy
si z Thingolem z Doriath. Walczyy dzielnie w pierwszej z Bitew
o Beleriand, a w ostatniej, Nirnaeth Arnoediad, to wanie one
odpary atak smokw, cho ich wadca Azaghal zosta zabity przez
Glaurunga. Belegost zosta zrujnowany podczas Wielkiej Bitwy
pod koniec Pierwszej Ery, a wielu jego mieszkacw przenioso
si do Khazad-dumu.
Pord wielkich zasug krasnoludw z Belegostu byo wyna
lezienie kolczugi i wydrenie Menegroth. Czci zapaty za to
ostatnie dzieo bya wielka pera Nimphelos.
Belegost by zwany w jzyku khuzdul Gabilgatholem, a take
Mickleburgiem; wszystkie trzy nazwy s przypuszczalnie synoni
mami. (S 87, 88, 90, 107, 128, 182, 192, 217, 220)
BELEGUND (sind., zm. 460 PE) Adan z Pierwszego Rodu, syn
Bregolasa, ojciec Riany i jeden z 12 towarzyszy Barahira. (S 141,

147,152, 187)
BELEGUR Sindariska forma imienia -> Melkor, nigdy nieuy
wana. (S 300)
BELEGURTH (sind. wielka mier) Imi nadane - Melkorowi,
naladujce form Belegur. (S 300)

BELERIAND (sind. Balar-kraj) Obszar rdziemia w Pierwszej
Erze; na pocztku ziemie wok zatoki Balar, pniej cay kraj le

cy na zachd od Ered Luin i na poudnie od Ered Wethrin, by
moe cznie z Dorthonionem i Nevrastem. Rzeka Sirion dzieli
a go na Beleriand Wschodni i Beleriand Zachodni. Zaludniona
pnocna cz kraju bya oddzielona od przewanie niezamieszkanego poudnia uskokiem Andram.
Pocztkowo by ojczyzn Sindarw z Doriath i Falas, do kt
rych pniej doczyli Laiuendi z Beleriandu, Noldorowie z Nargothrondu, Himladu, Beleriandu Wschodniego i Thargelionu,
wreszcie Edainowie. Stopniowo zdobywany przez siy Morgotha
Beleriand, oprcz skrawka Ossiriandu znanego pniej jako
BELERIAND WSCHODNI
64
Lindon, zosta zniszczony w Wielkiej Bitwie pod koniec Pierwszej

Ery.
Zwany take Krajem Elfw. (S 53-59, 78, 87-92, 101-103,
108-124, 128, 133-155, 171, 177-178, 192-194, 218-220, 235238, 242, 265, 266)
BELERIAND WSCHODNI [East Beleriand] Cz Beleriandu mi
dzy Sirionem a Gelionem, rozcigajca si na 600 staj. Skaday

si na krlestwo Doriath oraz regiony: Dimbar, Nan Dungortheb,
Dor Dinen, Himlad, Estolad oraz opuszczone puszcze Taurim-Duinath. Pozostawa on pod wadz Thingola (Doriath i jego
pnocne pogranicza) oraz rodu Feanora (ziemie na wschd od
Arosu). (S 54, 56, 116-119, 145)
BELERIAND ZACHODNI [West Beleriand] Cz Beleriandu po
oona na zachd od Sirionu, obejmujca Nargothrond, Falas,

Arvernien, Nivrim, Brethil i moe take Nevrast. (S 114, 286)
BELFALAS (Bel+ sind. wybrzee) Pikne wybrzea Gondoru
midzy Morthondem a Gilrain. Gwnym miastem by tu Doi

Amroth. Belfalas byo lennem ksit Doi Amroth. ( 1 16, III 16)
BELMARIE I<raj wymieniony w wierszu Bilba Wdrwka. Nazwa jest
imitacj nazw elfickich i jest prawdopodobnie fikcyjna. (TB 143)
BELTHIL (sind. boskie lnienie) Sztuczne drzewo o srebrnych
kwiatach, stworzone przez Turgona jako wyobraenie Telperiona

i stojce na krlewskim dziedzicu w Gondolinie. (S 121)
BELTHRONDING (sind.) Wielki uk Belega, zrobiony z drzewa
czarnego cisu. Zosta pochowany wraz z Belegiem. (S 196)

BEMA -> Orome. (III 23)
BEOR (adun.? wasal, ok. 4 st. PE) Czowiek, pierwszy odnoto
wany w rdach wdz Pierwszego Rodu Edainw. Gdy mia 48

lat, wprowadzi swj lud do Beleriandu i zgromadzi w Estoladzie.
Pniej suy Fingonowi w Nargothrondzie przez 44 lata; zmar
w wieku 93 lat, odchodzc ze wiata z wasnej woli.
Jego pierwotne imi brzmiao Balan; zwano go Beorem ze
wzgldu na jego sub dla Finroda. Zwany take Beorem Starym.
(S 134-136, 142)
65
BEREGOND
BEORN (ok. 30 st. TE) Czowiek, wdz Beorningw, berserk.
Nienawidzi orkw i by nieufny w stosunku do obcych, ale serce

mia dobre. Gdy Gandalf przezwyciy jego pocztkowe podej
rzenia w 2941 roku, nakarmi i wspomg Kompani Thorina,
pniej za przyczyni si do zwycistwa w Bitwie Piciu Armii,
w ktrej zabi Bolga, wodza orkw.
Take -> Beorningowie. (H 90-114, 117, 140, 173, 183, 209,
211,212,215,223)
BEORNINGOWIE [Beornings] Ludzie z Doliny Anduiny, miesz
kajcy po obu stronach rzeki w pobliu Carrock. Byli potom
kami Edainw lub bliskich im ludw, a ich jzyk by pokrewny
adunaickiemu i rohirrimskiemu. W czasach Wojny o Piercie
odnosili si niezbyt przyjanie do jakichkolwiek przybyszw, lecz
w zamian za dostawy broni pilnowali Wysokiej Przeczy i Starego
Brodu przy Carrock, zapewniajc bezpieczestwo kupcom. Gorco
nienawidzili orkw. Po Wojnie o Piercie wraz z Lenymi Ludmi
otrzymali centraln cz Eryn Lasgalen (Mrocznej Puszczy).
Jedynym Beorningiem, z jakim stykamy si na kartach Hobbita,
jest Beorn, ktry jako zmieniajcy skr prawdopodobnie nie
by typowym przedstawicielem swego ludu.
Beorningowie byli znani ze swych wypiekw, szczeglnie
plackw miodowych. Nie jadali misa i byli bardzo przyjanie
nastawieni do zwierzt. Zapewne przybyli z Gr Mglistych, wy
parci stamtd przez orkw. (I 220, II 36)
BEREG (ok. 4 st. PE) Adan z Pierwszego Rodu, wnuk Barana.
Przeciwstawi si zaangaowaniu si w Bitwy o Beleriand i po

prowadzi tysic ludzi ze swego rodu z Estoladu z powrotem do
Eriadoru. (S 138-139)
BEREGOND (sind. -kamie?, zm. 2811 TE) Dunadan, dwudzie
sty rzdzcy namiestnik Gondoru (2763-2811) i jeden z najwik

szych wodzw w jego historii. (III 290)
BEREGOND (WoP) Czowiek z Gondoru, by moe Dunadan,
onierz Trzeciego Oddziau Stray Minas Tirith. Podczas oble
nia Gondoru opuci swj posterunek i zabi kilku ludzi w Domu
Pogrzebowym Namiestnikw, by zapobiec spaleniu Faramira przez
BEREN
66
Denethora II, by bowiem bardzo oddany Faramirowi. Po Wojnie

o Piercie za swj czyn zosta wygnany z Minas Tirith, ale jed
noczenie mianowany dowdc gwardii Faramira. (III 28-36, 38,
74-75, 90-91, 113-115, 117-119, 121, 127, 132, 151-152, 223)
BEREN (ok. 435-509 PE) Adan, syn Barahira, wdz Pierwszego
Rodu Edainw (460-467?), bohater i Przyjaciel Elfw, przezna

czony przez los do najwikszego zwycistwa w dziejach Bitew
o Beleriand. Bdc jedynym ocalonym banit z Dorthonionu,
Beren zabi orka, ktry zamordowa jego ojca, i odzyska piercie
Barahira. Pozosta samotnie w Dorthonionie nastpne cztery
lata, stajc si tak grony dla wojsk Morgotha, e za jego gow
wyznaczono podobn nagrod jak za gow Fingona. By dobry
w stosunku do innych istot; nie jada misa, a ptaki i zwierzta
z Dorthonionu pomagay mu.
W kocu Sauron zmusi Berena do opuszczenia Dorthonionu.
Przez Ered Gorgoroth i Nan Dungortheb dotar do Doriath, prze
bywajc t drog jako jedyny spord elfw i ludzi. Przekroczy
Obrcz Meliany latem 465 roku. Zobaczy Luthien taczc
w lesie Neldoreth i zakocha si w niej. Ona odwzajemnia jego
mio nastpnej wiosny, lecz po kilku miesicach zdradzono ich
tajemnic Thingolowi, ktry zada Silmarila w zamian za rk
crki.
Thingol sdzi, e znalaz sprytn metod uwolnienia si od
Berena. Bohater jednak uda si do Nargothrondu, gdzie Finrod
gotw by wypeni przysig, zgodnie z ktr musia udzieli
pomocy potomkom Barahira. Udali si razem na pnoc, wraz
z dziesicioma towarzyszami, i zostali schwytani przez siy Tolin-Gaurhoth, gdzie Finrod zosta pokonany przez Saurona, na
koniec za zgin w lochach, ratujc Berena od poarcia przez
wilkoaka.
Luthien i Huan pokonali Saurona i uwolnili Berena, a nastp
nie (po walce z Curufinem i Celegormem) we trjk wkroczyli do
Angbandu. Luthien zwyciya Carcharotha i Morgotha, a Beren
wyuska Silmaril z elaznej Korony. Podczas odwrotu Carcharoth
odgryz i pokn praw do Berena wraz z trzymanym w niej
Silmarilem. Ocaleni przez ory, Beren i Luthien przybyli w ko
cu do Doriath, gdzie pojednali si z Thingolem. Beren wkrtce
67
BERO Z ANNUMINAS
potem zosta zabity przez Carcharotha, jednak konajc, wrczy

Simari Thingolowi, dopeniajc w ten sposb swego lubowania.
Wkrtce potem Luthien zmara z rozpaczy, otrzymaa jednak
od Mandosa ask drugiego ycia wraz z Berenem w Srdziemiu.
Po powrocie yli w odosobnieniu na Tol Galen wraz z synem
Diorem. Beren tylko raz opuci Tol Galen, by pomci mier
Thingola, zabitego przez krasnoludw z Nogrodu i odzyska
Silmaril. Zmarli wraz z Luthien w jaki czas potem. Ich bohaterskie
czyny byy najszlachetniejszymi, jakich dokonay Dzieci Iluvatara
i byy zrodzone z ich mioci, najwikszej, o jakiej wiemy. Dziki
ich zwizkowi, pierwszemu midzy Eldarami a Edainami, i dzi
ki ich czynom narodzi si Earendil i nadeszo zbawienie Srdziemia.
Beren znany by jako Beren Jednorki (w sindarinie Ercham ion), a sam po powrocie z Angbandu nazwa si Camlost,
Pustorkim. (I 187-190, II 310, 314, III 216, S 100, 118, 141,
148, 152-162, 164-177, 187, 199, 221, 222, 231)
BEREN (sind., PE) Adan z Pierwszego Rodu, potomek Beora,
ojciec Emeldiry. (S 291)

BEREN (zm. 2763 TE) Dunadan, dziewity rzdzcy namiestnik
Gondoru (2743-2763). Za jego rzdw w 2757 roku Gondor by

atakowany przez trzy wielkie floty z Umbaru. Atak ten odparto
z trudnoci. Beren powierzy Isengard Sarumanowi, sdzc, e
czarodziej bdzie wspomaga Rohan, ktry by osabiony przez
Dug Zim i najazd Wulfa. (III 290, 303)
BERGIL (sind. -gwiazda, ur. 3008 lub 3009 TE) Czowiek
z Gondoru, syn Beregonda. Pozostawa w Minas Tirith podczas

oblenia Gondoru. (III 36-38, 124, 130, 148-149)
BERO KRLW MORZA [Sceptre of the Sea-kings] Symbol
wadzy krlewskiej w Numenorze, prawdopodobnie zniszczony
w czasie Upadku. (S 250)
BERO Z ANNUMINAS [Sceptre of Annuminas] Srebrna rdka,
niegdy bero ksit Andunie. Sprowadzone do Srdziemia przez

Elendila, stao si w Amorze gwn oznak wadzy krlewskiej.
Po upadku Pnocnego Krlestwa bero byo przechowywane
BERT
68
w Rivendell. Elrond da je Elessarowi na jego zalubinach, kiedy

to znw stao si oznak wadzy krlewskiej w Amorze. (III 226)
BERT (zm. 2941 TE) Troll, jeden z trzech spotkanych przez
Kompani Thorina. Zosta zamieniony w kamie dziki podst

powi Gandalfa. (H 35)
BERUTHIEL (sind. bereth krlowa, iel kobieta) Krlowa, ktrej
koty stay si przysowiowe z powodu umiejtnoci odnajdywania

drogi do domu. (1299)
BEZCZASOWA OTCHA [Timeless Void] -> Pustka. (S 237)
BEZIMIENNA KRAINA [Nameless Land] - Mordor. (II 298)
BEZIMIENNA PRZECZ [Nameless Pass] - Przecz Morgulu.
(II 297, III 158)

BEZIMIENNY, BEZIMIENNY NIEPRZYJACIEL [Nameless, Nameless
Enemy, Nameless One] Obok Nienazwanego najpowszech

niejsze okrelenia -> Saurona, uywane przez ludzi z Gondoru.
(I 236, II 256)
BEZWIATO [Unlight] Moc i emanacja Ungolianty, nieprzenik
niona ciemno pochaniajca i niszczca wszelkie wiato.

Zwane take Chmur Ungolianty, Cieniem i Ciemnoci.
(S 71-74)
BIAA GRA [White Mountain] -> Taniquetil. (S 307)
BIAA KOMPANIA [White Company] Gwardia ksit Ithilien
w Czwartej Erze, sformowana przez krla Elessara po Wojnie

o Piercie, by suya Faramirowi, pierwszemu ksiciu Ithilien.
Jej pierwszym dowdc by Beregond.
Zwana take gwardi Faramira. (III 223, 234)
BIAA KORONA [White Crown] -> Srebrna Korona. (III 221)
BIAA PANI [White Lady] Galadriela, zwana tak przez Faramira.
(II 37)
BIAA PANI GONDOLINU [White Lady of Gondolin] -> Aredhela.
(S 284)
69
BIAA WIEA
BIAA PANI NOLDORW [White Lady of the Noldor]
Aredhela.
(S 284)
BIAA PANI Z ROHANU [White Lady of Rohan]
Eowina.
(III 219)
BIAA RADA [White Council] Rada mdrcw powoana z inicjaty
wy Gaiadrieli w celu ustalenia strategii dalszej walki z Sauronem.
Skadaa si z czarodziejw, Gaiadrieli, Elronda, Cirdana i in
nych wielkich Eidarw. Saruman zosta wybrany jej przewodni
czcym.
Pierwsze spotkanie Rady odbyo si w 2463 roku Trzeciej
Ery, trzy lata po kocu okresu Niespokojnego Pokoju. Nastpne
wane spotkanie miao miejsce w 2851 roku, kiedy to Saruman,
podajcy Jedynego Piercienia, odrzuci plan Gandalfa, by
zaatakowa Doi Guldur. Na kolejnym spotkaniu w 2941 roku
Saruman zgodzi si na ten atak i Rada zmusia Saurona do uciecz
ki do Mordoru. Ostatnie spotkanie Rady odbyo si w 2913 roku;
omawiano na niej spraw Piercieni Wadzy. Podczas tego spo
tkania Saruman kama, twierdzc, e Jedyny Piercie przepad
w Morzu, co uspokoio wtpliwoci Gandalfa dotyczce piercienia
Bilba.
Rada jako organizacja bya, jak si wydaje, instytucj for
maln. Mdrcy utworzyli j z wasnej grupy, nie zmieniajc jej
pierwotnego skadu. To wanie Mdrcy, ale jeszcze nie Rada,
wygnali Saurona z Doi Guldur w 2063 roku.
Zwana take Rad i Rad Mdrcw. (I 55, 58, 337, II 75,
III 253, S 280)
BIAA RKA [White Hand] Godo Sarumana. (II 30)
BIAA WIEA [White Tower] Wiea w cytadeli Minas Tirith,
zbudowana przez krla Calimehtara w 1900 roku Trzeciej Ery.

W 2968 roku przebudowa j namiestnik Ecthelion I. Wydaje si,
e od wzniesienia bya siedzib dworu krlewskiego. Gwnym
pomieszczeniem bya Sala Wieowa. Pod kopu wiey przecho
wywano palantir Minas Anor.
Zwana take Wie Ectheliona. (II 23, 247-248, III 19, 82,
305)
BIAA WYYNA
70
BIAA WYYNA [White Downs] Wzgrza w Zachodniej wiartce,
na ktrych zbudowano Michel Delving i gdzie odbywa si Wolny

Jarmark. Z w ana Biaymi Wzgrzami. ( 1 18, 21)
BIAE DRZEWO [White Tree] - Nim loth. (S 58, 221, 245, 254,
257, 271)
BIAE DRZEWO [White Tree] -> Telperion. (S 58)
BIAE DRZEWO GONDORU [White Tree of Gondor] Kady z potom
kw Nimloth rosncy w Gondorze. Isildur wykrad owoc Nimloth
z Krlewskiego Dziedzica w Numenorze, przenis wyhodowan
sadzonk do Srdziemia i zasadzi w Minas Ithil. Sauron spali
to Biae Drzewo po zdobyciu M inas Ithil w 3429 roku Drugiej
Ery, lecz Isildur przed ucieczk do Arnoru zabra now sadzonk.
Po pokonaniu Saurona Isildur zasadzi j w twierdzy Minas
A nor, by upam itni swego b rata A nariona. To drzew o prze
trwao do Wielkiej Zarazy w 1636 roku Trzeciej Ery, a niewiele
pniej krl T arondor posadzi na Placu Fontanny w twierdzy
now sadzonk. To drzewo uscho w 2852 roku, wraz ze m ier
ci nam iestnika Belecthora II, a poniewa nie znaleziono nowej
sadzonki, - Usche Drzewo pozostawiono na miejscu. Po Wojnie
o Piercie Aragorn znalaz sadzonk Biaego Drzewa na zbo
czach M indolluiny i zasadzi w Cytadeli.
Biae Drzewo miao licie ciemne na wierzchu i srebrne od
spodu, a pki jego kwiatw miay biae patki. Zwane take Biaym
Drzewem Eldarw i Srebrzystym Drzewem. (1235, I I 28,233, 260)
BIAE GRY [White M ountains] -> Ered Nimrais. (1 235, I I 27,
III 19, 59)

BIAE STATKI [White Ships] Statki budow ane przez elfy do e
glugi ze Srdziemia do Eldamaru. Miay zarwno wiosa, jak i a

gle. Wypyway z Doi Am roth do okoo 2000 roku Trzeciej Ery,
egloway take w d A nduiny i z Szarych Przystani.
Zwane te Statkam i Elfw lub szarymi statkami. (I 56)
BIAE WIEE [White Towers] Trzy wiee na Wieowych Wzgrzach,
prawdopodobnie zbudowane przez Gil-galada dla Elendila po za

oeniu Arnoru. Palantir by przechowywany w Elostirion, naj
71
BITEWNY D
wyszej z wie, z ktrej m ona byo zobaczy Morze. Przetrway

do Czwartej Ery. (I 56, 522, III 280)
BIAE WILKI [White Wolves] Zw ierzta yjce na Pnocnych
Pustkowiach rdziemia. Podczas Srogiej Zimy 2911 roku Trzeciej

Ery ruszyy n a poudnie, niepokojc m ieszkacw Eriadoru.
(III 333)
BIAOSKRZY [Whiteskins] Nazwa nadana - Rohirrimom przez
orkw z Isengardu. (II 54, 56-59)

BIAY JEDZIEC [White Rider] -> Imi Gandalfa, nadane mu,
gdy dosiada Cienistogrzywego, w przeciwiestwie do Czarnych
Jedcw, Nazguli. (II 100, 103, 123, 138, 140, III 74-75)
BIAY KO na zielonym polu [White Horse Upon Green] Godo
Rohanu, wyobraajce m earasa biegncego po trawiastej rwni

nie. (III 318)
BEFUR (ok. 2541-3018 TE) Krasnolud, czonek Kompanii Thorina.
Po 2941 roku mieszka w Ereborze. (I 220, H 17, 19, 37, 79, 96,
110, 116, 121, 142, 158,210)
BIJACZ [Beater] -> Glamdring, zwany tak przez orkw. (H 56)
BILL (WoP) Kuc zakupiony w Bree przez Froda w 3018 roku
Trzeciej Ery od Billa Fernyego, po ktrym otrzyma imi. W chwili
zakupu by na wp zagodzony, jednak pod opiek Sama Gamgee
sta si zdrowy i szczliwy. Nis Froda przez cz drogi do
Rivendell, nastpnie suy D ruynie Piercienia jako zwierz
juczne. Uwolniony przed Zachodni Bram Khazad-dumu, wrci
sam do Bree. Po Wojnie o Piercie Sam odzyska swojego uko
chanego Billa. (I 267-296)
BILL RZENIK [Bill Butcher] Hobbit z Shire, rzenik z Michel
Delving, wym ieniony w wierszu Perry Winkle. By praw dopo

dobnie postaci historyczn, ale jego nazwisko wydaje si raczej
przezwiskiem ni rzeczywistym nazwiskiem rodowym. (TB 164)
BINDBALE WOOD Las w Pnocnej wiartce. (I 30)
BITEWNY D [Battle Pit] Piaskarnia koo Bywater, gdzie pocho
wano Ludzi Naczelnika, zabitych w Bitwie o Bywater. (III 267)
BITWA
72
BITWA [Battle] - Bitwa na Rwninie Dagorlad. (S 287)

BITWA NA POLACH CELEBRANTU [Battle of the Field of Celebrant]
Bitwa stoczona w 2510 roku Trzeciej Ery w pnocnym Gondorze.

Pnocna Armia Gondoru dowodzona przez namiestnika Ciriona
zaatakowaa lud Balchoth, ktry opanowa Calenardhon. Na po
moc Balchothom przyszy bandy orkw z G r Mglistych. Armia
G ondoru zostaa otoczona, ale gdy najedcy przygotowywali
si do masakry, z pnocy nadeszy siy Eotheodw pod wodz
Eorla, wezwane wczeniej na pomoc, i otoczyy nieprzyjaciela.
Z a to zwycistwo, ktre pooyo kres zagroeniu Gondoru przez
Balchothw, Eotheodowie otrzymali Calenardhon. (II 111, 267,
III 229)
BITWA NA POLACH GLADDEN [Battle of the G ladden Fields]
Masakra, ktra miaa miejsce w 2 roku Trzeciej Ery, kiedy Isildur

i Dunedainow ie z A rnoru, wracajcy do domu po zwycistwie
nad Sauronem, wpadli w zasadzk orkw z Gr Mglistych. Isildur
i jego trzej synowie zginli, a Piercie przepad w bagnach pl
Gladden. Tylko trzech ludzi przeyo masakr, ocalono jednak
szcztki Narsila. A rnor nigdy nie zdoa w yrw na poniesio
nej straty znacznej czci swych wojownikw. (I 62, 234, 261,
S 291)
BITWA NA POLACH PELENNORU [Battle f the Pelennor Fields]
Najwiksza bitwa Wojny o Piercie i caej Trzeciej Ery, stoczona

15 marca 3019 roku midzy wojskami Saurona, zoonymi z 30
tysicy H aradrim w i wielkiej liczby Easterlingw, Wariagw
i orkw, dow odzonych przez W odza N azguli, a siami M inas
Tirith, wspomaganymi przez 3000-4000 onierzy z poudnio
wych lenn, oraz siami Ithilien i Osgiliath oraz 6000 jedcw
Rohanu. Przed witem Wdz Nazguli zniszczy! Wielk Bram
Minas Tirith (- Oblenie G ondoru), jednake nieoczekiwane
nadejcie Rohirrimw powstrzymao go przed wkroczeniem do
m iasta. Jedcy Rohanu pod w odz Theodena wczesnym ra n
kiem pokonali wroga, jednak Wdz Nazguli rozproszy ich, za
bi Theodena, sam za zosta zabity przez Eowin i M erryego.
Nastpnie Eomer poprowadzi Rohirrimw do szaleczego ata
ku na Haradrimw, jednake przed poudniem, mimo wsparcia
73
BITWA O BYWATER
kaw alerii G o ndoru dow odzonej przez Im rahila, ich natarcie

zostao zatrzym ane, nie mogli oni bow iem pokona znacznie
liczniejszych si Haradrim w na olifantach. Jednoczenie nowy
(dowdca, Gothmog, wprowadzi do walki odwody, ktre zepchn
y piechot Gondoru z powrotem ku Minas Tirith. W poudnie
Rohirrimowie zostali otoczeni o mil na pnoc od H arlondu,
lecz w tym wanie momencie w Harlondzie wyldowa Aragorn
wraz z wielk flot z poudniowego Gondoru, gdzie poprzednio
pokona korsarzy. Siy Gondoru opanoway pola Pelennoru i do
zachodu soca wszyscy najedcy zostali zabici bd wyparci za
Rammas Echor. (III 109, 143)
BITWA NA RWNINIE DAGORLAD [Battle of Dagorlad] Bitwa
stoczona w 3434 roku Drugiej Ery m idzy siami O statniego

S ojuszu a w ojskam i S aurona. W edug G ollum a trw aa wiele
miesicy, ale w kocu O statni Sojusz odnis zwycistwo, gdy
Gil-galad i Elendil byli niezwycieni. Wiele z grobw polegych
zostao pniej pochonitych przez M artwe Bagna.
Bitwa na Rwninie Dagorlad moga by w rzeczywistoci ob
leniem M orannonu z licznymi wypadami oblonych orkw.
(II 218, III 234)
BITWA NA SZCZYCIE [Battle of the Peak] Kocowa, dw udnio
wa walka midzy Gandalfem a Balrogiem na szczycie Zirak-zigil

23-25 stycznia 3019 roku Trzeciej Ery, zakoczona strceniem
Balroga i m ierci Gandalfa. W toku walki zostaa zniszczona
Wiea D urina i Nieskoczone Schody. ( I I 101-102)
BITWA NAGEGO POMIENIA [Battle of Sudden Flame] - Dagor
Bragollach. (S 144)
BITWA NIEPRZELICZONYCH EZ [Battle of Unnumbered Tears]
- N irnaeth Arnoediad. (S 133)

BITWA O BYWATER [Battle of Bywater] O statnia bitw a Wojny
o Piercie, stoczona 3 listopada 3019 roku Trzeciej Ery. Okoo

setki D uych Ludzi N aczelnika zostao rozgrom ionych przez
oddzia hobbitw pod w odz M erryego i Pippina. Polego 70
zbjw i 19 hobbitw. (III 267)
BITWA O DALE
74
BITWA O DALE [Battle of Dale] Bitwa stoczona podczas Woj
ny o Piercie, 15-17 m arca 3019 roku Trzeciej Ery, w k t

rej E asterlingow ie sprzym ierzeni z S auronem pokonali ludzi
z Dale wspomaganych przez krasnoludw z Ereboru. Krl Dale
Brand i krl Dain II polegli, a resztki ich armii zostay oblone
w Ereborze. (III 338)
BITWA O FORNOST [Battle of Fornost] Bitwa stoczona w 1975
roku Trzeciej Ery, w ktrej Cirdan i E arnur z Gondoru, wspom a
gani przez resztki ludu A rnoru i siy Rivendell dowodzone przez
Glorfindela, ostatecznie pokonali Krla Czarnoksinika i zamali
potg Angmaru.
Hobbici twierdz, e Shire wysao oddzia ucznikw na po
moc krlowi Arvedui. (III 293-294, 332)
BITWA O OBZ [Battle of the Camp] Bitwa stoczona w pnocnym
Ithilien w 1944 roku Trzeciej Ery midzy Gondorem a Wonikami,

w ktrej Earnil, dowodzcy Poudniow Armi Gondoru i reszt
kam i Pnocnej Armii, rozbi zaskoczonych W onikw w ich
wasnym obozie, gdy witowali ju podbj Gondoru, a nastp
nie, ogarnitych panik, wypar z Ithilien. Cz Wonikw ucie
ka na wschd przez Dagorlad, ale wielu utono w M artwych
Bagnach. Ta bitwa, wraz z wczeniejszym zwycistwem Earnila
nad Wonikami i Haradrimami w poudniowym Ithilien, pooya
kres ich najazdom n a Gondor. (III 332)
BITWA O ROGATY KASZTEL [Battle of the H ornburg] Bitwa
w czasie Wojny o Piercie, stoczona 3-4 marca 3019 roku Trzeciej
Ery, w ktrej stara si armia Sarumana, zoona z Dunlendingw
i orkw, z Rohirrimami dowodzonymi przez Theodena i Eomera.
Rohirrimowie w raz z A ragornem , Legolasem i Gimlim zostali
zamknici przez najedcw w Hemowym Jarze i w Rogatym
Kasztelu, lecz prby zam ania obrony noc 3 marca okazay si
bezskuteczne. W rota Kasztelu zostay zniszczone, jednak nie
przyjaciel nie dosta si do rodka. O wicie 4 m arca Jedcy
Rohanu n a czele z Theodenem , Eomerem i Aragornem zaczli
natarcie z Kasztelu, a piesi onierze zaatakowali, m aszerujc
z K asztelu i H em ow ego Jaru. O drzuceni najedcy zn ale
li si w puapce m idzy arm i Theodena, arm i E rkenbranda
75
BITWA U BRODW NA POROSIE
(i Gandalfem) a huornami. Dunlendingowie poddali si, orkowie za uciekli do lasu huornw i zostali wybici. ( I I 126, III 42,
337)
BITWA O ZIELONE POLA [Battle of Greenfields] Bitwa stoczona
w 2747 roku Trzeciej Ery w Pnocnej wiartce midzy oddzia
em hobbitw dowodzonym przez Bandobrasa Tooka a oddziaem
orkw m aruderw dowodzonym przez Golfimbula, zakoczona
zwycistwem hobbitw. (117, III 267, H 22)
BITWA PICIU ARMII [Battle of the Five Armies] Bitwa stoczona
w 2941 roku Trzeciej Ery w Ereborze i wok niego midzy ludmi
z Esgaroth i Dale, elfami z pnocnej czci Mrocznej Puszczy
i krasnoludami z Ereboru oraz z elaznych Wzgrz z jednej stro
ny a olbrzymi armi orkw z Gr Mglistych i wargw z drugiej.
Przybycie Beorna i orw z Gr Mglistych przewayo szal na
rzecz si dobra. W bitwie zgin Thorin II. Ludmi dowodzi Bard,
elfami Thranduil, krasnoludam i Thorin II i Dain elazna Stopa.
Dowdc orkw by Bolg. Innymi godnymi pamici uczestnikami
bitwy byli Gandalf i Bilbo. (III 3525, 334, H 202-206)
BITWA POTG [Battle of the Powers] Bitwa stoczona na poczt
ku Pierwszej Ery midzy Valarami a Melkorem. Pragnc ochroni
budzcych si do ycia elfw przed zem Melkora, Valarowie zde
cydowali si uwolni rdziemie od jego dominacji. Po dugiej
walce, ktra zm ienia ksztat zachodnich wybrzey Beleriandu,
Utumno zostao zdobyte, a Melkor pokonany przez Tulkasa i sku
ty Angainorem.
Z w ana te W ielk Bitw. Bitwa Valarow, w zm iankow ana
w P ow rocie Krla (III 101), to albo ta bitwa, albo Wielka Bitwa.
(S 50)
BITWA U BRODW NA ISENIE [Battle of the Crossings of Isen]
Bitwa stoczona w 2758 roku Trzeciej Ery, w ktrej Rohirrimowie pod

wodz Heima zostali pokonani przez Wulfa i jego Dunlendingw
i zepchnici do Edoras, Rogatego Kasztelu i innych twierdz.
Take -> Bitwy u Brodw na Isenie. (III 314, 333)
BITWA U BRODW NA POROSIE [B attle of the C rossings of
Poro] Bitwa stoczona w 2885 roku Trzeciej Ery w Ithilien, w kt
BITWA U BRODU NA ERUI
76
rej nam iestnik T urin z pom oc Folcw inea z Rohanu pokona

Haradrimw. W tej bitwie zginli bliniaczy synowie Folcwinea,
Fastred i Folcred. (III 316, 333)
BITWA U BRODU NA ERUI [Battle of the Crossings of Erui] Bitwa
stoczona w 1447 roku Trzeciej Ery, podczas Wani Rodzinnej,

w ktrej Eldacar pokona armi C astam ira i zabi uzurpatora.
Niedobitki buntownikw ucieky do Pelargiru, gdzie zostay ob
lone przez Eldacara. (III 331)
BITWA W A2ANULBIZAR [Battle of Azanulbizar] O statnia bitwa
wojny krasnoludw z orkami, stoczona zim 2799 roku Trzeciej
Ery. Pocztkowo ukadaa si niepomylnie dla krasnoludw, jed
nake z pomoc oddziaw z elaznych Wzgrz, ktre przybyy
z opnieniem , pokonano orkw i zabito Azoga. Polego w ie
lu krasnoludw, w tym czonkowie krlewskiego rodu Durina.
Orkowie z Gr Mglistych ponieli jeszcze wiksze straty i zosta
li tak osabieni, e odzyskali siy dopiero po ponad 100 latach.
Zwana przez elfw Bitw w Nanduhirion, przez ludzi - Bitw
w Dolinie Dimrilla (Ciemnego Strumyka). (III 327-322, 324)
BITWA W DOLINIE TUMHALAD [Battle of Tumhalad] O statnia
w alna bitwa Wygnacw z siami M orgotha. Jesieni 496 roku

Pierwszej Ery Glaurung poprowadzi wielk armi orkw przez
Przeom Sirionu, skala Eithel Ivrin i spustoszy pnocn cz
Talath Dirnen. Armia Nargothrondu, dowodzona przez Orodretha
i Turina, pom aszerowaa naprzeciw orkom, ci mieli jednak wiel
k przewag, ponadto tylko Turin, noszcy Smoczy Hem, mg
sprosta ogniowi Glaurunga. Elfy zepchnito do Tumhalad, gdzie
m iay za plecami rzeki N arog i Ginglith. Tam zostay wycite
w pie. O rodreth i Gwindor polegli, Turin by jednym z nielicz
nych ocalaych. Glaurung i orkowie podyli do Nargothrondu,
ktry spldrowali. (S 199-200)
BITWA W NANDUHIRION [B attle of N anduhirion] -> B itw a
w Azanulbizar. (III 324)

BITWY O BELERIAND [Wars of B eleriand] W ielkie konflikty
z Pierwszej Ery midzy siami M orgotha a Eldarami i ich sprzy
77
BITWY O BELERIAND
mierzecami, Edainami i krasnoludami. Wrd nich najwaniej

szych byo sze wielkich bitew.
W trzecim stuleciu uw izienia M elkora m noyy si jego
stwory, szczeglnie orkowie i wilki; wyruszay one na przeszpie
gi do Beleriandu, a dalej na wschd srodze nkay m ieszkacw
Eriadoru, sprawiajc, e grupa N andorw pod wodz Lenwego
poszukaa schronienia w Beleriandzie. Elfowie jednak niewiele
robili w tej sprawie; chocia Thingol zbudowa obronne jaskinie
M enegroth i kupowa od krasnoludw bro, a Cir-dan ufortyfiko
wa Palas, wikszo Sindarw wdrowaa po lasach Beleriandu,
niezorganizowana i bezbronna.
Gdy tylko M elkor pow rci do rdziem ia i odbudow a
Angband, wysa do Beleriandu swoich orkw. Na zachodzie wkro
czyli oni do Doliny Sirionu, zdobywajc tereny midzy Sirionem
i Narogiem oraz oblegajc Cirdana w Falas. Na wschodzie orkowie
zapucili si w dolin Gelionu, lecz zostali pokonani w pierwszej
wikszej bitwie przez elfw z Regionu pod wodz Thingola oraz
elfw z Ossiriandu prowadzonych przez Denethora. Zgnieceni
midzy tymi dwiema armiami, niektrzy orkowie uciekli na p
noc, lecz zostali przechwyceni i wybici przez krasnoludw z Ered
Luin. Wojsko D enethora byo jednak sabo uzbrojone i zanim
Thingol zaatakowa od tyu jego przeciwnikw, D enethor poleg
na Amon Ereb.
W tedy N oldorow ie Feanora wyldowali w Losgarze i gdy
dotarli do M ithrimu, zaatakow aa ich trzecia arm ia M orgotha.
Tak doszo do Dagor-nuin-Giliath, Drugiej Bitwy. M orgoth nie
doceni jednak si Noldorw wieo przybyych z Amanu; jego
wojska, cznie z orkami oblegajcymi Falas, ktrzy popieszyli
na pnoc, by wesprze trzeci armi, zostay pokonane. Mimo e
podczas pocigu za uciekajcymi orkami zgin Feanor, przybycie
Fingolfina i pierwsze wzejcie Soca zmusio wojska Morgotha do
wycofania si do Angbandu. Noldorowie zajli pozycje obronne,
by ograniczy si Morgotha: Fingolfin w Hithlumie, gdzie obsa
dzi Barad Eithel oraz inne fortece bronice wschodnich przeczy
Ered W ethrin, Finrod na Tol Sirion, strzegc Przeomu Sirionu,
Aegnor i Angrod na pnocnych zboczach Dorthonionu. Synowie
Feanora zajli wzgrza i przecze lece midzy Dorthonionem
BITWY O BELERIAND
78
i Ered Luin. Dodatkowo jazda Fingolfina i M aedhrosa patrolo

waa Ard-galen i Lothlann.
Okoo 60 roku Pierwszej Ery Morgoth przypuci kolejny na
gy atak, wdzierajc si na obszar Przeom u Sirionu i Szczerby
Maglora, by wywabi elfw, a nastpnie wysa swe gwne siy,
by zaatakoway D orthonion. Elfowie byli jednak na to przygo
towani. Bandy orkw pustoszce Beleriand zostay wytropione
i zniszczone, a Fingolfin i M aedhros zaatakow ali gw n a r
mi M orgotha z obu flank i zniszczyli j na Ard-galen w Dagor
Aglareb, Trzeciej Bitwie.
W tedy to N oldorow ie rozpoczli O blenie A ngbandu,
uwanie patrolujc Ard-galen i wypatrujc wszelkich wycieczek
z Angbandu na poudnie. Okoo 160 roku M orgoth zaatakowa
H ithlum niewielkimi siami z pnocy i zachodu, lecz orkowie
zostali zauwaeni na czas i wybici. Okoo 260 roku z Angbandu
wychyn Glaurung, lecz byl jeszcze mody i zosta odpdzony
strzaami jedcw Fingona.
N astpnie n asta czas Dugiego Pokoju (okoo 260-455),
kiedy to zdarzay si jedynie wypady na pogranicza Beleriandu.
M orgoth zbiera jednak siy, hodowa potwory i zacienia kon
trol nad Eriadorem, podczas gdy elfowie sprzymierzyli si je
dynie z Edainami i wzmocnili obron. Zim 455 roku M orgoth
spali pomieniem cae Ard-galen (przemianowane na Anfauglith)
oraz zbocza D orthonionu, zabijajc lub zm uszajc do odw ro
tu n o ld o rsk jazd . Po p rz eam an iu O b len ia A ng b an d u
M orgoth ro zp o cz C zw art Bitw , D agor Bragollach. Ered
W ethrin i Przeom Sirionu zostay utrzym ane, lecz elfy i ludzie
z Dorthonionu zostali zdziesitkowani, co umoliwio Morgothowi
zajcie wyyny mimo nieugitej obrony Barahira. Na wschodzie
M aedhros utrzym a Aglon i H im ring, lecz Szczerba M aglora
i Thargelion zostay spustoszone przez G laurunga i arm i or
kw. M aedhros i M aglor pozostali na Himring, ale Celegorm
i Curufin uciekli do N argothrondu, a inni bracia wycofali si za
Andram.
W cigu kilku nastpnych lat M orgoth um acnia swe zdoby
cze. W 457 roku Sauron zdoby Tol Sirion; cho w 10 lat p
niej zosta z niej wygnany, Przeom by broniony jedynie dziki
79
BITWY O BELERIAND
grobie bocznego ataku z Hithlumu. Po mierci Barahira w 460

roku walk o D orthonion kontynuowa jedynie Beren, lecz i on
wycofa si stam td pod koniec 464 roku. W 462 roku Morgoth
zaatakowa Hithlum od wschodu i pnocy; Ered W ethrin, bro
nione przez Edainw, jeszcze raz mu si oparli, lecz pnocna
armia zostaa pokonana tylko dziki pomocy Cirdana. Jedynym
sukcesem Eldarw w tym okresie byo w ykradzenie Silmarila
przez Berena i Luthien.
Widzc, e M orgoth nie jest odporny na ataki, ale zdajc so
bie spraw, e z czasem obrona Eldarw osabnie, w 473 roku
M aedhros powoa do ycia swoj Lig. Jego plan przewidywa
wcignicie M orgotha w bitw, ktr przegra, tak jak podczas
Dagor Aglareb, lecz potga M orgotha oraz zdrada Easterlingw
doprowadziy armie Ligi do klski w N irnaeth Arnoediad, Pitej
Bitwie. Z gina w ikszo w ojow nikw Eldarw i Edainw ,
H ithlum i Him ring zostay utracone, a Beleriand stan otw o
rem przed Morgothem. W 474 roku pado Falas, po czym Talath
D irnen zostaa spustoszona przez orkw.
Eldarow ie i Edainow ie mogli staw ia skuteczny opr je
dynie w O ssiriandzie, B rethilu oraz w ukrytych krlestw ach
N arg o th ro n d u , D o riath oraz G ondolinu. W w ikszoci tych
miejsc ich sia zaleaa od utrzym ania tajemnicy. Przez kilka lat
dalszym zdobyczom M orgotha w Beleriandzie Zachodnim zda
way si zapobiega zdumiewajce wyczyny Turina, lecz gdy ten
przekona O rodretha z Nargothrondu, by otwarcie przeciwstawi
si Morgothowi, Noldorowie ponieli klsk w Tum halad (496
rok), a N argothrond zosta spldrowany. Potem H aladinow ie
z B rethilu nie zapuszczali si ju poza swoje lasy, a M orgoth
waciwie zaj cay Beleriand Zachodni. Po dwukrotnym spu
stoszeniu M enegroth - najpierw przez krasnoludw z Nogrodu,
a potem przez synw Feanora - oraz po upadku Gondolinu w 511
roku, cay Beleriand lea bezbronny przed Morgothem.
Uznajc swe zwycistwo za cakowite, Morgoth da odpoczy
nek wojskom, nie zawracajc sobie gowy zniszczeniem sabych
elfw i ludzi z Ossiriandu, Brethilu, Przystani Sirionu, Arvenien
i Balaru. W kocu jednak Earendilowi udao si przedosta na
Z achd i uzyska pom oc Yalarw. W bitwie, ktra zakoczy-
BITWY U BRODW NA ISENIE
80
ta Wojny o Beleriand, Zastpy Valinoru rozbity siy M orgotha

w Wielkiej Bitwie, rozbiy w proch Angband i wyrzuciy Morgotha
poza obrb Ea. Sam Beleriand zosta jednak zniszczony i zaton
w morskich odmtach.
Bitwy o Beleriand zwane byy take Wojnami z Goblinami,
W ojnami o Beleriand i W ojnam i Beleriandu. W ojna o Wielkie
Klejnoty rozpocza si powrotem Noldorw oraz Drug Bitw,
lecz poza tym bya rwnoznaczna z Wojnami o Beleriand. (H 47,
59, S 91-92, 101-11, 120, 143-152, 169-175, 177-187, 202-206,
229-237)
BITWY U BRODW NA ISENIE [Battles of the Fords of Isen] Dwie
bitwy stoczone podczas Wojny o Piercie midzy Jedcami

Rohanu a siami Sarum ana zoonymi z orkw i Dunlendingw.
W pierwszej bitwie, 25 lutego 3019 roku Trzeciej Ery, siy Sarumana
pokonay armi Rohanu dow odzon przez ksicia Theodreda.
Theodred poleg, ale nieprzyjaciel nie przekroczy brodw. W dru
giej bitwie, stoczonej 2 marca, wojska Erkenbranda zostay rozbite
przez najedcw, ktrzy tym razem przekroczyli rzek. Jednak
straty w drugiej bitwie okazay si mniejsze, ni pocztkowo my
lano, gdy Rohirrimowie zostali rozproszeni w pierwszej fazie
walki, dziki czemu uniknli duych strat. ( I I 124-125, III 337)
BLADORTHIN (sind. -szary) Krl (przypuszczalnie elf), ktry
zamwi wcznie u krasnoludw w Ereborze, lecz zmar przed

ich dostarczeniem. Musia wic umrze midzy 1999 a 2770 ro
kiem Trzeciej Ery. (H 166)
BLANCO (ok. 1601 TE) Hobbit, ze szczepu Fallohidew z Bree.
Wraz z bratem Marchem osiedli si w Shire w 1601 roku Trzeciej
Ery. (1 15-16)
BLASK STALI [Steelsheen] -M orw ena z Lossarnach (III 317)
BLISZE ZIEMIE [H ither Lands, H ither Shores] -> rdziemie,
zwane tak przez Eldarw. (S 54)

BLOOTING Nazwa jedenastego miesica, uywana w Bree.
Take -> B lotm ath , Kalendarz Shire. (III 352)
81
BOHR
BLOTMATH Jedenasty miesic w Kalendarzu Shire, odpowiadaj
cy naszem u listopadowi. Nazw t w czasach Wojny o Piercie

wymawiano jako B lodm ath lub B lom m ath.
W Bree zwany Blooting. (III 348)
BOGOSAWIONE KRLESTWO [Blessed Realm] Aman, szcze
glnie Valinor. (S 58)

BYSZCZCE GROTY [Glittering Caves] -> Aglarond. ( I I 145)
BOB (WoP) Czowiek lub hobbit z Bree, jeden ze sucych w go
spodzie Pod Rozbrykanym Kucykiem, prawdopodobnie stajenny.

(1 152, 175-177, III 257)
BOFFIN DONNAMIRA (2856-2884 TE) Hobbitka z Shire, dziesi
te dziecko G erontiusa Tooka. Polubia Huga Boffina. (III 345)

BOFFIN FOLCO (WoP) Hobbit z Shire, bliski przyjaciel Froda.
Praw dopodobnie by gociem na poegnalnym przyjciu Bilba

Bagginsa. (I 53, 75)
BOFFIN GRIFFO (ok. 3000 TE) Hobbit z Shire, m Stokrotki
Baggins. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.

(III 344)
BOFFIN HUGO (ok. 2900 TE) Hobbit z Shire, polubi Donnamir
Took. (I 345)
BOFFIN STOKROTKA [Daisy Boffin] (ur. 2950 TE) H obbitka
z Shire, crka Duda Bagginsa i ona Griffa Boffina. Bya gociem

na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa. (III 344)
BOFFINOWIE [Boffin] Rodzina hobbicka, ktrej czonkow ie
w czasach Wojny o Piercie yli na terenie caego Shire. Bya

to zapewne rodzina zamona, o czym wiadcz liczne zwizki
m aeskie Boffinw z Tookami i Bagginsami. Poniewa nie od
notowano adnego zwizku midzy Boffinami a Brandybuckami,
zapewne niewielu z nich yo we wschodniej czci Shire.
Boffin to zanglicyzowana forma oryginalnego hobbickiego na
zwiska Bophin, o nieznanym znaczeniu i pochodzeniu. (121, 40)
6 - Encyklopedia rdziem ia
BOGOWIE
82
BOFUR (ok. 2941-3018 TE) Krasnolud, czonek Kompanii Thorina.
Byl potomkiem krasnoludw z Morii, nie pochodzi jednak z ro

du Durina.
Po 2941 roku mieszka w Ereborze. (1 220, H 17, 19, 37, 79,
96, 99, 110, 116, 121, 142, 150, 210)
BOGOWIE [Gods] -> Valarowie, zwani tak przez Edainw. (S 138,
267)
BOJCY SI NOCY [Night-fearers]
Edainowie, zwani tak przez
Eldarw. (S 134)
BOLG (zm. 2941 TE) Olbrzymi ork z Gr Mglistych, praw dopo
dobnie uruk, syn Azoga. Dowodzi orkami i wargami w Bitwie

Piciu Armii i zosta zabity przez Beorna.
Zwany take Bolgiem z Pnocy. (III 325, 334, H 202-206)
BOLGER BELBA (2856-2956 TE) Hobbitka z Shire, starsza crka
M unga Bagginsa, ona Rudigara Bolgera. (III 344)

BOLGER FASTOLPH (19 st. TE) Hobbit z Shire. Polubi Pansy
Baggins. (III 344)

BOLGER FILIBERT (ok. 3000 TE) H obbit z Shire, m M ak
Baggins. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.

(III 344)
BOLGER FREDEGAR (WoP) Hobbit z Shire, syn Odovacara Bolgera
i Rosamundy Took, go na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa,

bliski przyjaciel Froda Bagginsa. Pochodzi z Budgefordu. W 3018
roku dopomg ukry wyjazd Froda z Crickhollow i o mao nie
zosta zabity przez Nazgule. Podczas rzdw Lotha i Sarum ana
w Shire Fredegar kierowa grup buntownikw w Brockenborings,
lecz zosta pojmany i uwiziony w Lochach.
Przed uwizieniem, skd wyszed na p zagodzony, zwa
ny by Grubasem. By typowym hobbitem, co m ona pozna po
tym, e mimo przyjani do Froda nie zdecydowa si opuci
wraz z nim Shire w 3018 roku, by szuka przygody, w potrzebie
jednak stan na czele partyzantki. (I 53, 75-76, 105, 110-113,
173-174, III 272)
83
BR
BOLGER GUNDABALD (ok. 29 st. TE) Hobbit z Shire, oeni si
z Salvi Brandybuck. (III 346)

BOLGER MAK [Poppy Bolger] (ur. 2944 TE) Hobbitka z Shire,
crka Falca Chubb-Bagginsa. Polubia Filiberta Bolgera. Bya

gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa. (III 344)
BOLGER ODOVACAR (ok. 30 st. TE) H obbit z Shire, ojciec
Fredegara Bolgera. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba

Bagginsa. (III 345)
BOLGER PANSY (ur. 2812 TE) Hobbitka z Shire, drugie dziecko
Balba Bagginsa. Polubia Fastolpha Bolgera. (III 344)

BOLGER PRISKA (2906-przed 3001 TE) H obbitka z Shire, dru
gie dziecko Pola Bagginsa. Polubia Wilibalda Bolgera. (III 344)

BOLGER ROSAMUNDA (2938-po 3001 TE) H obbitka z Shire,
crka Sigismonda Tooka. Polubia Odovacara Bolgera i urodzia

mu dwoje dzieci, Fredegara i Estell. Bya gociem na poegnal
nym przyjciu Bilba Bagginsa. (III 345)
BOLGER RUDIGAR (ok. 2900 TE) Hobbit z Shire. Polubi Belb
Baggins. (III 344)

BOLGER SALVIA (ur. 2826 TE) Hobbitka z Shire, trzecie dziecko
Sadoca Brandybucka. Wysza za G undabalda Bolgera. (III 346)

BOLGER WILIBALD (ok. 2900-przed 3001 TE) Hobbit z Shire.
Polubi Prisc Baggins. (III 344)

BOLGEROWIE [Bolger] Stara, artystokratyczna rodzina hob-
bicka ze szczepu Fallohidew, m ieszkajca w Shire, gwnie

w Budgeford. Bolgerowie czsto nadawali swym dzieciom dum
nie brzmice imiona. (III 344-347)
BOMBADIL, TOM -> Tom Bombadil.
BOMBUR (ok. 2941-3018 TE) K rasnolud, czonek Kom panii
T horina. By potom kiem krasnoludw z Morii, nie pochodzi
jednak z rodu Durina. Po 2941 roku mieszka w Ereborze.
Zaw sze gruby, na staro uty tak, e nie mg porusza si
samodzielnie i a szeciu krasnoludw musiao go nosi. (1220,
BORGIL
84
H 17, 19, 37, 39, 56, 78, 92, 96, 110-122, 142, 150, 158, 194,
205)
BOPHIN (oryg. hob.) > Boffinowie. (III 378)
BR (5 st. PE) Czowiek, wdz
Easterlingw, przypuszczalnie
zmar przed N irnaeth Arnoediad. (S 149, 178)
BORGIL (sind. -gwiazda) Czerwona gwiazda, wschodzca przed
p noc po d koniec w rzenia. P raw dopodobnie w spczesny

Aldebaran lub Betelgeuse. (1 88)
BORIN (2450-2711 TE) K rasnolud z rodu D urina, drugi syn
N aina II. y w G rach Szarych do 2590 roku, kiedy to uda si

do Ereboru wraz z Thrrem. (III 324)
BORIACH (zm. 473 PE) Easterling, drugi syn Bra, domownik
M aedhrosa i M aglora. Wraz z bram i zabi Ulfasta i U lw artha

podczas N irnaeth Arnoediad, lecz sam te zosta zabity. (S 149,
182)
BORLAD (zm. 473 PE) Easterling, najstarszy syn Bora, domownik
M aedhrosa i Maglora, brat - Borlacha. (S 149, 182)

BOROMIR (sind. boro, quen. m ir klejnot, ok. 400 PE) Adan,
w dz Pierw szego Rodu, syn B orona. By pierw szym w adc
Ladros. (S 141)
BOROMIR (2978-3019 TE) D unadan z G ondoru, starszy syn
D enethora II, nazwany na cz poprzedniego. Dowodzi obron

Osgiliath przed armiami Saurona w czerwcu 3018 roku, nastp
nie uda si do Imladris, aby znale wyjanienie snu, ktry mia
zarwno on, jak i jego brat. D otar tam po dugiej i wyczerpu
jcej podry, wzi udzia w radzie u Elronda i wszed w skad
Druyny Piercienia. Na Amon H en czar Piercienia, kuszcy go
co najmniej od pobytu w Lrien, okaza si zbyt silny i pchn go
do prby zabjstwa Froda. Wprawdzie opamita si natychmiast,
ale jego szalestwo wpyno na decyzj Froda, by samotnie kon
tynuowa misj. Okazao si to szczliwym posuniciem, gdy
nieco pniej tego samego dnia Amon Hen zostao zaatakow a
ne przez orkw. B orom ir poleg, bronic M erryego i Pippina.
BRAMA CZERWONEGO ROGU
85
Aragorn, Legolas i Gimli wyprawili mu stosowny pogrzeb, po

wierzajc ciao nurtom Anduiny.
Boromir by silnym i przystojnym mczyzn, jednym z naj
wybitniejszych wodzw Gondoru. Byt jednak bardzo dumny i in
teresowa si gwnie broni i wojn. Jako dziedzic D enethora
nosi tytuy i sprawowa urzdy zwyczajowo przysugujce n a
stpcy nam iestnika. (I 231, I I 19-24, III 17)
BOROMIR (zm. 2489 TE) Dunadan, jedenasty rzdzcy nam iest
nik Gondoru (2477-2489). W 2475 roku pokona urukw i wy
gna ich z Ithilien, jednak odnis ran, zadan ostrzem Morgulu,
ktra skrcia jego ycie.
By jednym z najwikszych wodzw Gondoru, czowiekiem
szlachetnym i silnym ciaem i duchem. (III 291)
BORON (sind., 4 st. PE) Adan, wdz Pierwszego Rodu, w nuk
Beora. y w D orthonionie. (S 141)

BORSUKI [Badger-folk] Rodzina borsukw, yjca w Starym Lesie,
wymieniona w wierszu Przygody Toma B om badila. (TB 126)
BORTHAND (zm. 473 PE) Easterling, modszy syn Bra, domow
nik M aedhrosa i Maglora, brat

BG [God]
Borlacha. (S 182)
Iluvatar. (Y 6 6 )
BRACEGIRDLE HUGO (ok. 3000 TE) Hobbit z Shire, go na po
egnalnym przyjciu Bilba Bagginsa. Znany z tego, e poycza

ksiki, lecz ich nie oddawa. (I 49)
BRACEGIRDLEOWIE [Bracegirdle] Rodzina hobbicka z Shire,
zapewne zamona. Spora jej cz ya w Hardbottle. (I 40, 49,

III 272)
BRALDAGAMBA (oryg. hob. piwo-kozioek) - Brandybuckowie.
(III 382)
BRALDA-HIM (oryg. hob. mocne piwo) -> Baranduina. (III 382)
BRAMA [Gate] Wielkie, sklepione wejcie do Angbandu, poo
one u stp Ered Engrin, poniej Thangorodrim u. (S 91, 103,

109-110, 112)
BRAMA NOCY
86
BRAMA BUCKLANDU [Buckland Gate] Brama w Wysokim Pocie,
wjazd do Bucklandu z Wielkiego Wschodniego Gocica.

Zwana take bram Bucklandu, Zielon Bram. (1249, 250)
BRAMA CZERWONEGO ROGU [Redhorn Gate] Jedna z najwa
niejszych przeczy w Grach Mglistych, czca Eregion z doli

n Azanulbizar, pooona po poudniowej stronie Barazinbaru.
Wschodnie podejcie na t przecz zwane byo Schodami Dimrilla.
Z w ana te Przecz Czerwonego Rogu. (I 271, 280-282,
III 237)
BRAMA NOCY [Door of Night] Brama w - M urach wiata mi
dzy Ea i Pustk, przez ktr pod koniec Pierwszej Ery zosta wy

rzucony Morgoth. (S 237)
BRAMA NOCY [Doors of Night] Brama w - cianach Nocy m i
dzy Ard a Ilmen. Earendil przeszed przez ni, by w stpi na

niebo jako gwiazda. (S 233)
BRAMA PORANKA [Gates of M orning] Miejsce na najdalszym
wschodzie Ardy Drugiej Ery, prawdopodobnie brama w -> cianach

Nocy, przez ktr rano przechodzio Soce. (S 244)
BRAMA UMARYCH [Gate of the Dead] >Czarne Drzwi. (III 52,
83)
BRAMY KRLEWSKIE [Gate of Kings] -> Argonath. (II 24)
BRAMY LATA [Gates of Summer] wito w Gondolinie, praw do
podobnie Dzie rodka Roku. Podczas tego wita elfy pieway

o wschodzie soca. (S 246)
BRAMY SIRIONU [Gates of Sirion] Jaskinie u podny gr Andram,
ktrymi Sirion wypywa z podziemnego kanau. (S 117)

BRAND (zm. 3019 TE) Czowiek, trzeci krl Dale (3007-3018),
silny wadca. Zgin w Bitwie o Dale. (III 338)

BRANDAGAMBA (oryg. h o b . p o g ra n ic z e -k o z io e k ) ->
Brandybuckowie. (III 346)

BRANDA-NIN (oryg. hob. granica-woda) -> Baranduina. (III 382)
87
BRANDYBUCK ESMERALDA
BRANDIR (zm. 501 PE) Adan, wdz Haladinw z Brethilu (496-
501), zbudowa Ephel Brandir i stara si ukry swj lud przed

siami M orgotha a do koca 496 roku, kiedy przyby tam Turin.
Brandir zaopiekowa si nim, pogronym w rozpaczy po m ier
ci Finduilas, a nastpnego lata uzdrowi Nienor, w ktrej si za
kocha. Zosta zabity przez Turina, gdy powiedzia mu, e jego
ona, Niniel, jest w istocie jego siostr, Nienor.
Brandir by kulawy. By szlachetnym czowiekiem i utalento
wanym uzdrowicielem. Zwany byl Brandirem Kulawym. (S 204,
207-212)
BRANDY HALL G w na siedziba Brandybuckw, przestronne
smiale pod w zgrzem Buck w Bucklandzie. D renie Brandy

Hall rozpocz G orhendad O ldbuck okoo 2340 roku Trzeciej
Ery. (I 19, 25, 35, 96, 102-103)
BRANDYBUCK ADALDRIDA (ok. 29 st. TE) H obbitka z Shire,
ona M armadoca Brandybucka, z domu Bogler. (III 346)

BRANDYBUCK AMARANTH (2904-2998 TE) H obbit z Shire,
drugi syn Gorbadoca Brandybucka. (III 346)

BRANDYBUCK BERILAC (ur. 2980 TE) H obbit z Shire, syn
M erimaca Brandybucka. By gociem na poegnalnym przyjciu

BRANDYBUCK CELANDINA [Celandine Brandybuck] (ur. 2994
TE) Hobbitka z Shire, najmodsze dziecko i jedyna crka Seredica

Brandybucka. Bya gociem n a poegnalnym przyjciu Bilba
Bagginsa. (III 346)
BRANDYBUCK DINODAS (ur. w latach 2914-2919, zm. po 3001
TE) Hobbit z Shire, najm odszy syn G orbadoca Brandybucka.

By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa. (III 346)
BRANDYBUCK DODERIC (ur. 2989 TE) Hobbit z Shire, najstarszy
syn Seredica Brandybucka. By gociem na poegnalnym przyj

ciu Bilba Bagginsa. (III 346)
BRANDYBUCK GORBADOC
BRANDYBUCK DODINAS (ur. w latach 2908-2913, zmar przed
3001 TE) Hobbit z Shire, czwarte dziecko Gorbadoca Brandybucka.

(III 346)
BRANDYBUCK ESMERALDA (ur. 2936 TE) Hobbitka z Shire, o
na Saradoca Brandybucka, matka M erryego. Pite i najmodsze

dziecko Adalgrima Tooka. Bya gociem na poegnalnym przyj
ciu Bilba Bagginsa. (I 43, III 345-346)
BRANDYBUCK GORBADOC (2860-2963 TE) H obbit z Shire,
Dziedzic Bucklandu (2910-2963). Polubi Mirabell Took, z ktr

mia siedmioro dzieci, w tym matk Froda, Primul.
Znany by z bogatego stou i im ponujcego obwodu w pasie.
Zwano go Szerokim Pasem. (I 43, III 346)
BRANDYBUCK GORBULAS (2908-przed 3001 TE) Hobbit z Shire,
syn Orgulasa Brandybucka. (III 346)

BRANDYBUCK GORMADOC (2734-2836 TE) H obbit z Shire,
Dziedzic Bucklandu (?~2836). Polubi Malv Headstrong i mia

z ni wiele dzieci.
Z w any G bokokopaczem ; praw dopodobnie pow ikszy
Brandy Hall. (III 346)
BRANDYBUCK HANNA (ok. 2800 TE) H obbitka z Shire, ona
M adoca Brandybucka. Z domu Goldworthy. (III 346)

BRANDYBUCK HILDA (ok. 3000 TE) H obbitka z Shire, ona
Seredica B randybucka, z dom u Bracegirdle. Bya gociem na

poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa. (III 346)
BRANDYBUCK ILBERIC (ur. 2991 TE) Hobbit z Shire, drugi syn
Seredica Brandybucka. By gociem na poegnalnym przyjciu

BRANDYBUCK MADOC (2775-2877 TE) H obbit z Shire, syn
G orm adoca B randybucka, D ziedzic B ucklandu (2836-2877).

Polubi H ann Goldworthy. Zwano go Sztywny Kark. (III 346)
BRANDYBUCK MALVA (ok. 2800 TE) H obbitka z Shire, ona
Gorm adoca Brandybucka, z domu Headstrong. (III 346)
89
BRANDYBUCK MERIADOC
BRANDYBUCK MARMADAS (ur. 2943 TE) Hobbit z Shire, syn
Gorbulasa Brandybucka. Byt gociem na poegnalnym przyjciu

BRANDYBUCK MARMADOC (2817-2910 TE) Hobbit z Shire, syn
Madoca Brandybucka, Dziedzic Bucklandu (2877-2910). Oeni
si z Adaldrid Bolger, mieli czworo dzieci. (III 346)
BRANDYBUCK MARROC (ur. 2780 TE) Hobbit z Shire, najm od
szy syn Gorm adoca Brandybucka. (III 346)

BRANDYBUCK MELILOT (ur. 2985 TE) Hobbitka z Shire, modsza
crka M armadasa Brandybucka. Bya gociem na poegnalnym

przyjciu Bilba Bagginsa. (I 41, III 346)
BRANDYBUCK MENEGILDA (ok. 30 st. TE) H obbitka z Shire,
ona Rorimaca Brandybucka, matka Saradoca i Merimaca. Z do

mu Goold. (III 346)
BRANDYBUCK MENTHA (ur. 2983 TE) Hobbitka z Shire, drugie
dziecko M armadasa Brandybucka. Bya gociem na poegnalnym

BRANDYBUCK MERIADOC (2982 TE-65 CE) Hobbit z Shire,
syn S aradoca B randybucka, podrnik, D ziedzic B ucklandu

(12-64 CE). W modoci Merry by bliskim przyjacielem Froda
Bagginsa i towarzyszy mu do Rivendell w 3018 roku. Tam zosta
czonkiem D ruyny Piercienia i przeby z ni drog do Parth
Galen, gdzie w raz z Peregrinem Tookiem zosta uprow adzony
przez orkw. Podajcy do Isengardu oddzia orkw zosta za
atakowany przez Rohirrimw, a Merry i Pippin zdoali uciec do
Fangornu. Tam zaprzyjanili si z Drzewcem i przyczynili si
do podjcia przez entw ataku na Isengard. N astpnie M erry
wstpi na sub u krla Thodena i jako jego giermek powr
ci z nim do Edoras. W brew rozkazowi pozostania w Rohanie
podczas wyprawy Rohirrimw do G ondoru pojecha do Minas
Tirith z Eowin. Wsplnie zabili Wodza Nazgli podczas Bitwy
na Polach Pelennoru. Bliski mierci wywoywanej przez Czarny
Dech, zosta uzdrowiony przez Aragorna.
BRANDYBUCK MERIMAC
90
Po W ojnie o Piercie M erry zosta pasow any na rycerza

Rohanu i nagrodzony za sw dzielno. Powrci do Shire, gdzie
by jednym z przywdcw si hobbickich w Bitwie o Bywater. Po
mierci ojca zosta Dziedzicem Bucklandu, a w 14 roku Czwartej
Ery - czonkiem Rady Krlestwa Pnocy. Polubi Estell Bolger,
siostr swego przyjaciela Fredegara. Przez cale ycie utrzym y
wa kontakt z przyjacimi, a w 64 roku obaj z Pippinem zoyli
swe urzdy i wyjechali odwiedzi Rohan i Gondor. Obaj zm ar
li w G ondorze kilka lat pniej i zostali pochow ani w Dom u
Pogrzebowym Krlw.
Merry napisa Z ieln ik Shire, R ach ub lat, Stare sow a i na
zw y w Shire oraz inne prace naukowe.
Merry i Pippin, ktrzy w Fangornie pili stymulujce wzrost
napoje entw, byli najwyszymi hobbitam i w dziejach. Kady
z nich mierzy co najmniej cztery i p stopy.
M eriadoca zaw sze zw ano M errym. Z nany by take jako
Holdwine z Shire (w Rohanie), Pan Perian (w Gondorze); jako
Dziedzic Bucklandu zwany by M eriadokiem Wspaniaym. Jego
prawdziwe imi w jzyku hobbickim brzm iao Kalimac i byo
skracane na Kali, czyli - w w estronie - wesoy, radosny. (120,
26, 54-177, 181-202, 218-219, 260, 271-383, I I 20, 45-82, 86, 97,
153-189, III 36, 40-46, 57-69, 94-107, 120-138, 142, 210, 216,
218, 228, 230-239, 248-250)
BRANDYBUCK MERIMAC (2942 TE-10 CE) Hobbit z Shire, syn
Rorimaca Brandybucka. By gociem na poegnalnym przyjciu

BRANDYBUCK MERIMAS (ur. 2981 TE) H obbit z Shire, syn
M armadasa Brandybucka. By gociem na poegnalnym przyj

BRANDYBUCK MERRY -> Meriadoc Brandybuck. (I 54-100)
BRANDYBUCK MIRABELLA (2860-2960 TE) Hobbitka z Shire,
n ajm o d sza crka G e ro n tiu sa Tooka. P olubia G o rb ad o ca

Brandybucka i miaa z nim siedmioro dzieci. (III 345, 346)
91
BRATOBJSTWO W ALQUALONDE
BRANDYBUCK ORGULAS (ur. 2868 TE) H obbit z Shire, n aj

m odsze dziecko M arm adoca Brandybucka, ojciec G orbulasa
Brandybucka. (III 346)
BRANDYBUCK RORIMAC (2902-3008 TE) Hobbit z Shire, Dziedzic
B ucklandu (2963-3008). Polubi M enegild Goold, z k tr
mia dwoje dzieci. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba
Bagginsa.
Rorimac by znany jako Zoty Ojciec oraz, na staro, jako
Stary Rory. (I 43, 49, III 346)
BRANDYBUCK SADOC (ur. 2779 TE) Hobbit z Shire, drugi syn
Gorm adoca Brandybucka. (III 346)

BRANDYBUCK SARADAS (2908-3007 TE) Hobbit z Shire, trzecie
dziecko Gorbadoca Brandybucka. By gociem na poegnalnym

BRANDYBUCK SARADOC (2940 TE-12 CE) Hobbit z Shire, syn
Rorimaca Brandybucka i Dziedzic Bucklandu (3008 TE-12 CE).

Polubi Esmerald Took, z ktr mia jedno dziecko, Meriadoca.
Saradoc by gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.
Jako Dziedzic Bucklandu otrzym a przydom ek Rozrzutny.
(III 346)
BRANDYBUCK SEREDIC (ur. 2948 TE) H obbit z Shire, syn
Saradasa Brandybucka. Seredic oeni si z Hild Bracegirdle; by

gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa. (III 346)
BRANDYBUCKOWIE [Brandybuck] Jedna z najwaniejszych ro
dzin hobbickich w Shire, w ktrej wyrane byy cechy szczepu

Fallohidew. Wywodzia si od G orhendada Oldbucka, ktry
okoo 2430 roku Trzeciej Ery przenis si z Marish do Bucklandu
i zmieni nazwisko na Brandybuck. Od tego czasu gow rodziny
by zawsze Dziedzic Bucklandu, mieszkajcy wraz z krewnymi
w Brandy Hall.
Waciwa forma nazwiska brzmiaa Brandagamba, co w hobbickim znaczy pogranicze-kozioek. Form a Braldagamba zna
czca piwo-kozioek, nie bya uywana, jednak Profesor Tolkien
przeoy nazw isko rodziny jako B randybuck, aby zachow a
BREE
92
oryginalne podobiestwo tego nazwiska do nazwy Brandywiny.

(1 19, 34, 101,11 184, III 346)
BRANDYWINA -> Baranduina. (III 381)
BRATOBJSTWO W ALQUALONDE [Kinslaying at Alualonde]
Pierwsza wielka tragedia, bdca nastpstw em buntu Noldorw,

i pierwszy m ord elfw na wsplplemiecach. Bitwa rozpocza
si, gdy Teleri z A lualonde odmwili uyczenia swych statkw
Noldorom, za Feanor, w popiechu i pysze, zdecydowa si za
bra je si. Teleri stawili zbrojny opr, lecz hufiec Feanora zo
sta w zm ocniony aw angard w ojsk Fingolfina, dowodzonym i
przez Fingona. Lekko uzbrojeni Teleri ponieli klsk; znaczna
ich cz polega.
Konsekwencje Bratobjstwa byy powane. Burza, sprowa
dzona przez al Uineny zabia wielu Noldorw eglujcych na zra
bowanych statkach, a rozlew krwi w Amanie spowodowa bezpo
rednio -> Przeznaczenie Noldorw. W rdziemiu Bratobjstwo
pchno Thingola (brata Olwego, w adcy A lualonde) do od
wrcenia si wraz z ca potg D oriath od rodu Feanora. Mimo
pokuty rodu Fingolfina w lodach Helcaraxe, cie Bratobjstwa
pad n a w szystkich Noldorw. To on wywoa kazirodcz m i
o Maeglina do Idril i spowodowa sabo, w rezultacie ktrej
Sauron by w stanie pokona Finroda. (S 83-84)
BREE [Bree Hill, Bree-hill] Wielkie wzgrze w kraju Bree, na
pnoc od miejscowoci Bree. (I 147, III 243)

BREE [B ree-land] L esisty o b sz a r u p rz e c i c ia W ielkiego
W schodniego G ocica i Pnocnego G ocica, zam ieszkany

przez ludzi i hobbitw. Byy tam cztery m iejscowoci - Bree,
Archet, Staddle i Comb oraz pewna liczba rozproszonych osad.
Kraj B ree zo sta zao o n y w D rugiej E rze p rzez ludzi
z Dunlandu i przetrwa wszystkie wojny w rdziemiu. Wchodzi
w skad Arnoru, a nastpnie Arthedainu; po upadku Pnocnego
K rlestw a by chroniony przez S tranikw Pnocy. Jego go
spodarka zaam aa si po upadku Pnocnego Krlestwa, p o
dobnie jak handel, ale w Czwartej Erze kraj niew tpliw ie si
odrodzi. Jednak w kadej sytuacji gospodarstwa wiejskie Bree
93
BRILTHOR
pozw alay w szystkim jego m ieszkacom n a w ygodne ycie.

( 1 148)
BREE Miasto ludzi i hobbitw, gwne osiedle kraju Bree. Powstao
w Drugiej Erze, jaki czas przed powstaniem Arnoru w 3330 roku,
ale hobbici osiedlili si tam dopiero okoo 1300 roku Trzeciej Ery.
W dniach potgi A rnoru Bree byo wanym miastem, pooonym
na skrzyowaniu Wielkiego Wschodniego Gocica i Pnocnego
Gocica, ale w czasach Wojny o Piercie znacznie podupado.
Niemniej staroytna i znana gospoda Pod Rozbrykanym Kucykiem
bya wci wanym orodkiem wymiany informacji. W Czwartej
Erze Bree niewtpliwie ponownie rozkwito.
Bree powstao u stp wzgrza Bree. Od strony nieosonitej
przez wzgrze byo otoczone ywopotem i rowem. W ogrodzeniu
byy dwie bramy, przy wlocie i wylocie Wielkiego W schodniego
Gocica. W czasach Wojny o Piercie w Bree byo okoo 100
domw, w ktrych yli ludzie, i mniejsza liczba siedzib hobbickich. (1 16, 26, 146, I I 157, III 131, 208)
BREGALAD (sind. szybkie-drzewo, WoP) Ent z Fangornu, po
dobny zewntrznie do jarzbiny i dbajcy o te drzewa. Zabawia

M erryego i Pippina podczas Wiecu Entw w 3019 roku, gdy
by ju zdecydow any, jakie d ziaan ia naley podj przeciw
Sarum anow i, ktry zm asakrowa jego drzewa. Myla i dziaa
szybciej ni wikszo entw, czemu zawdzicza swe imi.
W w estronie zwany Zwawcem. (II 83-86)
BREGO (2512-2570 TE) Czowiek, drugi krl Rohanu (2545-
2570), wypar resztki orkw i Balchothw z Pagrw i zbudowa

dwr w Meduseld. Zm ar z alu po stracie syna Baldora. ( I I 114,
III 62-63, 230)
BREGOLAS (sind. szybki-li?, zm . 455 PE) A dan, w dz
Pierwszego Rodu, syn Bregora. Pad u boku Angroda i Aegnora

podczas Dagor Bragollach. (S 141, 144, 148)
BREGOR (sind, ok. 5 st. PE) Adan, wdz Pierwszego Rodu, oj
ciec Bregolasa i Barahira. Zm ar przed Dagor Bragollach. (S 141)

BREREDON Wie w Bucklandzie w pobliu Haysend. (TB 123)
BRITHIACH
94
BRETHIL (sind. brzoza) Lesisty obszar B eleriandu m idzy
Sirionem a Teiglinem. Cho pooony poza Obrcz Meliany, by

przedmiotem roszcze Thingola. W czwartym stuleciu Pierwszej
Ery osiedlili si tu Haladinowie pod wodz Halethy i otrzymali t
ziemi w zamian za strzeenie Przeprawy na Teiglinie. Przez ponad
100 lat ludzie z Brethilu wielkim kosztem osaniali Nargothrond
przed napadam i orkw, a w 496 roku poleg ich wdz H andir
i wielu jego ludzi. Pniej, z wyjtkiem lat 496-501, gdy przeby
wa tu Turin, siy ludzi z Brethilu byy niewielkie.
Pow szechnie zwany lasem Brethil. (S 114, 140-141, 147,
149-150, 167, 178, 184, 192, 194, 204, 207)
BRILTHOR (sind. lnicy strumie) Rzeka w Ossiriandzie, do
pyw Gelionu. (S 117)

BRITHIACH (sind. wir-brd) Brd na grnym Sirionie, cz
cy Brethil i Dimbar.
Zwany take Brodem Brithiach. (S 127, 131, 140, 150, 195,
215, 216)
BRITHOMBAR (sind. Brithon-siedziby) Jeden z portw w Falas,
lecy u ujcia rzeki Brithon. Z budow any przez Falathrim w

na pocztku Pierwszej Ery, pniej przebudowany i umocniony
z pomoc Finroda. W 497 roku oblegany, zdobyty i zniszczony.
(S 57, 103, 114, 184, 230)
BRITHON (sind. wir) Rzeka w Beleriandzie Zachodnim , py
nca n a poudnie przez Falas i w padajca do Belegaeru koo

Brithombaru. (S 184)
BROCKENBORINGS Wie we W schodniej wiartce w pobliu
Scary. Podczas Wojny o Piercie miecia si tam baza grupy

buntownikw Fredegara Bolgera. Zapisywane te Brockenbores.
(I 30, III 272)
BROCKHOUSEOWIE [Brockhouse] Rodzina hobbitw z Bree
i Shire. (I 42, 49, 153)

BRODDA (zm. 496 PE) Easterling, prawdopodobnie walczy po
stronie M orgotha w N irnaeth A rnoediad, a pniej zosta wy

sany do H ithlum u. Tam oeni si z Aerin z Trzeciego Rodu
95
BRUINEN
Edainw. Zabity przez Turina podczas jednego z jego wybuchw

furii. (S 187, 203)
BRODY NA ISENIE [Ford of Isen] Brd na rzece Isenie w zachod
nim Rohanie, gwny wjazd do Rohanu z zachodu. W 2758 roku

Trzeciej Ery stoczono tu bitw midzy krlem Heimem a Wulfem,
a podczas Wojny o Piercie - dwie bitwy midzy Rohirrimami
a silami Sarum ana. ( I I 124, III 41)
BRODY NA POROSIE [Crossings of Poro] Brd na rzece Poro na
drodze do Haradu, miejsce wielkiego zwycistwa Gondoru nad

Haradrim am i w 2885 roku Trzeciej Ery. (III 333, 399)
BROWNLOCKOWIE [Brownlock] Rodzina hobbitw z Shire,
prawdopodobnie zamona. (III 344)

BROWNOWIE [Brown] Rodzina hobbitw z Shire. (III 347)
BRD BRITHIACH [Ford of Brithiach] -> Brithiach. (S 127, 131)
BRD BRUINEN [Ford of Bruinen] Brd na rzece B ruinen na
Wielkim Wschodnim Gocicu. Tu Frodo i jego towarzysze zo
stali w 3018 roku Trzeciej Ery zaatakowani przez Nazgule w dro
dze do Rivendell. Czarni Jedcy zostali jednak pokonani przez
Aragorna i Glorfindela oraz przez fal wezbranej wody, wywo
an przez Elronda.
Zwany te Brodem Rivendell. ( 1 184)
BRD BUDGE [Budge Ford] B rd n a W odzie n a pnoc od
W hitfurrows we Wschodniej wiartce. (I 30)
BRD ENTW [Entwade] Brd na rzece Entwash na pnocny
wschd od Edoras. (II 39, 43)
BRD NA ERUI [Crossings of Erui] Brd na rzece Erui w Lebennin,
miejsce wielkiej bitwy podczas Wani Rodzinnej. (III 136, 399)

BRD PRZY CARROCK [Ford of Carrock] Brd przez Anduin,
utrzymywany w czasach Wojny o Piercie przez Beorningw.

W H o b b ic ie m w i si o bro d zie prow adzcym od stp
C arrock n a w schodni brzeg Anduiny; w zm ianka w D ru yn ie
Piercienia (1220) odnosi si prawdopodobnie do Starego Brodu.
(I 220)
BRUNATNE POLA
96
BRD SARN [Sarn Ford] Brd na Brandywinie na poudnie od
Shire. Strzegli go Stranicy Pnocy w ramach ochrony Shire, po

niewa Brandywin przecinaa tu droga prowadzca z poudnia.
Nazwa ta jest czciowym tum aczeniem pierwotnego Sarn-athrad. (1170, III 252, 261)
BRUINEN (sind. grzmica woda) Rzeka w Eriadorze, po po
czeniu z M itheithel w Tharbadzie tw orzca Gwathl. Wielki

Wschodni Gociniec przecina j w miejscu Brodu. Grny bieg
rzeki by pod wadz Elronda, ktry mg spowodowa powd,
gdy nieprzyjaciel prbowa j przekroczy.
Zwana take rzek Rivendell, a w westronie Grzmic Wod.
(1 15, 195-196, 229, 230)
BRUNATNE POLA [Brown Lands] Obszar midzy Mroczn Puszcz
a Emyn Mui, wyludniony i bezleny. Niegdy ony entw zao

yy tu swe ogrody, lecz zostay std wygnane, a kraj spustoszo
ny podczas wojny Ostatniego Sojuszu z Sauronem pod koniec
Drugiej Ery.
Zwane tam e Ziemi Niczyj. (I 36, II 63, 77)
BRY [Grip] Pies rzenika Billa w wierszu Perry W inkle. Mg
by wzorowany na rzeczywistym zwierzciu. (TB 164)
BRYTTA (2752-2842 TE) Czowiek, jedenasty krl Rohanu (2798-
2842). Z a jego panow ania Rohan by nkany przez orkw, wy

partych z Gr Mglistych w czasie wojny krasnoludw z orkami.
Zwany przez swj lud Leofa (tum. rohir. ukochany) ze
wzgldu na sw szczodro. (III 316)
BRZEG OSTATNI [Last Shore] Wybrzea Eldamaru; take oglne
okrelenie Niemiertelnych Krajw. (III 211)
BRZEG STAWU [Pool Side] Cz drogi do Hobbitonu, ssiadu
jca ze Stawem w Bywater. Podczas panow ania Lotha w Shire
wybudowano tu szereg brzydkich, murowanych domw.
W tumaczeniu polskim: wzdu brzegu Stawu, gdzie biega
droga do H obbitonu. (III 256)
BRZEMI [Burden] -> Jedyny Piercie, ktry Frodo nis na
Gr Przeznaczenia. (1 156, 158, 184, 191-192, 242)
97
BURMISTRZ MICHEL DELVING
BRZOZOWE LASY NIMBRETHILU [Birchwoods of Nimbrethil]
-> Nimbrethil. (S M apa Beleriandu)

BRZOZOWIEC [Beechbone] (zm. 3019 TE) Ent z Fangornu, spon
podczas ataku na Isengard podczas Wojny o Piercie. (II 163)

BUCCA Z MARISH [Bucca of the Marish] (ok. 1979 TE) Hobbit,
pierw szy th an Shire (1979-?). Praw dopodobnie dal pocztek

rodzinie Oldbuckw. (III 332)
BUCK [Buck Hill] Wzgrze w pobliu Bucklebury, w ktrym wy
drono Brandy Hall. (I 10)

BUCKLAND Cz Shire pooona midzy B aranduin a Starym
Lasem, kraj Brandybuckw. Zosta zaoony w 2340 roku Trzeciej

Ery przez G orhendada Oldbucka. Pierw otnie pozostaw a poza
Shire i dopiero w 42 roku Czwartej Ery zosta oficjalnie do
wczony jako dar krla Elessara. Od tego czasu jest znany jako
Marchia Wschodnia.
Rzdzony przez dziedzica Bucklandu, jednak wadza ta bya
gwnie nominalna. (I 15, 21, 101, III 249, 259)
BUCKLEBURY Gwna miejscowo Bucklandu, pooona w je
go centrum , o mil na wschd od Brandywiny. (I 26, 74, 102)

BUDGEFORD Wie lub miasteczko w Bridgefields we Wschodniej
wiartce, gwna siedziba Bolgerw. (I 110)

BULLROARER - Bandobras Took. (III 345, H 22, 23)
BUNCEOWIE [Bunce] Rodzina hobbicka z Shire. Wydaje si,
e co najmniej kilku jej czonkw mieszkao w Michel Delving.

Pani Bunce, wystpujca w wierszu Sama Perry W inkle moe
by postaci historyczn. (III 344, TB 166)
BUNDUSHATHR (khuz. gowa w chmurach) Jedna z trzech
gr wznoszcych si ponad Mori.

Zwany w w estronie Chmurogow, przez elfy Fanuidholem
Szarym, a przez krasnoludw w skrcie Shathrem . (1270-271)
BURMISTRZ MICHEL DELVING [M ayor of M ichel Delving]
Jedyny rzeczywisty urzd w Shire w czasach Wojny o Piercie.
Burmistrza wybierano podczas Wolnego Jarmarku na siedem lat 7 - Encyklopedia rdziem ia
BURROWS ASPHODEL
98
jak si wydaje, spord najpopularniejszych i najbardziej odpo

wiedzialnych czonkw klasy pracujcej. Jako pierw szy szeryf
i poczmistrz by odpowiedzialny za dziaalno szeryfw i listo
noszy, jednak najwaniejszym jego obowizkiem byo przewod
niczenie bankietom. W 14 roku Czwartej Ery burm istrz, ktrym
by wwczas Sam Gamgee, zosta czonkiem Rady Pnocnego
Krlestwa.
Jedynym i b u rm istrza m i w zm ian k o w an y m i w e W a d c y
P iercieni s Will Whitfoot (3012 TE lub w czeniej-6 CE) i Sam
Gamgee (5-56 CE). Frodo Baggins zastpowa burm istrza w la
tach 3019-3020.
Zwany take burm istrzem Shire. (I 21-22, III 254)
BURROWS ASPHODEL (2913-3012 TE) Hobbitka z Shire, crka
Gorbadoca Brandybucka, ona Rufusa Burrowsa. Bya gociem

na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa. (III 346)
BURROWS MILO (ur. 2947 TE) H obbit z Shire, syn R ufusa
Burrowsa i Peonii Baggins. By gociem na poegnalnym przyj

BURROWS MINTO (ur. 2996 TE) Hobbit z Shire, najmodszy syn
Mila Burrowsa. (III 344)

BURROWS MOSCO (ur. 2987 TE) Hobbit z Shire, najstarszy syn
Mila B urrowsa. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba

Bagginsa. (III 344)
BURROWS MOTO (ur. 2991 TE) Hobbit z Shire, drugi syn Mila
Burrowsa. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.

(III 344)
BURROWS MYRTLE (ur. 2993 TE) Hobbitka z Shire, trzecie dziec
ko, a jedyna crka Mila Burrowsa. Bya gociem na poegnalnym

BURROWS PEONIA [Peony Burrows] (ur. 2950 TE) H obbitka
z Shire, najm odsze dziecko Posca Bagginsa. Polubia M ila

Burrowsa i urodzia mu czworo dzieci. Bya gociem na poe
gnalnym przyjciu Bilba Bagginsa. (III 344)
99
BYWATER
BURROWS RUFUS (ok. 3000 TE) Hobbit z Shire, polubi Asphodel
Brandybuck. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.

(III 346)
BURROWSOWIE [Burrows] Rodzina hobbicka z Shire, praw
dopodobnie zam ona. W H obbicie nazw isko brzm i Burrowes.
(III 344, H 218)

BURZA MORDORU [Storm of Mordor] - Ciemnoci poprzedza
jce oblenie Gondoru. (III 71-73)
BUTTERBUR BARI.TMAN (WoP) Czowiek z Bree, waciciel go
spody Pod Rozbrykanym Kucykiem w czasach Wojny o Piercie

i przyjaciel Gandalfa. By niski, gruby, ysy i czerwony na tw a
rzy, mia z pami, ale byl niewtpliwie bystry, a przy bliszym
poznaniu m ona byo dostrzec jego dobre serce i spostrzegaw
czo.
Zwany w skrcie Barley. (1 146, 151-162, 164-168, 171, 175177, 213, 252, III 243)
BUTTERBUROWIE [Butterbur] Rodzina ludzi z Bree, waciciele
gospody Pod Rozbrykanym Kucykiem. (1 146, 151)

BYSTRA RZEKA [River Running] Rzeka wypywajca z Gwnej
Bramy Ereboru i wpadajca do morza Rhun. Miaa dugo okoo

600 mil. Przepywaa przez Dugie Jezioro, z ktrego wypywajc,
tworzya wodospad. Jej gwnym dopywem bya Carnen.
Stanowia wany szlak handlowy.
W sindarinie zw ana Celduin. Nazywana te Rzek Bystr.
( I I 11, H 7, 25, 178, 223)
BYT [Being] M aterialna realizacja Wizji Iluvatara i Ainulindale
jako Ea - wiat, ktry Jest. (S 13, 17)

BYWATER Wie w Zachodniej wiartce, pooona przy Wielkim
W schodnim G ocicu, okoo trzech mil od K am ienia Trzech
wiartek. Tu w 3019 roku stoczono Bitw o Bywater.
Gwn gospod wsi bya gospoda Pod Zielonym Smokiem.
Take - Droga do Bywater, Brzeg Stawu, Staw w Bywater.
(I 34, 51, III 190)
c
CABED NAERAMARTH (sind. skok straszliwej zguby) Pniejsza
nazwa Cabed-en-Aras. (S 210, 216)

CABED-EN-ARAS (sind.) Wwz Teiglinu w pobliu wodospadu
Dimrost. Tam Turin zabi Glaurunga i samego siebie.

Zwany take Cabed N aeram arth po tym, jak N ienor rzucia
si w jego wody. Inaczej zwany Wwozami Teiglinu. (S 210,212)
CAIR ANDROS (sind. okrt-duga piana) Wyspa na Anduinie,
okoo 50 mil na pnoc od M inas Tirith, ufortyfikowana przez

G ondor okoo 2900 roku Trzeciej Ery, by chroni Anrien przed
atakiem ze wschodu. Podczas Wojny o Piercie zdobyta przez
armi z M orannonu, lecz szybko odbita.
Cair A ndros m iaa ksztat okrtu z wysokim dziobem , na
ktrym ama si, pienic, n u rt Anduiny. (II 76)
CALACIRIAN (quen. okolica Calaciryi) Cz Eldamaru przed
i wok wejcia do Calaciryi. Tu wiato Dwch Drzew przed ich

zatruciem byo najsilniejsze, a kraj najpikniejszy. Tu te lea
Tirion.
Pena forma nazwy brzmiaa Calaciriande ze zanglicyzowan
wymow k a lakiryan de. (1 226, 357, Y 62)
CALACIRYA (quen. wiato-wwz) Wielka rozpadlina w grach
Pelri, jedyny przesmyk, ktrym wiato Dwch Drzew docierao

na wschd, do Eldamaru. W Calaciryi znajdow ao si wzgrze
Tuna. Po zatruciu Dwch Drzew Valarowie silnie ufortyfikowali
ten przesmyk.
Zw ana take Przecz wiata. (I 226, 357, Y 62)
101
CALMATMA
CAIAQUENDI (quen. wiato-elfy) Edarowie, ktrzy przybyli
na Z achd w Pierwszej Erze i widzieli wiato Dwch Drzew.

Byli to wszyscy Vanyarowie i Noldorowie, a take wielu Telerich
oraz Elw.
Zwani take Elfami wiata. Do koca Pierwszej Ery byo to
okrelenie synonimiczne z Amanyarami. (S 52, 99, 102)
CALEMBEL (sind.) M iasto w Lamedonie (cz G ondoru), nie
daleko Ciril. (III 56)
CALENARDHON (sind. zielona okolica) Cz Gondoru midzy
A nduin a Isen, by moe obszar rozcigajcy si na zachd od
Iseny. Wyludniony podczas Wielkiej Zarazy w 1636 roku Trzeciej
Ery i zagarnity przez Balchothw w 2510 roku, ktrzy wymor
dowali lub wypdzili resztki mieszkacw. W tym samym roku
zosta przekazany othodom przez nam iestnika Ciriona w n a
grod za ich pomoc w Bitwie na Polach Celebrantu.
W sprawie historii C alenardhonu po 2 5 1 0 roku Trzeciej Ery
-> Rohan. (II 267)
CALENHAD (sind.) Szste z pnocnych wzgrz sygnaowych
Gondoru. (III 16, 70)

CA1IMEHTAR (quen. wiato-, ok. 14 st. TE) Dnadan z Gondoru,
modszy brat Rmendacila II i dziad Castamira. (III 297)

CAUMEHTAR (zm. 1936 TE) Dnadan, trzydziesty krl Gondoru
(185 6 -1 9 3 6 ). W 1899 roku odnis w ielkie zw ycistw o nad

Wonikami, osabionymi przez rebeli w Rhovanionie. (III 290)
CALIMMACIL (quen., ok. 19-20 st. TE) D nadan z krlewskiego
rodu Gondoru, bratanek Narmacila II i dziad Ernila II. (III 300)

CALMA (quen. lampa) Nazwa tengwy q (nr 3). (III 361, 365)
CALMACIL (zm. 1304 TE) Dnadan, osiemnasty krl Gondoru
(1294-1304). Za jego panow ania G ondor by rzdzony przez je

go syna, M inalcara. (III 290)
CALMATMA (quen. calma-serie) N azw a gosek w elarnych
zwartych i szczelinowych (k, g, kh, gh), uywana przez

elfickich gramatykw. C alm atm a bya zazwyczaj przedstawiana
CAMLOST
102
przez serie III lub IV tengwaru. Wartoci rzdw pitego i szstego

calmatema byy fakultatywne, ale zazwyczaj welarne. (III 360-363)
CAMLOST (sind. rka-pusty) Imi, jakie nada sobie - Beren
po utracie Silmarila i prawej rki, odgryzionej przez Carcharotha.

(S 174)
CARACH ANGREN (sind. paszcza z elaza) -> Zby Mordoru.
(III 177, 184)

CARADHRAS (sind. czerwony rg) Elficka nazwa - Barazinbaru.
(1 2 7 1 ,2 73,11266,111237)
CARAGDUR (sind. kie ciem ny) C zarn e u rw isk o skalne
w Gondolinie, na pnocnym stoku Amon Gwareth. Std zosta
li zrzuceni El i Maeglin. (S 132)
CARANTHIR (sind. czerwony-, zm. 6 st. PE) Elf Noldor, czwarty
syn Feanora. Wraz z brami zoy - Przysig Feanora i nis

ciar - Wyroku Mandosa. W rdziemiu osiad w Thargelionie,
gdzie wzbogaci si na handlu z krasnoludam i z Ered Luin. Jego
siedziba znajdowaa si nad jeziorem Helevorn, a jego poddani
ufortyfikowali te gry na wschd od Szczerby Maglora.
Gdy Thargelion zosta zdobyty przez orkw podczas Dagor
Bragollach, C aranthir uciek na poudnie i doczy do Am roda
i Amrasa. Pniej przyj do swej suby zdradzieckich synw
Ulfanga. Walczy we wschodnim ugrupowaniu podczas N irnaeth
Arnoediad, zosta ranny, a pniej uda si do Ossiriandu. Zosta
zabity przez Diora w Menegroth, gdy wraz z brami usiowa od
zyska Silmaril.
C aranthir by pyszny, najbardziej szorstki i skonny do gnie
wu z synw Feanora. Nienawidzi synw Finarfina. Mia ciem
n cer. (S 59, 80, 106, 107, 118, 124, 127, 136, 139, 140, 145,
146, 149, 222)
CARAS GALADHON (sind. miasto drzew) Gwne miasto Lrien,
siedziba dworu Celeborna i Galadrieli. Skadao si z wielu wielkich

talanw w ogrodzonym lesie ogromnych mallornw. Opustoszao
pod koniec Trzeciej Ery, gdy G aladriela odpyna za M orze,
a Celeborn przenis si do Wschodniego Lrien.
103
CARL
Nazwa m iasta pochodzia praw dopodobnie z jzyka Elfw

Lenych, skd przesza do sindarinu. W westronie zwane Miastem
Drzew. (I 334, 350, II 74, 102)
CARC (ok. 2770 TE) Kruk z Ereboru, zaprzyjaniony z krasno
ludami z Gry. (H 186, 187)

CARCHAROTH (zm. 468 PE) Wilk, najpotniejszy, jaki kiedy
kolwiek y na wiecie. Pochodzi z rodu Draugluina, a wyhodo

wany zosta przez M orgotha do walki z Huanem. By stranikiem
wrt Angbandu. Podda si zaklciu Luthien, gdy wraz z Berenem
przybya ona do Angbandu, lecz zagrodzi im odwrt i odgryz
praw do Berena, poykajc j wraz z Silmarilem. Trawiony a
rem klejnotu, gna w szalestwie przez Taur-nu-Fuin i Doriath.
Ostatecznie zabi Berena i Huana, lecz sam zosta zabity przez
tego wielkiego psa.
Z n an y take jako Anfauglir, Wilk A ngbandu i C zerw ona
Paszcza, co jest tum aczeniem imienia C archaroth. (I 170, 171,
173-175, 315)
CARCHOST (sind. kie-cytadela) Jedna z wie -> Zbw Mordoru.
(III 158)
CARDOLAN (sind. czerwony-wzgrze-kraj?) Krlestwo zao
one w 861 roku Trzeciej Ery, jedno z trzech powstaych w wy

niku podziau Arnoru. Obejmowao terytorium na poudnie od
Wielkiego Wschodniego Gocica, midzy Baranduin a Gwathl
i M itheithel. Dunedainow ie z Cardolanu bronili swojego kraju
przed Angmarem do 1400 roku, kiedy to kraj zosta podbity, a oca
lali Dunedainow ie musieli szuka schronienia w Starym Lesie
i na Kurhanach. W tej wojnie zgin ostatni ksi Cardolanu.
Gdy jednali po jakim czasie elfy pokonay Angmar, rozproszona
ludno powrcia do Cardolanu. W 1636 roku Wielka Zaraza wy
niszczya ostatnich Dunedainw z Cardolanu, a wielkie obszary
kraju, zw aszcza M inhiriath na poudniu, opustoszay. Po tym
wydarzeniu Cardolan najwidoczniej nie istnia ju jako pastwo,
cho niewtpliwie do czasw Wojny o Piercie przetrwao tam
rozproszone osadnictwo. (III 291-295, S 270)
CARL (ur. 2863 TE) Hobbit z Shire; drugi syn Cottara. (III 347)
CARNDUM
104
CARN DUM (sind. czerwony zmierzch) Twierdza i gwne mia
sto Angm aru, pooone na pnocnym kracu G r Mglistych.

(I 142, 145)
CARNEN (sind. czerwona woda) Rzeka pynca z elaznych
Wzgrz i w padajca do Bystrej Rzeki, dugoci okoo 250 mil.
Nazwa rzeki po poczeniu Carnen i Bystrej Rzeki nie jest znana.
Zw ana w westronie Rud Wod. (III 319)
CARNIL (quen. czerwony-) Jedna z gwiazd, stworzonych przez
Vard podczas przygotowa do przebudzenia Elfw. Bya czer
wonego koloru. (S 47)
CARNIMIRIE (quen. czerwono-ozdobiona klejnotami) Jarzbina
z Fangornu, cita przez orkw z Isengardu pod koniec Trzeciej

Ery. (II 84)
CARROCK Wielka skaa w nurcie Anduiny okoo 30 mil na p
noc od Starego Brodu. Beorn wyci w niej stopnie i siedzisko

i czsto tam przychodzi. (H 90, 100-103, 222)
CASTAMIR (quen. -klejnot, zm. 1447 TE) Dunadan, dwudzie
sty drugi krl G ondoru (1437-1447), w n u k m odszego brata

Rm endacila II. W czasie Wani Rodzinnej by dowdc floty.
Pomg w obaleniu krla Eldacara i jako najpopularniejszy spo
rd buntownikw (mia za sob poparcie caej floty i ludnoci
wybrzea) zosta w ybrany krlem . O kaza si jednak w adc
okrutnym i butnym . Wyda n a mier pojmanego Ornendila, sy
na Eldacara. Ca uwag skupi na ukochanej flocie, zaniedbujc
kraj i wojsko. Gdy Eldacar po 10 latach panow ania C astam ira
powrci z arm i do Gondoru, jego liczni zwolennicy podnieli
bunt przeciw Castamirowi. C astam ir prbowa ucieka, zosta
jednak docignity i zabity przez Eldacara w Bitwie u Brodu na
Erui.
Z nany jako Castam ir Samozwaniec. (III 290, 297-298)
CELDUINA [Celduin] (sind. bystra-rzeka)
Bystra Rzeka.
(III 297)
CELEBDIL (sind. srebrny rg) Elficka nazw a - Zirak-zigil.
Zw any take Celebdilem Biaym. (I 271, 315, II 101, III 237)
105
CELEBRIMBOR
CELEBORN (sind. srebrne drzewo, P E -?) Elf Sindar, ksi
Doriath, krewny Elwego. Polubi Galadriel w D oriath i praw

dopodobnie po jego upadku uciek z ni do Arvernien.
Pod koniec Pierwszej Ery zdecydowa si pozosta w Srdziemiu i przez jaki czas mieszka w Lindonie. Nastpnie przybyli
z Galadriel do Eregionu, a ostatecznie osiedli w Lrien, gdzie
Celeborn przez dugi czas by w adc G aladhrim w . Podczas
Wojny o Piercie Celeborn powid armi z Lrien na wschd
i zdoby Doi Guldur. W Czwartej Erze by przez jaki czas krlem
Wschodniego Lrien, lecz bez Galadrieli czu si coraz bardziej
znuony rdziemiem, wyjecha wic do Rivendell. Pniej za
pewne odpyn za Morze.
Chocia by w adc elfw o wielkiej sawie i nazywany by
Celebornem Mdrym, we W adcy P iercieni jego posta nie jest
specjalnie eksponowana. Zwany by take Wadc Galadhrimw,
Wadc Lrien (Lothlrien). (1334-338, 347-348, 353-356, I I 46,
70, III 226, 229, 234-235, 237, S 245, 277, Y 60)
CELEBORN Biae Drzewo ze szczepu Galathiliona. Roso na Tol
Eressei; z jego szczepu wyhodowano Nimloth. (S 58, 109, 221,

238, 245, 277)
CELEBRANT (sind. srebrny nurt) Pikna rzeka pynca z Nandu-
hirion przez Lrien, wpadajca do Anduiny. Jego dopywem bya

Nimrodel i inne grskie potoki.
Zw ana w w estronie Srebrn y, a w khuzdul - Kibil-nala.
(I 271, 337, W 191)
CELEBRIANA [Celebrian] (sind. srebro-, PE-?) Pani Eldarw,
crka i prawdopodobnie jedyne dziecko Celeborna i Galadrieli.

W 100 roku Trzeciej Ery polubia Elronda. Urodzia mu troje
dzieci: Elladana, Elrohira i Arwen. W 2509 roku podczas podry
z Imladris do Lrien zostaa napadnita przez orkw w Grach
Mglistych. Synowie odbili j, odniosa jednak zatrut ran, co
spowodowao, e odpyna za Morze w sze lat pniej. (I 354)
CELEBRIMBOR (sind. srebro-pi, rka, PE -1697 DE) Elf
Noldor z rodu Feanora, syn Curufina. Po mierci Finroda wypar

si swego rodu i pozosta w Nargothrondzie.
CELEBRINDAL
106
W Drugiej Erze pozosta w rdziemiu, by wadc Eregionu

i najwikszym rzem ielnikiem rdziem ia. Jednak to wanie
kunszt go zgubi, gdy wsplnie z ukrywajcym swe prawdziwe
oblicze Sauronem stworzy Piercienie Wadzy. Trzy Piercienie
stworzy sam, bez udziau Saurona, gdy za ten wyku Jedyny
Piercie, Celebrimbor przejrza jego zdrad, ukry Trzy i przy
gotow a si do wojny. Zgin po opanow aniu Eregionu przez
Saurona.
Jego imi w uenya brzmiao Telperinuar. (1233, 243, 290,
S 167, 266, 268)
CELEBRINDAL (sind. srebrna-stopa) P rz y d o m e k Id ril. (S 121,
129, 133, 224, 226, 238)

CELEBRINDOR (sind. srebro-, zm. 1272 TE) Dunadan, pity
krl A rthedainu (1911-1272). (111290)

CELEBROS (sind. srebrna piana) Strum ie w Brethilu, w pada
jcy w Dim rost do Teiglinu. (S 207)

CELEGORM (sind., zm. 6 st. PE) Elf Noldor, trzeci syn Feanora.
Wraz z brami zoy Przysig Feanora i nis ciar -> Wyroku

Mandosa. Po powrocie do rdziemia odegra wielk rol w zwyci
stwie w Dagor-nuin-Giliath, a nastpnie wraz z bratem Curufinem
strzeg Aglonu i Him ladu. Gdy ich oddziay zostay pokonane
podczas Dagor Bragollach, obaj uciekli do Nargothrondu.
Tam bracia przeciwstawili si Finrodowi, gdy ten pragn po
mc Berenowi w jego poszukiwaniu Silmarila, i odnowili Przysig
Feanora. P raw dopodobnie zam ierzali zagarn tro n Finroda.
W krtce potem spotkali Luthien, a Celegorm, zakochawszy si
w niej, zmusi j do udania si do Nargothrondu i wysa posanie
do Thingola, i zamierza si z ni oeni. Celegorm i Curufin zo
stali wygnani z N argothrondu, gdy ich spiski zostay ujawnione.
Jadc do Maedhrosa prbowali zabi spotkanego Berena, lecz zo
stali pokonani dziki dzielnoci A dana i prawoci Huana, ktry
odwrci si od swego pana, Celegorma.
Celegorm zosta ranny w walce we wschodnim ugrupowaniu
w N irnaeth Arnoediad, pniej y w Ossiriandzie. Zgin z rki
Diora w Menegroth, gdy wraz z brami usiowa odzyska Silmaril.
107
CE R YF JH
Tak jak jego bracia, Celegorm by bardzo dumny, dziaa jed

nak bardziej si ni podstpem. W Valinorze wiele nauczy si
od Oromego o zwierztach i owach; dosta te od niego Huana.
Mia jasn cer. (S 59, 60, 80, 102, 118, 127, 130, 145, 160-168,
173, 178, 222, 266)
CELEPHARN (sind., zm 1911 TE) Dunadan, czwarty krl Arthedainu (1110-1191). (III 290)
CELON (sin d . stru m ie spyw ajcy ze w zgrz) R zeka
w Beleriandzie, pynca z Himring na poudniowy zachd przez
Nan Elmoth i wpadajca do Arosu. (S 91, 127, 136, 140, 148)
CELOS (sind. padajcy-nieg?) Rzeka w poudniowym Gondorze,
pynca z Ered Nimrais i wpadajca d Sirith, dugoci 60 mil.

(III 136)
CEMENDUR (sind. ziemia-pan, zm. 238 TE) Dunadan, czwarty
krl G ondoru (158-238). (III 290)

CEORL (WoP) Czowiek, Jedziec Rohanu. Walczy w oddziale
Erkenbranda w Drugiej Bitwie u Brodw na Isenie. ( I I 125)

CERIN AMROTH (sind.) Wzgrze w Lothlrien, na ktrym Amroth
mia swj dom. W czasach Wojny o Piercie nie byo ju tego

domu, a wzgrze pokrywaa trawa, wrd ktrej rosy elanory
i niphredile. Tu Aragorn i Arwena lubowali sobie wierno i tu
Arwena wrcia, by umrze. (I 333)
CERM IE (quen.) Sidm y m iesic w R achubie K rlew skiej
i Namiestnikowskiej, a czwarty w Nowej Rachubie, odpowiada

jcy w przyblieniu naszem u lipcowi.
Sindarisk form tej nazwy, uywan tylko przez Dunedainw,
byo Cem eth. (III 352)
CERTAR (quen. runy) -> Cirth. (III 360)
CERTHAS DAERON (sind. runy Daerona) Oryginalna forma
pisma -> cirth, rozwinita w trzecim wieku uwizienia M elkora
przez D aerona z D oriath na wzr tengwaru. (III 360, 366-370)

CERYETH (sind.) - Cermie. (III 352)
CHETWOOD
108
CHETWOOD Las w kraju Bree. (1 16, 148, 179, III 243)

CHITHING Nazwa miesica - Astron w Bree. (III 352)
CHLEB PODRNY [Waybread] -> Lembasy. (I 349, II 89, 217,
III 185, 189)

CHMURA UNGOLIANTY [Cloud of Ungoliant] -> Bezwiatto.
(S 71-78)
CHMUROGOWA [Cloudyhead] W estroska nazw a -> Bundu-
shathura. (1271)
CHUBB-BAGGINS FALCO (2903-2999 TE) Hobbit z Shire, syn
Binga Bagginsa i Chiki Chubb, pierw szy z Chubb-Bagginsw.

(III 344)
CHUBB-BAGGINSOWIE [C hubb-B aggins] R odzina hobbitw
z Shire, pochodzca od Falca, syna Binga Bagginsa i Chiki Chubb.

(III 344)
CHUBBOWIE [Chubb] Rodzina hobbitw z Shire, zapewne za
mona. (137, III 344)

CHUDE LATA [Days of D earth] - Duga Zim a 2758-2759 roku
Trzeciej Ery i pniejszy gd, zwany tak w kronikach Shire. (1 17)
CIEMNA MOC [Dark Power of the North] -> Melkor. (III 372, 375)
CIEMNA STRANICA [Dark Guard] Stra wejcia do Gondolinu.
Z w ana te Stra.
Take - Droga Odwrotu. (S 131)
CIEMNOCI [Darkness] -> Wielkie Ciemnoci. (II 70)
CIEMNO [Dark, Darkness] -> Bezwiato Ungolianty. (S 71-74)
CIEMNO [Dark] Cz Amanu nieowietlona przez Dwa Drzewa,
prawdopodobnie Aram an i Avathar. (S 56, 58, 74)

CIEMNO [Darkness] Emanacja Saurona, okrywajca Mordor,
G ondor i Rohan przed i podczas oblenia G ondoru. Z ostaa

rozproszona przez poudniowy wiatr, ktry nis flot Aragorna
w gr Anduiny.
Zwana take Cieniem lub Ciemnociami Mordoru. (III 71-73)
109
CIE
CIEMNO [Darkness] Natura, wpyw i zasig za, brak lub odrzu
cenie wiata Iluvatara. Sowo to czasem odnosi si do dominacji

za, kiedy indziej do Pustki, nieobecnoci Iluvatara dostrzeonej
po zakoczeniu Wizji, a nastpnie wykorzystanej przez Melkora
jako narzdzie za. Najczciej okrela oglnie moc lub wpyw
Melkora albo jego sugi, Saurona.
Zw ana take Cieniem. Take - Wielkie Ciemnoci. (S 30,
241, 252, 267, 270, 275)
CIEMNY ELF [Dark Elf] -> El. (S 88, 128-133, 190)
CIENIE [Shadows] Mgy i ciemnoci - Morza Cienia. (S 97)
CIENIE [Shadows] We W adcy Piercieni i The R oad Goes Ever
On jest powiedziane, e po zatruciu Dwch Drzew Varda z pole

cenia Manwego pogrya Aman i cz M orza w Zmierzchu, na
znak aoby po wietle Drzew i niezgody Valarow na rozpoczcie
wojny z Morgothem o Silmarile.
Jednake w S ilm a rillio n ie pow iedziane jest, e A m an by
ogarnity C iem noci przez B ezw iato U ngolianty tylko do
m om entu wschodu Ksiyca i Soca, kiedy to nastpi koniec
Dugiej Nocy. Od tego czasu a do P rzem iany w iata tylko
dla niektrych (takich jak Galadriela) Am an jawi si - gdy ze
rdziemia spogldali w jego stron - jako pogrony w Cieniu,
jako e Morza Cienia rozcigay si midzy tymi dwoma kontynen
tami.
Take -> Zmierzch. (S 97, Y 60)
CIENISTOGRZYWY [Shadowfax] (WoP) Mearas, najw spanial
szy ko Rohanu w okresie Wojny o Piercie. W 3018 roku krl

Theoden obieca da Gandalfowi konia, jakiego ten sobie zayczy,
i czarodziej wybra Cienistogrzywego. Ko ten nosi go wiernie,
bez uzdy i sioda, podczas caej Wojny o Piercie.
Cienistogrzywy by niezwykle wytrzymay i szybki; mg biec
12 godzin bez zatrzym ania i potrafi wyprzedzi wierzchowce
Nazguli. Imi otrzyma od srebrzystoszarego koloru swej sierci.
(1252,253,1140, 58, 103-105, 108, 111-112, 120, 122-123, 126,
139, 140, 148, 188-189, 192-193, III 16)
CIE [Shadow] -> Bezwiato Ungolianty. (S 71-74)
CIE
110
CIE [Shadow] -> B urza M ordoru, -> C iem no okryw ajca
Mordor, G ondor i Rohan w dniach poprzedzajcych oblenie

Gondoru. (III 71-73)
CIE [Shadow ] C iem no
M orgotha, jego obecno oraz
wpyw i zasig jego za.
Zwany take Cieniem Morgotha. (S 30, 246)
CIE [Shadow] Ciemno Saurona, jego obecno i zasig jego
za, bdcego w ostatecznym rozrachunku ziem Melkora.

Zwany take Cieniem zalegajcym lasy cignce si na wschd
od Morii (kiedy Sauron mieszka w Doi Guldur) oraz Cieniem
ze W schodu (kiedy mieszka w M ordorze). (I 61, II 95, III 32)
CIE [Shadow] Obecno lub wpyw Nazguli, -> Czarny Dech.
Ostatecznie bya to, oczywicie, Ciemno Saurona, ich pana, oraz

Melkora. Zwany take Czarnym Tchnieniem, Czarnym Cieniem.
(1171,111126)
CIE [Shadow] Wedug Gandalfa sfera, do ktrej powinien w r
ci Balrog, prawdopodobnie - Ciemno lub - Pustka. (I 313)
CIE [Shadow] Zo, ktre spado na Numenor; odrzucenie Eldarw,
Valarow i w kocu woli U uvatara, ktry ustanow i Przywilej
Czowieka. Cie ten by przywrconym Cieniem Melkora, ktry
pad na wszystkich ludzi w Hildorien. (S 135)
CIENINA LODOWEJ KRY [Grinding Ice] Pywajce lody cieni
ny Helcaraxe.
Z w an e tak e L odow C ienin, L odow Kr. T ake -
Helcaraxe. (I 225, S 56, 85, 103, 110, 124, 129)
CIKORCY [Heavy-handed] >Ludzie, zwani tak przez Eldarw.
(S 98)
ciRDAN (sind. szkutnik) Elf, jeden z najmdrzejszych wrd
Sindarw. W Pierwszej Erze wadca Falas, eglarz i szkutnik. Przez

dugi czas trzyma si z dala od sporw Noldorw i Sindarw i by
szczeglnie zaprzyjaniony z Elwem, ktry prawdopodobnie by
jego wadc, oraz z Finrodem.
Falas z jego portam i w Eglarest i B rithom barze rozw ijao
si do roku 474, kiedy to zostao zdobyte. Cirdan wycofa si na
111
CIRITH GORGOR
wysp Balar i do koca Pierwszej Ery wspomaga resztki Elfw

i Edainw z Beleriandu, w szczeglnoci Gil-galada i Elwing.
Zbudowa wwczas statek Vingilot dla Earendila.
W Drugiej i Trzeciej Erze Cirdan by wadc Szarych Przystani.
Przechowywa Nary, jeden z Trzech Piercieni, od czasu je
go w ykucia do chwili, gdy przekaza go G andalfow i po jego
przybyciu do Srdziem ia. W alczy przeciw S auronow i w a r
mii O statn ieg o Sojuszu, a w Trzeciej Erze stale w spom aga
Dunedainw Pnocy. By czonkiem Biaej Rady. Powiedziane
jest, e pozosta w rdziemiu, by suy sw m droci i stat
kam i, nim w k o cu odpyn biaym statkiem , w C zw artej
Erze.
Cirdan by bardzo wysoki; pod koniec TE mia dug brod
i wygld starca (I 237, 237, III 280, S 57, 87, 88, 91, 92, 102,
107, 114, 123, 152, 184, 185, 200, 228, 230, 231, 238, 274, 276,
277,278, 282)
CIRIL (sind.) Rzeka w Lam edonie (G ondor), dopyw Ringl.
(III 56)
CIRION (sind. statek-, zm. 2567 TE) Dunadan, dw unasty na
miestnik rzdzcy Gondoru (2489-2567). Za jego rzdw Gondor

by powanie niepokojony, gwnie przez korsarzy z Umbaru oraz
Balchothw - i cho Cirion by zdolnym wadc, Gondor nie mia
do si, by odeprze wrogw. Dopiero w 2510 roku, dziki nie
spodziewanej pomocy Rohirrimw, Cirion wygra Bitw na Polach
Celebrantu, co pooyo kres zagroeniu ze strony Balchothw.
Cirion ofiarowa Rohirrimom Calenardhon w zamian za Przysig
Eorla. Ten sojusz znacznie wzmocni oba krlestwa; bez niego
G ondor zapew ne zostaby pokonany w Wojnie o Piercie lub
naw et w czeniej. (II 267)
CIRITH GORGOR (sind. przecz nawiedzona) Gwne wejcie
do Mordoru, przesmyk u styku Ered Lithui i Ephel Duath, czcy

Dagorlad i Udun. Przegrodzone wielk bram M orannonu i do
datkowo um ocnione Zbami M ordoru (Carach Angren).
W westronie zwane Nawiedzon Przecz. (I 353, II 228,
231, III 146)
CIRITH NINNIACH
112
CIRITH NINNIACH (sind. wwz tczy) Wwz w Ered Lmin,

w grnej czci zatoki Drengist. (S 223)
CIRITH THORONATH (sind. wwz orw) Wska i niebezpieczna
przecz w pnocnej czci Echoriath. Tdy uciekli z Gondolinu

Tuor, Idril, Earendil i inni, ktrzy ocaleli. (S 227)
CIRITH UNGOL (sind. przecz pajka) Przecz w Ephel Duath
bezporednio na pnoc od Minas Morgul, strzeona przez wie
Cirith Ungol. Nazgule uyy tej drogi w 2000 roku Trzeciej Ery, by
zaatakowa Minas Ithil. Podczas Wojny o Piercie Frodo wszed
tdy do M ordoru. Cho bya dobrze strzeona, atwiej byo tdy
dosta si niezauwaenie do M ordoru ni gwn przecz ko
o Minas Ithil.
Potocznie nazywano tak ca drog z Imlad Morgul do Morgai,
cho we waciwym znaczeniu Cirith Ungol oznaczaa drog i w
wz na wschd od legowiska Sheloby.
Take -> W iea C irith Ungol (II 235, 279-280, 298, 309,
III 76, 79, 157, 172, 198)
CIRTH (sind. runy) Alfabet opracowany przez Daerona z Doriath
w trzecim wieku uwizienia Morgotha, przewidziany do wyko
nywania napisw. Cho rzadko uywany przez Sindarw przed
kocem Pierwszej Ery, zosta szybko przejty przez krasnoludw,
ktrzy rozpowszechnili go w rdziemiu.
Pierwotnie pismo cirth nie miao systematycznego charakte
ru, podobnie jak jego kontynuacje (~>Angerthas M oria), oprcz
w ariantu - A ngerthas D aeron.
Zwany w uenya certar, a w w estronie - runami. (III 360,
366-370)
CIRYAHER (quen. okrt-pan) -> Hyarmendacil I. (III 290)
CIRYANDIL (quen. okrt-mionik, zm. 1015 TE) D unadan,
czternasty krl Gondoru (936-1015), trzeci z Krlw-eglarzy.

Kontynuowa polityk ojca, budujc flot. Zgin podczas walk
z Haradrim am i w Haradwaith. (III 290, 296)
CIRYON (quen. okrt-, zm. 2 TE) Dunadan, trzeci syn Isildura,
poleg w Bitwie na Polach Gladden. (S 274)
113
COTTON I JIJA
COIMAS (quen. ycie-chleb) - Lembas. (S 299)

COIRE (quen. poruszajcy) Pora roku, ostatnia cz eldarskiego -> loa, odpowiadajca lutem u i marcowi.
W sindarinie zw ana echuir. (III 349-340)
COMB W ioska w dolinie w e w schodniej czci kraju Bree.
(III 379)
CORANAR (quen. soce-okrgly) Rok soneczny, ktrym po
sugiwali si Eldarowie w rdziemiu. (III 349)

CORMALLEN -> Pola Cormallen. (III 349)
CORMARE (quen. piercie-dzie) Dzie witeczny Nowej
Rachuby, przypadajcy na urodziny Froda, 30 Yavannie. W latach
przestpnych Cormare trw a dwa dni. (III 354)

COROLLAIRE (quen. letni kurhan, zielony kurhan) - Ezellohar.
(S 37)
COTMAN (ur. 2860 TE) Hobbit z Shire, od ktrego pochodzia
rodzina Cottonw.
Nazw isko to brzm iao w hobbickim H lothram , co znaczy
chaupnik. (III 382)
COTTAR (ur. 2820 TE) Hobbit z Shire, ojciec Cotm ana i Carla.
(III 347)
COTTON BOWMAN (ur. 2986 TE) Hobbit z Shire, czwarte dziec
ko, a trzeci syn Tolmana Cottona.

Potocznie zwany Nick. (III 259, 347)
COTTON CARL (ur. 2989 TW) Hobbit z Shire, najm odszy syn
Tolmana Cottona. Potocznie zwany Nibs. (III 347)
COTTON HOLMAN (ur. 2902 TE) Hobbit z Shire, syn Cotmana,
mieszka w Bywater.
Znany jako Dugi Hom. (III 347)
COTTON JOLLY -> Wilcombe Cotton. (III 347)
COTTON LILIA [Lily C otton] (WoP) H obbitka z Shire, ona
Tolmana Cottona, matka piciorga dzieci. Z domu Brown, (III 347)
COTTON MARIGOLD
114
COTTON MARIGOLD (ur. 2983 TE) H obbitka z Shire, najm od
sze dziecko H am fasta Gam gee. P olubia Tolm ana C ottona.

(I ll 347)
COTTON NIBS -> Carl Cotton. (I ll 347)
COTTON TOLMAN (2941 TE-20 CE) Hobbit z Shire, gospodarz
z Bywater. Podczas Wojny o P iercie cieszy si posuchem

wrd ssiadw.
Tolman by znany jako Tom lub Stary Cotton. (III 347)
COTTON TOLMAN (ur. 2980 TE) Hobbit z Shire, najstarszy syn
Tolmana Cottona. W 22 roku Czwartej Ery by zastpc burm i

strza w czasie, gdy Sam uda si w podr do Gondoru.
Podczas Wojny o Piercie Tolm an by znany jako Mody
Tom, dla odrnienia od ojca. (III 194, 259)
COTTON TOM -> Tolman Cotton. (III 347)
COTTON WILCOMBE (ur. 2946 TE) Hobbit z Shire, drugie dziec
ko Holm ana Cottona.

Zwykle nazywany Will. (III 347)
COTTON WILCOMBE (ur. 2984 Te) Hobbit z Shire, trzecie dziec
ko Tolmana Cottona.
Zwykle nazywany Jolly. (III 347)
COTTONOWIE [C otton] Rodzina z Shire; przynajm niej cz
Cottonw bya farmerami. W czasach Wojny o Piercie Tolman

Cotton by jednym z najbardziej znanych hobbitw w Bywater,
a rola, jak odegra w Bitwie o Bywater i cise zw izki z ro
d zin Gam gee przyniosy w zrost w pyww i zam onoci ro
dziny.
W jzyku hobbickim nazwisko brzmiao H lothran i pocho
dzio od H lothram (C otm an), zaoyciela rodziny, lub od wsi -
Hlothran. (III 258-275)
CRKA RZEKI [River-daughter] -> Zota Jagoda. ( 1 122, TB 126)
CRAM P o d r ne poyw ienie, przygotow yw ane przez ludzi
z Esgaroth: twarde i pozbawione smaku, lecz bardzo poywne

suchary lub mae ciastka. (TB 165-167, 1 349, H 188)
115
CURUFINWE
CREBAINY [Crebain] (sind.) Czarne kruki z Dunlandu i Fangornu.

W czasach Wojny o Piercie byty pod w adz Sarumana, ktry
uywa ich jako szpiegw.
Crebainy mogy w rzeczywistoci nie pochodzi z Fangornu;
Aragorn, ktry to powiedzia, nigdy nie by w tym lesie.
Liczba pojedyncza brzmi craban. (I 272)
CRICKHOLLOW Miejsce w Bucklandzie, na pnoc od Bucklebury.
Brandybuckowie mieli tam dom, w ktrym zatrzyma si Frodo

po opuszczeniu Hobbitonu w 3018 roku Trzeciej Ery. (I 30, 75,
103, 109, 173, 252, III 275)
CRISSAEGRIM (sind. wwz-) Gry na poudnie od Gondolinu,
prawdopodobnie cz gr Echoriath. Nie do zdobycia dla istot

poruszajcych si n a nogach, byy siedzib orw M anwego.
(S 116, 147, 150, 172, 189,215)
CUIVTENEN (quen. przebudzenia-wody) Z atoka na w schod
nim wybrzeu m orza - Helcar, pooona u stp gr Orocarni,

w pobliu Dzikiego Lasu. Na jej wybrzeach elfy obudziy si po
raz pierwszy. Cuivienen zostao zniszczone, zapewne podczas
Odmiany wiata. (S 47-52, 54, 79, 219)
CULUMALDA (quen. zote-czerwone-drzewo) Rodzaj drzew
rosncych w Ithilien i na polach Cormallen. (S 317)

CULURIEN (quen. zoty-czerwony-gorcy-?) -> Laurelin. (S 38)
CURUFIN (quen.? uzdolniony-, zm. 6 st. PE) Elf Noldor, pi
ty syn Feanora, ojciec Celebrim bora. Wraz z bram i zoy ->

Przysig Feanora i nis ciar - Wyroku Mandosa.
Po powrocie do rdziemia strzeg Aglonu i Him ladu wraz
z bratem
Celegormem i dzieli jego los. Z osta zabity przez
Diora w M enegroth.
Spord synw Feanora odziedziczy najwicej zdolnoci ojca,
by jednak take podstpny i zdradziecki. By znakomitym jedcem. Nosi n Angrist, dopki Beren mu go nie odebra. (S 59,
80,118,127,130,145,160,161,163,166-168,173,178,222,266)
CURUFINWE (quen. uzdolniony-) Pierw otne imi Feanora.
(S 61, 67)
CIRIMR
116
CURUNIR (sind. czowiek uzdolniony) -> Saruman. (S 278-271)

CUTHALION (sind. mocny luk) Przydomek - Belega. (S 188-
197)
CYTADELA [Citadel] Sidmy poziom M inas Tirith, mieszczcy
Plac Fontanny i Bia Wie.

Zwany take twierdz. (III 27, 29, 220)
CYTADELA GWIAZD [Citadel of the Stars] > Osgiliath. (I 235,
II 23, III 18)

CZARNA BRAMA [Black Gate] -> Morannon. (1234, 234, I I 221,
227, III 81, 83,142, 146)
CZARNA MOWA [Black Speech] Jzyk stworzony przez Saurona
w Drugiej Erze i uywany przez niego i jego sugi. Zanik pod
koniec tej ery, lecz zosta ponownie wprowadzony przez Saurona
w Trzeciej Erze; w tym okresie jednak ju tylko on, Nazgule i in
ni najblisi sudzy, a take Olog-hai, uywali go w czystej for
mie. Orkowie z M ordoru uywali zdegradowanej formy Czarnej
Mowy, a niektre sowa z ich dialektu, takie jak ghash ogie,
rozpowszechniy si wrd wszystkich orkw.
C zarna M owa zostaa praw dopodobnie w jakim stopniu
oparta na jzyku uenya i moga by wiadomym znieksztace
niem tego jzyka. Jedynym przykadem tekstu w czystej Czarnej
Mowie jest inskrypcja na Piercieniu. Liczni orkowie z M ordoru
nosili imiona wzite z uywanej tam zdegradowanej formy Czarnej
Mowy. (III 375-376)
CZARNA OTCHA [Black Pit] -> Khazad-dum. (I 270)
CZARNA OTCHA [Black Pits] Miejsce w Mordorze, w ktrym
Sauron kara! swe sugi za bdy i przewinienia, prawdopodobnie

lochy Barad-dur. (I 282, 378, I I 22, III 83, 163)
CZARNA PLAGA [Dark Plague] Okrelenie - Wielkiej Zarazy
z lat 1636-1937 Trzeciej Ery, uywane w Shire. (1 17, III 331)

CZARNA RKA [Black H and] Rka Saurona, na ktrej nosi
Piercie, zw ana tak przez Golluma. Bya czarna, gdy Sauron

nie mg przybra piknego ksztatu po zniszczeniu jego ciaa
117
CZARNI NUMENOREJCZYCY
w zagadzie Numenoru, a w Drugiej Erze mia tylko cztery palce,

gdy Isildur odci jeden, by zabra m u Piercie.
Uywane te jako okrelenie Saurona. (II 230, 233)
CZARNA RKA [Black Hand] Wpyw i moc Morgotha. (S 188)
CZARNA WIEA [Dark Tower] - Barad-dur. (I 55, 61, 234, 282,
II 42, 235, III 83)

CZARNE DNI [D ark Days] Praw dopodobnie
Czarne Lata,
zwane tak przez elfy z Lrien. (I 325)

CZARNE DRZWI [D ark D oor] P nocne w ejcie n a cieki
Umarych, u stp Dwimorbergu.

Zwane take Zakazanymi Wrotami i Bram Umarych. (III 5255, 83, 332)
CZARNE LATA [Black Years] - Druga Era. (I 61, III 63, 328)
CZARNE LATA [Dark Years] Lata wielkiej, niemal niekwestiono
wanej dominacji Saurona w rdziemiu, kiedy to wiele ludw

zostao przez niego zniewolonych lub zwiedzionych. Trway od
okoo 1000 roku Drugiej Ery, kiedy to Sauron osiad w Mordorze,
do 3441 roku, gdy zosta on pokonany przez O statni Sojusz.
W tym czasie Sauron zbudow a Barad-dur, wyku Piercienie
Wadzy i wygra wojn z elfami.
Zwane take Przekltymi Latami, Dniami Ucieczki, Czarnymi
Dniami i Ciemnymi Latami. (161, 244, III 54, 63, 95, 329, S 267)
CZARNE SKRZYDA [Black Winds] Latajce -> Nazgule. ( I I 237)
CZARNI JEDCY [Black Riders]
Nazgule, gdy jedziy kon
no. (I 82, II 74, III 31)

CZARNI NUMENORJCZYCY [Black Numenreans] Numenorej-
czycy lojalni wobec krla, wic przeciwstawiajcy si Eldarom

i Valarom, ktrzy osiedlili si w rdziemiu, a szczeglnie miesz
kacy Umbaru. W Drugiej Erze poddali si wpywom Saurona
i zaczli n ien aw id zi w szystkich dobrych ludzi, zw aszcza
Wiernych. Kochali m oc i wadz. Po upadku Saurona w 3441
roku Czarni Numenorejczycy mieszali si z Haradrimami, ktrymi
wadali, jednak zachowali nie m niejsz ni przedtem nienawi
CZARNOKSINIK
118
do D unedainw z G ondoru, potom kw W iernych. W Trzeciej

Erze, w ypraw iajc si z U m baru, czsto atakow ali w ybrzea
G ondoru. Ich potga zo staa zam an a w 993 roku, gdy krl
Earnil I zdoby Umbar. Z ostali o statecznie rozproszeni, gdy
HyarmendaciI zama oblenie przez nich Umbaru w 1050 roku
(III 148)
CZARNOKSINIK [N ecrom ancer] - Sauron. (I 240, H 28,
105,215)
CZARNOKSINIK Z ANGMARU [Witch-king of Angmar] Miano,
pod ktrym by znany w Angmarze - Wdz Nazguli. (1 16, III 74,

83, 108)
CZARNOKSINIK Z DOL GULDUR [Sorcerer of Doi Guldur]
Sauron pod postaci Czarnoksinika [Necrom ancer]. (I 240,

S287)
CZARNY CIE [Black Shadow] Wdz Nazguli, zwany tak przez
Gondorczykw na pocztku Wojny o Piercie, gdy ujawni sw

obecno podczas ataku na Osgiliath. (I 85, 173, 378)
CZARNY DECH [Black Breath] Okrelenie zego oddziaywania
Nazguli, pow odujcego rozpacz, u trat wiadom oci, ze sny,

a po dugotrwaym dziaaniu - mier. Athelas mia moc leczenia
Czarnego Tchnienia.
Okrele Czarny Dech i Czarne Tchnienie uywa Aragorn.
( 1 171, III 126)
CZARNY JEDZIEC [Black Rider] Wdz > Nazguli, gdy jedzi
konno. (I 82, II 74, III 31)

CZARNY KAMIE [Black Stone] -> Kamie Erech. (III 49, 55)
CZARNY KORZE [Black Root] -> M orthond. (III 37, 112)
CZARNY KRAJ [Black Land] -> Mordor. Zw any take Czarn
Krain. ( 1 146, 243, II 38, III 147)

CZARNY MIECZ (Nargothrondu) [Black Sword (of Nargothrond)]
-> Turin. (S 198, 199, 204, 205)
CZARNY WADCA [Dark Lord] -> Melkor. (I 5, 61)
119
CZERW ONA KSIG A M A R C H II ZACHOD NIEJ
CZARNY WDZ [Black Captain] Wdz -> Nazguli jako dowd
ca arm ii atakujcej M inas T irith podczas Wojny o Piercie.

(III 81, 92)
CZARODZIEJE [Wizards]
Istari. (I 20, 23, 46, 52, 59, 61, 250,

II 86, 176, III 177, H 14, 22, 24, 95, 96)
CZAS [Time] Jeden z wymiarw struktury Ea, kolejno akordw
Iluvatara wypiewanych w A inulindale. Czas rozpocz si wraz
ze stworzeniem Ea i pojawieniem si Valarw, a skoczy si praw

dopodobnie przy Kocu.
Take -> Gbiny Czasu. (S 16, 17, 18, 23, 72, 310)
CZATOWNIK Z WODY [Watcher in the Water] Stw r o wielu
mackach strzegcy Zachodniej Bramy Morii, przynajmniej w la

tach 2994-3019 Trzeciej Ery, by moe spokrewniony z bezimien
nymi stworami mieszkajcymi pod Khazad-dumem. Czatownik
by zdecydowanie zy, lecz nie jest jasne, czy suy Sauronowi,
czy Balrogowi.
Czatownik mieszka! w jeziorze powstaym po zatam owaniu
Sirannonu. (I 305)
CZERWONA KSIGA M A R CH II ZACHODNIEJ [Red B ook of
Westmarch] Dua ksiga z okadkami z czerwonej skry, napisana

przez Bilba, Froda i Sama oraz zawierajca uzupenienia i noty
innych osb. Czerwona Ksiga zawiera histori wyprawy Bilba
z Kompani Thorina w 2941 roku Trzeciej Ery oraz opis Wojny
o Piercie i innych wypadkw z koca tej ery, widziane oczyma
hobbitw. Doczone byy do niej trzy tomy wykonanych przez
Bilba P rzekadw z elfickiego i tom genealogii oraz innych m ate
riaw dotyczcych Shire, zestawione przez jednego z potomkw
Sama. Sam przekaza C zerwon Ksig swej crce Elanor i bya
ona przechowywana przez Fairbairnw w Zachodniej Marchii,
skd pochodzi jej nazwa. Wprawdzie orygina C zerw onej Ksigi
zagin, lecz zrobiono wiele kopii. Pierwsz i najwaniejsz by
a Ksiga T h ain a. Jej dokadna kopia, w ykonana w 172 roku
Czwartej Ery przez Findegila, bya przechowywana w Wielkich
Smialach. Tylko ona zawieraa cao P rzekadw Bilba, a take
adnotacje i poprawki uczonych z Gondoru oraz rne dopiski,
CZERWONA STRZAA
120
dzieo wielu pokole hobbitw. Wydaje si, e Profesor Tolkien

posugiwa si t wanie kopi. Zw ana take Czerwon Ksig,
a w Gondorze Czerwon Ksig P erianw (P eriannath). (I 13,
19, 24, 25-26, III 267, 280, 347)
CZERWONA STRZAA [Red Arrow] C zarno upierzona strzaa
ze stalowym grotem, pomalowanym na czerwono. Bya przesy

ana z Gondoru do Rohanu, gdy G ondor potrzebowa pomocy.
Prawdopodobnie zwizana z Przysig Eorla. (III 64, 81)
CZERWONY PIERCIE [Red Ring, Red Ring of Fire]
Narya.
(III 280, S 268, 280)

CZERWONY RG [Red Horn] -> Barazinbar. (I 271, 279)
CZOWIEK Z KSIYCA [Man in the Moon] Osoba wystpujca
w bajkach ludowych Shire i Gondoru, by moe odzwierciedla
jca cz (cho niewielk) wiedzy o Tilionie.
Zwany take Czowiekiem z Ksiyca. (1 156-158, TB 150-158)
CZWARTA ERA [Fourth Age] Era panow ania ludzi. Rozpocza
si wraz z opuszczeniem rdziemia przez Trzy Piercienie i bo

haterw walki z Sauronem (wrzesie 3021 roku Trzeciej Ery),
jednak jej pierwszym dniem by 25 marca 3021 roku Trzeciej Ery.
W Czwartej Erze wikszo elfw, zwaszcza Eldarw, odpy
na za Morze, a czonkowie innych plemion (z wyjtkiem ludzi),
ktre pozostay w rdziemiu, saby i ukryway si, bo ich czas
przemin, a ludzie ju ich nie rozumieli.
Z w any te Nowym W iekiem i M odszym i D niam i. (I 25,
III 328, 341-342, 354, S 380)
WIARTKI [Four Farthings] - Shire. (I 21)
D
DAERON [D aeron] (sind. cie-osoba?, P E -? ) Elf S indar
z Doriath, mdrzec i minstrel na dworze Thingola. Kocha Luthien

i d w u krotnie zdradzi Thingolow i zam iary jej i B erena. Gdy
Luthien ucieka z Hirilorn, zrozpaczony Daeron wyruszy, by jej
szuka. Pniej zawdrowa na wschd Srdziemia, gdzie przez
wiele wiekw opakiwa sw mio.
By twrc pisma cirth, by te najwikszym minstrelem, jaki
kiedykolwiek y na wschd od Morza, gdy jego utwory czerpay
natchnienie z urody Luthien i mioci do niej. (III 360-362, 366370, S 90, 107, 156, 162, 173, 237)
DAGNIR (sind. -zguba, zm. 460 PE) Adan z Pierwszego Rodu,
jeden z 12 towarzyszy Barahira w Dorthonionie. (S 148)
DAGNIR G laurunga (sind. zguba Glaurunga) Przydom ek -
Turina, wyryty na jego grobie. (S 213)

DAGOR AGLAREB (sind. bitwa chw alebna) Trzecia z piciu
wielkich Bitew o B eleriand, stoczona okoo 60 roku Pierwszej

Ery. M orgoth, p r b u jc zaskoczy N oldorw , w ysa orkw
przez Przeom S irionu i S zczerb M aglora, podczas gdy jego
gwne siy napady n a D orthonion. O rkw jednak z atw oci
powstrzym ano, a Fingolfin i M aedhros zaatakow ali gwne siy
od zach o d u i w schodu. A rm ia M orgotha prbow aa wycofa
si przez A rd-galen, jed n ak zostaa docignita i zniszczona
n a przedpolach A ngbandu.
Wycignwszy wnioski z tego ataku, elfowie rozpoczli ob
lenie Angbandu. (S 109, 110, 112, 120)
DAGOR BRAGOLLACH
122
DAGOR BRAGOLLACH (sind. bitwa szybki pomie) Czwarta
z wielkich bitew o Beleriand, stoczona zim 455 roku Pierwszej

Ery. Rozpocza si, gdy Morgoth przerwa oblenie, wysyajc
rzeki ognia, ktre spopieliy Ard-galen oraz podna Dorthonionu
i Ered Wethrin, zabiy wielu Noldorw, docignitych na rwni
nie przez pomienie.
Pod oson ognia wyruszyy ogromne armie Morgotha, skada
jce si z orkw i Balrogw oraz Glaurunga. Na zachodzie Fingolfin
i Finarfin zostali odepchnici ku Ered W ethrin, a H ador poleg
pod Eithel Sirion. Finrod, bronic Przeom u Sirionu, z trudem
unikn mierci, zosta jednak ocalony przez Barahira, a Przeom
Sirionu utrzym ano. W D orthonionie Noldorow ie i Edainowie
zostali pokonani; zginli Aegnor, Angrod i Bregolas, a Pierwszy
Rd Edainw nigdy nie podnis si w peni po stratach, jakie
wwczas ponis.
Na wschodzie przesmyk Aglon zosta sforsowany po cikich
walkach, ale Maglor zebra siy swego rodu na wzgrzu Himring
i odzyska przecz. Jednak Glaurung opanowa Lothlann i prze
d o sta si przez Szczerb M aglora, a Thargelion i B eleriand
W schodni na pnoc od Ramdal zostay spustoszone.
Filgolfin, rozw cieczony druzgocc klsk, pojecha do
Angbandu i wyzwa M orgotha na pojedynek. W pojedynku tym
Najwyszy Krl zosta zabity, zada jednak M orgothowi siedem
powanych ran.
Cho po Dagor Bragollach Morgoth nigdy ju nie przerwa ata
kw, uwaa si, e sama bitwa zakoczya si wraz z nadejciem
zimy. Jej trwaym rezultatem bya utrata Ard-galen i Dorthonionu
oraz powane osabienie Marchii M aedhrosa.
Z w ana take Bitw Nagego Pom ienia i C zw art Bitw.
(S 144, 148, 150, 152, 178, 184,200)
DAGORLAD (sind. bitwa-rwnina) Wielka, otwarta, bezlena
rwnina midzy Martwymi Bagnami a Cirith Gorgor. Bya ona

miejscem wielkiej bitwy midzy Sauronem a siami Ostatniego
Sojuszu w 3434 roku Drugiej Ery, a w Trzeciej Erze stanow i
a bram, przez ktr najedali G ondor Easterlingowie, oraz
staa si miejscem wielu bitew z nimi, zwaszcza w 1899 i 1944
roku.
123
DAIN II ELAZNA STOPA
W w estronie zw ana Polem Bitwy. (II 218, III 234, S 270,

272, 274)
DAGOR-NUIN-GILIATH (sind. bitwa pod gwiazdami) D ruga
z wielkich bitew o Beleriand, stoczona na 10 dni przed pierwszym

w schodem Soca. M orgoth, dowiedziawszy si dziki echom
Lammoth i ogniom Losgaru o powrocie Feanora do rdziemia,
postanow i zniszczy Noldorw, zanim zdoaj si um ocni.
Z aatakow a elfw w M ithrimie znacznie przewaajcymi sia
mi, jednak Noldorowie, um ocnieni dziki pobytowi w Amanie,
wyrnli orkw i wyparli ich na Ard-galen. D ruga armia orkw,
ktra zaatakow aa na poudniu Falathrimw, prbowaa i na
pomoc gwnym siom, lecz zostaa zmiadona przez Celegorma
w pobliu Eithel Sirion.
Dalszy przebieg kam panii by dla elfw katastrofalny, gdy
Feanor przeceni swe siy w pocigu i w pobliu Angbandu zosta
miertelnie zraniony przez Gothmoga. Wkrtce potem Maedhros
zosta pojmany przez Balrogw podczas rokowa i zawleczony
do Angbandu. Kampania zakoczya si, gdy wojska M orgotha
ucieky do A n g b an d u w raz z pierw szym w schodem Soca,
a Fingolfin wkroczy do D or Daedeloth.
Zwana take Drug Bitw i Bitw pod Gwiazdami. (S 101)
DAIN I (2440-2589 TE) Krasnolud, krl plemienia Durina (2585-
2589). Z abity przez sm oka w swoim paacu w Ered M ithrin.

(III 324)
DAIN H ELAZNA STOPA [Dain II Ironfoot] (2767-3019 TE)
K rasnolud, krl plem ienia D urina (2941-3019). By w ielkim

wojownikiem , po raz pierw szy zdoby saw, zabijajc Azoga
w Bitwie w A zanulbizar w 2799 roku. W 2805 roku zosta w ad
c krasnoludw z elaznych Wzgrz. W 2941 roku poprowadzi
w ojska na odsiecz Thorinowi II, oblonem u w Ereborze, n a
stpnie za by jednym z dowdcw si dobra w Bitwie Piciu
Armii. Po mierci Thorina w tej bitwie, Dain, jako jego prawy
nastpca, zosta krlem plem ienia D urina i Krlem pod Gr.
Rzdzi mdrze i sprawiedliwie, przyczyniajc si do wzbogacenia
Ereboru a do Wojny o Piercie, podczas ktrej zgin w Bitwie
o Dale, bronic ciaa swego przyjaciela, krla Branda. (I 220,
DAIRIIN
124
231-232, III 141, 324-325, H 190, 193, 196, 198, 200-205, 210,
212)
DAIRUIN (sind. -czerw ony pom ie?, zm . 4 6 0 PE) A dan
z Pierwszego Rodu, jeden z 12 towarzyszy Barahira w Dorthonionie.
(S 148)
DALE M iasto-pastwo ludzi pooone na poudniowych stokach
Ereboru. Ludzie z Dale pochodzili od Edainw, a Dale mogo

by staroytnym miastem ju w chwili zniszczenia przez Smauga
w 2770 roku Trzeciej Ery. Jego ludno zostaa wwczas rozpro
szona, a wielu z mieszkacw udao si do Esgaroth. Po mierci
Smauga w 2941 roku Dale zostao odbudowane przez Barda, po
tom ka dawnych krlw Dale, ktry zosta jej pierwszym nowym
krlem. Dziki jednoczesnemu wskrzeszeniu Krlestwa pod Gr
odbudow ana zostaa te daw na przyja obu krlestw, a Dale
stao si znw bogate i sawne. Podczas Wojny o Piercie Dale
byo atakowane przez sprzymierzonych z Sauronem Easterlingw,
a m ieszkacy m iasta schronili si w E reborze. Po u p ad k u
Saurona poczone siy krasnoludw i ludzi przerway oble
nie. W Czwartej Erze Dale zachowao niepodlego, lecz sprzy
mierzyo si ze Zjednoczonym Krlestwem i pozostao pod jego
opiek.
W Czwartej Erze Dale rozszerzyo swe granice daleko na
w schd i poudnie od m iasta, obejm ujc zapew ne cay obszar
midzy Carnen i Bystr Rzek. (1 22, 39, I I 36, H 24-27, 47, 140,
141, 148, 163, 175, 180, 219)
DALEKIE WZGRZA [Far Downs] W zgrza wyznaczajce za
chodni granic Shire do jego rozszerzenia w 32 roku Czwartej
Ery, zwane take Dalek Wyyn. ( 1 16-17, III 280)
DALEKIE WZGRZA, WZGRZA [Faraway] Wzgrza w Eriadorze
w pobliu zachodniej granicy Shire, siedziba sam otnego trol

la z w iersza Perry Winkle. P raw dopodobnie okolica fikcyjna.
(TB 162, 165)
DAMROD (sind., WoP) Dunadan, stranik z Ithilien. (I I 249-251,
257-258, 261-262)
125
DENETHOR n
DAWNE DNI [Elder Days] - Pierw sza Era. W Czwartej Erze

wszystkie poprzednie zwano czasem Dawnymi Dniami. (III 328)
DEAGOL (zm. 2463 TE) Stoor z pl Gladden. owic ryby wspl
nie ze swoim kuzynem Smeagolem, znalaz Jedyny Piercie
i zosta zamordowany przez podajcego Piercienia Smeagola.
Imi Deagol jest tumaczeniem na staroangieski pochodz
cego z jzyka Ludzi z Pnocy imienia Nahald, znaczcego skry
ty. (I 63, III 374)
DEEPHALLOW Wie w poudniowej czci Wschodniej wiartki,
blisko ujcia rzeki Shirebourn do Brandywiny. (I 30)
DEFICYT [Deficit] M ilenijny deficyt R achuby Krlewskiej
i Namiestnikowskiej, wyrwnywany dopiero, gdy minie ostatni

rok tysiclecia. Pierwotnie korygowano niewielki bd, wywoany
przez niedokadno systemu lat przestpnych. W Trzeciej Erze
powodem poprawek byo przesunicie si koca stulecia, gdy rok
1000 tej Ery odpowiada 4441 rokowi Drugiej Ery. Wprowadzenie
tych poprawek stao si podstaw Rachuby Namiestnikowskiej.
(III 350-351)
DELDUWATH (sind. groza-noc-cie) >Taur-nu-Fuin. (S 147)
DENETHOR (sind. -orze, PE) Elf Sindar, w adca Nandorw,
syn Lenwego. Poprowadzi resztki swego ludu z Doliny Anduiny

i Eriadoru do Beleriandu, gdzie osiedlili si w Ossiriandzie. Zabity
przez orkw na Amon Ereb podczas pierwszej z Bitew o Beleriand.
(S 53, 90-92, 117)
DENETHOR I (zm. 2477 TE) D unadan, dziesity rzdzcy n a
m iestnik Gondoru. Pod koniec jego rzdw Ithilien zostao naje

chane przez urukw z Mordoru, ktrych pokona syn Denethora,
Boromir. (III 291)
DENETHOR n (2 9 3 5 -3 0 1 9 TE) D unadan, dw udziesty szsty
i ostatni rzdzcy nam iestnik Gondoru (2984-3019). By mem
szlachetnym, dzielnym, dumnym i mdrym, lecz w modoci po

zostawa w cieniu Thorongila. Pniej uwaano, e wiedzia, i
Thorongil by w rzeczywistoci Aragornem II, i obawia si, e
ten wraz z Gandalfem spiskuj w celu pozbawienia go wadzy.
DEOR
126
Podobnie jak jego poprzednicy, D enethor byt przeciwny przeka

zaniu korony Gondoru dziedzicowi Isildura.
W 2976 roku polubi Finduilas z Doi Amroth, ktra urodzi
a mu dwch synw, Boromira i Faramira, lecz zm ara w 2988
roku. Po jej mierci D enethor sta si ponury i stroni od ludzi.
W iedzc, e w jego czasach n astp i w ielki a tak n a G ondor,
i pragnc pozna zam iary S aurona, zacz uyw a p alantiru
z M inas Tirith. Zdoby w praw dzie t drog wiedz, pozw ala
jc mu przygotow a G ondor do obrony najlepiej, jak to byo
moliwe, po starza si jednak przedw czenie, a take podda
si pysze i rozpaczy. Po m ierci B orom ira w 3019 roku i po
tym , jak F aram ira d o tk n C zarny D ech, D e n eth o r oszala.
Prbowa spali ywego jeszcze Faramira; Beregond i Gandalf
powstrzymali go od tego, udao mu si jednak spali samego sie
bie. Prawdopodobnie bezporedni przyczyn jego ostatecznego
zaamania by ujrzany w palantirze obraz floty korsarzy, pyncej
w gr Anduiny, poniewa za Sauron by w stanie czciowo kon
trolowa ten obraz, Denethor nie mg ujrze, e dowodzi ni Aragorn.
Mimo jego niechci do Gandalfa, przez ktr odsuwa cza
rodzieja na dalszy plan i pozbawi G ondor wybitnego doradcy,
Denethor by zdolnym i godnym czci wadc, cho tak niesawny
by jego koniec. (I 236, 238, 242-243, 379, II 20, III 17, 19, 21-39, 67, 71-91, 99, 113-164)
DEOR (2644-2718 TE) Czowiek, sidmy krl Rohanu (2699-
2718). Z a jego panow ania Rohan niepokoili Dunlendingowie.

(III 316)
DEORWIN [Deorwine] (zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, do
wdca stray przybocznej Theodena. Zgin w Bitwie na Polach
Pelennoru. (III 108)
DERNDINGLE W ielka kotlina w Fangornie, m iejsce W iecw
Entw. (II 80)

DERNHELM Imi, ktre przybraa - Eowina, aby w przebraniu
Jedca R ohanu w zi udzia w Bitwie na Polach Pelennoru.
(III 73, 98, 104-105, 107-109, 245)
127
DIOR
DERRILYN Prawdopodobnie nazwa rzeki, ktra pojawia si w wier

szu Bilba Bagginsa Wdrwka. Nazwa jest naladownictwem jzyka
elfw, a sama Derrilyn jest prawdopodobnie fikcyjna. (TB 141)

DERUFIN (sind., zm. 3019 TE) Czowiek z Gondoru, syn Duinhira
z Doliny M orthondu. Wraz z bratem Duilinem byli ucznikami.

Obaj polegli w Bitwie na Polach Pelennoru, atakujc olifanty
Haradrimw. (III 37, 116)
DERVORIN (sind., WoP) Czowiek z Gondoru, syn wadcy Doliny
Ringl. Przyprow adzi oddziay swego ojca do obrony M inas

Tirith podczas Wojny o Piercie i walczy w Bitwie na Polach
Pelennoru. (III 37)
DIMBAR (sind. smutny dom) Cz pnocnego Beleriandu,
midzy rzekami Sirion i Mindeb a grami Crissaegrim. Przecinaa
j droga z Brithiach przez Nan Dungortheb do wzgrza Himring,
jednak sam Dim bar by zapewne niezamieszkany. Gdy orkowie
z Taur-nu-Fuin zbudowali drog przez przecz Anach, Dim bar
sta si aren walk midzy siami M orgotha a stra graniczn
z D oriath. (S 127, 150, 167, 189-191, 193-195, 215)
DIM HOLT M ay lasek czarnych drzew w R ohanie w pobliu
Czarnych Drzwi. (III 53)

DIMROST (sind. deszczowa gwiazda) Wodospad w lesie Brethil,
w pobliu wwozu Cabed-en-Aras, ktrym Celebros wpada do

Teiglinu. Pniej nazwany Nen Girith z powodu drenia (przeczu
cia mierci jej i Turina w pobliu tego miejsca), ktre opanowao
Nienor, gdy znalaza si tu po raz pierwszy. (S 207)
DIOR (sind., 470-509 PE) Syn Berena i Luthien, urodzony i wy
chowany w Tol Galen. Polubi Nimloth z Doriath i wraz z dziemi

Eluredem, Elurinem i Elwing yli w Lanthir Lamath. Dior wal
czy w raz z Berenem w Bitwie pod Sarn Athard, w ktrej wybito
krasnoludw z Nogrodu, ktre zupiy Menegroth, nastpnie za
zamieszka w Menegroth, usiujc odbudowa Krlestwo Doriath.
By moe by krlem Doriath.
Po drugiej m ierci B erena i L u th ie n D io r otrzy m a ->
Nauglamir. W krtce zosta zaatakowany przez synw Feanora,
DIOR
128
ktrzy podali Silmarila, osadzonego w tym naszyjniku. Dior

i N im loth zginli w M enegroth, jed n ak D ior zabi w czeniej
Celegorma, Curufina i Caranthira.
D ior by bardzo pikny, gdy w jego yach pyna krew
trzech ras: Edainw, Eldarw i M ajarw. By znany jako Dior
Aranel i Dior Eluchil, Spadkobierca Thingola. (1 190, 234, S 177,
221, 222, 231)
DIOR (zm. 2435 TE) Dunadan, dziewity rzdzcy nam iestnik
Gondoru (2412-2435). (III 291)

DIRHAEL (ok. 2930 TE) D unadan Pnocy, potom ek A ranartha.
By mem Ivorweny i ojcem Gilraeny. (III 306)

DIRHAYEL (6 st. PE) Adan z Przystani Sirionu, poeta. Wedug
tradycji napisa N a m i H in H urin. Zgin podczas szturm u sy
nw Feanora na przysta. (S 302)
DIS (ur. 2760 TE) Kobieta z rodu Durina, trzecie dziecko i jedyna
crka Thraina II. Bya m atk Kiliego i Filiego. (III 322)

DUGA NOC [Long Night] Okres midzy zatruciem Dwch Drzew
a pierwszym wschodem Ksiyca i Soca, gdy Valinor pozosta

wa w ciemnociach. (S 96)
DUGA ZIMA [Long Winter] Zim a 2758-2759 roku Trzeciej Ery,
podczas ktrej Eriador i Rohan byy pokryte niegiem przez pra

wie pi miesicy. W Rohanie Heim by oblony w Hemowym
Jarze przez Dunlendingw, a obie strony poniosy wielkie straty.
W Shire zdoano unikn strat dziki pomocy Gandalfa, gd by
jednak powszechny.
W Shire t zim oraz jej nastpstwa zwano Chudymi Latami.
( 1 17, III 316, 333)
DUGI POKJ [Long Peace] Zoty wiek Noldorw w Beleriandzie,
gdy M orgoth nie prbow a przeam a O blenia A ngbandu,

a Eldarow ie przez praw ie 200 lat cieszyli si pokojem . Dugi
Pokj zacz si pokonaniem niedojrzaego G lau ru n g a oko
o 260 roku Pierwszej Ery, a skoczy w ybuchem ogni Dagor
B ragollach w 455 roku. W tym czasie Edainow ie przybyli do
Beleriandu, a Eldarowie yli bezpiecznie, jednak nie prbowali
129
DNI WDRWKI
pokona Morgotha ani uniemoliwi mu rozbudowy armii. (S 134,

153)
DUGI SPIS ENTW [Long L ist of the Ents] Pie wiedzy entw,
w ktrej wyliczone byy wszystkie rodzaje istot ywych. Poniewa

enty nie stworzyyby tak krtkich opisw, Dugi spis entw by
prawdopodobnie uoony w jzyku elfw. (II 67-68)
DUGIE MOCZARY [Long Marshes] Moczary wrd Rzeki Lenej
na wschd od Mrocznej Puszczy. W czasach wyprawy Kompanii

Thorina powikszay si. (H 105)
DUGOBRODZI [Longbeards] -> Plemi Durina. (III 318, H 46)
DNI DURINA [D urins Day] Czasy D urina I, pocztkowy okres
Pierwszej Ery. (III 318)
DNI GODW [Yuledays] Pierwszy i ostatni dzie roku w Kalendarzu
Shire, obok D ni rodka Roku gwne w ita Shire. D w a Dni

Godw nie naleay do adnego z miesicy. (III 348-349)
DNI LATA [Summerdays] - Dni Sobtki. (III 351)
D N I NOWE [Younger Days] Czwarta Era, Era Czowieka, w przeci
wiestwie do Starszych i rednich Dni, zwana tak przez Sarumana.
(I 248)
DNI PIERCIENI [Days of the Rings] Okres, w ktrym Piercienie

Wadzy miay wpyw na rdziemie, trwajcy od 1590 roku Drugiej
Ery do 3019 roku Trzeciej Ery. (III 330)
DNI SOBTKI [The Lithe, Lithedays] Uywane w Shire okrele
nie trzech dni midzy miesicem Forelithe i Afterlithe: 1 Lithe,
Dzie rodka Roku i 2 Lithe. W latach przestpnych dodawano
czwarty dzie, O verlithe.
W Bree zwane trzem a Dniami Lata. (III 348-349, 351)
DNI SZCZLIWOCI YAUNORU [Day, Days of the Bliss of Valinor]
-> Penia Valinoru. (S 38-39, 104, 275)
DNI UCIECZKI [Days of Flight] -> Czarne Lata. (S 76, 269)
DNI W DRWKI [Wandering Days] Okres trw ajcy od okoo
1000 do 1630 roku Trzeciej Ery, kiedy to hobbici, przynaglani

DOL A V1ROTH
130
aktywnoci Doi Guldur i Angmaru, stopniowo migrowali z Doliny

Anduiny do Bree lub Shire. Okoo 1050 roku do Eriadoru przybyli
Harfootowie, w ich lady w jaki wiek pniej poszli Fallohideowie,
a Stoorowie udali si poprzez Klin do Dunlandu. Kiedy Angmar
wzrs w si, hobbici odeszli dalej na zachd. Wielu osiedlio
si w Bree, jednak niektrzy Stoorowie wrcili na pola Gladden.
W 1600 roku Trzeciej Ery spora liczba hobbitw z Bree zasiedlia
Shire, a w 30 lat pniej przybyli tam te Stoorowie z Dunlandu.
(I 15, III 331)
DOL AMROTH (sind. wzgrze Amrotha) Zamek i port, gw
ne miasto Belfalasu w Gondorze. Do okoo 1981 roku Trzeciej
Ery wypyway std biae statki elfw z Lrien i mwiono, e
w yach Dunedainw z Doi Amroth pynie krew elfw. Herbem
ksit Doi Amroth by Statek i Srebrny abd, sztandary byy
bkitne.
Take -> Morska Wiea. (III 38, 55, TB 122, 156)
DOL BARAN (sind. zoto-brzowe wzgrze) Okrge, poroni
te wrzosem wzgrze, najdalej wysunita na poudnie cz Gr
Mglistych. (II 182)
DOL GULDUR (sind. wzgrze czarnoksistwa) Twierdza w po
udniowo-zachodniej czci Mrocznej Puszczy. Zbudowana praw

dopodobnie przez Saurona okoo 1050 roku Trzeciej Ery, jednak
wzmiankowana po raz pierwszy okoo 1100 roku, gdy Mdrcy
odkryli pojawienie si tam nieznanych zych mocy. Przez na
stpne tysiclecie ze moce rosy w si i zatruway las. W 2063
roku przyby tam Gandalf, by stwierdzi, kto jest wadc Doi
Guldur, jednak jego pan uciek. Za moc powrcia jeszcze sil
niejsza w 2460 roku, a w 2850 roku Gandalf ponownie wszed
do twierdzy i odkry, e wada w niej Sauron. Ten ostatni rzdzi
swymi sugami z Doi Guldur a do 2941 roku, gdy Biaa Rada
go stamtd wypara. Wycofa si wwczas do Mordoru, ale 10 lat
pniej wysa trzech Nazguli, ktrzy zajli Doi Guldur. W czasie
Wojny o Piercie armie z Doi Guldur atakoway Lrien i Lene
Krlestwo, lecz zostay pokonane. Po upadku Saurona Celeborn
zdoby Doi Guldur, a Galadriela zburzya jego mury i oczycia
podziemia. (I 240, 245, 282, II 235, 310, S 278, 280, 281)
131
DOLINA RINGL
DOLINA ANDUINY- [Vales of Anduin] Dolina rzeki Anduiny;
najczciej nazw t okrelano tereny pooone w grnym jej

biegu, powyej Rauros. W tym wszym znaczeniu stanowia
pierwotn ojczyzn hobbitw i ludzi z Doliny Anduiny. Cho
byy to ziemie pikne i yzne, podczas Wojny o Piercie prawie
si wyludniy, zagroone obecnoci Doi Guldur. Jako jedynych
ich mieszkacw wymienia si Beorningw i Stoorw z pl
Gladden.
Zwana take Dolin Wielkiej Rzeki. (III 88 , 144)
DOLINA CIEMNEGO STRUMYKA [Dimrill Dale] Westroska na
zwa doliny -> Azanulbizar. (I 271, 294, 305)
DOLINA CZARNEGO KORZENIA [Blackroot Vale] Dolina grnego
Morthondu w poudniowym Gondorze. Wznosi si tam szczyt

Erech. Zwana take Dolin Morthondu. (III 37, 55)
DOLINA CZARNOKSINIKA [Wizards Vale] -> Nan Curunr.
( I I 124, 148)
DOLINA ENTWASH [Entwash Vale] Dolina dolnej rzeki Entwash
cznie z jej ujciem. By to zielony, yzny obszar. (II 26)

DOLINA KAMIENNEGO WOZU [Stonewain Valley] Duga, w
ska dolina biegnca przez las Dradan od okolic Rammas Echor

do kamienioomw w Ered Nimrais. Gondorczycy w ybudo
wali wielk drog biegnc Dolin Kamiennego Wozu, ktr cho w czasie Wojny o Piercie bya zaronita - Rohirrimowie
przybyli do M inas Tirith przed Bitw na Polach Pelennoru.
(III 97)
DOLINA MORGUL [Morgul Vale] -> Imlad Morgul. (1243, I I 282,
III 76)
DOLINA MORTHONDU [Morthond Vale] - Dolina Czarnego
Korzenia. (III 37, 112)

DOLINA NAROGU [Vale of Narog] D olina rzeki N arog
w Beleriandzie Zachodnim. (S 191)
DOLINA RINGL [Ringl Vale] Dolina rzeki Ringl w Lamedonie.
(III 37)
DOI.INA S1KIOM
132
DOLINA SIRIONU [Vale of Sirion] Dolina rzeki Sirion w Bele-
riandzie, a szczeglnie wska dolina midzy Ered W ethrin

i Echoriath, znana jako - Przeom Sirionu. (S 53, 56, 102, 109,
113, 120, 168, 190, 199, 202, 227)
DOUNA WIELKIJ RZEKI [Vale of the River] - Dolina Anduiny.
(III 88 , 144)
DOLINA WODY [Water-valley, the valley of the Water] Dolina
w Shire. Dolin Wody bieg czciowo Wschodni Gociniec.
(I 78, 84)
DOLINA ZACHODNIEGO FADU [Westfold Vale] D olina
w Zachodnim Fadzie Rohanu, przez ktr pyn Hemowy
Potok. ( I I 126)
DOLMED (sind. gowa mokra) Gra w rodkowych Ered Luin,
znana jako siedziba krasnoludw. By moe pod jej pnocnymi

i poudniowymi stokami wydrone byy Belegost i Nogrod. Zostaa
prawdopodobnie zniszczona podczas zniszczenia Beleriandu.
Zwana take Gr Dolmed. (S 87, 88 , 92, 182, 221)
DOLNA BRAMA [Undergate] Dolne wejcie do wiey Cirith Ungol,
do ktrej docierao si tunelem przechodzcym przez Jaskini

Sheloby. (II 303, 304, 321, 323)
DOM ELRONDA [House of Elrond] -> Ostatni Przyjazny Dom.
(I 216, 269)
DOM KRLA [Kings House] Paac krlewski w Gondorze, po
cztkowo w Osgiliath, nastpnie przeniesiony do Minas Anor

przez krla Tarondora w 1640 roku Trzeciej Ery. Take -> Biaa
Wiea, Sala Wieowa. (III 21, 331)
DOM MATHOM [Mathom-house] Muzeum w Michel Delving,
miejsce przechowywania broni i innych mathomw. Bilbo zde

ponowa tam sw kolczug z mithrilu, odebra j jednak przed
opuszczeniem Shire w 3001 roku Trzeciej Ery. (1 17, 25, 301)
DOM POGRZEBOWY KRLW [House of the Kings] Budynek
w -> witym miejscu - Minas Tirith, gdzie chowano krlw

Gondoru. Zwany take Grobowcami. (III 221, 223, 229)
133
DOR DfNEN
DOM POGRZEBOWY NAMIESTNIKW [House of the Stewards]
Budynek w - witym miejscu -> Minas Tirith, gdzie chowano

namiestnikw Gondoru. Podczas Wojny o Piercie Denethor
II spali si tam, a ogie zniszczy budynek. (III 114, 116, 117)
DOMY SZERYFW [Shirriff-house] Budynki wzniesione dla
rozszerzonych sil policyjnych w czasie, kiedy wadz nad Shire
obj Lotho; w szczeglnoci koszary Pierwszego Oddziau
Wschodniej wiartki. Dom szeryfw, pooony na zachodnim
kracu Frogmorton by niedbale zbudowanym, jednopitrowym
ceglanym budynkiem o wskich oknach.
Do koca 3019 roku wszystkie domy szeryfw zostay zbu
rzone. (III 255)
DOMY UMARYCH [Houses of the Dead] Siedziby Mandosa,
pooone na dalekim zachodzie Valinoru, na wybrzeach Ekkaia.

Ozdobione byy gobelinami utkanymi przez Vaire. Tu po mier
ci przychodziy duchy ludzi i elfw (a moe i krasnoludw), by
w mroku i milczeniu siedzie i rozmyla. Duchy elfw po jakim
czasie byy zwalniane i wolno im byo y w Amanie, za duchy
ludzi po przepisanym czasie oczekiwania odchodziy poza Ard.
Jeli duchy krasnoludw rzeczywicie udaway si do Domw
Umarych, pozostaway tam a do Koca.
Zwane take Salami Oczekiwania. (S 27, 41, 43, 47, 50, 58,
62-65, 68-69, 76, 84, 93, 97, 99, 100, 102, 105, 121, 124, 158,
164, 175, 220, 233, 238)
DOMY UZDRAWIANIA [Houses of Healing] Szpital w Minas
Tirith, zbudowany koo poudniowego muru szstego poziomu

miasta. Posiada pikne, otoczone drzewami ogrody. (III 120)
DORCARANTHIR (sind. kraj Caranthira) -> Thargelion. (S 118)
DOR DAEDELOTH (sind. kraj cienia-zgrozy) Nazwa obszarw
wok Angbandu uywana - jak si wydaje - po Dagor Aglareb

i podczas Oblenia Angbandu. (S 97, 98, 100)
DORDiNEN (sind. milczcy kraj) Opuszczona cz Beleriandu
na pnoc od Doriath i na poudnie od Dorthonionu, midzy rze

kami Esgalduin i Aros. (S 102, 103, 106)
DOR FIRN-I-GUINAR
134
DOR FIRN-I-GUINAR (sind. kraj zmarych, ktrzy yj) Cz
Ossiriandu wok Tol Galen, nazwana tak dlatego, e yli tam

Beren i Luthien po swym powrocie z Domw Umarych.
Zwany Krajem yjcych Umarych, co jest tumaczeniem
nazwy sindariskiej. (S 177)
DOR-CUARTHOL (sind. kraj uku-hemu) Nazwa obszaru wok
Amon Rudh i zapewne caego Talath Dirnen, nadana mu w 487
roku Pierwszej Ery, gdy banici Turina i Belega (Hemu i uku)
bronili go przed orkami. Zwany Krajem uku i Hemu. (S 186)
DOR-EN-ERNIL (sind. kraj ksicia) Cz Gondoru na zachd
od rzeki Gilrainy. (III 398)

DORI (ok. 2941-3018 TE) Krasnolud z rodu Durina, czonek
Kompanii Thorina. Po wyprawie osiad w Ereborze. (1220, H 17,

19, 33, 37, 55, 57, 75, 79, 85, 93, 109, 115, 176, 210)
DORIATH (sind. kraj ogrodzenia) Wielkie krlestwo Sindarw
w Beleriandzie, utworzone na pocztku Pierwszej Ery przez

Thingola i Melian. Po pierwszej z Bitew o Beleriand Meliana
stworzya -* Obrcz Meliany, by ochroni Neldoreth, Region
i -> Nivrim, wewntrzne regiony Doriath. Thingol jednak roci
pretensje do rozlegych krajw poza Obrcz, takich jak Brethil,
a moe i Dimbar.
Pod ochron mocy Meliany i dziki ostronoci Thingola
Doriath unikno udziau w wielkich Bitwach o Beleriand, cho
jego granice musiay by stale bronione przez Belega i jego stra
pograniczn. Doriath byo te stale zasilane przez Sindarw, ucie
kajcych przed wojn. Zachowujc przyjazne stosunki z rodem
Finarfina i krasnoludami, Thingol zabroni ludziom oraz czon
kom rodu Feanora wstpu do Doriath, a po poznaniu prawdziwej
historii powrotu Noldorw zabroni posugiwania si jzykiem
uenya w swym krlestwie.
W kocu jednak Doriath dosigo Przeznaczenie Noldorw,
Thingol bowiem zada Silmarila jako wykupu za sw cr
k Luthien, pniej za z powodu tego klejnotu zosta zabity
przez krasnoludw z Nogrodu. Po jego mierci Meliana opucia
rdziemie, Obrcz przestaa istnie, a Doriath najechay kra
135
DORTHONION
snoludy. Gdy Dior zosta zabity przez synw Feanora, Doriath

zostao opuszczone, a ocalae elfy uday si do Ujcia Sirionu.
Na pocztku Pierwszej Ery zwane byo Eglador. Zwane take
Domem Elfw, Ukrytym Krlestwem i Krajem Obrczy; to ostat
nie jest tumaczeniem nazwy sindariskiej. (I 234, II 310, S 55,
90, 92, 99, 103, 106-109, 113, 116, 118-124, 127, 128, 130, 136,
137, 141, 144-149, 152, 155-178, 184, 187-194, 198, 199, 203206, 212-214, 216-222, 225, 228, 230, 231, 233, 237, 238, 266,
277)
DORLAS (sind., zm. 601 PE) Adan z Brethilu, przywdca grupy
ocalonej z rk orkw przez Turina, ktrego namwi, by po lu

bie z Nienor powrci do walki z orkami. Dobrowolnie towarzy
szy Turinowi w wyprawie przeciw Glaurungowi, lecz ogarnity
trwog wycofa si i zosta zabity przez Brandira. (S 203, 204,
207,208,209, 211)
DOR-LMIN (sind.) Kraj midzy Ered Lmin a grami Mithrim,
cz Hithlumu. Po powrocie Noldorw do rdziemia sta si
wadztwem Fingona, ktry w pitym stuleciu Pierwszej Ery przeka
za go Hadorowi. Dor-lmin by siedzib Trzeciego Rodu Edainw,
ktrzy tu yli w spokoju a do Nirnaeth Arnoediad, wzmocnieni
przez uchodcw z Dorthonionu, czonkw Pierwszego Rodu.
Nastpnie M orgoth da Dor-lmin wraz z caym Hithlumem
Easterlingom, ktrzy wchonli lub zniewolili ocalaych Edainw.
(S 86 , 113, 114, 141, 147, 150-152, 179, 183, 187, 188, 193, 199,
201-205, 211, 212, 215-219, 223)
DOR-NU-FAUGLITH (sind. kraj pod wyschym popioem) -
Anfauglith. (S 146, 172)

DORTHONION (sind. kraj sosen) Wyyna na poudnie od Ard-
galen, stworzona podczas wstrzsw Bitwy Potg. Jej pnocne

stoki byy agodne, na poudnie natomiast opadaa urwiskami
Ered Gorgoroth. Rozcigaa si na 60 staj ze wschodu na za
chd i bya pokryta lasami sosnowymi, a ziemie byy tam nieuro
dzajne.
Po powrocie Noldorw do rdziemia w Dorthonionie osiedli
Aegnor i Angrod, a w czwartym stuleciu Pierwszej Ery zamieszka
DORWINION
136
tu Pierwszy Rd Edainw. Pnocne stoki Dorthonionu znisz

czono podczas Dagor Bragollach, a wkrtce potem kraj zosta
opanowany przez orkw. Opuszczony przez elfw i ludzi, oprcz
banitw Barahira, kraj zyska nazw - Taur-nu-Fuin z powodu
potworw Morgotha, ktre skaziy jego lasy. Dorthonion zosta
wyzwolony na krtko przez Lig Maedhrosa, lecz znw utracony
po Nirnaeth Arnoediad.
Zwany te Orod-na-Thn. (II 71, S 50, 91, 102, 106, 109,
110, 113-118, 137, 141, 144-148, 152, 153, 155, 178, 179, 313,
319)
DORWINION (sind.) Kraj na pnocno-zachodnich wybrzeach
morza Rhun. Std pochodziy wina, pite przez elfy z Lenego

Krlestwa. (H 131)
DOWDCA. ARMII SAURONA [Captain of Sauron]
Wdz Nazguli
jako dowdca armii Saurona podczas oblenia Gondoru i Bitwy
na Polach Pelennoru. (S 279)
DOWDCA FLOTY [Captain of Shipsl Tytu dowdcy floty
Gondoru. (III 297)

DOWDCA POUDNIOWEJ ARMII [Captain of the Southern
Army] Tytu dowdcy Poudniowej Armii Gondoru. Jedynym jej

wodzem, wymienionym we W adcy Piercieni, jest Earnil, ktry
zajmowa to stanowisko, zanim zosta wybrany krlem w 1945
roku Trzeciej Ery. (III 332)
DOWDCA STRAY BIAEJ WIEY [Captain of the White Tower]
Tytu dowdcy Stray Minas Tirith; stanowisko w czasach rz

dzcych namiestnikw zwyczajowo powierzane nastpcom na
miestnikw, a za czasw krlw - przypuszczalnie nastpcom
tronu. (III 64, 306)
DOWDCA WOJSK [Captain of the Hosts] Naczelny dowdca
wojsk Gondoru. (III 295)

DOWDCA WOJSK MORGOTHA [Captain of Morgoth] Jeden
z dowdcw armii Morgotha, dowdca zachodniego ugrupowania
podczas Nirnaeth Arnoediad. Mordujc Gelmira, sprowokowa
wojska Fingona do opuszczenia umocnionych pozycji. (S 180)
137
DROGA DO STOCK
DOWDCY ZACHODU [Captains of the West] Dowdcy Armii
Zachodu: krl Eomer z Rohanu, Aragorn, ksi Imrahil z Doi

Amroth, Gandalf, a by moe take Elladan i Elrohir. Aragorn
byl wodzem naczelnym.
Zwani byli take Wodzami Zachodu, cho ten termin mona
odnie jedynie do Aragorna, Eomera i Imrahila. (III 146, 148,
185, 191, 198, 204, 212, 217, 220, 221)
DRAUGLUIN (sind. wilk bkitny?, zm. 466 lub 477 PE)
Najwikszy z wilkoakw Morgotha i Saurona, zabity w Tol-in-Gaurhoth przez Huana, gdy ten wraz z Luthien przyby uwolni
Berena. Jego skr okry si Huan, a pniej Beren wszed w niej
do Angbandu i tam j porzuci. (S 165, 169, 170)
DRENGIST (sind.) Fiord, ktrym Morze wdzierao si poprzez
Ered Lmin w gb Dor-lminu. Tu wyldowali Wygnacy z rodu

Feanora, wracajc do rdziemia.
Zwany zazwyczaj fiordem Drengist. (S 53, 77, 86, 92, 107,
110, 113, 152)
DROGA DO BYWATER [Bywater Road] Droga, prowadzca od
Wielkiego Wschodniego Gocica przez Bywater na pnocny

zachd, okoo 30 mil w gr Wody. (I 34)
DROGA DO HARADU [Harad Road] Droga z Ithilien do Haradu
przez brody na Porosie i Harnen. W czasach Wojny o Piercie

jej poudniowa cz nie bya uywana i zanika.
Zbudowana zapewne przez Gondor w pocztkach Trzeciej
Ery, gdy jego zwierzchno sigaa Haradu. (III 399)
DROGA DO HOBBITONU [Hobbiton Road] Droga z Bywater
przez Wod do Hobbitonu i Overhill. (I 30, III 67)
DROGA DO MAGGOTA [Maggots Lane] Droga w Marish, pro
wadzca z Rushey do Bamfurlong. (TB 139)
DROGA DO STOCK [Stock Road] Droga w Shire odbiegajca
od Wschodniego Gocica na zachd od Bywater i prowadz

ca przez Zielone Wzgrza i Leny Zauek do Stock. Na drodze
tej w Lenym Zauku Frodo i Sam spotkali Ostatni Wypraw
Powiernikw Piercieni. (I 81-85, 87)
DROGA KRASNOLUDW
138
DROGA KRASNOLUDW [Dwarf-road] Szlak handlowy zbu
dowany przez krasnoludw z Ered Luin. Zaczyna si pod gr

Dolmed, prowadzi w d Doliny Ascaru, przekraczajc Gelion
w Sarn Athrad. Tam rozdziela si - pnocne odgazienie kie
rowao si przez Nan Elmoth do Arossiach, a poudniowe w gb
Beleriandu Wschodniego.
Bya to najatwiejsza droga do Beleriandu z Eriadoru. Tdy
wkroczyli do Beleriandu Edainowie, ale take bandy rabujcych
orkw. (S 134, 137, 139)
DROGA ODWROTU [Way of Escape] Prawdopodobnie pierwotna
gwna droga do Gondolinu, prowadzca wzdu Suchej Rzeki
w gr jej biegu, przechodzca pod sklepion bram w podziem
ny tunel, ktry prowadzi na Tumladen.
Ukryta Droga [Hidden Way], ktra moga by identyczna
z Drog Odwrotu, zostaa najwyraniej wytyczona przez Turgona
i Gondolindrimw. Zaczynaa si w pobliu miejsca, gdzie wy
pywaa Sucha Rzeka; przegradzaa j Zewntrzna Brama, strze
ona przez Ciemn Stra. Nastpnie cieka prowadzia w gr
Orfalch Echor, wwozu strzeonego przez Siedem Bram (jed
n z nich moga by Zewntrzna Brama) i wychodzcego na
Tumladen. (S 214)
DROGA SAURONA [Saurons Road] Droga prowadzca z Barad-
-dur do Sammath Naur. Biega od stp Mrocznej Wiey przez

potny elazny most, a nastpnie przecinaa Gorgoroth i po
nasypie wspinaa si ku podnom Orodruiny, wok ktrej wi
a si w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara, by
w kocu znikn we wschodnim otworze Sammath Naur. Droga
czsto ulegaa czciowemu zniszczeniu z powodu wybuchw
Orodruiny, lecz zawsze bya naprawiana. (III 197)
DROZDY [Thrushes] Ptaki ze rdziemia. Drozdy z Ereboru
i Dale rozumiay westron. Zaprzyjaniy si z ludmi z Dale,

ktrzy rozumieli ich mow i wykorzystywali je jako posacw.
Drozdy te byy dugowieczne i by moe osigay taki sam wiek
jak kruki z Ereboru. (H 48, 152, 165, 168, 180, 186)
139
DRUGA MUZYKA Al NURW
DRUADAN [Druadan Forest] (sind. dzicy ludzie?) Las wAnrien,
30 mil na pnocny zachd od Minas Tirith, ojczyzna - Wosw. Po

Wojnie o Piercie, w nagrod za pomoc udzielon Rohirrimom,
krl Elessar darowa ten las Wosom i zakaza komukolwiek wkra
cza do bez ich zezwolenia.
Zwany take Szarym Lasem. (III 94, 229)
DRUGA BITWA [Second Battle] -> Dagor-nuin-Giliath. (S 101)
DRUGA BITWA U BRODW NA ISENIE [Second Battle of the
Fords of Isen]
Bitwy u Brodw na Isenie. (III 337)
DRUGA DYNASTIA [Second Line] Druga dynastia krlw Rohanu,
rozpoczynajca si od Frealafa, siostrzeca Heima, w 2759 roku

Trzeciej Ery, a koczca si mierci Theodena i jego jedynego
syna Theodreda podczas Wojny o Piercie. Liczya omiu kr
lw. (III 316-317)
DRUGA ERA [Second Age] Era dziejw Srdziemia, zaczyna
jca si po Wielkiej Bitwie, wyrzuceniu Morgotha, zniszczeniu
Beleriandu i opuszczeniu rdziemia przez wielu Eldarw, ko
czca si za pokonaniem Saurona przez Ostatni Sojusz. Przez
wiksz cz tej ery Sauron kontrolowa wielk cz Srdziemia;
pod jego wadz ludzie byli zabijani lub niewoleni, za elfy i kra
snoludy ukryway si. Ziarno przyszego za zasiano przez wy
kucie Piercieni Wadzy; nastpnie wiat zosta odmieniony przy
zniszczeniu Numenoru, za Aman odsunity poza Ard, wresz
cie Dunedainowie powrcili do Srdziemia i zaoyli krlestwa
Arnoru i Gondoru.
Zwana te Czarnymi Latami. (I 233, III 328-330)
DRUGA MUZYKA AINURW [Second Musie of the Ainur] Temat
Iluvatara, ktry Ainurowie maj zapiewa wraz z ludmi po na

dejciu - Koca. Jest powiedziane, e Druga Muzyka okae si
wspanialsza od Pierwszej, cho nawet Valarowie nie wiedz, ja
ka ona bdzie ani jak rol otrzymaj w niej elfy (i krasnoludy).
(S 13)
DRUGA SALA
140
DRUGA SALA [Second Hall] Hala przy pierwszym szybie Khazad-
-dumu, w ktrej znajdowa si Most Durina. Zwana take Drug

Sal Starej Morii. (I 311)
DRUGA WIOSNA ARDY [Second Spring of Arda] Przebudzenie
istot rosncych i miertelnych, cznie z ludmi, upionych przez

Yavann, ktre miao miejsce z pierwszym wschodem Ksiyca
i Soca. (S 98)
DRUGIE POKOLENIE [Secondborn] -> Ludzie. (S 94)
DRUWAITH IAUR (sind. stary dziki lud) Kraj midzy Ered
Nimrais oraz rzekami Isen i Adornem, prawdopodobnie swego

czasu ojczyzna ludu spokrewnionego z Wosami i Ludmi z Gr.
Zwany take Starym Krajem Pukeli. (X)
DRUYNA PIERCIENIA [Company of the Ring] Oddzia ska
dajcy si z czonkw Wolnych Ludw, towarzyszcy Frodowi

Bagginsowi w pierwszej fazie poszukiwania Gry Przeznaczenia.
W jej skad wchodzili: Frodo, Sam Gamgee, Peregrin Took i Merry
Brandybuck, reprezentujcy hobbitw, Aragorn II i Boromir, re
prezentujcy ludzi, Legolas reprezentujcy elfw, Gimli repre
zentujcy krasnoludw oraz Gandalf. Druyna nie zamierzaa
towarzyszy Frodowi a do Mordoru - Boromir wraca do Minas
Tirith, a plany innych czonkw Druyny byy nieokrelone. Kiedy
Druyna rozwaaa dalsze dziaania pod Amon Hen, rozdzielia
si z powodu Boromira, ktry prbowa zdoby Piercie, oraz
przez atak orkw. Boromir poleg, a Merry i Pippin zostali poj
mani przez orkw. Aragorn, Legolas i Gimli cigali orkw, nato
miast Frodo i Sam kontynuowali misj. Gandalf za, przywdca
Druyny, wczeniej jeszcze przepad w Khazad-dumie.
Zw ana take Towarzyszami Piercienia, co odnosio si
do czonkw Druyny, Bractwem Piercienia, Dziewicioma
Piechurami (w przeciwiestwie do Dziewiciu Jedcw, Nazguli)
oraz Dziewicioma Towarzyszami. (1267-383, I I 20, 25, III 223)
DRZEWA YALINORU [Trees of Valinor] -> Dwa Drzewa. (S 38)
DRZEWIEC [Treebeard] - Fangorn. (II 67-87, 98-99, 153-161,
163-169, 177-181, III 246-249, 252)
141
DUNEDAINOWIE
DRZEWO ELFW WYSOKIEGO RODU [Tree of the High Elves]
Godo Eldarw, przedstawiajce Galathiliona. (1289, S 58, 245)

DRZEWO TIRIONU [Tree of Tirion] -> Galathilion. (S 58, 245)
DRZWI [Door, The] -> Czarne Wrota. (III 52-55, 83)
DRZWI DURINA [Doors of Durin] Zachodnia Brama - Khazad-
-dumu. (1290-293)
DRZWI ELFW [Elven Door] Zachodnia Brama - Khazad-
-dumu. (I 287)
DRZWI FELAGUNDA [Doors of Felagund] Frontow a brama
Nargothrondu, wychodzca na Dolin Narogu. Zostaa znisz

czona przez Glaurunga po zdobyciu Nargothrondu. (S 199, 200)
DUILIN (sind. rzeka-pie?, zm. 3019 TE) Czowiek z Gondoru,
syn Duinhira, pan Morthondu. Podobnie jak jego brat Derufin, zo

sta stratowany przez olifanty podczas Bitwy na Polach Pelennoru.
(III 37, 115)
DUILWENA [Duilwen] (sind.) Jedna z siedmiu rzek Ossiriandu,
spywajca z Ered Luin do Gelionu. (S 117)

DUINHIR (sind. rzeki-pan, WoP) Czowiek z Gondoru, pan
Morthondu. Dowodzi wojskami Morthondu w czasach Wojny

o Piercie. Walczy w Bitwie na Polach Pelennoru, straci w niej
obu synw. (III 37)
DULIN (sind. ciemny-piewak) - Lmeindi. (S 314)
DUMBLEDORY [Dumbledors] Gatunek owadw wymieniony
w wierszu Bilba W drwka, prawdopodobnie fikcyjny. (TB 144)
DUNADAN -> Aragorn. (I 203, 223)
DUNEDAINOWIE [Dunedain] (sind. Edainowie z zachodu)
Ludzie, ci spord -> Edainw, ktrzy na pocztku Drugiej

Ery popynli do Numenoru, oraz ich potomkowie. Po upadku
Numenoru w 3319 roku Drugiej Ery Dunedainowie przeyli jedynie
w dwch grupach: jako Wierni oraz jako Czarni Numenorejczycy
z - Umbaru. Wierni zaoyli dwa krlestwa na wygnaniu, ->
Gondor i Arnor, a po mierci Elendila w 3441 roku podzielili
DUNEDAINOWIE
142
si na dwie grupy - Dunedainw Pnocy i Dunedainw z Gondoru.

Dunedainowie Pnocy od 1300 roku Trzeciej Ery byli ata
kowani przez Angmar, stopniowo tracc terytorium, a ich liczba
malaa. Dunedainowie w Rhudaurze byli nieliczni ju w 1409
roku, a ostatni Dunedainowie z Cardolanu wyginli podczas
Wielkiej Zarazy w 1636 roku. Po upadku Arthedainu w 1974
roku Dunedainw Pnocy pozostaa garstka; przetrwali jedy
nie dziki pomocy Elronda. Jednak przeciwnoci losu hartoway
ich i wielu lub nawet wszyscy mczyni spord Dunedainw
byli Stranikami. Chronili ludzi i hobbitw w Eriadorze i byli
nieprzejednanymi wrogami Saurona i jego sug. Dunedainami
Pnocy rzdzili potomkowie Isildura, ktrego linia nigdy nie
wygasa.
W Gondorze Dunedainowie rozkwitali przez dugie lata,
mimo niebezpieczestw ze strony Haradu i Rhun, jednak wielu
stao si ludmi zepsutymi i pysznymi. Linia Anariona, rd kr
lw Gondoru, wygasaa piciokrotnie z powodu bezdzietnoci
lub wczesnej mierci krlw. Ponadto, tak jak ich przodkw
z Numenoru, Dunedainw drczya kwestia coraz krtszego cza
su ich ycia (ktry zmniejsza si szybciej ni u ich pnocnych
pobratymcw), doszo te wrd nich do wyniszczajcej wojny
domowej: Wani Rodzinnej. Czysta krew Dunedainw zmieszaa
si z inn w rezultacie maestw z mniej szlachetnymi ludmi,
zwaszcza pochodzcymi z Pnocy i - co waniejsze - psua si
na skutek gnunoci i umiowania przepychu. Jednak niektre
rody Dunedainw, zwaszcza rd Hurina i ksit Doi Amroth,
zachoway sw szlachetno. Ten ostatni rd wzbogacia te krew
elfw. W czasach Wojny o Piercie Dunedainw z Gondoru
byo coraz mniej, cho Gondor wci pozostawa silny, a wie
lu zamieszkujcych go Dunedainw byo mdrych i szlachet
nych.
Dunedainowie przewyszali innych ludzi szlachetnoci du
cha i ciaa, cho byli te zdolni do za, jeli ulegali zepsuciu. Byli
wysocy, ciemnowosi i szaroocy. Dugo ycia czonkw rodzi
ny krlewskiej, pocztkowo trzykrotnie wiksza od ycia innych
ludzi (210 lat), w czasach Wojny o Piercie wci wynosia 150
143
Dl M A M )
lat lub wicej; inni Dunedainowie yli krcej. Osigali oni wiek
dojrzay midzy dwudziestym a trzydziestym rokiem ycia, jed
nak wielu krlw obejmowao tron po ojcach, bdc znacznie
starszymi. Dunedainowie, szczeglnie o wyszej pozycji spo
ecznej, posiadali wielk mdro i bystro umysu, a niekiedy
dar przewidywania. Wierni i ich potomkowie byli w przyjaznych
stosunkach z elfami, ktrzy te darzyli ich sympati. Midzy nimi
a Sauronem panowaa nieprzejednana wrogo.
Dunedainowie uywali jzyka westron, ktry wzbogacili licz
nymi elfickimi sowami. Wielu z nich znao sindarin, a niektrzy
jzyk uenya. W Numenorze, a zapewne take w Umbarze, po
sugiwali si adunaickim.
Zw ani take Ludm i z W esternesse, Ludm i Zachodu
i Numenorejczykami. Nazywano ich te Krlami Ludzi, Ludmi
Morza (poniewa Numenorejczycy byli wielkimi eglarzami),
Wysokimi Ludmi (przez Wosw) i Dostojnymi (w Gondorze).
Liczba pojedyncza od Dunedainowie brzmiaa Dunadan. (I 16,
237, III 249, S 244-252, 257, 269-273)
DUNGORTHEB - Nan Dungothreb. (S 78, 116, 127, 167)
DUNHARG -> Dunharrow. (III 360)
DUNHARROW Warownia wzniesiona nad Harrowdale w Czarnych
Latach przez Lud z Gr. Pniej uywana przez Gondor, a na

stpnie przez Rohan, bdc jednym z gwnych orodkw obron
nych Riddermarchii.
Dunharrow byo atwe do obrony, gdy dostp do niego by
tylko zygzakowat ciek, ktra biega w gr urwist cian;
kady jej odcinek mona byo kontrolowa z odcinka wyszego.
Nazwa warowni jest zmodernizowan form przetumaczo
nej rohirrimskiej nazwy Dunharg. Nazwa Dunharrow odnosi si
oglnie do terenu, natomiast warownia Dunharrow - do samej
warowni. ( I I 117, III 44, 60, W 183)
DUNHERE (zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, pan Harrowdale,
poleg w Bitwie na Polach Pelennoru. (III 62, 65, 116)
DUNLAND Kraj na zachd od Gr Mglistych i na poudnie od
Glanduiny, w czasach Wojny o Piercie nie by zamony ani
DUNLENDINGOWIE
144
cywilizowany, pozbawiony organizacji pastwowej, zamieszkany

przez pasterzy i grali.
Dunland byt zamieszkany przez - Dunlendingw jeszcze
przed zaoeniem Gondoru. Okoo 1150 roku Trzeciej Ery osie
dliy si tu grupy Stoorw, ale okoo 1630 roku uday si do
Shire. Od okoo 2770 do 2800 roku yy tu krasnoludy, uchod
cy z Ereboru, pod wodz Thrra. W czasach Wojny o Piercie
Dunland, cho by krajem piknym i yznym, by sabo zamiesz
kany. (1 15, I I 125, III 235-237)
DUNLENDINGOWIE [Dunlendings] Ludzie, resztki ludu, ktry
niegdy zamieszkiwa doliny Ered Nimrais. Cz tego ludu zostaa

zasymilowana przez Gondor, od jednej z grup pochodz Umarli
z Dunharrow. Inna cz jednak w Drugiej Erze wywdrowala na
pnoc i osiada w Dunlandzie bd w Eriadorze. Ludzie z Bree
byli w czasach Wojny o Piercie najbardziej wysunitym na p
noc odamem tego ludu.
Dunlendingowie z Dunlandu zachowali swj staroytny jzyk
i prymitywn kultur. W Trzeciej Erze nienawidzili Rohirrimw,
ktrzy wyparli ich z pnocnych dolin Ered Nimrais i rwnin za
chodniego Rohanu i czsto najedali ich kraj. Dwa najwiksze
najazdy miay miejsce w 2758 roku pod wodz Wulfa i podczas
Wojny o Piercie, gdy podburzy ich Saruman.
Dunlendingowie byli wysocy i niadzi, mieli ciemne wosy.
Byli prymitywni, niekulturalni i podejrzliwi. (III 314-316, 373-374)
DURIN I (PE) Krasnolud, najstarszy i najbardziej szanowany
spord Siedmiu Ojcw Krasnoludzkich, protoplasta plemienia

Durina, najznaczniejszego ludu krasnoludzkiego w Trzeciej Erze.
Nada nazw dolinie Azanulbizar i najwaniejszym jej elementom
i rozpocz budow Khazad-dumu.
Durin y bardzo dugo i z tego powodu zwano go Durinem
Niemiertelnym. Krasnoludy wierzyy, e pewnego dnia zmar
twychwstanie. (1283, 290, III 318, 324, S 43, 273)
DURIN n (ok. 750 DE) Krasnolud, krl plemienia Durina i wadca
Khazad-dumu. Prawdopodobnie za jego panowania zbudowano

Zachodni Bram. (I 231)
145
DWA DRZEWA VALINORU
DURIN III (ok. 16 st. DE) Krasnolud, krl plemienia Durina
i Khazad-dmu w czasach wykucia Piercieni Wadzy. Otrzyma

od Celebrimbora gwny z Siedmiu Piercieni. (III 323)
DURIN IV (1731-1980 TE) Krasnolud, krl plemienia Durina
i wadca Khazad-dmu. Za jego panowania uwolniono Balroga,

ktry zabi Durina VI. (I 301, III 318-319, 324)
DURIN VII (CE lub pniej) Krasnolud, ostatni krl plemienia
Durina. (III 324)

DURTHANG (sind. ciemno-ucisk) Zamek zbudowany na po
cztku Trzeciej Ery przez Gondor na grani po zachodniej stronie

Udnu, aby strzec wejcia do Mordoru. Opuszczony wraz z innymi
podobnymi umocnieniami okoo 1640 roku, zosta przeksztacony
w twierdz orkw. (III 185, 188, S 314)
DUZI LUDZIE [Big Folk, Big People]
Ludzie, zwani tak przez
hobbitw. (1 13, H 12)

DWA DRZEWA VALINORU [Two Trees of Valinor] -> Telperion
Biay i - Laurelin Zocisty, jedne z najwikszych dzie Valarw.

Stworzone przez pie mocy Yavanny i zy Nienny, Drzewa naro
dziy si, gdy Valinor by w peni uksztatowany. Rosy na wzgrzu
Ezellohar, przed zachodnimi bramami Valmaru, skd ich blask
owietla Valinor, Eldamar, a pniej Tol Eresse. Varda zbieraa
ich ros do wielkich mis, Studni Vardy.
Dwa Drzewa wzbudzay w Eldarach szacunek i podziw;
ich wiato zostao uchwycone w najwikszym dziele Dzieci
Ilvatara - Silmarilach Fanora. Melkor poda jednak tego
blasku i z pomoc Ungolianty zatru Drzewa, wysczy Studnie
i ukrad Silmarile. Yavanna i Nienna nie potrafiy uzdrowi Drzew,
lecz z ich ostatnich owocw powstay Ksiyc i Soce. By moe
Drzewa zostan odrodzone przy Kocu.
wiata Dwch Drzew przybywao i ubywao w 12-godzinnym cyklu, stanowicym jeden dzie cyklu mierzonego w
Latach Drzew.
Zwane take Dwoma Drzewami Valarw, Drzewami Valinoru,
Zotym i Srebrnym lub Zotym i Biaym Drzewem. (II236, III 225,
S 38, 47, 58, 59, 72, 94, 95, 121, 191, 245, 271, V 65, Y 62)
DWA POKOLENIA
146
DWA POKOLENIA [Two Kindreds] Elfy i ludzie, Dzieci Iluvatara.

(S 13-19, 28, 29, 37, 40, 42, 44, 47, 49, 55, 57, 63, 65, 72, 93, 94,
98, 99, 137, 142, 156, 157, 176, 198, 219, 220, 233, 243)
DWAJ STRANICY [Two Watchers] Ze posgi strzegce bramy
wiey Cirith Ungol w czasach Wojny o Piercie. Kady z nich
mia trzy poczone tuowia i trzy gowy, skierowane na zewntrz,
do wewntrz i w poprzek bramy. Zagradzay one wejcie i wyj
cie kademu wrogowi, ktry nie miaby silniejszej od nich wo
li, i alarmoway, jeli komu si to udao. Podczas wdrwki ku
Grze Przeznaczenia Sam zdoa wej i wyj przez bram dziki
flakonikowi Galadrieli.
Wydaje si te, e Dwaj Stranicy ostrzegali orkw w wiey
o pojawieniu si obcych w ssiedztwie.
Zwani take Stranikami lub Milczcymi Stranikami. (III 166,
172)
DWAJ WODZOWIE [Two Captains] -> Turin i > Beleg w okresie,
gdy polowali na orkw w Dor-Cuarthol. (S 186)

DWALIN (2772 TE-92 CE) Krasnolud z plemienia Durina, drugi
syn Fundina. By towarzyszem Thraina w czasie jego wdrwek

w latach 2841-2845, a pniej - czonkiem Kompanii Thorina.
Po odzyskaniu Ereboru osiad tam. (I 220, III 324, H 15-19, 32,
44, 79, 110, 124, 142, 210)
DWALING Wie w pnocnej czci Wschodniej wiartki. (I 30)
DWARROWDELF -> Khazad-dum. (III 380-381)
DWIMORBERG (prze. rohir. nawiedzona gra) Gra w Ered
Nimrais, nad Dunharrow. Znajdoway si w niej Czarne Drzwi.

Zwana w westronie Nawiedzon Gr. (III 52, 60-61)
DWIMORDENE (prze. rohir. nawiedzona dolina) - Lrien,
zwane tak przez Rohirrimw. (II 113)

DZICY LUDZIE [Wild Men] -> Wosowie. (II 267, III 94-99)
DZIECI ERU [Children of Eru] -> Dzieci Iluvatara. (S 18, 19, 28,
29, 37, 40)
147
DZIE DURINA
DZIECI HURINA [Children of Hurin] -> Turin i -> Nienor, ofiary
kltwy Morgotha, rzuconej na ich ojca. (S 187-212)

DZIECI ILUVATARA [Children of Iluvatar] - Elfowie i -> Ludzie,
poczci przez samego Iluvatara w trzecim temacie A inulindale.
Arda zostaa przygotowana jako ich siedziba, oni za otrzymali

wadz nad wszystkimi innymi stworzeniami Ardy.
Elfowie byli Starszymi Dziemi, Pierworodnymi, a ludzie
Modszymi, Nastpcami.
Zwane take H ini lluvataro, Eruhini, Erusen, Dziemi Eru,
Dziemi Boga, Dziemi Ziemi, Dziemi wiata, a take Dwoma
Pokoleniami. (S 13-19, 28, 29, 37, 40, 42, 44, 47, 49, 55, 57, 63,
65, 72, 93, 94, 98, 99, 137, 142, 156, 157, 176, 198, 219, 220,
233,243)
DZIECI SOCA [Children of the Sun] - Ludzie. (S 98)
DZIECI ZIEMI [Children of Earth] -> Dzieci Iluvatara, a by mo
e - jedynie elfowie. (S 47, 231)
DZIEDZIC BUCKLANDU [Master of Buckland] Gowa rodzi
ny Brandybuckw. Jego zwierzchno uznaw ano w M arish

i Bucklandzie, jednak bya ona gwnie nominalna. W 12 roku
Czwartej Ery Dziedzic Bucklandu, ktrym by wwczas Meriadoc
Brandybuck, zosta mianowany czonkiem Rady Pnocnego
Krlestwa.
Dziedzice Bucklandu mieli te przydomki, nadawane zapew
ne przez kronikarzy.
Zwani take Dziedzicami z Hallu, gdy yli w Brandy Hall.
(I 15, 20, 102)
DZIEDZIC Z HALLU [Master of the Hall]
Dziedzic Bucklandu.
(1 15, 20, 102)

DZIE BEZ WITU [Dawnless day] Pierwszy dzie Ciemnoci,
10 marca 3019 roku Trzeciej Ery. (III 56, 72, 337)
DZIE DURINA [Durins Day] Pierwszy dzie krasnoludzkiego
roku, zwany tak tylko wtedy, gdy w tym dniu Ksiyc i Soce
jednoczenie byy na niebie. Krasnoludzki Nowy Rok przypada
na pierwszy dzie ostatniej I kwadry jesieni. (H 48, 50)
DZIE SDU
148
DZIE SDU [Day of Doom] -> Koniec. (S 258)

DZIE RODKA ROKU [Midyears Day] 2 Lithe, rodkowy dzie
roku w Kalendarzu Shire, odpowiadajcy w przyblieniu naszemu

dniu przesilenia letniego.
Take -> Dni Sobtki, Enderi, Loende. (III 348-349)
DZIEWICIU JEDCW [Nine Riders]
II 74)
Nazgule. (1250, 263,
DZIEWICIU PIECHURW [Nine Walkers] - Druyna Piercienia.
(I 263)
DZIEWICIU TOWARZYSZY [Nine Companions] -> Druyna
Piercienia. (I 263)
DZIEWI PIERCIENI [Nine Rings] - Piercienie Wadzy dane
ludziom. Ci, co je nosili, Nazgule, zostali atwo podporzdkowa

ni przez Saurona i ukazali si w nowej postaci okoo 2250 roku
Drugiej Ery. Dziewi Piercieni zachowao ich przy yciu, stali
si jednak niewidzialni i cakowicie zaleni od Saurona i Jedynego
Piercienia. Podczas Wojny o Piercie Dziewi Piercieni zosta
o unicestwionych w ogniu Orodruiny po zniszczeniu Jedynego.
Najwikszy z Dziewiciu, noszony przez Wodza Nazguli, mg
ocale, utraci jednak sw moc.
Podobnie jak w inne pomniejsze Piercienie Wadzy, w kady
z Dziewiciu wprawiono klejnot. (S 8 , 265, 267, 268)
DZIK Z EVERHOLT [Boar of Everholt] (zm. 2864 TE) Synny
odyniec z lasu Firien, zabity przez krla Folc z Rohanu, ktry

jednak zmar z ran od kw tego dzika. (III 316)
DZIKA KRAINA [Wild] Obszar lecy na wschd od Brodu Bruinen,
gdzie nic nie byo tak bezpieczne czy pewne jak w Shire.
Dzika Kraina moe by tosama z Rhovanionem. (I 15, 23,
63, II 74, 98)
DZIKA KRAINA [Wilderland] - Rhovanion. (1 15, 23, 63, II 74,
98)
DZIKA PUSZCZA [Wild Wood] Las w Cuivienen, skd wyszy
pierwsze elfie dzieci. (III 63)
149
DZIKI CZOWIEK Z LASU
DZIKI CZOWIEK Z LASU [Wildman of the Woods] Imi, jakim
przedstawi si Turin Haladinom z Brethilu. Wkrtce zmieni je

na Turambar. (S 203, 207)
E
EA (quen. tryb rozkazujcy czasownika by) Stworzenie, re
alizacja Wizji i A in u lin dale przez wol Iluvatara. Ea skada si
z Ardy i niebios (Ilmen lub m enel) -, oywia je Tajemny Ogie, jest
te ograniczone zasadami materii, przestrzeni i czasu. Poza Ea
s Pozaczasowe Siedziby oraz Pustka. Zwane te -> wiatem
i wiatem, ktry Jest.
Take -> Arda, Okrg wiata, Gbiny Czasu, Koniec. (S 17,
23, 28)
EARENDIL (quen. morze-mionik, ur. 504 PE) Adan z Trzeciego
Rodu, syn Tuora i Idril. Urodzony w Gondolinie, jako dziecko zna

laz si w Arvernien, gdzie zaprzyjani si z Cirdanem i pokocha
morze. Z czasem sta si wadc Arvernien i polubi Elwing.
Ich synami byli Elros i Elrond. Ld jednak mu nie wystarcza i na
swym statku Vingilocie bada Belegaer, szukajc swych rodzi
cw i zachodnich brzegw, pobdzi jednak na Morzach Cienia.
Gdy Arvernien zostao spldrowane przez synw Feanora,
Elwinga dziki mocy Ulma odnalaza Earendila na morzu, a jej
Silmaril otworzy mu drog do Amanu. Tam Earendil wyprosi
lask Valarw dla ludw Beleriandu, sam jednak, bdc miertel
nikiem, ktry chodzi po Niemiertelnych Krajach, zosta wraz ze
swym statkiem oraz Silmarilem przeniesiony na niebo jako znak
nadziei dla przeladowanych przez zo. W Wielkiej Bitwie zabi
Ancalagona, pniej za by przewodnikiem Edainw w drodze
do Numenoru.
Mia urod, mdro i wytrzymao swych szlachetnych przod
kw - Eldarw i Edainw. By znany jako Earendil Promienny,
Earendil eglarz i Earendil Bogosawiony.
151
EARNIL II
Jako gwiazda, Earendil wydaje si odpowiada Wenus i jest

zwany Pomieniem Westernesse, Gwiazd Zarann, Gwiazd
Zachodu oraz Gil-Estelem. By najbardziej ukochan gwiazd
elfw, a jego wiato miao wielk moc (- Flakonik Galadrieli).
(1190, 224-227, 345, I I 299, 307, S 100, 141, 226-235, 238, 242247, 252, 256, 257, 259, 261, 266, V 58)
EARENDIL (zm. 324 TE) Dunadan, pity krl Gondoru (238-
324). (III 290)

EARENDUR (quen. morze-, zm. 861 TE) Dunadan, dziesity
krl Arnoru (777-861). Po jego mierci Amor zosta podzielony

midzy jego synw. (III 290, S 274)
EARENDUR (quen. morze-przyjaciel, ok. 31 st. DE) Dunadan
z Numenoru, wadca Andunie. (S 250)

EARENYA (quen. morze-dzie) Szsty dzie enuie w kalen
darzu Numenoru i pniejszych.

W sindarinie zwany O raearon (tej nazwy uywali tylko
Dunedainowie), a przez Hobbitw M eresdei. (III 351)
EARNILI (quen. morze-mionik, zm. 936 TE) Dunadan, trzyna
sty krl Gondoru (913-936), drugi z Krlw eglarzy. Odbudowa

Pelargir, zbudowa wielk flot i odbi Umbar z rk Czarnych
Numenorejczykw. Zgin, gdy jego flota zostaa zniszczona przez
wielki sztorm w okolicy Umbaru. (III 290, 296)
EARNIL II (zm. 2043 TE) D unadan, trzydziesty drugi krl
Gondoru (1945-2043). By wielkim wojownikiem, jako Wdz

Poudniowej Armii rozbi w 1944 roku w dwch decydujcych
bitwach Haradrimw i Wonikw, czym ocali Gondor od podbo
ju. Poniewa krl Ondoher i obaj jego synowie zginli w bitwie
z Wonikami, po roku niesnasek ofiarowano koron Earnilowi,
ktry jako potomek Umbardacila by czonkiem rodu krlew
skiego.
By mdrym wadc, umocni Gondor, a w 1974 roku wy
sa flot pod dowdztwem swego syna -> Earnura na pomoc
Arthedainowi.
Take - Bitwa o Obz. (III 290, 300, 332, S 260)
KARNIK
152
EARNUR (zm. 2050 TE) Dunadan, trzydziesty trzeci krl Gondoru

(2 0 4 3 -2 0 5 0 ). W 1974 roku jako Wdz Armii Gondoru zosta
wysiany przez Earnila II do Arthedainu, na pomoc Dunedainom

Pnocy przeciw Angmarowi. Jego armia stanowia wikszo
Armii Zachodu, ktra pokonaa Angmar w Bitwie pod Fornostem
w 1975 roku. Earnur zosta jednak zhabiony, gdy jego ko
ponis w obliczu Wodza Nazguli. W 2 043 roku, gdy Earnur
by ju krlem Gondoru, a Wdz Nazguli przebywa w Minas
Morgul, wyzwa on Earnura na pojedynek, ubliajc krlowi,
i ten uciek przed nim w 1975 roku. Krl za rad namiestnika
Mardila odrzuci wyzwanie, gdy jednak w 2 0 5 0 roku ponow
nie zosta wyzwany, wyruszy do Minas Morgul, skd nigdy nie
wrci.
Earnur by wielkim wodzem, ale by dumny i nie dba o nic
prcz wojska. Nigdy si nie oeni, nie mia wic nastpcy. Wraz
z jego mierci wygas rd Anariona. (II 258, III 221, 290, 300,
332, S 276, 351,373)
EARRAME (quen. morze-skrzydo) Statek zbudowany przez
Tuora, by wraz z Idril poeglowa na Zachd. (S 229)

EARWENA [Earwen] (quen. morze-pani, PE-?) Crka Olwego,
ona Finarfina, matka Finroda, Orodretha, Angroda, Aegnora

i Galadrieli. (S 106)
EASTERLIN GO WIE [Easterlings] Ludzie znad m orza Rhun.
Poczwszy od 4 90 roku Trzeciej Ery, kolejne fale rnych ple
mion i ras Easterlingw atakoway Gondor, zazwyczaj przecho

dzc przez Dagorlad. Niektre z tych najazdw miay charakter
czysto militarny i byy niewtpliwie inspirowane przez Saurona,
inne za, jak najazd ludu Balchoth w 2510 roku, wydaj si zwi
zane z migracjami caych ludw.
Byy to w wikszoci prymitywne plemiona, a motywem ich
najazdw bya gwnie nienawi do Gondoru oraz dza jego
bogactw. W Czwartej Erze plemiona yjce najbliej Gondoru
zostay podporzdkowane przez krla Elessara.
Easterlingowie, ktrzy walczyli w Bitwie na Polach Pelennoru,
byli brodaci i mieli wielkie topory, ale wydaje si, e nie byo to
typowe.
EDAINOWIE
153
Take
Balchoth, Wonicy. (I 236, III 151, W 143)
EASTERUNGOWIE [Easterlings] Rne szczepy ludzi, ktre wkro
czyy do Beleriandu po Dagor Bragollach, niektre podpuszczone

przez Morgotha, inne za pragnc zaj bogate ziemie Beleriandu.
Wielu Easterlingw wstpio na sub rodu Feanora i odegrao
decydujc rol w Nirnaeth Arnoediad. Synowie Bra pozosta
li w tej bitwie wierni Maedhrosowi, natomiast synowie Ulfanga
zdradzili Caranthira i spowodowali klsk wschodniej armii elfw.
Po tej bitwie Easterlingowie, ktrzy suyli Morgothowi, zostali
przez niego zamknici w Hithlumie, gdzie poenili si z czci
ocalaych kobiet Edainw i zniewolili reszt Edainw i elfw.
Wyginli w Wielkiej Bitwie.
Byli niscy i krpi, mieli ciemn skr, wosy i oczy. Ich kul
tura bya raczej prymitywna.
Zwani take Smagymi Ludmi. (S 149, 181, 187, 214, 223)
ECHORIATH (sind. krg -I- kocwka liczby mnogiej) Gry
midzy przeomem Sirionu a Dorthonionem, wewntrz ktrych

znajdowaa si ukryta dolina Tumladen. W poudniowej ich cz
ci, na Crissaegrimie, gniedziy si ory.
Zwane take Grami Okrnymi. (S 133, 214)
ECHU/R (sind.) Sindariska forma -> coire. (III 350)
ECTHELION I (zm. 2698 TE) Dunadan, siedemnasty rzdzcy
namiestnik Gondoru (2685-2698). (III 291)

ECTHELION II (zm. 2984 TE) Dunadan, dwudziesty pity rzdz
cy namiestnik Gondoru (2953-2984). Za jego rzdw Aragorn

by w subie Gondoru pod imieniem Thorongila, a w 2980 roku
dowodzi wojskami, ktre zniszczyy wielk cz floty Umbaru.
( 11122 ,
2 4 , 117 , 2 9 1 , 3 0 7 )
ECTHELION ZNAD RDE [Ecthelion of the Fountain] (sind.,
zm. 511 TE) Elf, wdz wojsk Gondolinu i stranik Gwnej Bramy.
Podczas Upadku Gondolinu zabi Gothmoga, wodza Balrogw,
lecz sam przypaci to yciem. (S 10, 183, 224, 227)
EDAINOWIE [Edain] (sind. drudzy) Ludzie z Trzech Rodw
Przyjaci Elfw. W czwartym stuleciu Pierwszej Ery Edainowie,
EDHELLOND
154
pocignici przez wiato Zachodu, wkroczyli do Beleriandu, gdzie

wielu z nich wstpio na sub do Eldarw i dzielnie walczyo
w Bitwach o Beleriand. Inni natomiast pozostali w Estoladzie
bd uciekli na poudnie lub wschd, lkajc si potgi Morgotha;
ci znikli z kart historii a do Trzeciej Ery. Pomimo e posiadali
potnych bohaterw, byli dziesitkowani przez hordy Morgotha,
jednak jeden z nich, Earendil z rodu Hadora, dopyn do Amanu
i uzyska od Valarw pomoc, dziki ktrej Morgoth zosta pokonany
w Ostatniej Bitwie. Nieliczni pozostali Edainowie, umocnieni na
ciele i duchu przez Enwego, popynli nastpnie do Numenoru
i odtd byli znani jako -> Dunedainowie.
Edainowie byli wysocy i mocnej budowy, szlachetni duchem,
zaciekli w boju i stronicy od wszelkich zwizkw ze zem.
W Beleriandzie kochali Eldarw, od ktrych nauczyli si bardzo
wiele i dziki ktrym zostali jeszcze bardziej uszlachetnieni przez
dwa maestwa midzy Eldarami i Edainami: Berena z Luthien
i Tuora z Idril. Dugo ycia Edainw przed przybyciem do
Beleriandu wynosia zapewne okoo 70 lat, w Beleriandzie wy
duya si do 90, jednak niewielu doywao swych dni w po
koju.
Jzyk Edainw (a przynajmniej Pierwszego i Trzeciego Rodu)
byt spokrewniony z adunaickim, lecz w Beleriandzie wikszo
z nich uywaa sindarinu.
Zwani take Przyjacimi Elfw, Atanatari, Ojcami Ludzi
i Ludmi Pmroku.
Take - Pierwszy Rd, Haladinowie, Trzeci Rd, Ludzie
Pmroku. (II 267, 372-374, S 132, 145)
EDHELLOND (sind. elf-port) Port w Doi Amroth albo u ujcia
Morthondu-Ringl, skd wypyway do Amanu poudniowe biae

statki Eldarw. (X)
EDHIL (sind., l.poj. Edhel)
Elfy lub -> Eldarowie. (Y 62)
EDORAS (tum. rohir. dziedzice) Stolica Rohanu, zaoona
nad nienym Potokiem u stp Ered Nimrais przez Eorla i Brega.

W jej centrum by olbrzymi paac Meduseld. (I 251, II 43, 100,
106, III 40)
155
EITHFI LYRIN
EDRAHIL (sind., zm. 466 lub 467 PE) Elf z krlestwa Nargothrondu,
dowdca oddziau elfw towarzyszcego Berenowi i Finrodowi

w poszukiwaniu Silmarila. Zgin w lochach Minas Tirith. (S 161)
EGALMOTH (sind., zm. 2743 TE) Dunadan, osiemnasty rzdzcy

EGLADIL (sind.) Serce Lrien, obszar midzy Anduin a Cele
brantem, w pobliu ich zbiegu. W jzyku westron zwany Klinem

lub Zielonym Klinem (I 328, 352)
EGIADOR (sind. kraj zapomnianych?) Dawna nazwa kraju
pooonego wewntrz Obrczy Meliany, znanego pniej jako

-> Doriath. (S 92)
EGLAREST (sind.) Jeden z portw -> Falas, pooony u ujcia rzeki
Nenning. Zbudowany w pocztkach Pierwszej Ery i umocniony

z pomoc Finroda po powrocie Noldorw. Oblony i zniszczony
przez armi Morgotha w 474 roku. Ci mieszkacy, ktrzy ocaleli,
uciekli na Balar. (S 57, 91, 103, 114, 117, 184, 230)
EGLATH (sind. zapomniany + kocwka l.mn.) Ci spord ->
Telerich, ktrzy pozostali w rdziemiu z mioci do Elwego. Gdy

ten ockn si z transu, zgromadzili si wok niego w Doriath.
Zwani take Elfami Opuszczonymi. (S 57)
EILENACH (sind.) Drugie z pnocnych wzgrz sygnaowych
Gondoru, pooone w lesie Druadan. (III 16, 94)

EBLINELA [Eilinel] (sind., PE 455?) Kobieta z Pierwszego Rodu
Edainw, ona Gorlima. Zgina, gdy Dorthonion zosta zdobyty

po Dagor Bragollach. Sauron wykorzysta mio jej ma do niej,
by zmusi Gorlima do zdrady Barahira. (S 153, 154)
EITHEL IVRIN (sind. rda Ivrin) rda Narogu i zapewne
wodospady u poudniowych podny Ered Wethrin. rdowe

sadzawki Ivrin byy pikne, a ich wody czyste, gdy strzeg ich
Ulmo. Zostay jednak skalane przez Glaurunga, gdy Smok po
suwa si do Nargothrondu. Zwane take Wodospadami Ivrin
i Rozlewiskami Ivrin. (S 197)
EITHEL SEEUON
156
EITHEL SIRION (sind. rda Sirionu) rda Sirionu u podny
wschodniej czci Ered Wethrin. Tu znajdowaa si wana twier

dza -> Barad Eithel. rda zostay skalane po Nirnaeth Arnoediad.
Nazwa odnosi si zarwno do rde, jak i do twierdzy. (S 102,
113, 114, 145, 152, 179, 180)
EKKAIA (quen.?) Wielkie Morze, ktre w Pierwszej i Drugiej
Erze otaczao ldy Ardy, samo bdc ograniczone cianami Nocy.

czyo si z Belegaerem cienin Helcaraxe. Zostao cakowicie
przeksztacone podczas Odmiany wiata.
Zwane take Oceanem Zewntrznym, Morzem Zewntrznym
i Morzem Okrnym. (S 37)
ELANORY [Elanor] (sind. gwiazda-soce) te, zimowe kwia
ty Lrien o ksztacie gwiazdek. (I 332, III 277)

ELBERETH (quen. gwiazda-krlowa) Najpopularniejsze sin-
dariskie imi -> Vardy. (I 85, 90, 191, 193, 207, 226-228, 365,
II 315, III 170, 172, 279, S 39, 52, Y 61)
ELDACAR (quen. mony-elf-, zm. 339 TE) Dunadan, czwarty
krl Am ora (249-339). (III 290)

ELDACAR (zm. 1490 TE) D unadan, dw udziesty pierwszy
krl Gondoru (1432-1437 i 1447-1490). Jego matka nie bya

Dunadank, a poniewa sam Eldacar urodzi si w Rhovanionie
i by w modoci zwany Vinitharya, by uwaany w Gondorze za
gorszego Dunadana, a rd krlewski buntowa si przeciw nie
mu. Ten bunt, zwany Wani Rodzinn, trwa pi lat, gdy Eldacar
by szlachetnym czowiekiem i dzielnym wojownikiem, ktrego
nie byo atwo pokona. W kocu jednak musia ucieka z obl
onego Osgiliath i szuka schronienia w Rhovanionie. Powrci
do Gondoru 10 lat pniej, w 1447 roku, z armi Nortw. Przy
znacznym poparciu ludnoci pnocnego Gondoru pokona i zabi
w Bitwie u Brodu na Erui swego okrutnego nastpc Castamira
Samozwaca i odzyska tron.
Mimo mieszanej krwi Eldacar nie starza si szybciej ni
inni Dunedainowie i okaza si dobrym wadc. (III 290, 297-298)
157
ELDAROWIE
ELDALIE (quen. lud Eldarw) -> Eldarowie. (S 19, 52, 56, 58,
176,179)
ELDAMAR (quen. dom elfw) Kraje Eldarw na Zachodzie,
obejmujce Calacirian, wybrzea na wschd od Pelri oraz Tol
Eresse. Gwnymi miastami Edamaru byy Tirion w Calacirian,
Alqualonde na wybrzeu i Avallne na Tol Eressei; istniay te
i inne osiedla.
W H obbicie kraina ta nazywana jest Faerie; w jzyku westron okrelana jako Dom [Kraj] Elfw. Zwana take Elende lub
Elvenland. (1226, 352, I I 190, S 56-61, 67, 129, 162, 231, Y 62)
ELDARIN Oglna nazwa jzykw Eldarw. We W adcy Piercieni
mamy przykady dwch z nich, - quenya i - sindarinu. (III 360,

363, 372, S 26, 244, 261)
ELDARION (quen. z Eldarw, ur. 1 CE) Dunadan, drugi krl
Zjednoczonego Krlestwa (120-?), jedyny syn Elessara i Arweny.

(III 310-311)
ELDAROWIE [Eldar] (quen. lud gwiazd) Trzy Plemiona - Elfw
uczestniczce w Wielkiej Wdrwce: Noldorowie, Vanyarowie

i Teleri. Wezwani do Amanu przez Oromego na pocztku Pierwszej
Ery, Eldarowie posuwali si powoli na zachd z Cuivienen do
Beleriandu, oprcz
Nandorw, ktrzy w Dolinie Anduiny za
wrcili na poudnie. Vanyarowie i Noldorowie zostali przeniesieni
do Amanu przez Ulma, natomiast Teleri pozostali w Beleriandzie.
Pniej cz z nich take udaa si za Morze i zamieszkaa
najpierw na Tol Eressei, nastpnie na Alqualonde, jednak wie
lu pozostao w rdziemiu i byli pniej znani jako - Sindarowie.
W pniejszych latach Vanyarowie mieszkali w Valinorze,
a Teleri w Eldamarze. Natomiast Feanor poprowadzi wikszo
Noldorw z powrotem do rdziemia, by odzyska Silmarile, skra
dzione przez Morgotha. Tam Eldarowie po raz pierwszy spotkali
Edainw, w kocu jednak obie rasy zostay niemal zupenie wy
niszczone przez Morgotha. Pod koniec Pierwszej Ery wikszo
Eldarw ze rdziemia udaa si do Amanu, gdzie odnowili sw
przyja z Dunedainami mieszkajcymi w Numenorze.
ELDAROWIE
158
W Drugiej Erze wielu Eldarw pozostajcych w rdziemiu

yo w Lindonie, pod rzdami Gil-galada, ostatniego dziedzica
krlw Noldorw w rdziemiu, inni za pod wodz Celebrimbora
zaoyli Eregion. Jeszcze inni spord Eldarw, jak Thranduil,
Galadriela i Celeborn, udali si dalej na wschd i zaoyli krle
stwa elfw, zaludnione gwnie przez Elfy Lene. Wci jednak
byli niepokojeni przez Saurona, ich liczba spadaa, a dzieci ro
dzio si niewiele. Wraz z ustaniem mocy Trzech Piercieni pod
koniec Trzeciej Ery wielu spord najpotniejszych Eldarw ode
szo za Morze, a ci, ktrzy pozostali, mieli ju znacznie mniejsz
moc.
Eldarowie byli wysocy, szaroocy i pikni. Oprcz jasnowosych
Vanyarw i rodu Finarfina byli ciemnowosi. Eldarowie, najszla
chetniejsi spord Pierworodnych Iluvatara, wzroli w mdro
i potg podczas pobytu w Amanie, ci za, ktrzy widzieli wiato
Dwch Drzew, mieli moc przeciwstawienia si tak Widzialnemu,
jak i Niewidzialnemu, rywalizujc z moc tych Majarw, ktrzy
poszli za Morgothem. Gdy si ukazywali, promieniowali potg
swego ducha. Byli bardzo uzdolnieni we wszystkich dziedzi
nach. Trawia ich tsknota za Amanem, podsycana wezwaniami
Oromego, a take do Morza, za ktrym lea Aman, wzbudzana
przez dwiki rogw Ulma. Ta tsknota, nigdy niegasnca w umy
sach Wygnacw, u Sindarw drzemaa, jednak raz obudzona
nie dawaa si ju ukoi. Eldarowie mieli wielk cze dla gwiazd,
istot ywych, Morza i Valarw, szczeglnie dla Vardy.
Pierwotnie uywali jzyka uenya. Dialekt Telerich z Tol
Eressei, jak si wydaje, rni si nieco od tego, ktrym mwili
mieszkacy Amanu. Natomiast mowa pozostaych w rdziemiu
Sindarw przeksztacia si w nowy jzyk, sindarin. Pisali uy
wajc tengwaru i pisma cirth - alfabetw, ktre sami stworzyli.
Termin Eldarowie pocztkowo oznacza wszystkich elfw,
z czasem zosta zawony do Trzech Plemion. Zwani byli take
Elfami Wysokiego Rodu, Trzema Plemionami, Eldalie, Ludem
Gwiazd, Ludem Wielkiej Wdrwki. Okrelenie Elfy Wysokiego
Rodu odnosi si czasami do wszystkich Eldarw, czasem za tyl
ko do -> Tareldarw. Przez wczesnych Edainw zwani Nmin.
Sindariski odpowiednik brzmia eledh lub edhel, l.mn. edhil.
ELENDUR
159
(I 217, S 8 , 16, 27, 51, 52, 55-63, 68 , 71, 74, 85, 88 , 90, 95, 98,
112,124,133-142, 152, 176, 177, 181, 191, 242, 243, 246, 247,
259, 266, 271, 278, Y 60, 62, 65-66)
ELEDHWEN (sind. elfio-lnica) Przydomek -> Morweny.
(S 147, 197,215)
ELEMMIRE (PE-?) Elf Vanyar, autor Aldudenie. (S 74)
ELEMMIRE (quen. gwiazda-klejnot) Gwiazda stworzona przez
Vard podczas przygotowa do przebudzenia Elfw. (S 47)
ELENDE (quen. elf-rodek?)
Eldamar. (S 105)
ELENDIL (zm. 3441 DE) Dunadan z Numenoru, syn Amandila
z Andunie, przywdca Wiernych, najszlachetniejszy z Dunedainw,

ktrzy przeyli upadek Numenoru. Byi wielkim eglarzem i przed
odpyniciem floty Ar-Pharazna do Amanu zebra swych synw
Isildura i Anariona oraz cz Wiernych na statkach w pobliu
brzegw Numenoru. Burza Odmiany wiata rzucia go z cztere
ma statkami do rdziemia; wyldowa w Lindonie. Elendil stwo
rzy tam Krlestwo Arnoru, ktrym rzdzi osobicie, bdc te
pierwszym Najwyszym Krlem Arnoru i Gondoru. By jednym
z wodzw Ostatniego Sojuszu i - obok swego przyjaciela Gil-galada - najwikszym z jego wojownikw. Oni i Gil-galad zgin
li z rk Saurona na stokach Orodruiny, jednak zdoali pokona
swego nieprzyjaciela.
Mieczem Elendila by synny Narsil.
Znany jako Elendil Smuky i Elendil Pikny. (120, 27, 62, 66,
182, 187, 238, II 41-42, 109-110, 138, 187, 192, 233, 253, 258,
266, III 20, 47, 110, 123, 222, S 253, 256-260, 270-277)
ELENDIO (quen. elf-przyjaciele) -> Wierni. (S 248, 250)
ELENDILMIR (quen. Elendil-klejnot) -> Gwiazda Elendila.
(III 294)
ELENDUR (quen., zm. 2 TE) Dunadan, najstarszy syn Isildura,
poleg Bitwie na Polach Gladden. (S 274)

ELENDUR (quen., zm. 777 TE) Dunadan, dziewity krl Arnoru
(652-777). (III 290)
ELENNA
160
ELENNA (quen. ku gwiazdom, gwiazda + kocwka essivu-
sa) - Numenor albo te nazwa wyspy, na ktrej krlestwo to

zostao zaoone. (S 259)
ELENTARI (quen. gwiazda-krlowa) Przydomek -> Vardy. (1357,
S 47, Y 59, 66 )
ELENWE (quen., PE) ona Turgona, matka Idril. Ze szczepu
Vanyarow, wraz z Wygnacami wyruszya do rdziemia, zmara

w drodze przez Helcaraxe. (S 86 , 129)
ELENYA (quen. gwiazdy-dzie) Pierwszy dzie e n q u ie we
wszystkich kalendarzach elfw, Dunedainw i pokrewnych.

W sindarinie zwany Orgilion, a przez hobbitw Sterrendei,
pniej Sterday. (III 352)
ELERRiNA (quen. gwiazda koronowana) >Taniquetil. (S 37)
ELESSAR (quen. elf-kamie) Imi, ktre przyj >Aragorn jako
Krl Zjednoczonego Krlestwa, przepowiedziane mu przez Galadriel oraz nadane przez lud Gondoru podczas Wojny o Piercie ze
wzgldu na du szmaragdow brosz, dar Arweny, ktr wwczas
nosi. (1354, II 38, 102, III 56, 110,127, 145, 221-222, 226, 229)
ELFHELM (WoP) Jedziec Rohanu, dowdca eoredu, wraz z kt
rym Eowina i Merry dotarli na miejsce Bitwy na Polach Pelennoru.

Pniej dowodzi Rohirrimami bronicymi Anrien, gdy Armia
Zachodu ruszya na Morannon. (III 94-95, 99-100, 103, 142, 220)
ELFHILDA [Elfhild] (zm. 2978 TE) Kobieta z Rohanu, ona krla
Theodena, zmara przy porodzie ich jedynego dziecka, Theodreda.

(III 317)
ELFICCY KOWALE [Elven-smiths] -> Gwaith-i-Mirdain. (S 264-
266)
EFOWIE [Elves] Pierworodni, Starsze Dzieci Iluvatara, pocz
te przez samego Eru w trzecim temacie A inulindale, najstarsza
i najszlachetniejsza spord ras rozumnych rdziemia. Obudzili

si w Cuivienen pod gwiazdami snu Yavanny; tam odwiedzi ich
Orome, ktry ich kocha, i Melkor, ktry porwa cz z nich
i wyhodowa na orkw.
161
ELFY
Na pocztku Pierwszej Ery elfowie podzieliy si na dwie

grupy: -> Eldarw, ktrzy odpowiedzieli na wezwanie, podjli
Wielk Wdrwk i zostali zaszczyceni yciem w Amanie, oraz
Avarich, ktrzy odrzucili wezwanie i stali si pniej pomniej
szymi Elfami Lenymi. W Pierwszej Erze elfowie przeyway roz
kwit, lecz krlestwa Eldarw w Beleriandzie zostay zniszczone
przez Morgotha, a w dalszych wiekach ich potga podupadaa.
W Drugiej i Trzeciej Erze cz elfw wci ya w wdrownych
kompaniach, przemierzajc rozlege kraje, ktre ukochali, wielu
jednak zgromadzio si w krlestwach i schronieniach, takich
jak Lindon, Imladris, Lene Krlestwo czy Lrien, gdzie wad
cy Eldarw panowali nad Elfami Lenymi. Pod koniec Trzeciej
Ery przybliyo si panowanie czowieka, a elfowie, pozostaj
cy w rdziemiu, widli i yli w ukryciu. Jedynie w Eldamarze
Eldarowie yj w pobliu Valarw i bdzie tak a po Kres
wiata.
Elfowie byli najpikniejszymi ze wszystkich ziemskich stwo
rze, a duchowo przypominali Ainurw. Liczyli okoo szeciu
stp wzrostu, byli szczupli i wdziczni, lecz jednoczenie silni
i odporni na trudne warunki zewntrzne. Ich zmysy, zwaszcza
wzrok i such, byy znacznie bardziej czue ni u ludzi. Elfowie,
jak si zdaje, zapewne nie sypiali, a ich umys odpoczywa, nic
na jawie lub wpatrujc si w rzeczy pikne. Eldarowie, a zapewne
wszyscy elfowie, potrafili porozumiewa si bez sw, przekazu
jc sobie myli bezporednio z umysu do umysu.
Elfowie kochali wszystko, co pikne, zwaszcza cuda przy
rody, a szczeglnie za wody Ulma i gwiazdy Elbereth, wiec
ce w chwili ich przebudzenia. Ich ciekawo i dza wiedzy nie
daway si zaspokoi. Jednym z najwikszych ich osigni byo
nauczenie entw mowy. Sami siebie nazywali Quendi (Mwicy),
co wiadczy o tym, jak wysoko cenili mono porozumiewania
si. Byli dobrzy z natury i odrzucali wszelkie dziea za, mogli
by jednak zwodzeni przez zo, jeli wydawao im si ono pikne.
Z pocztku elfowie ze rdziemia przychylnie odnosili si
do ludzi, jednak po ich zdradzie podczas Nirnaeth Arnoediad
drogi obu ras rozeszy si, z wyjtkiem Edainw i ich potomkw.
W cigu trzech er doszo do trzech maestw midzy Edainami
EIFWIN
162
i Eldarami oraz prawdopodobnie do kilku midzy Edainami

(zwaszcza Dunedainami z Doi Amroth) a pomniejszymi elfami.
Elfowie, z wyjtkiem Noldorw, nigdy nie mieli wiele do czynienia
z krasnoludami. Pocig za Noegyth Nibin prowadzony przez el
fw z Beleriandu, oraz zamordowanie Thingola i pogrom, jakiego
dokonay w Doriath krasnoludy z Nogrodu, byy prawdopodob
nie pierwszymi wydarzeniami lecymi u pocztkw wrogoci
obu ras.
Elfowie mogli zosta zabici lub umrze ze smutku, jednak
nie starzeli si ani nie chorowali. Elf, ktry traci ycie, trafia
do Siedzib Mandosa, skd mg uda si do dowolnego miejsca
w Valinorze, ale nie mg powrci do rdziemia. Daty mierci
elfw, podawane w niniejszej Encyklopedii, s datami ich cielesnej
mierci w rdziemiu. Los elfw jest zwizany z Ea, nie mog oni
opuci Krgw wiata a do Koca, kiedy to wraz z Ainurami (a
by moe take wraz z ludmi) wezm udzia w Drugiej Muzyce
przed tronem Iluvatara.
Elfowie posiadali Trzy Piercienie Wadzy, przechowywane
przez troje najwikszych Eldarw.
Zwani take Starszymi Dziemi Iluvatara, Pierworodnymi
Iluvatara, Pierworodnymi, Starszym Plemieniem, Starsz Ras,
Starszym Ludem, Piknym Ludem, wesoymi elfami, Baniowym
Ludem oraz Lenym Ludem. Nazwa Eldarowie pierwotnie odno
sia si do wszystkich elfw. (I 14-19, 36, 54, 56, 62, 214, 234,
278, II 47, 93, 77-78, 202, 308, III 53, 133, S 7, 16, 19, 24, 25,
29, 40, 41, 43, 47, 48, 51-53, 57, 58, 65, 66, 87, 90-92, 97, 100,
107, 114, 118, 121, 128, 134-136, 140, 144-147, 157, 160, 179-182, 187, 191-193,276)
ELFWIN (pocztek CE) Czowiek z Rohanu, dziewitnasty krl
Rohanu (67-?) Znany jako Elfwin Pikny. (III 318)

ELFY CIEMNOCI -> Moriquendi. (S 135)
ELFY GBOKIE, ELFY MDRE [Deep Elves, Deep-elves]
Noldorowie. (H 125, S 51-53, 56-61)
ELFY LENE [Silvan Elves] Plemiona elfw niebdce Eldarami,
ktrych znacznie przewyszay liczebnoci. Chocia mniej szla
163
ELFY ZIELONE
chetne i mdre od Eldarw, Elfy Lene byty istotami dobrymi.

yty w lasach lub w grach, a w Trzeciej Erze wikszo z nich
zamieszkiwaa krlestwa takie jak Lrien czy Lene Krlestwo,
rzdzone przez Eldarw, chocia niektre wdroway po wschod
nich pustkowiach rdziemia.
Elfy Lene mwiy wasnymi jzykami, ktre czyo dalekie
pokrewiestwo z jzykami Eldarw.
Elfy Lene mona prawdopodobnie utosamia z Avarimi,
chocia nie jest powiedziane, jak przybyy z okolic Cuivienen
do Doliny Anduiny. By moe naleay do nich niedobitki tych
-> Nandorw, ktrzy nie przenieli si do Beleriandu.
Zwane take Elfami Puszczaskimi, Lenymi Elfami, Lenym
Ludem i, w przeciwiestwie do Eldarw, Elfami Wschodnimi,
(i 693, 323, H 143, S 42)
ELFY MORSKIE [Sea-elves] -> Teleri, nazwani tak z powodu ich
umiowania do statkw i wybrzey Belegaeru. (H 125, S 292)
ELFY PIKNE [Fair Elves] -* Vanyarowie. (S 51, 58)
ELFY PMROKU [Elves of the Twilight]
Sindarowie. (S 55,
307)
ELFY PUSZCZASKIE [Wood-elves] -> Elfy Lene. (S 290)
ELFY SZARE [Grey-elves] - Sindarowie. (III 372, 374, S 55, 87,
102, 107, 113, 118, 141, 156, 186,192,211)

ELFY WIATA [Light Elves, Elves of the Light] Jedno z Trzech
Plemion Eldarw, niemal z pewnoci >Vanyarowie, ktrzy yli

w Valinorze w wietle Amanu.
Take - Calaquendi. (S, 2, 99, 102, H 125)
ELFY WSCHODNIE [East Elves] -> Elfy lene. (III 371)
KLFOWEE WYSOKIEGO RODU [High Elves] - Eldarowie. (I 9,
18, 27, 86 , 330, H 124)

ELFY Z FALAS [Elves of the Falas] > Falathrimowie. (S 57)
ELFY ZIELONE [Green-elves] -> Laiquendi. (S 92, 107, 118,
134, 136, 146)
ELLADAN
164
ELLADAN (sind. elf-czowiek, 139 TE-?) Eldar, syn Elronda
i Celebriany, bliniaczy brat Elrohira. Wraz z bratem uwolni mat

k z rk orkw w 2509 roku. Od tego czasu bracia walczyli prze
ciw orkom wraz ze Stranikami Pnocy, by pomci cierpienia
matki. Podczas Wojny o Piercie Elladan i Elrohir udali si na
poudnie wraz z Halbaradem, a potem towarzyszyli Aragornowi
od Rohanu do Morannonu. Dziki swej mdroci i otrzymanym
od ojca przed wyjazdem radom, Elladan i Elrohir brali udzia
w naradach Dowdcw Zachodu i prawdopodobnie mona zali
czy ich do tych Dowdcw.
W Czwartej Erze Elladan i Elrohir pozostali w Imladris,
a skoro nie towarzyszyli ojcu za Morze, wydaje si, e wybrali
los miertelnikw. (I 218, III 42-43, 53-55, 111, 226)
ELOSTIRION (sind. gwiazda-stra) Najwysza i najdalej wy
sunita na zachd z -> Biaych Wie, w ktrej przechowywano

palantir ukazujcy Niemiertelne Kraje. (S 271)
ELROHIR (sind. elf-ko-wadca, 139 PE-?) Eldar, syn Elronda
i Galadrieli, bliniaczy brat - Elladana. (1218, III 42-43,111,226)

ELROND (quen. gwiazda-kopua, PE-) Jeden z Pelfw, syn
Earendila i Elwingi, brat Elrosa. Urodzi si w Arvernien. Zosta

pojmany przez synw Feanora, ktrzy zaatakowali Arvernien, by
odzyska Silmaril. Zyska przyja Maglora i by moe walczy
w Wielkiej Bitwie. Pod koniec Pierwszej Ery Valarowie pozwolili
Elrondowi dokona wyboru rasy, do ktrej chce nalee; zdecy
dowa si doczy do elfw i stal si ich wadc o wielkiej mocy
i przenikliwej mdroci.
Mieszka w Lindonie wraz z Gil-galadem do 1695 roku Drugiej
Ery, kiedy to zosta przeze wysany do Eregionu, by wspomg
tam to krlestwo w walce z Sauronem. Po upadku Eregionu
w 1697 roku uciek wraz z niedobitkami Noldorw na pnoc
i zaoy Imladris (Rivendell), ktre stao si, zwaszcza po mier
ci Gil-galada, jednym z gwnych schronie elfw w rdziemiu.
Podczas wojny Ostatniego Sojuszu by heroldem Gil-galada i sta
przy jego boku, gdy ten zgin.
W 100 roku Trzeciej Ery polubi Celebrian, crk Galadrieli
i Celeborna. Mieli troje dzieci: Elladana, Elrohira i Arwen. W ci
165
ELYENESSE
gu tej ery wspomaga i doradza Dunedainom Pnocy, najpierw

udzielajc zbrojnego wsparcia Amorowi i Arthedainowi, a pniej
dajc schronienie Dunedainom, zwaszcza rodowi Isildura, swym
dalekim krewnym. U schyku Trzeciej Ery odpyn za Morze wraz
z Ostatni Wypraw Powiernikw Piercieni.
Nosi najpotniejszy z Trzech Piercieni, Vily, ktry otrzy
ma od Gil-gaada. Znany by jako Elrond Pelf i Mistrz Erond.
(I 9, 24, 27, 74, 167, 186, 336, II 45, III 43, 226-231, 238-241,
279-280, H 9, 40, 46-50, 76, 97, 149, 215-217, S 100, 231, 238,
244, 266-268, 274-282)
ELROS (quen. gwiazda-piana, PE-42 DE) Jeden z Pelfw, syn
Earendila i Elwingi, brat Eronda, urodzony 58 lat przed kocem

Pierwszej Ery. Tak jak brat, urodzi si w Arvernien, zosta poj
many przez synw Feanora i zaprzyjani si z Maglorem. Pod
koniec Pierwszej Ery wybra on Przywilej Ludzi, zosta mu jed
nak dany czas ycia a 500 lat.
Elros poprowadzi resztki Edainw do Numenoru i zosta
pierwszym krlem Dunedainw (32-442). Jego potomkowie byli
krlami Numenoru, Arnoru, Arthedainu i Gondoru.
Jako krl nosi imi Tar-Minyatur. Zbudowa cytadel i wie
krlewsk w Armenelos. (III 287, S 230, 231, 238, 244, 248-254, 266, 270)
ELU Sindariska forma imienia -> Elwe. (S 55, 87, 103, 219)
ELUCHiL (sind. dziedzic Elu) przydomek -> Diora. (S 177,
221,222, 235)
ELURED (sind. dziedzic Elu, PE) Eldar, syn Diora i Nimloth,
brat -> Elurina. Podczas ataku synw Feanora na Menegroth

zosta wraz z bratem porzucony w lesie przez sugi Celegorma.
O tych dwojgu dzieciach nigdy ju nie usyszano. (S 221, 222)
ELURy (sind. Elu-wspomnienie, PE) Eldar, syn Diora i Nimloth,
brat -> Elureda. (S 221, 222)
ELVENESSE Kraj elfw, by moe Nargothrond lub Eldamar, ale
raczej oglne okrelenie ziem wszystkich elfw.

Brak w polskim przekadzie Silm arillionu.
ELWE
166
ELWE (zm. ok. 505 PE) Elf Teleri, jeden z najwikszych wad
cw elfw. Przebudzony w Cuivienen, by jednym z wysanni

kw wyprawionych przez Oromego, by ujrzeli pikno Valinoru.
Po powrocie namwi wielu czonkw swego ludu do podjcia
Wielkiej Wdrwki i poprowadzi ich wraz z bratem Olwem.
Gdy jednak przybyli do Ossiriandu, Elwe spotka Melian, jedn
z Majarw. Poraony mioci do niej, popad w wieloletni trans.
W tym czasie wikszo Telerich wraz z Olwem przeprawia si za
Morze.
Gdy Elwe ockn si z transu, polubi Melian i zgromadzi
wok siebie wielu pozostaych Telerich, zakadajc krlestwo
Doriath. Jako krl Doriath i zwierzchni wadca Sindarw znany
by jako Elu Thingol, Szary Paszcz. W cigu wielu lat Pokoju
Ardy Thingol, kierujc si wasn mdroci oraz przenikliwoci
Meliany, naj krasnoludw z Belegostu, by pomogli mu zbudo
wa wspaniay paac Menegroth i napenili broni jego arsena.
W tych szczliwych dniach urodzia si Luthien, jedyne dziec
ko Thingola i Meliany, najpikniejsze spord Dzieci lluvatara.
Po powrocie Morgotha i cigajcych go elfw do Srdziemia,
Thingol otoczy Doriath Obrcz Meliany, gdy za dowiedzia
si o Bratobjstwie, odmwi jakichkolwiek kontaktw z rodem
Feanora i zabroni uywania jzyka uenya w swym krlestwie.
Pniej zakaza te Edainom wchodzi do Doriath. W ten spo
sb jego krlestwo przetrwao wiele stuleci. Jednak w kocu
Thingol, nie chcc odda swej ukochanej Luthien Berenowi, za
da Silmarila jako wykupu za crk i w ten sposb cign na
siebie Przeznaczenie Noldorw, a z czasem coraz bardziej by
wcigany w wojny Beleriandu. Pojednany z Berenem, ktry ura
towa mu ycie podczas Polowania na Wilka, odrzuci danie
synw Feanora, domagajcych si oddania Silmarila, wspiera
bezdomnych Edainw, zwaszcza Turina, Morwen i Nienor,
naraajc si na nienawi i budzc trwog Morgotha. Po upad
ku Nargothrondu Hurin da Thingolowi Nauglamir w podzice
za opiek nad swoj rodzin. Gdy Thingol zdecydowa si w ten
naszyjnik wstawi Silmaril, zosta zabity przez wykonawcw tej
roboty, krasnoludw z Nogrodu, ktrzy podali bogactw jego
ludu oraz skarbw Feanora.
167
EMELDIRA
Thingol by jedynym Sindarem, ktry widzia Dwa Drzewa,

dlatego zaliczany by do Calaquendich. Jego wrodzona szlachetno
zostaa umocniona podr do Valinoru i maestwem z Melian.
By srebrnowosy i najwyszy spord Dzieci Iluvatara. Zazwyczaj
roztropny i bystry, jednak spotykajc si z niesprawiedliwoci
atwo wpada w gniew i unosi si pych. Nosi miecz Aranruth.
Elwe mia przydomek Szary Paszcz, co w uenya brzmiao
Elwe Sindacollo lub Singollo, w sindarinie - Elu Thingol, skd
pochodzi jego imi Thingol, najpowszechniejszej uywane w p
niejszych dziejach. Zwany take Szarym Paszczem oraz Ukrytym
Krlem. (S 51, 53-58, 87, 219, 220)
ELWINGA (sind. gwiazda-py, PE) Ksiniczka Doriathu, cr
ka Diora i Nimloth. We wczesnej modoci ucieka przed inwa

zj Noldorw na Menegroth, podczas ktrej zginli jej rodzice,
i dorastaa w Arvernien. Tam polubia Earendila i urodzia mu
dwch synw, Elrosa i Elronda. Gdy synowie Feanora wkroczyli
do Arvemien, rzucia si wraz z Silmarilem w morze. Ulmo ocali
j, zamieniajc w ptaka, w ktrej to postaci odnalaza na morzu
Earendila. Wraz z trzyosobow zaog poeglowali Vingilotem
do Amanu, pokonujc Morza Cienia dziki mocy Silmarila. Gdy
Earendil wyruszy, by stan przed Valarami, Elwinga rozmawiaa
z Telerimi z Alualonde, krewnymi jej pradziada Elwego, ktrych
pniej przekonaa, by udostpnili swe statki Zastpom Valinoru.
Elwinga bya pierwsz, ktra miaa dokona wyboru, jaki dano
pelfowi i zdecydowaa si zosta jedn z Pierworodnych. Gdy
Earendil wraz z Silmarilem zostali przeniesieni na nieboskon,
osiada w wiey na pnocnych wybrzeach Amanu, skd wzla
tywaa na spotkanie ma, gdy ten zblia si do Ardy.
Znana jako Elwinga Biaa. Mwiono o niej, e moga rozma
wia z ptakami. (1 190, 225, 234, S 141, 221, 222, 230, 231-234)
EMELDIRA [Emeldir] (sind., 5 st. PE) Kobieta z Pierwszego
Rodu Edainw, crka Berena, ona Barahira i matka Berena

Jednorkiego. Gdy Dorthonion zosta nawiedzony przez zo po
Dagor Bragollach, poprowadzia kobiety i dzieci z Pierwszego
Rodu do Brethilu, cho sama wolaaby pozosta i walczy.
Znana jako Emeldira o Mskim Sercu. (S 147)
EMNET WSCHODNI
168
EMNET WSCHODNI [East Emnet] Cz Rohanu na wschd od

rzeki Entwash. (II 32, 104)
EMNET ZACHODNI [West Emnet] Cz Rohanu pooona za
zachd od rzeki Entwash. (II 42)

EMYN ARNEN (sind. wzgrza krlewskiej wody) Wzgrza w po
udniowym Ithilien, naprzeciw Minas Tirith, po drugiej stronie
Anduiny. Po Wojnie o Piercie stay si siedzib ksit Ithilien.
(III 18, 223)
EMYN BERAID (sind. wzgrza wie) -> Wieowe Wzgrza.
(S 270,271)
EMYN MUIL (sind. wzgrza-) Pagrkowata kraina po obydwu
stronach Anduiny powyej Rauros, skadajca si gwnie ze

stromych grzbietw i gbokich dolin, biegncych z pnocy na
poudnie. (I 353, 370, II 26, 95, 159, 204, III 26)
ENDERI (quen. rodek-dni) Dni, dodawane do kalendarza
w rodku roku, by uczyni dugo roku poprawn bez narusza

nia rwnej dugoci miesicy.
W Rachubie Rivendell byy trzy enderi midzy y v i a q u
elle, a w latach przestpnych - sze. W Rachubie Krlewskiej
i Namiestnikowskiej dwa en d eri zastpoway w latach prze
stpnych lon d, natom iast w Nowej Rachubie byy trzy e n
deri midzy Y a va n n i a N arqueli, z ktrych drugi zwany by
Lond. W Kalendarzu Shire odpowiednikiem enderi byo Lithe.
(III 350)
ENDOR (quen. rodek-kraj) - rdziemie. (S 85, 314)
ENDRE (quen. rodek-kraj) -> rdziemie. (III 222)
ENEDWAITH (sind. rodek-lud) Kraj na poudnie od Gwathl,
prawdopodobnie obejmujcy take Dunland. By czci Gondoru

do czasu wielkich powodzi z 2812 roku Trzeciej Ery. Ludy, ktre
yy tam do tego czasu, wyemigroway lub wymary. (X)
ENGWAR (quen. chorowici) - Ludzie. (S 98)
ENNOR (sind. rodkowy-ld) > rdziemie. (S 314)
169
ENTOWIE, ENTY
ENQUIE (quen. tydzie) Szeciodniowy rytualny tydzie Eldarw
i siedmiodniowy tydzie Numenorejczykw, Dunedainw i in

nych mieszkacw krajw zachodnich. Nazwy poszczeglnych
dni w uenya brzmiay: Elenya, A narya, Isilya, A lduya, M enelya
i Valanya lub Tarion. Nazwy Dunedainw byy takie same z wy
jtkiem czwartego i szstego dnia (Aldea, Earenya), Valanya byo
sidmym dniem.
Enuie zosta przyjty w caym rdziemiu przez ludzi i hobbitw. U hobbitw, a zapewne take u innych ludw, gwnym
dniem byi H ighdei (V alanya). (III 352-353)
ENTOWIE, ENTY [Ents] Pasterze drzew; niewtpliwie drzewa za
mieszkane przez duchy przywoane przez myl Yavanny, aby byy

stranikami olvarw do czasu Panowania Ludzi. Natura entw
bya cile zwizana z gatunkiem drzew, ktrymi si opiekowali,
oraz z duchami drzew (-> Huornowie), ktrych strzegli. Entowie
przebudzili si w tym samym czasie, co elfowie. Eldarowie po
budzili w nich pragnienie mwienia i nauczyli jzykw uenya
i sindarinu. W Pierwszej Erze entowie wdrowali po Beleriandzie
i wschodnich krajach, jednak tylko raz pojawili si na kartach
historii, gdy pomogli zniszczy armi krasnoludw z Nogrodu,
ktra zupia Menegroth.
Gdzie w Pierwszej lub Drugiej Erze entowie pci mskiej
i eskiej rozdzielili si. ony entw przekroczyy Anduin i ho
doway swe ulubione roliny: krzewy, trawy, drzewka owocowe,
kwiaty i warzywa - na terenach, zwanych pniej Brunatnymi
Polami, natom iast entowie mczyni opiekowali si wielki
mi drzewami w rozlegej puszczy, rozcigajcej si od Starego
Lasu do Fangornu. ony entw byy bardzo powaane przez
ludzi, ktrych uczyy sztuki uprawy ziemi, ale jaki czas przed
kocem Drugiej Ery ich ogrody zostay zniszczone, a one same
zniky.
W Trzeciej Erze entowie pozostali ju tylko w lesie Fangorn,
starzejc si bez nadziei na potomstwo. Cz entw zdrzewiaa, przestaa porusza si i mwi, lecz niektrzy, jak Drzewiec,
pozostali czynni i czujni. Okoo 2950 roku Trzeciej Ery Saruman
zacz nka entw i wycina drzewa w Fangornie; w 3019 roku
Drzewiec, zdopingowany pojawieniem si Merryego i Pippina,
ENTWASH
170
uzna, e trzeba co przedsiwzi. Poderwa do walki pozosta

ych czynnych jeszcze entw i wraz z nimi zaatakowa i zniszczy
Isengard. W Czwartej Erze entowie pozostali w lesie Fangom
i powoli widli.
Ent wyglda jak 14-stopowe skrzyowanie drzewa i czowieka,
cho broda Drzewca wydaje si by czym wyjtkowym. Entowie
przypominali rne drzewa, a poszczeglni z nich troszczyli si
i czcili te drzewa, do ktrych byli podobni. Do pewnego stopnia
posiadali te osobowo, jakiej mona by oczekiwa po danym
drzewie. Entowie nie umierali w sposb naturalny; skr mieli
bardzo grub, lecz mona ich byo spali. Myleli wolno i bar
dzo wolno dziaali, lecz raz rozbudzeni, w cigu sekund wyzwa
lali ca energi wiekowych drzew. Mogli wtedy atwo i szybko
kruszy skay i przemieszcza wielkie masy ziemi. Odywiali si
napojami entw.
Mwili we wasnym jzyku, cho znali te wiele innych, spo
rd ktrych ich ulubionym bya uenya; mwili nim jednak na
swj sposb.
Entami nazwali ich Rohirrimowie; w staroangielskim nazwa
oznacza olbrzyma. Elfy zway ich (w sindarinie) onodrimami lub
enydami (l.poj. onod).
Zwano ich te Pasterzami Drzew i Cieniem Lasu. (II 46,
67-87, 98-99, 146, 154-155, 157, 16-168, 170, 178-181, III 210,
231-235, 249)
ENTWASH Rzeka wypywajca z Fangornu i pynca przez Rohan
do Anduiny, do ktrej wpadaa szerokim, bagnistym ujciem zwa

nym Ujciem Entwash. (I 353, 367, II 26, III 69)
ENYD -> Entowie. (III 374)
EL (sind., zm. 4 st. PE) Elf Teleri, krewny Elwego. Na pocztku
Pierwszej Ery mieszka w Regionie, jednak le si czu w Doriath

i po rozcigniciu Obrczy Meiany przenis si poza jej obrb,
do Nan Elmoth, zyskujc zezwolenie Thingola na zamieszkanie
tam w zamian za miecz Anglachel. W Nan Elmoth zosta kowa
lem i nawiza przyja z krasnoludami. Okoo 300 roku spotka
Aredhel, sprowadzi j do siebie i polubi. Mieli jedno dziec
ko, Maeglina. Gdy Maeglin i Aredhea uciekli do Gondolinu,
171
EOMUND
dotar tam w lad za nimi. Turgon da mu wybr midzy yciem

w Gondolinie i mierci, on za wybra to drugie, usiujc te
zabi Maeglina zatrutym grotem. Aredhela zasonia Maeglina
swym ciaem i zgina, Eoa za strcono z Caragdur. W ostatnich
sowach przekl on Maeglina.
E61 by szlachetnym elfem, wielce uzdolnionym, ale te za
wzitym i wyniosym, zwano go wic Ciemnym Elfem. Jego naj
wikszym wynalazkiem by metal galvorn. (S 88 , 128-133, 190)
fiOMER (2991 TE-63 CE) Czowiek, osiemnasty krl Rohanu,
syn Eomunda i Theodwiny, siostrzeniec krla Theodena. Przed
Wojn o Piercie by Trzecim Marszakiem Riddermarchii, od
powiadajcym za Marchi Wschodni. By dzielnym wojow
nikiem i rozwanym czowiekiem, przyjaznym w stosunku do
Gandalfa, nienawidzcym za Grimy. W wyniku knowa Grimy
popad w nieask Theodena, pniej jednak jego lojalno zo
staa potwierdzona. Podczas Wojny o Piercie walczy dzielnie
w Rogatym Kasztelu, na polach Pelennoru i pod Morannonem;
zaprzyjani si wwczas z Aragornem. Theoden, miertelnie ran
ny na polach Pelennoru, wyznaczy go swym nastpc. Po Wojnie
0 Piercie Eomer obj tron Rohanu i odnowi Przysig Eorla
wobec krla Elessara. Podczas swego dugiego panowania do
brze rzdzi Rohanem i czsto walczy u boku Elessara w obcych
krajach.
W 3020 roku Trzeciej Ery polubi Lothiriel z Doi Amroth,
mieli co najmniej jedno dziecko, Elfwina Piknego. ( I I 37-44, 48,
63, 108, 111-136, 140, 147-148, 152, 170, 173, 177, 188, III 41,
44-46, 58, 61-63, 66 , 68 , 70, 72, 95-101, 106,112,118,122-125,
128-129, 134, 138-141, 147, 209, 215, 220, 223, 227-228, 230-231)
ilOMUND (zm. 3002 TE) Czowiek z Rohanu, m Theodwiny,
ojciec Eomera i Eowiny. By Gwnym Marszakiem Marchii,
odpowiadajcym za Marchi Wschodni. By znany z zaciekych
1 nieostronych pocigw za orkami; podczas jednego z nich
wpad w zasadzk i zgin.
Pochodzi ze Wschodniego Fadu. (II 37, 43, 121-122, 128,
140, 173, III 105, 129)
ENWE
172
ENWE (quen.) Majar, herold i chory Manwego. Czsto byt
wysacem Manwego, a po Wielkiej Bitwie - sdzi Eldarw i na

uczycielem Dunedainw.
W walce by potniejszy ni ktokolwiek na Ardzie. (S 28,
233, 235-237, 243, 265)
EORED Rohaska jednostka bojowa, skadajca si z wojownikw,
sucych pod jednym dowdc. Eored Eomera liczy 104 ludzi,

co byo zapewne typowe. Wszystkie eoredy byy prawdopodobnie
oddziaami jazdy. (II 39, 42, III 94, 99-101, 234)
EORL (2485-2545 TE) Czowiek, wadca Eotheodw (2501-2510),
pierwszy krl Rohanu (2510-2545). W 2510 roku, odpowiadajc

na wezwanie o pomoc Ciriona z Gondoru, rozbi ze swymi jed
cami lud Balchoth i orkw w Bitwie na Polach Celebrantu. W za
mian otrzyma Calenardhon, skadajc Przysig Eorla. Zgin
w bitwie z Easterlingami na Pagrach w Rohanie.
By dzielnym wojownikiem i mistrzem w ujedaniu koni. Jego
ko Felarf by pierwszym z -> mearasw. Eorla zwano Modym,
bowiem wstpi na tron w modym wieku i do koca ycia za
chowa zote wosy. (II 111, 114, 116-118, 121, 134, 138, 146,
172-174, 193, III 51, 62-63, 65, 68 , 100-101, 104, 128-230, 235-237)
EORLINGOWIE [Eorlings] >Rohirrimowie, zwani tak, gdy uwa
ali si za potomkw Eorla. (II 123, 125, 138, III 101)

EOTHAIN (WoP) Czowiek z Rohanu, czonek eoredu Eomera.
(II 39, 43)

EOTHEOD Kraina w pobliu rde Anduiny, zwana tak od ->
Eotheodw, ktrzy osiedlili si tam w 1977 roku Trzeciej Ery po

upadku Angmaru. W 2510 roku ich wadca, Eorl Mody, powid
armi do Gondoru i po zwycistwie na polach Celebrantu osiad
ze swym ludem w Rohanie. (III 312)
EOTHEODZI [Eotheod, The] Ludzie z Doliny Anduiny, spokrew
nieni z Trzecim Rodem Edainw. Pierwotnie yli midzy Carrock
a Gladden, ale w 1977 roku Trzeciej Ery, pod wpywem przelud
nienia i na wie o upadku Angmaru, wywdrowali na tereny
173
EPHEL DUATH
wok rde Anduiny. Wyparli yjcych tam orkw i nazwali

len kraj Eotheodem.
W 2510 roku wyruszyli pod wodz Eorla do Gondoru, by
wspomc Ciriona w walce przeciw Balchothom. Po zwycistwie
w Bitwie na Polach Celebrantu Jedcy Eotheodu otrzymali w na
grod Calenardhon. Od tego czasu zaczli nazywa si Eorlingami,
Ciondorczycy za zwali ich - Rohirrimami. (III 312-318)
tfo w iN A [Eowyn] (2995 TE-? CE) Kobieta z Rohanu, crka
Komunda i Theodwiny, siostra Eomera. Podczas Wojny o Piercie

spotkaa i pokochaa Aragorna. Gdy ten skierowa si na cieki
Umarych, wpada w rozpacz, bya bowiem pewna, e zgin.
Zrozpaczona, bdc kobiet mnego ducha, przebraa si za m
czyzn i pod imieniem Dernhelma udaa si z eoredem Elfhelma
do Gondoru. Podczas Bitwy na Polach Pelennoru zdobya wielk
saw, zabijajc, z pomoc Merryego, Wodza Nazguli i jego wierz
chowca. Za moc, ktra ogarna j w chwili kontaktu z Wodzem
Nazguli, do czego dooya si gorycz lat spdzonych na usugi
waniu niedonemu Theodenowi oraz beznadziejna mio do
Aragorna, sprawiy, e ksiniczka zostaa dotknita szczeglnie
cikimi konsekwencjami Czarnego Tchnienia.
Aragorn uzdrowi j dziki liciom athelas, a podczas rekon
walescencji Eowina poznaa sw prawdziw natur. Odrzucia
pragnienie pozostania woln, niezalen wojowniczk, polubia
Faramira i zostaa Pani Ithilien.
Eowina bya bardzo pikna - wysoka, szczupa, wdziczna,
o zotych wosach. Faramir nazywa j Bia Pani Rohanu.
Take -> Dernhelm. (II 113, 119-123, III 218-225, 236-237)
EPHEL BRANDIR (sind. zewntrzny pot Brandira) O toczon e
ostrokoem osiedle Haladinw, zbudowane pod koniec szstego
stulecia Pierwszej Ery na szczycie Amon Obel. (S 259, 263-265,
374, 426)
EPHEL DUATH (sind. zewntrzny-pot-mrok-cie) Gry two
rzce zachodni i poudniow granic Mordoru, wielki acuch

dugoci 800 mil. Na pnocy stykay si z Ered Lithui w prze
smyku Isen i Cirith Gorgor.
ERADAN
174
Zwane w westronie Grami Cienia. ( II 228, 231, 240, III 144,

S 144)
ERADAN (sind., zm. 2116 TE) Dunadan, drugi rzdzcy namiest
nik Gondoru (2080-2116). (III 291)

ERCHAMION (sind. jedno-rki) Przydomek -> Berena. (S 172,
174, 187, 222)

EREBOR (sind. pojedyncza gra) Gra na wschd od Mrocznej
Puszczy i na zachd od elaznych Wzgrz. Zostaa zasiedlona

po raz pierwszy przez Thraina I, ktry przyby tam z wikszoci
plemienia Durina po upadku Morii i zaoy Krlestwo pod Gr
w 1999 roku Trzeciej Ery. Krlestwo na pewien czas (od okoo
2190 do 2590 roku) podupado i wyludnio si, gdy krlowie
plemienia Durina osiedli w Ered Mithrin, jednak smoki zmusiy
Thrra do powrotu do Ereboru. Bogactwo i sawa Ereboru rosa
przez prawie dwa stulecia, a w 2770 roku Smaug zniszczy krasnoludzkie krlestwo. Smaug przebywa w Ereborze ze swym
skarbem a do 2941 roku, gdy zosta wyposzony przez Kompani
Thorina i zabity przez Barda. Dain II odbudowa krlestwo, ktre
znw stao si pikne, a jego lud bogaty.
Podczas Wojny o Piercie Erebor by oblegany przez armi
Easterlingw, ale po upadku Saurona krasnoludy i ludzie z Dale
rozbili oblegajce siy. W Czwartej Erze Erebor by niepodlegy, ale
zwizany sojuszem i otoczony opiek Zjednoczonego Krlestwa.
Zwany w westronie Samotn Gr lub Gr.
Take -> Nisze Sale, Frontowa Brama, Krucze Wzgrze.
(I 22, I I 121, III 141)
ERECH Wzgrze w Lamedonie, na ktrym znajdowa si - Kamie
Erech. Tutaj Krl Gr przysig wierno Isildurowi. Przez ca

Trzeci Er Erech byo nawiedzane przez Umarych z Dunharrow.
Sowo erech jest pochodzenia przednumenorejskiego, po
chodzi zatem z jzyka ludzi Drugiej Ery. (III 48, 54, 139, S 102,
145, 154, 180, 182, 183, 215,260,271)
ERED ENGRIN (sind. gry-elazo) Gry wzniesione przez
M elkora na pnocy rdziemia, pokryte niegiem i lodem.

Tworzyy wielki luk, otwarty od strony pnocy, a Angband i -
175
EREDLUIN
Thangorodrim byty pooone na ich poudniowo-zachodnim

skraju.
Zwane take elaznymi Grami lub Grami elaza. (S 112)
liRED GORGOROTH (sind. gry zgrozy) Gry i przepaci na po
udniowym skraju Dorthonionu, zwane tak z powodu Ungolianty

i jej potomstwa yjcych w Nan Dungortheb u ich podny,
lieren by jedyn osob, ktra przeya drog przez Ered Gorgoroth.
Zwane te Gorgoroth bd Grami Zgrozy. (S 78, 91, 116,
127, 155)
ERED LINDON (sind. gry Lindon) - Ered Luin. (S 9, 118,
119, 129, 134, 139, 184, 218, 221)

ERED LITHUI (sind. gry popielne) acuch grski stanowi
cy pnocn granic Mordoru, cigncy si 400 mil na wschd
od Morannonu.
Zwany w westronie Grami Popielnymi. (II228, III 158,193)
ERED LMIN (sind. echowe gry) acuch grski w rdziemiu
w Pierwszej Erze, biegncy na pnocny zachd od Eithel Ivrin
i tworzcy zachodni granic Hithlumu. By rozdzielony przez
fiord Drengist.
Zwany take Echowymi Wzgrzami i Echowymi Grami.
Nazw t nadano grom, poniewa zwielokrotniay kady gony
krzyk z - Lammoth. (S 101, 113)
ERED LUIN (sind. gry bkitne) acuch grski tworzcy gra
nic midzy Beleriandem a Eriadorem w Pierwszej Erze, pniej

za - granic midzy Lindonem a Eriadorem. W Pierwszej Erze
w pobliu gry Dolmed w Ered Luin znajdoway si wielkie miasta
krasnoludw, Belegost i Nogrod. Zostay one jednak zniszczone,
gdy podczas Wielkiej Bitwy gry Ered Luin rozszczepiy si, a w
powstaej wyrwie powstaa zatoka Lhun. Take pniej krasno
ludy yy w tych grach, a w latach 2810-2941 roku Trzeciej Ery
przebyway tu krlowie plemienia Durina. W 1974 roku w opusz
czonej krasnoludzkiej kopalni na pnocy Ered Luin ukrywa si
krl Arvedui.
ERED MITHRIN
176
Zwane przez Noldorw Ered Lindon, w westronie Grami

Bkitnymi lub Ksiycowymi. (S 9, 53, 87, 90, 107, 117, 118,
265, 266, 269, 270)
ERED MITHRIN (sind. gry szare) Gry pooone na pnoc od
Mrocznej Puszczy, siedziba smokw. Okoo 2200 roku Trzeciej

Ery osiedlia si tam wikszo plemienia Durina, ale ju w 2589
roku krasnoludy zostay zmuszone przez smoki do ucieczki. Gry
te byy take nawiedzane przez orkw. Zwane Grami Szarymi.
( I I 11, H 6 , 105, 211)
ERED NIMRAIS (sind. gry-biay-rg) Pokryty niegiem acuch
grski w Gondorze, cigncy si na zachd od Minas Tirith niemal

do Morza. Pierwotnie zamieszkiwany przez ludzi spokrewnionych
z - Dunlendingami, w Trzeciej Erze mieci gwnie schronienia
Rohirrimw i Gondorczykw, takie jak Dunharrow i Hemowy
Jar. Przez gry wiody cieki Umarych.
Gwnymi szczytam i Ered N im rais byy M indolluina,
Dwimorberg, Nagi Wierch i Trjrg; due znaczenie miay te
pnocne wzgrza sygnaowe Gondoru.
W westronie Ered Nimrais zwane byy Biaymi Grami. (1247,
II 266, 272, III 19, S 90)
ERED WETHRIN (sind. gry cienia) Gry w pnocnej cz
ci rdziemia Pierwszej Ery, wschodnia i poudniowa granica

Hithlumu. Silnie umocnione przez Fingolfina przeciw Morgothowi.
Zwane take Grami Cienia. (S 101, 102, 110, 113, 121,
137, 144, 145, 147, 152, 161, 165, 179, 181, 183, 200, 203, 215)
EREGION (sind. ostrokrzew-kraj) Kraina w Eriadorze midzy
rzekami Glanduin i Bruinen, zajta okoo 750 roku Drugiej

Ery przez
Gwaith-i-Mirdain. Jej stolic byo Ost-in-Edhil.
Spustoszona w 1697 roku tej ery podczas wojny elfw z Sauronem.
W westronie zwana Hollinem, gdy roso tam duo ostrokrzeww. (I 57, 279)
EREINION (sind. latorol krlw) Pierwotne imi -> Gil-galada.
(S 147, 184, 228)
177
ERUHINI
ERELAS (sind. pojedynczy li) Czwarte z pnocnych wzgrz
sygnaowych na pnocy Gondoru. (III 16, 70)

ERELLONT (sind., ok. 600 PE) eglarz, towarzysz podry
Earendila. (S 232)
ERESSFA -> Tol Eressea. (I 235, III 211, S 58, 69, 238)
ERESTOR (sind., WoP) Elf z Rivendell, gwny doradca Elronda.
(I 231, 254-255, 257, III 232)

ERIADOR (sind. -kraj) Cz rdziem ia midzy Grami
Mglistymi i Ered Luin, na poudniu sigajca rzek Gwath

i Glanduiny, a na pnocy - krainy Forodwaith. W Pierwszej Erze
by to obszar mao znany Eldarom, natomiast yli tam ludzie,
a Morgoth utrzymywa w Eriadorze swoje siy. W Drugiej Erze
Eriador dugo pozostawa pod wadz Saurona, lecz pod koniec
tej ery powstao tu krlestwo Arnoru.
W Trzeciej Erze Eriador by najpierw krajem kwitncym i g
sto zaludnionym, jednak w miar upadania Gondoru, a take na
skutek Wielkiej Zarazy i wojen z Angmarem, jego ludno bya
dziesitkowana. Pod koniec Trzeciej Ery nieliczni mieszkacy
skupieni byli w Rivendell, Bree, - Shire oraz innych rozproszo
nych osadach.
Take -> Minhiriath, Eregion, Cardolan, Rhudaur, Arthedain,
Ettenmoors. (115-16, 26, 171, III 291-295, S 52, 53, 88 , 90, 139,
249, 270, 274, 276, 281)
ERKENBRAND (WoP) Czowiek z Rohanu, pan Zachodniego
Fadu i Rogatego Kasztelu, znany wojownik. Dowodzi siami

Rohanu podczas Drugiej Bitwy u Brodw na Isenie; po bitwie
zebra rozproszonych i dotar do Hemowego Jaru, zamykajc
piercie wojsk okrajcych siy Sarumana w Bitwie o Rogaty
Kasztel. (II 124, 138-140, 142, 148)
ERLING (ur. 2854 TE) Hobbit z Shire. Trzecie dziecko Holmana
Zielonorkiego. (III 347)
ERUHINI (quen. dzieci Eru) - Dzieci Iluvatara. (S 288)
12 ~ Encyklopedia rdziemia
ERUI
178
ERUI (sind.) Rzeka w Gondorze, pynca z Lossarnach do Anduiny.
Stanowia poudniow granic Ithilien. (III 136, W 192)

ERUSEN (quen.?, sind.?) - Dzieci Ilvatara. (Y 66 )
ERYN LASGALEN (sind, las zielonych lici) Nazwa nadana
Mrocznej Puszczy po jej oczyszczeniu w 3019 roku Trzeciej

Ery. Jej poudniowa cz, rzdzona na pocztku Czwartej Ery
przez Celeborna, zwana bya Wschodnim Lrien, za cz po
oona na pnoc od gr stanowia Lene Krlestwo. Cz po
oon midzy nimi zamieszkiwali Beorningowie i Leni Ludzie.
(III 338)
ERYN VORN (sind, czarne lasy) Puszcza na wybrzeu Minhiriath
na poudnie od ujcia Brandywiny. (X)

ESGALDUINA [Esgalduin] (sind, zaslona-rzeka) Rzeka w Bele-
riandzie, pynca na poudnie z D orthonionu do Menegroth,

a dalej na zachd, do Sirionu. Miaa co najmniej jeden wodo
spad, powyej Menegroth. Bya w pewien sposb zaczarowana.
Zwana take Rzek Elfw. (1 187, 189, S 116, 174, 206, 220)
ESGAROTH Miasto, zamieszkane przez ludzi, pooone nad
Dugim Jeziorem. Jego usytuowanie byo korzystne dla prowa

dzenia handlu; miasto dostarczao ywno i napoje z zachodu
i poudnia do Ereboru i Lenego Krlestwa, tdy te przepyway
produkty z Ereboru i Dale. Zniszczone przez Smauga w 2941 roku
Trzeciej Ery, pniej za odbudowane dziki zotu ze smoczego
skarbu.
Miastem rzdzi rzdca, wybierany przez ludno, czy raczej
przez bogatych miejscowych kupcw.
Byo zbudowane z drewna na palach, wbitych w dno Dugiego
Jeziora. (I 42, H 163, 178, 181, 186, 191, 223)
ESSE (quen. imi) Alternatywna nazwa tengwy 6 (nr 31), uy
wanej wtedy, gdy znak oznaczajcy ss po quenejskiej gosce

z (jak w aze) zmienia si w r (III 361, 365)
ESTE (quen. odpoczynek) Jedna z Valier, ona Lriena. Powicia
si leczeniu i kojeniu zmczenia oraz rdom i sadzawkom w ogro

dach Lriena. Ubieraa si na szaro. (S 24, 26, 29, 62, 94, 95)
EZELLOHAR
179
ESTEL (sind. nadzieja) Imi, pod ktrym >Aragorn II by zna
ny w modoci, co miao ukry przed Sauronem fakt, i by on

dziedzicem Isildura. (III 307, 311)
ESTOLAD (sind. obz) Kraina w Beleriandzie Wschodnim, na
poudnie od Nan Elmoth, a na wschd od Celonu. Tu byy pierwsze
siedziby Pierwszego i Trzeciego Rodu Edainw w Beleriandzie,
a Haladinowie przybyli tutaj z Dor Caranthir. Cho wikszo
Edainw pniej zamieszkaa w innych stronach, cz z nich po
zostaa w Estoladzie do czasu podboju Beleriandu Wschodniego
podczas Dagor Bragollach. (S 140)
ETHIRANDUIN (sind.) Delta Anduiny w poudniowym Gondorze.
Zwana w westronie Ujciem Anduiny. (I 377, III 398)
ETHRING Brd lub miasto nad Ring, na drodze z Erech do
Pelargiru. (III 398)
ETHUIL (sind.) Sindariska forma - tuile. (III 350)
EVENDIM [Hills of Evendim] Wzgrza na pnoc i poudnie od
jeziora Evendim. Przypuszczalnie zwane w sindarinie Emyn Nenuial. (II 8 )

EYENDIM Nazwa, nadana
undm e w Shire. (III 353)
EVERHOLT Miejsce w lesie Firien. (III 316)

EZELLOHAR (quen.) Zielone wzgrze przed zachodni bram
Valimaru, na ktrym rosy Dwa Drzewa. Ezellohar sczerniao po

zatruciu Drzew.
Zwane take Corollaire i Zielonym Wzgrzem. (S 37, 45,
73, 75, 76)
F
FAELFVRIN (sind.) Imi nadane - Finduilas przez Gwindora,
nawizujce do blasku na Eithel Ivrin. (S 198)
FAERIE Kraj elfw, wymieniony w wierszu Bilba W drw ka.
Zbieno z realnymi miejscami w ktrejkolwiek erze jest za

pewne przypadkowa. (TB 143)
FAIRBAIRN ELFSTAN (ur. 34 CE) Hobbit z Shire, najstarszy syn
i dziedzic Fastreda i Elanor, pierwszy z Fairbairnw z Wie. By

prawdopodobnie Opiekunem Marchii Zachodniej.
Imi Elfstan po hobbicku znaczy Kamie Elfw; prawdopo
dobnie zostao nadane na cze krla Elessara. (I 26)
FAIRBAIRNOWIE Z WIE [Fairbairn of the Tower] Rodzina hobbic-
ka, potomkowie Elfstana Fairbairna, syna Fastreda z Greenholm,

i Elanor Gamgee. Byli Opiekunami Marchii Zachodniej, prze
chowywali te, uzupeniali i kopiowali Czerwon Ksig M archii
Z achodn iej. Mieszkali w Undertowers. Byli znani z elfickiej
urody dziedziczonej po Elanor. (I 26, III 342, W 165)
FAJKOWE ZIELE [Pipe-weed] Tyto rdziemia. Sprowadzony
tam z Numenoru, rs obficie w Gondorze, natomiast na Pnocy

tylko dziki wielkim staraniom, w zacisznych miejscach - ta
kich jak Longbottom i Bree. W Gondorze fajkowe ziele byo ce
nione za delikatne kwiaty, a pierwszymi, ktrzy zaczli je pali,
byli hobbici, zapewne z Bree. Krasnoludy, Stranicy Pnocy,
Gandalf i inni wdrowcy przejli ten zwyczaj w gospodzie Pod
Rozbrykanym Kucykiem, a okoo 2670 roku Trzeciej Ery Tobold
Hornblower zacz uprawia fajkowe ziele w Shire. Z Druyny
181
FALATHRIMOWIE
Piercienia gorliwymi palaczami byli Gandalf, Aragorn, Merry,

Pippin i Gimli, natomiast Legolas, zapewne tak jak wszystkie
elfy, nie pochwala tego nawyku.
Do znanych odmian fajkowego ziela z Poudniowej wiartki
naleay Li Longbottom, Stary Toby oraz Gwiazda Poudnia.
W Bree rosa odmiana Southlinch.
Zwane take Limi z Shire. W Gondorze zwano je galenas
(nazwa sindariska), lub pachnc psiank, a w westronie faj
kowym liciem. (119-20, I I 153, III 130-131)
FALAS (sind. wybrzee) Wybrzea Beleriandu na poudnie od
Nevrastu, zwaszcza wok ujcia Brithon i Nenning, ojczyzna

-> Falathrimw, rzdzonych przez - Cirdana. Gwnymi porta
mi Falas byy Brithombar i Eglarest. (S 57, 89, 91-92, 102, 114,
152, 179, 184, 199, 270)
FALASTUR (quen. wybrzea-pan, zm. w 913 TE) Dunadan, dwu
nasty krl Gondoru (830-913), pierwszy z Krlw eglarzy. Jego

pierwotne imi brzmiao Tarannon; koronowa si jako Falastur,
by upam itni swe zwycistwa jako wodza wojsk Gondoru.
Zapocztkowa polityk morsk, trwajc do 1200 roku; budo
wano wwczas wielkie floty i rozcigano panowanie Gondoru
wzdu wybrzey zatoki Belfalas, a nawet dalej na poudnie. By
pierwszym bezdzietnym krlem; jego nastpc by jego siostrze
niec, Earnil. (III 290, 295)
FALATHAR (sind. wybrzee-, ok. 600 PE) eglarz, towarzysz
Earendila. (S 232)
FALATHRIMOWIE [Falathrim] (sind. wybrzea-ludzie) Sindarowie yjcy w Falas (cz Beleriandu) w Pierwszej Erze. Byli
to Teleri, ktrych Osse przekona, by pozostali w rdziemiu,
ale podczas Bitew o Beleriand ich szeregi zostay zasilone przez
Sindarw i Noldorw, uciekajcych przed Morgothem. Byli oni
pierwszymi eglarzami i szkutnikami rdziemia. Pod panowa
niem Cirdana yli pomylnie przez wiele lat, cho Falas zostao
najechane przez orkw Morgotha midzy pierwsz a drug bitw,
a Falathrimowie musieli wycofa si do umocnionych portw.
W cigu Pierwszej Ery budowali oni wszystkie statki uywane
FALLOHIDEOWIE
182
przez ludzi i elfy z Beleriandu. Wysali te wojsko na pomoc

Lidze Maedhrosa.
Gdy Falas zostao zdobyte w 474 roku Pierwszej Ery, ocalali
Falathrimowie przenieli si na wysp Balar, gdzie w dalszym
cigu budowali statki i wspomagali elfw i ludzi.
Zwani te Elfami z Falas i Elfami z Portw. (S 57)
FALLOHIDEOWIE [Fallohides] Najmniej liczny szczep hobbi-
tw. Okoo 1150 roku Trzeciej Ery opucili oni sw dawn oj

czyzn nad grn Anduin, przekroczyli Gry Mgliste na pnoc
od Rivendell i weszli do Eriadoru, gdzie zmieszali si z innymi
hobbitami. Z racji swej skonnoci do przygd czsto stawali na
czele innych hobbickich szczepw. Marcho i Blanco, zaoyciele
Shire, byli Fallohideami, podobnie jakTookowie, Brandybuckowie
i Bolgerowie. Krew fallohidzka pyna te w yach Bilba i Froda
Bagginsw.
Fallohideowie byli wysi i smuklejsi od innych hobbitw,
mieli te janiejsz skr i wosy. Lubili drzewa i lasy, mieli wik
sze zdolnoci artystyczne ni rzemielnicze. Byli te przyjaniej
nastawieni do elfw ni inni hobbici. (115-16)
FALMARI (quen. ci od fal) - Teleri. (S 51)
FAD [Folde] Cz Rohanu w pobliu Edoras, domena rodziny
krlewskiej. (III 69)

FANGORN (sind. broda-drzewo) Ent, stranik lasu Fangorn.
W czasach Wojny o Piercie by najstarszym spord entw,
a zarazem najstarsz yjc istot w rdziemiu. To on wpyn
na entw, by zaatakowali Sarumana podczas Wojny o Piercie;
on te zapewne wysa huornw pod Rogaty Kasztel.
By brodaty; wydaje si, e wyglda jak wiecznie zielone
drzewo.
Zwany w westronie Drzewcem, a przez Celeborna - Naj
starszym. (II 67, III 237)
FANGORN [Fangorn Forest] Wiekowa puszcza na poudniowych
kracach Gr Mglistych, nad rzek Entwash i Limlight, bd

ca wschodni resztk wielkiej puszczy, niegdy pokrywajcej
cay Eriador i wkraczajcej do Beleriandu. W czasach Wojny
183
TA KAM IR
0 Piercie yli tu entowie. W ostatnim stuleciu Trzeciej Ery orkowie z Isengardu wyrzdzili w Fangornie wielkie szkody, jednak
zniszczenie Isengardu przez entw podczas Wojny o Piercie
pooyo kres ich dziaalnoci.
Fangom by lasem dzikim, w widoczny sposb starym. Do
niektrych jego ostpw nigdy nie dotar cie Wielkich Ciemnoci.
Nazw sw zawdzicza entowi Fangornowi (Drzewcowi),
najstarszemu z entw, yjcemu w czasach Wojny o Piercie,
stranikowi tego lasu. Przez Rohirrimw zwany by Fangornem
1 Lasem Fangorna; za sam ent Fangom okrela go mianem
Ambarona, Tauremorna, Andalme i Tauremornalme. (I 353,
I I 26, 62, III 46)
FANTASIE Kraina, przypuszczalnie fantastyczna, wymieniona
w wierszu Bilba W drwka. (TB 143)
FANUIDHOL (sind. chm urna-gowa) Elficka nazw a -
Budushathura. Inaczej zwany Fanuidholem Szarym. (1270-271)

FANUILOS (sind. fana-zawsze-biaa) -> Varda. (Y 66 )
FARAMIR (quen.? -klejnot, zm. 1944 TE) Dunadan z Gondoru,
syn krla Ondohera, zgin w bitwie z Wonikami. (III 299)

FARAMIR (2983 TE-82 CE) D unadan z Gondoru, drugi syn
Denethora II. By czowiekiem szlachetnym, rozwanym, mi

onikiem wiedzy i muzyki, a take znawc ludzkich umysw.
W odrnieniu od swego brata Boromira nie ceni walki dla niej
samej, by jednak dzielnym wojownikiem, kochanym przez o
nierzy. Popad w nieask u ojca ze wzgldu na agodny charakter
i uwielbienie dla Gandalfa.
Przed Wojn o Piercie by wodzem stranikw Ithilien.
Podczas Wojny dowodzi odwrotem z Osgiliath do Minas Tirith
przed obleniem Gondoru. Dotknity Czarnym Tchnieniem o ma
o nie zosta spalony przez ogarnitego szalestwem Denethora.
Uratowany przez Beregonda i Gandalfa i uzdrowiony przez
Aragorna. Podczas rekonwalescencji spotka i pokocha Eowin,
ktr polubi po zakoczeniu wojny. Po powrocie krla do
Gondoru zosta mianowany namiestnikiem Gondoru, ksiciem
Ithilien i wadc Emyn Arnen. (126, I I 246-284, 295, III 22, 27,
FARIN
184
32, 34, 39, 73-91, 113-131, 145-146, 172, 181, 197, 219-229,
233)
FARIN (2560-2803 TE) Krasnolud z rodu Durina, syn Borina,
ojciec Fundina i Grina. (III 324)

FASTITOCALON Hobbicki wiersz znaleziony na marginesie
C zerw onej K sigi M archii Z ach odn iej. Prawdopodobnie jedna
z opartych na nonsensownym humorze rymowanek. (TB 173-174)

FASTITOCALON Prawdopodobnie mityczny olbrzym, zwierz,
ostatni z wiorybw, wymieniony w hobbickim wierszu o tym

samym tytule. Byt brany za wysp przez eglarzy, ktrzy tonli,
gdy si zanurzy. (TB 173-174)
FASTRED (2858-2885 TE) Czowiek z Rohanu, syn krla
Folcwinea, bliniak Folcreda. Wraz z bratem dowodzi armi

Rohanu, wyprawion na pomoc Gondorowi przeciw Haradrimom.
Obaj bracia zginli w Bitwie u Brodw na Porosie, w ktrej nie
przyjaciel zosta rozgromiony. (III 316)
FASTRED (zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, poleg w Bitwie na
Polach Pelennoru. (III 112)

FASTRED Z GREENHOLM (1 st. CE) Hobbit z Shire. W 31 roku
polubi Elanor Gamgee; w trzy lata pniej urodzi si ich syn,

Elfstan Fairbairn. W 35 roku zosta pierwszym Opiekunem Marchii
Zachodniej, a rodzina przeniosa si do Undertowers. (III 342)
FEANARO (quen. duch-ognie) Imi, jakie Miriel Serinde nadaa
swemu jedynemu synowi. Sindariska forma tego imienia, zapi

sana w historii, brzmiaa - Feanor. (S 292)
FEANOR (sind. duch ognia, zm. w PE) Ksi Noldorw, je
dyny syn Finwego i jego pierwszej ony Miriel, najpotniejszy

z Noldorw i pod wieloma wzgldami najwikszy wrd Dzieci
Iluvatara, zwaszcza gdy chodzi o sprawno rk i umysu. Niestety,
by w rwnym stopniu skonny do pychy, zazdroci i gniewu, jak
do tworzenia. W Eldamarze polubi Nerdanel, ktra urodzi
a mu siedmiu synw i powstrzymywaa wybuchy jego gniewu.
W tym okresie, podczas Peni Yalinoru, Feanor, pouczony przez
185
FELAGUND
swego tecia, Mahtana, oraz Aulego, dokona swych najwikszych

wynalazkw, tworzc tengwar oraz rozwijajc sztuk wytwarza
nia klejnotw i krysztaw, zwaszcza Silmarili; by moe to on
stworzy te palantiry.
Melkor, podajc Silmarili, zasia niezgod midzy Feanorem
a jego przyrodnim bratem Fingolfinem, doprowadzajc Feanora do
podniesienia broni na Fingolfina i wystpienia przeciw Valarom.
Feanor zosta za to wygnany z Tirionu na 12 lat, mimo e pogo
dzi si z Fingolfinem. Cho przejrza zamiary Melkora, pozosta
nieufny wobec Valarw i niezwykle rozmiowa si w Silmarilach.
Po zatruciu Dwch Drzew odmwi uyczenia Valarom tych
klejnotw, ktre zachowyway wiato Drzew. Gdy za dowie
dzia si o zamordowaniu Finwego przez Melkora i kradziey
Silmarili, zdecydowa si wrci do rdziemia w pogoni za
Melkorem, sprzeciwiajc si Valarom i skadajc straszliw ->
Przysig Feanora, ktra doprowadzia pniej jego, jego synw
i cay Beleriand do zguby. Nie zwaajc na kar banicji ogo
szon przez Manwego oraz Wyrok Mandosa, szalony Feanor
powid Noldorw, w popiechu i zadufaniu, doprowadzajc do
Bratobjstwa w Alualonde i porzucajc Fingolfina w Aramanie.
W rdziemiu Feanor zwyciy w Dagor-nuin-Giliath, jednak
zapamitay w gniewie lekkomylnie ciga uciekajcych orkw
w gb Dor Daedeloth, gdzie zosta pokonany przez Balrogw
i miertelnie ranny. Ocalony przez synw, w pobliu Eithel Sirion
zmar - on, ktry poprowadzi Noldorw do ich najwikszej sa
wy i najciszego nieszczcia.
Jego pierwotne imi brzmiao Curufinwe, lecz zwano go
Feanorem (w uenya Feanaro), imieniem nadanym przez Miriel
ze wzgldu na jego ognistego ducha. (1289, I I 190, S 59-69, 73,
75-86, 92, 93, 99-111, 116-124,127-130, 134,136,143,145, 146,
158, 160, 166, 168, 171, 173, 177, 178-184, 218, 219-222, 225,
228-231, 236, 237, 266)
FEANTURI (quen. duchy-wadcy) Valarowie - Mandos i
Lrien. (S 26)
FELAGUND (khuz. felak jaskinia, gundu kopacz) Przydomek
nadany - Finrodowi przez krasnoludw z powodu wydrenia
FELARF
186
przeze Nargothrondu. (S 59, 109, 119, 121, 124, 134-137, 140,

142, 145,152,155,157,159-166,173,192,199-202,206,217,219)
FELARF (przed 2500-2545 TE) Ko, wierzchowiec krla Eorla,
pierwszy z mearasw. Bdc dzikim koniem w Eotheodzie, Felarf

zabi Leoda, ojca Eorla i wielkiego poskramiacza koni, ktry usi
owa go ujedzi. Ofiarowa si Eorlowi w charakterze gwszczyzny za Leoda.
Zwany by ludobjc, gdy zabi Leoda, oraz ojcem koni jako
protoplasta mearasw. ( I I 107, III 313)
FEN HOLLEN (sind. zamknite drzwi) Drzwi po zachodniej stro
nie szstego poziomu Minas Tirith, prowadzce na wewntrzny

dziedziniec witego miejsca. Zwano je tak, gdy byy zawsze
zamknite i strzeone przez odwiernego, a otwierane tylko na
czas uroczystoci pogrzebowych.
W westronie zwane Zamknitymi Drzwiami. (III 90, 91,114)
FENGEL (2870-2953 TE) Czowiek, pitnasty krl Rohanu (29032953). By ktliwy, chciwy, akomy i bardzo niepopularny. (III 316)
FENMARCH Bagnisty obszar w Rohanie wzdu strumienia Mering.
(III 68)
FERNY Rodzina ludzi z Bree. ( 1 153)
FERNY BILL (WoP) Czowiek z Bree, agent Sarumana. Po wywo
aniu zamtu w Bree w 3018 roku uda si do Shire, gdzie powie

rzono mu stra przy bramie na Mocie na Brandywinie. Wygnany
z Shire przez Froda 30 padziernika 3019 roku.
Zwany Duym Czowiekiem Naczelnika. (I 163, 171, 176,
III 250, 252, 254, 259, 265)
FIU (2859-3015 TE) Krasnolud z rodu Durina, syn Dis i siostrze
niec Thorina II. By czonkiem Kompanii Thorina, zgin wraz

z bratem Kilim, bronic ciaa Thorina w Bitwie Piciu Armii.
(III 324, H 16, 19, 33, 37, 40, 51, 79, 95, 109, 121, 149, 188)
FIMBRETHIL (sind. cienka-brzoza) Jedna z on entw, uko
chana Fangorna.
W westronie zwana Gazink. (II 77, 87)
187
FINDUILAS
FINARFIN (quen.) Ksi Noldorw, trzeci syn Finwego. Jego
matk bya Indis. Polubi Earwen z Telerich, wrd ich piciorga

dzieci byli Finrod i Galadriela. Finarfin prbowa nie angaowa
si w spory Noldorw w Eldamarze i niechtnie doczy do poci
gu za Melkorem. Zniechcony przez Bratobjstwo w Algualonde,
ktre si dokonao za spraw Feanora, i przez Wyrok Mandosa,
powrci do Tirionu, gdzie uzyska przebaczenie i wadz nad
pozostaymi na Zachodzie Noldorami. Poprowadzi swj lud do
rdziemia w czasie Wielkiej Bitwy.
By najpikniejszym i najmdrzejszym z synw Finwego.
Take -> Rd Finroda. (S 59, 62, 67, 68 , 80-85, 97, 104, 106,
107, 117, 123, 124, 127,135,137,144-146, 158, 160, 166, 197,
198,237)
FINARPHIR - Finarfin.
FINDARATO (quen. wosy-znakomito) forma imienia -
Finrod w quenya. (S 313)

FINDEGIL (sind. -gwiazda, ok. 173 CE) Pisarz krlewski
z Gondoru. Wykona kopi Czerwonej Ksigi Marchii Zachodniej

dla thana Shire. (I 26)
FINDUILAS (sind. wosy-, zm. 496 PE). Ksiniczka Noldorw,
crka Orodretha. Kochaa z wzajemnoci Gwindora, lecz zako

chaa si w Turinie, gdy ten przyby do Nargothrondu. Cho Turin
nie kocha jej, Gwindor, umierajc, powierzy mu opiek nad ni
i przepowiedzia, e tylko ona moe ocali Turina przed jego lo
sem. Finduilas zostaa schwytana przez orkw podczas pogromu
Nargothrondu, jednak Turin, zwiedziony przez Glaurunga, ruszy
do Dor-lminu po Morwen i Nienor. Finduilas zgina z rki
swych porywaczy, gdy ci wpadli w zasadzk Haladinw z Brethilu
w pobliu Przeprawy na Teiglinie. Haladinowie pochowali j na
Haudgh-en-Elleth.
Gwindor zwa j Faelivrin. (S 198-204, 207, 211)
FINDUILAS (2950-2988 TE) K obieta z G ondoru, crka
Adrahila z Doi Amroth, ona Denethora II, matka Boromira

i Faramira. Bya pikn i szlachetn kobiet, jednak tsknia
za Morzem i swobod Poudnia, baa si za Cienia Mordoru.
FINGIAS
188
Zmara 12 lat po polubieniu Denethora w 2976 roku. (III 221,

305)
FINGLAS (sind. wosy-li, PE-?) Ent, jeden z trzech najstar
szych, wci yjcych w czasach Wojny o Piercie. Pod koniec

Trzeciej Ery rozespa si ju i zdrzewia. By pokryty wosami,
podobnymi do listowia.
Zwany w westronie Licieniem. (II 76)
FINGOLFIN (quen., zm. 455 PE) Ksi Noldorw, drugi syn
Finwego, jego matk bya Indis. Jego dziemi byli Fingon, Turgon
i Aredhela. Mimo e zosta obraony i zaatakowany przez Feanora
w Eldamarze, pozosta powcigliwy i wyrozumiay dla brata.
Doczy do buntu Noldorw na prob swych synw i po to,
by uchroni swj lud przed brutalnoci Feanora. Poprowadzi
take lud Finarfina.
Opuszczony przez Feanora w Aramanie podj niebezpiecz
n przepraw przez Helcaraxe. Gdy wkroczy do rdziemia,
wzeszed Ksiyc, pod jego stopami rozkwitay kwiaty, a siy
Morhotha cofay si. Fingolfin jednak skromnie zaoy siedzib
w Hithlumie, szykujc si do dugiej wojny. Po mierci Feanora
zosta ogoszony Najwyszym Krlem Noldorw (1-455) i przez
100 lat kierowa Obleniem Angbandu. Po wkroczeniu Edainw
do Beleriandu sprzymierzy si z Trzecim Rodem i pozwoli mu
osiedli si w Dor-lminie.
Podczas Dagor Bragollach Fingolfin i jego wojska zostali zmu
szeni do odwrotu z Ard-galen do Eithel Sirion i Ered Wethrin.
W kocu, przewidujc klsk Noldorw na wszystkich frontach,
ogarnity wciekoci i rozpacz, ruszy samotnie przez Ard-galen
do Bramy Angbandu i wyzwa Morgotha na pojedynek. Zada
w nim Morgothowi siedem ran, lecz w kocu zosta pokonany
i zabity. Jego ciao, odzyskane przez Thorondora, pochowano
w pnocnym Echoriath.
Fingolfin by najsilniejszym i najdzielniejszym spord wspa
niaych synw Finwego. Jego sztandary byy bkitne i srebrne.
Nosi miecz Ringil. Zwano go Krlem Pnocy. (S 59, 62, 67-69,
73, 80-86, 95, 101-105, 107-110, 113-116, 121, 124, 126, 129,
137, 141, 143,145-148, 178, 185, 224)
189
FINROD
FINGON (sind., zm. 473 PE) Elf Noldor, syn Fingolfina, ojciec
Gil-galada, Najwyszy Krl Noldorw rdziemia (455-473 PE).

W Eldamarze przyjani si z Maedhrosem, Angrodem i Aegnorem
i nalea do grupy modych ksit Noldorw, ktrzy przyczy
li si do pocigu za Morgothem i Silmarilami, cho nie kochali
Feanora. Fingon prowadzi awangard wojsk Fingolfina i bra
udzia w Bratobjstwie w Alualonde.
Po powrocie do rdziemia Fingon postanowi zakoczy
rozam midzy rodem Feanora a reszt Noldorw i z pomoc
Thorondora w bohaterski sposb uwolni Maedhrosa z okoww
na cianie Thangorodrimu. Nastpnie osiedli si w Dor-lminie
(do czasu nadejcia Edainw) i dzielnie walczy w Bitwach
0 Beleriand. Okoo 260 roku pokona Glaurunga.
Z osta Najwyszym Krlem po m ierci ojca w Dagor
Bragollach; podczas N irnaeth Arnoediad zosta zabity przez
Balrogw.
Pierwotna forma jego imienia (w uenya) brzmiaa prawdo
podobnie Findakano. (S 59, 80-86, 104, 105, 110-114, 116, 126,
133, 145, 147, 152,155,178-184, 228, 266)
FINROD (sind. wosy-znakomito, zm. 466 PE) Elf Noldor, naj
starszy syn Finarfina. W Eldamarze by zaprzyjaniony z Turgonem

1niechtnie doczy do buntu Noldorw; jego ukochana, Amarie
z plemienia Vanyarw, nie posza wraz z nim na Wygnanie.
By jednym z wodzw wojska Fingolfina podczas dugiego
marszu do rdziemia. W Beleriandzie osiedli si najpierw na
Tol Sirion, gdzie zbudowa Minas Tirith, lecz dziki wskazwkom
Ulma odnalaz jaskinie Narogu i rozpocz budow Nargothrondu,
stolicy najwikszego krlestwa Noldorw w Beleriandzie, ktre
go zosta krlem.
By pierwszym Eldarem, ktry spotka Edainw; naucza
ich w Ossiriandzie. Walczy w Bitwach o Beleriand; podczas
Dagor Bragollach zosta okrony przez orkw na moczarach
Serech. Uratowany przez Barahira, da mu piercie, zwany od
td Piercieniem Barahira, i zaprzysig pomoc dla jego rodu.
Gdy pniej przyby do Nargothrondu Beren, proszc o pomoc,
Finrod po rycersku wyruszy na spotkanie swego losu. Pokonany
przez Saurona w pojedynku na pieni mocy, by uwiziony wraz
FINWE
190
z Berenem w zbudowanych przez siebie lochach Minas Tirith.

Zosta zabity przez wilka, bronic Berena. Pochowano go na
Tol Sirion.
By bardzo potny, ale te mdry i sprawiedliwy. By wiel
kim podrnikiem.
Z powodu swych robt w Nargothrondzie zwany by przez
krasnoludw Felagundem i Wadc Jaski. Edainowie, ktrych na
ucza, zwali go Nm, a za to, e odda ycie za Berena - Wiernym
i Przyjacielem Ludzi. Oryginalna forma jego imienia brzmiaa
w uenya Findarato. (I 86, S 59, 80, 82, 86, 104, 106-109, 114,
117, 119, 121, 123-125, 134, 137, 145, 164, 166, 194, 217-219)
FINWE (quen.) Elf Noldor, jeden z posw wybranych przez
Oromego, by odwiedzili Aman, nastpnie przywdca Noldorw

podczas Wielkiej Wdrwki. Mia dwie ony; z pierwsz, Miriel,
mia jednego syna, Feanora, z drug, Indis - Fingolfina i Finarfina.
Podczas Peni Valinoru by krlem Tirionu. Serdecznie kocha
Feanora i dzieli jego 12-letnie wygnanie w Formenos, gdzie zo
sta zabity przez Melkora, bronic skarbca swego rodu. (S 51, 56,
58, 59-62, 67, 69, 73, 76, 122)
FIORD DRENGIST [Firth of Drengist] -> Drengist. (S 86, 92)
FIRIEL (quen. miertelna-kobieta, ok. 1940 TE) Kobieta
z Gondoru, crka krla Ondohera. W 1940 roku polubia Arvedui

z Arthedainu. (III 299, TB 122)
FiRlEL (ok. 1000 CE) Hobbitka z Shire, crka Elanor i Fastreda.
(TB 122)
FIRIEL Kobieta z Gondoru, bohaterka hobbickiego wiersza Ostatni
statek, ktrego temat pochodzi z Gondoru. Bya bardzo pikna,
tote elfowie, odpywajc za Morze, chcieli j zabra ze sob,

jednak Firiel, bdc miertelniczk, nie moga im towarzyszy.
(TB 187-191)
FIRIEN [Firien Wood, Firienwood] Dbrowa u podna Ered
Nimrais, na granicy Rohanu i Gondoru. y tam dzik z Everholt,

pki nie pad z rki Folki w 2864 roku Drugiej Ery. Znajdowao si
tu Halifirien, ostatnie wzgrze sygnaowe Gondoru. (III 68, 316)
191
FOLCA
FIRIENFELD (tum. rohir. gra-pole) Porosa traw rozlega
platforma przed Dunharrow. (III 60)

FIRIMAR (quen. miertelny-lud) -> Ludzie, zwani tak przez
Eldarw. (S 98)
FIRITH Sindariska nazwa >quelle. (III 350)
FIRMAMENT [Firmament] Szczyty Pozaczasowych Siedzib, prze
ciwiestwo -> Otchani. (S 15, 65)
FLADRIF (sind. skra-kora, PE-) Ent, jeden z trzech najstar
szych, wci yjcych w czasach Wojny o Piercie. y na zachd

od Isengardu, a gdy Saruman sta si zy, Fladrif zosta zraniony
przez orkw, ktrzy zabili wiele jego drzew. Nastpnie Fladrif
wycofa si w grne partie Fangornu i odmwi zejcia w d.
Prawdopodobnie przypomina brzoz.
W westronie zwany Okorcem. (II 76)
FLAKONIK GALADRIEII [Phial of Galadriel] Krysztaowe naczyn
ko, zawierajce wiato Gwiazdy Erendila zamknite w wodzie

ze rda napeniajcego Zwierciado Galadrieli. Frodo otrzyma
je od Galadrieli jako poegnalny dar, gdy opuszcza Lrien pod
czas swej wyprawy. Flakonik lni jasno w ciemnych miejscach
i obdarza si i odwag, a jego wiato wzmacniaa z kolei na
dzieja i dzielno tego, kto go nis. Dziki flakonikowi Frodo
mg pokona swe podanie Piercienia, Sam za uy go, by
przestraszy i olepi Shelob. Flakonik pomg te przeama
czar bramy wiey Cirith Ungol. Po Wojnie o Piercie Frodo za
bra go ze sob na Zachd. (I 356, II 307)
FLI (zm. 2989 TE) Krasnolud, przyby do Khazad-dmu z Balinem
w 2989 roku i zgin od strzay orka w bitwie pod Wielk Bram.

Wydaje si, e przed mierci zabi znacznego przeciwnika, za
pewne uruka lub trolla. Zosta pochowany nad Zwierciadlanym
Jeziorem. (I 307)
FOLCA (2804-2864 TE) Czowiek, trzynasty krl Rohanu
(2851-2964), wielki myliwy. Wybi ostatnich orkw, pozosta

ych w Rohanie po najedzie z 2799 roku, a take zabi dzika
z Everholt. Zmar od ran zadanych kami tego dzika. (III 316)
FOLCRED
192
FOLCRED (2858-2885 TE) Czowiek z Rohanu, syn krla
Folcwinea, bliniaczy brat -> Fastreda. (III 316)

FOLCWINE (2830-2903 TE) Czowiek, czternasty krl Rohanu
(2864-2903). Odzyska z rk Dunlendingw obszar midzy

Adorn a Isen, a w 2885 roku wysa armi, dowodzon przez
swych synw, Fastreda i Folcreda, na pomoc Gondorowi w Bitwie
u Brodw na Porosie.
FORELITHE Szsty miesic -> Kalendarza Shire, nastpujcy przed
Lithe, wic w przyblieniu odpowiadajcy naszemu czerwcowi.
W Bree zwany Lithe. (III 348)
FOREYULE Ostatni miesic - Kalendarza Shire, w przyblieniu
odpowiadajcy naszemu grudniowi.

W Bree i Wschodniej wiartce zwany Yulemath. (III 348)
FORGOIL (dunl. somiane by) Okrelenie nadane Rohirrimom
przez Dunlendingw. (II 134)

FORUNDON (sind. pnocne Lindon) Cz Lindonu na p
noc od Zatoki Ksiycowej. W Drugiej Erze y tam Gil-galad.
(II 8, III 328, 329)
FORLOND (sind. pnocny-port) Port na pnocnym brzegu
Zatoki Ksiycowej. (III 118)

FORLONG (zm. 3019 TE) Czowiek z Gondoru, wadca Lossarnach.
Mimo podeszego wieku dzielnie walczy w Bitwie na Polach

Pelennoru i, odcity od swych ludzi, poleg z rk Easteringw.
Zwany Forlongiem Grubym, poniewa by opasy. Imi Forlong
pochodzi z przednumenorejskich jzykw ludzi z pocztku Drugiej
Ery. (III 37, 112)
FORMEN (quen. pnoc) Nazwa tengwy b (nr 10), uywanej
zazwyczaj na oznaczenie kierunku pnocnego na mapach, take

w tych jzykach, w ktrych sowo oznaczajce pnoc nie zaczy
nao si tym znakiem. (III 361, 365)
FORMENOS (quen. pnoc-cytadela) Twierdza i skarbiec ro
du Finwego w pnocnej czci Yalinoru podczas lat wygnania
193
FRAM
Feanora z Tirionu. Melkor ukrad std Silmarile i zabi Finwego.

(S 69, 73, 76, 77, 122)
FORN Imi nadane >Tomowi Bombadilowi przez krasnoludw.
(1254)
FORNOST ERAIN (sind. pnocna twierdza krlw) Miasto na
Wzgrzach Pnocnych, druga stolica Arnoru i jego gwne mia

sto w Trzeciej Erze. Fornost by te stolic i gwnym miastem
Arthedainu, zosta jednak zdobyty przez Angmar w 1974 roku.
Wyzwolony w rok pniej po Bitwie pod Fornostem, pozosta
opuszczony, poniewa Krlestwo Pnocy upado.
Do roku 1974 w Fornocie przechowywano jeden z palantirw.
W westronie zwany Pnocnym M iastem (Norbury) lub
Norbury Krlewskim. Po opuszczeniu znany jako Szaniec
Umarych. (1 16, 21, III 48, 246)
FOROCHEL (sind. pnoc-) Zimne i jaowe obszary pnocy
rdziemia, okoo 300 mil na pnoc od Shire. Ich klimat by

skutkiem dziaa Morgotha. W Trzeciej Erze jedynymi mieszka
cami Forochel byli Lossothowie. (II 8)
FOROCHEL [Cape of Forochel] Cypel zamykajcy pnocno-
-zachodni cz - Lodowej Zatoli Forochel, azyl Lossothw.

(III 293)
FOROCHEL -> Lodowata Zatoka Forochel. (II 8)
FORODWAITH (sind. pnoc-lud) Ludzie z Pierwszej Ery,
mieszkacy Forochel i innych obszarw na najdalszej pnocy

rdziemia; take - same te obszary. (II 8, III 293)
FORTY NA GROBLI [Causeway Forts] Umocnienia na Rammas
Echor, strzegce Grobli w czasach Wojny o Piercie. Podczas

Wojny o Piercie Faramir broni ich przed armi Wodza Nazguli,
ale zostay szybko zdobyte. (III 82, 337)
FRAM (ok. 21 st. TE) Czowiek, wadca Eotheodw, syn Frumgara.
Zabi smoka Scath i zdoby jego skarb. Pniej spiera si z krasno

ludami, ktre day skarbu i zapewne zgin z ich rki. (III 313)
FRAMSBURG
194
FRAMSBURG Miasto lub twierdza na pnocy, u rde Anduiny,
prawdopodobnie warownia Eotheodw. (X)

FRAR (zm. 2994 TE) Krasnolud, przyby do Khazad-dumu wraz
z Balinem. Zgin w obronie Mostu Durina i Drugiej Sali. (1305)

FREA (2570-2659 TE) Czowiek, czwarty krl Rohanu (2645-
2659). (III 316)

FREALAF (2726-2798 TE) Czowiek, dziesity krl Rohanu
(2759-2798), pierwszy z drugiej dynastii, syn Hildy, siostry

krla Heima. Podczas najazdu D unlendingw w 2758 roku
schroni si w Dunharrow i wczesn wiosn 2758 roku niespo
dziewanym atakiem odbi Meduseld i Edoras, zabijajc Wulfa.
W cigu 2759 roku z pomoc Gondoru wypar Dunlendingw
z Rohanu. Poniewa krl Heim i jego synowie polegli, Frealaf zosta
krlem.
Za jego panowania w Isengardzie osiad Saruman, wspierajc
Rohan, wycieczony wojn w Wulfem i Dug Zim. (III 316)
FREAWINE (2594-2680 TE) Czowiek, pity krl Rohanu (2659-
2680). (III 316)

FRECA (zm. 2754 TE) Czowiek o mieszanej krwi Rohirrimw
i Dunlendingw, ojciec Wulfa. By bardzo bogaty i potny, po

siada wiele ziemi nad rzek Adorn. Krl Heim nie ufa mu, gdy
za Freca obrazi go za odmow oddania rki crki krlewskiej
jego synowi Wulfowi, zabi go. (III 314)
FRERIN (2751-2799 TE) Krasnolud z rodu Durina, drugi syn
Thraina II, modszy brat Thorina II. Wraz z rodzin uciek

z Ereboru po ataku Smauga w 2770 roku i wdrowa wraz z ple
mieniem Durina a do mierci w Bitwie w Azanulbizar. (III 324)
FRERY Nazwa - Afteryule w Bree i Wschodniej wiartce. (III 352)
FRODOSDREM E -> Morski dzw on. (TB 125)
FROGMORTON Wie we Wschodniej wiartce przy Wielkim
Wschodnim Gocicu. Bya tam dobra gospoda Pod Pywajc
Kod, a podczas rzdw Lotha wie staa si baz Pierwszego
Oddziau Szeryfw Wschodniej wiartki. (III 253)
195
FUNDIN
FRONTOWA BRAMA [Front Gate] Gwna brama Ereboru, z ktrej

wypywaa Bystra Rzeka. Bya to jedyna brama Ereboru niezablokowana przez Smauga, ktry uywa jej, opuszczajc podziemia.
(III 326, H 54, 148, 152, 158, 174, 175, 188)
FRONTOWA BRAMA [Front Porch] Nazwa nadana przez orkw
z Gr Mglistych jaskini, tworzcej gwne wejcie do ich tune

li. Wychodzi na Wysok Przecz i by zbudowany krtko przed
2941 rokiem Trzeciej Ery. (H 54, 71)
FRR (2552-2589 TE) Krasnolud z ludu Durina, drugi syn Daina I.
Zgin wraz z ojcem zabity przez smoka w Ered Mithrin. (III 324)
FRUMGAR (ok. 1977 TE) Czowiek, wdz Eotheodw. W 1977
roku powid swj lud na pnoc z pierwotnych siedzib midzy

polami Gladden a Carrock do kraju nazwanego potem Eotheod.
(III 313)
FUINUR (sind. ciemno-, ok. 3300 DE) Czarny Numenorejczyk,
w rdziemiu sta si potnym wadc Haradrimw. (S 272)
FUNDIN (2662-2799 TE) Krasnolud z rodu Durina, syn Farina,
ojciec Balina i Dwalina. Zgin w Bitwie w Azanulbizar. (III 324)
G
GABILGATHOL (khuz.) -> Belegost. (S 87)
GAD MORGOTHA [Worm of Morgoth] - Glaurung. (S 224, 227)
GAERYS (sind. morze-) Sindariskie imi -> Ossego. (S 315)
GALABAS (tum. hob.) -> Gamgee. (III 381)
GALADHRIEL (sind. drzew-pani) Wariant imienia

odnoszcy si do jej panowania w Lrien. (S 316)
Galadriela,
GALADHRIMOWIE [Galadhrim] (sind. drzewo-lud) Elfy, gw

nie Elfy Lene, z Lrien, rzdzone przez Celeborna i Galadriel.
Od zaoenia Lrien w Drugiej Erze Galadhrimowie yli w spo
koju i dobrobycie, a do 1980 roku Trzeciej Ery, gdy po uwolnie
niu Balroga z Morii wielu Galadhrimw ucieko do Doi Amroth.
W tych czasach cz Galadhrimw odpyna za Morze. Pozostali,
cho zmuszeni do bardziej wojennego ycia, pozostali w Lrien
do koca Trzeciej Ery. Po odpyniciu Galadrieli za Morze, Lrien
opustoszao. Wikszo Galadhrimw odesza z Celebornem do
Wschodniego Lrien.
Galadhrimowie yli na telain (- talan), budowanych na
drzewach Lrien. Mwili dialektem sindarinu. W jzyku westron
zwani byli Ludem Drzew.
Zwani take Galadrimami. (I 322-355)
GALADRIELA [Galadriel] (sind. pani wiata, PE-) Ksiniczka
Noldorw, crka Finarfina. Bya jedyn kobiet, ktra odegraa

wan rol w debatach Noldorw po kradziey Silmarili. Pragnc
powrotu do rdziemia, zostaa jednym z przywdcw wojsk
Fingolfina.
197
GALATHILION
W rdziemiu mieszkaa z Finrodem na Tol Sirion, lecz gdy

ten przenis si do Nargothrondu, wyjechaa do Doriath, gdzie
polubia Celeborna i poznaa mdro Meliany. Miaa jedno dziec
ko, Celebrian. Po upadku Doriath prawdopodobnie ucieka do
Arvernien lub do Ujcia Sirionu. Bya jedyn spord przywd
cw zbuntowanych Noldorw, ktra przeya Bitwy o Beleriand
i ktrej pod koniec Pierwszej Ery prawdopodobnie zakazano po
wrotu do Valinoru.
W Drugiej Erze G aladriela przez jaki czas m ieszkaa
w Lindonie i Eregionie, nastpnie stworzya krlestwo Lrien
i zostaa jego krlow. Wzorem byy tu dla niej Doriath i Obrcz
Meliany. Lrien trwao dziki mocy Galadrieli i piercienia Nenya,
jednego z Trzech, nalecego do niej od chwili jego wykucia.
W cigu Drugiej i Trzeciej Ery Lrien byo zabezpieczone przed
Sauronem, poniewa moc Galadrieli pozwalaa jej przenika jego
umys, podczas gdy jej umys by dla niego zamknity. Galadriela
moga wic obroni Lrien przed atakiem kadej potgi z wyjt
kiem samego Saurona.
Podczas Wojny o Piercie Galadriela udzielia schronienia
i ofiarowaa wielkie dary Druynie Piercienia, a take odrzucia
Jedyny Piercie, ofiarowywany jej przez Froda. Z tego powo
du, a take ze wzgldu na jej dugotrwa walk z Sauronem,
pod koniec Trzeciej Ery Valarowie zezwolili jej na powrt do
Valinoru. Jej wielowiekowe marzenie spenio si w 3021 roku,
gdy odpyna za Morze wraz z Ostatni Wypraw Powiernikw
Piercieni.
Galadriela bya bardzo wysoka i najpikniejsza spord po
tomkw Finwego, lecz - jak cay rd jej matki - zotowosa.
Jej imi w uenya brzmiao Altariel. Bya zwana Pani Lrien,
Galadhriel, Pani Lasu, Pani Galadhrimw, Czarodziejk ze
Zotego Lasu (przez Grim), Mistrzyni Magii (przez Faramira),
Bia Pani oraz Krlow Galadriel. (I 334-348, 352-356, 365-366, I I 44, 74, 96-97, 102, 112,122, 144,162, 204, 255, 294-295,
299, 307-308, 311, 315, 317-318, III 43, 172, 226, 229, 234-238,
267, 273-274, 279, 281, Y 60)
GALATHILION (sind. drzewo-ksiyc-biae) Biae Drzewo
Eldarw, stworzone dla nich przez Yavann i zasadzone przed
GALBASI
198
wie Mindon w Tirionie. Byio wzorowane na Telperionie, ale

nie wiecio. Celeborn otrzyma jedn z wielu jego sadzonek.
Zwane byo Biaym Drzewem, Srebrnym Drzewem, Drzewem
Elfw Wysokiego Rodu, Drzewem Tuny i Drzewem Tirionu.
(III 225, S 58, 245)
GALBASI (oryg. hob.)
Gamgee. (III 381)
GALDOR (sind., WoP) Elf z Szarych Przystani, wysaniec Cirdana

i jego przedstawiciel podczas Rady u Elronda w 3018 roku Trzeciej
Ery. (I 231, 240, 245, 254-255)
GALDOR (sind., zm. 462 PE) Adan z Trzeciego Rodu, starszy syn
Hadora. Okoo 440 roku polubi Hareth, ich synami byli Hurin
i Huor. Galdor zosta wodzem Trzeciego Rodu i dowdc Eithel
Sirion po mierci ojca w 455 roku. Zgin od strzay podczas ob
lenia Eithel Sirion przez Morgotha.
Zwano go Galdorem Smukym. (S 141, 145, 147, 150-152,
187, 197, 217, 235)
GALENAS (sind.) - Fajkowe ziele. (I 20, III 131)
GALION (sind. ok. 2941 TE) Elf z Lenego Krlestwa, klucznik
krla Thranduila. (H 134)

GALMD (ok. 30 st. TE) Czowiek z Rohanu, ojciec Grimy. ( I I 113)
GALPSI (oryg. hob.) - Gamgee. (III 381)
GALVORN (sind. lnicy-czarny) Czarny, lnicy metal, wyna
leziony przez Eola. Galvorn by kowalny, lecz twardy jak stal,

nawet w postaci cienkiej blachy; stanowi wic idealny materia
na zbroje. Poniewa nie ma wzmianek o galvornie poza tymi,
w ktrych mowa o Elu, sekret jego wytwarzania musia umrze
wraz z nim. (S 128, 316)
GAZINKA [Wandlimb] >Fimbrethil. (II 77, 87)
GAMGEE Niezbyt zamona rodzina hobbicka z Shire. Nazwisko
pochodzi od osady Gamwich, skd rodzina si wywodzia. W cza

sach Wojny o Piercie jedna jej ga mieszkaa w Hobbitonie
przy Bagshot Row nr 3. Najsawniejszym czonkiem rodziny
by Samwise, przyjaciel i spadkobierca Froda Bagginsa i zi
199
GAMGEE HAMFAST
Tolmana Cottona. By on rwnie zamony, jak wpywowy; sied

miokrotnie wybierano go Burmistrzem Shire. Jego dzieci stay
si zaoycielami rodziny Gardnerw ze Wzgrza i Fairbairnw
z Wie.
Nazwisko Gamgee rozwijao si z pierwotnego Gamwich
przez formy Gammidge i Gammidgy. Oryginalna forma hobbicka
brzmi Galpsi, a wczeniejsze - Galbasi i Galabas. (III 381-382)
GAMGEE BELL (ok. 30 st. TE) Hobbitka z Shire, ona Hamfasta
Gamgee. Urodzia mu szecioro dzieci, w tym Samwisea. Z do

mu Goodchild. (III 347)
GAMGEE BILBO (ur. 15 CE) Hobbit z Shire, dziesite dziecko
Sama Gamgee. (III 347)

GAMGEE ELANOR (ur. 1 CE) Hobbitka z Shire, najstarsze dziecko
Sama Gamgee. W modoci bya dwork krlowej Arweny. W 31

roku polubia Fastreda z Greenholm, a w 35 roku przeniosa si
wraz z mem na Wieowe Wzgrza, gdzie oboje yli pod Grami
Wieowymi. W 62 roku Elanor otrzymaa od ojca Czerwon Ksig
Marchii Zachodniej, przechowywan nastpnie przez jej potom
kw, Fairbairnw z Wie.
Elanor zwano Pikn dla jej urody; miaa jasne wosy. (III 227,
280-281, 347)
GAMGEE HALFRED (ur. 2969 TE) Hobbit z Shire, drugi syn
Hamfasta Gamgee. Przenis si do Pnocnej wiartki. (III 347)

GAMGEE HAMFAST (2826 TE-8 CE) Hobbit z Shire, syn Hobsona
Gamgee. Polubi Bell Goodchild i mia z ni szecioro dzie

ci, wrd nich Samwisea Gamgee. W modoci przenis si
do Hobbitonu, gdzie pracowa jako ogrodnik wraz z kuzynem
Holmanem Greenhandem. Okoo 2960 roku zosta ogrodnikiem
w Bag End. Znany by ze swej wielomwnoci i wiedzy o roli
nach, zwaszcza o ziemniakach.
W czasach Wojny o Piercie zwano go Dziadunio i Stary
Gamgee. Hamfast, w skrcie Ham, to tumaczenie oryginalnego
hobbickiego imienia Ranugad (w skrcie Ran), co znaczy zosta-w-domu. (I 34, III 156, 248, 315)
GAMGEE HAMFAST
200
GAMGEE HAMFAST (ur. 12 CE) Hobbit z Shire, czwarty syn
a sidme dziecko Sama Gamgee. (III 347)

GAMGEE HAMSON (ur. 2965 TE) Hobbit z Shire, najstarszy syn
Hamfasta Gamgee. Przeprowadzi si do Tighfield, gdzie wraz

ze swym wujem Andwiseem Powronikiem pracowa w tym
rzemiole. (III 347)
GAMGEE HOBSON (2885-2984 TE) Hobbit z Shire, syn Hoba
Gammidgea. Podobnie jak ojciec by powronikiem w Tigh

field.
Zwano go take Powronikiem Gamgee. (III 347)
GAMGEE MAY (ur. 2928 TE) Hobbitka z Shire, trzecie dziecko,
a pierwsza crka Hobsona Gamgee. (III 347)

GAMGEE MAY (ur. 2976 TE) Hobbitka z Shire, czwarte dziecko,
a druga crka Hamfasta Gamgee. (III 347)

GAMGEE MERRY (ur. 7 CE) Hobbit z Shire, czwarte dziecko
a drugi syn Sama Gamgee. (III 347)

GAMGEE PIERWIOSNKA [Primrose Gamgee] (ur. 15 CE) Hobbitka
z Shire, dziewite dziecko Sama Gamgee. (III 347)

GAMGEE PIPPIN (ur. 9 CE) Hobbit z Shire, pite dziecko Sama
Gamgee. Jego waciwe imi mogo brzmie Peregrin. (III 347)

GAMGEE ROBIN (ur. 20 CE) Hobbit z Shire, dwunaste dziecko
Samwisea Gamgee. (III 347)

GAMGEE RA [Rose Gamgee] (3984 TE-62 CE) Hobbitka
z Shire, druga crka Tolmana Cottona. W 3020 roku polubia

Samwisea Gamgee i urodzia mu 13 dzieci.
Znana take jako Ryczka. (III 190, 194, 259-260, 265,
275-277, 280)
GAMGEE RA [Rose Gamgee] (ur. 5 CE) Hobbitka z Shire,
trzecie dziecko Sama Gamgee. (III 347)

GAMGEE RUBY (ur. 18 CE) Hobbitka z Shire, jedenaste dziecko
Samwisea Gamgee. (III 347)

GAMGEE SAM -> Gamgee Samwise.
201
GAMGEE SAMWISE
GAMGEE SAMWISE (2980 TE-?) Hobbit z Shire, najmodszy syn
Hamfasta Gamgee. Podobnie jak jego ojciec, Sam by ogrodni

kiem; kiedy Hamfast zestarza si, Sam zajmowa si ogrodem
w Bag End. W ten sposb pozna Bilba Bagginsa, ktry opowia
da mu o swoich przygodach i nauczy czyta; umiowanie elfw
i legend zrodzio si u Sama prawdopodobnie dziki tej edukacji.
Z powodu jego zainteresowania takimi sprawami Gandalf
wybra go (przyapawszy na podsuchiwaniu) na towarzysza
Froda, z ktrym Sam mia si uda jako jego sucy do Rivendell
w 3018 roku. Tam, w podobnych okolicznociach, zosta jednym
z czonkw Druyny Piercienia. Kiedy na Parth Galen Druyna
si rozpada, jedynie Sam dotrzyma towarzystwa Frodowi. W dro
dze do Mordoru Sam wiele razy udowodni swoj lojalno i od
danie. Kiedy Sheloba sparaliowaa Froda, Sam, mylc, e jego
pan nie yje, wzi Jedyny Piercie i poprzysig kontynuowa
misj, nie dopuszczajc w ten sposb, by Piercie wpad w r
ce orkw. Chocia Piercie go kusi, Sam opar si mu dziki
swemu zmysowi praktycznemu i uczciwoci. Z pomoc flako
nika Galadrieli Sam olepi Shelob i uratowa Froda z wiey
Cirith Ungol, a nastpnie pomg swemu panu dotrze do Orodruiny.
Po Wojnie o Piercie Sam wrci do Shire i oeni si z R
Cotton. Mieli 13 dzieci, midzy innymi Elanor Pikn i Froda
Gardnera. Zamieszkali w Bag End, ktre Sam dosta od Froda,
gdy ten odjecha za Morze w 3021 roku. Dziki sawie, ktr
/doby w szerokim wiecie, przyjani z thanem i Dziedzicem
Bucldandu, zwizkiem z Cottonami oraz finansowej niezaleno
ci jako spadkobiercy Froda, Sam by siedem razy wybierany na
burmistrza Shire (7-56 CE). W roku 82 Czwartej Ery, po mierci
ony, Sam poeglowa za Morze. Mg to zrobi, poniewa by
Powiernikiem Piercienia.
Sam mia yk pisarsk. Uzupeni Czerwon Ksig Marchii
Zachodniej, napisa take wiele wierszy.
Imi Sama w rdzennym hobbickim brzmiao Banazir. Zwykle
skracano je do Ban. (124, 26, 34, 36, 55-142, 147,151-180, 182202,211,217, 224, 229,260-383, I I 19, 21, 24, 44,197-327, III 58,
62, 80, 149, 154-202, 205-211, 229-281, TB 120)
GAMGEE STOKROTKA
202
GAMGEE STOKROTKA [Daisy Gamgee] (ur. 12 CE) Hobbitka
z Shire, sme dziecko i czwarta crka Sama Gamgee. (III 347)

GAMGEE STOKROTKA [Daisy Gamgee] (ur. 2972 TE) Hobbitka
z Shire, trzecie dziecko i najstarsza crka Hamfasta Gamgee.

(III 347)
GAMGEE TOLMAN (ur. 22 CE) Hobbit z Shire, najmodszy syn
Samwisea Gamgee.
Tolman by znany jako Tom. (III 347)
GAMLING (WoP) Czowiek z Rohanu, dowdca oddziau strzegce
go Hemowego Jaru przed Bitw o Rogaty Kasztel. Prawdopodobnie

zastpca Erkenbranda.
Znany jako Gamling Stary, z powodu podeszego wieku.
(II 128-129, 133-135, 140)
GAMMIDGE -> Gamgee. (III 381-382)
GAMMIDGE HOB (ur. 2846 TE) Hobbit z Shire, syn Wisemana
G am w icha. Polubi Rowan, n a jsta rsz crk H olm ana

Zielonorkiego, mieli co najmniej jedno dziecko, Hobsona Gamgee.
Hob znany by jako Hob Gammidge Powronik oraz Stary
Gammidgy. (III 347)
GAMMIDGY
Gamgee. (III 381-382)
GAMWICH Nazwisko hobbickie, uywane przez niezbyt zamo
n rodzin z Shire okoo 2800 roku Trzeciej Ery. Pochodzio od

nazwy wsi Gamwich.
Oryginalna forma hobbicka brzmiaa Galbasi.
Take
Gamgee. (III 381-382)
GAMWICH Wie w Shire, z ktrej pochodzi Hamfast z Gamwich,
protoplasta rodziny Gamgee.

Gamwich to tumaczona hobbicka forma oryginalnego hobbickiego Galabas, powszechnej nazwy wsi w Shire, oznaczajcej
zwierzyna-wie. (III 381-382)
GAMWICH WISEMAN (ur. 2800 TE) Hobbit z Shire, syn Hamfasta
z Gamwich. Przenis si do Tighfield, gdzie prawdopodobnie by

powronikiem. (III 347)
203
(.W D A L I
GANDALF Jeden z -> Istarich, jako Gandalf Szary byt drugim
pod wzgldem mocy w Bractwie. Mona powiedzie, e w naj

wikszym stopniu przyczyni si do zwycistwa si Zachodu nad
Sauronem w Trzeciej Erze. Przez 2000 lat trudzi si w tym celu,
wiernie i nieprzerwanie, a jego dalekowzroczno pozwolia po
woa do istnienia wiele si, ktre przeciwstawiy si Sauronowi
w ostatecznej walce.
Przyby do rdziemia okoo 1000 roku Trzeciej Ery; otrzy
ma wtedy od Cirdana piercie Narya, jeden z Trzech. Spord
wielu jego przygd i dziaa wymienimy tu jedynie najwaniej
sze. W 2063 roku uda si z polecenia Biaej Rady do twierdzy
Doi Guldur jako wywiadowca, lecz nie by w stanie ustali, kto
jest jej wadc. W 2580 roku dosta si tam ponownie i odkry, e
panem Doi Guldur jest Sauron; wwczas to otrzyma od Thraina
klucz do Ereboru, a z twierdzy udao mu si uciec. Pniej,
w 2941 roku, skoni Thorina do prby odzyskania Ereboru; celem
Gandalfa byo stworzenie na Pnocy silnego pastwa, zdolnego
powstrzyma ataki sprzymierzonych z Sauronem Easterlingw.
Fakt, e namwi Thorina do wynajcia Bilba Bagginsa jako
wamywacza - co miao zapewne na celu zbudzenie upionych
si hobbitw, ktre mgby on pniej wykorzysta - pocig
no za sob daleko powaniejsze skutki, gdy Bilbo odnalaz
Jedyny Piercie. Gandalf podejrzewa, e ten wanie klejnot
jest Jedynym, tote od 2941 do 3001 roku z pomoc Stranikw
Pnocy czujnie strzeg Bilba i caego Shire. W 3001 roku skoni
Bilba do przekazania Piercienia Frodowi (by to czyn bez prece
densu, potwierdzajcy wysokie mniemanie Gandalfa o hobbitach),
a w 3018 roku zainicjowa wypraw ku Grze Przeznaczenia.
Wywar wielki wpyw na przebieg Rady u Elronda, gdy tylko on
zna ca histori Piercienia i wiedzia o zdradzie Sarumana.
By czonkiem Druyny Piercienia, zgin, bronic towarzyszy
przed Balrogiem w Khazad-dumie, jednak zosta przywrcony
do ycia w rdziemiu jako Gandalf Biay, by zakoczy sw
misj. Podczas Wojny o Piercie uwolni Theodena spod zego
wpywu Grimy, wykluczy Sarumana z bractwa Istarich i udzieli
nieocenionych rad wadcom Rohanu i Gondoru. W czasie Bitwy
na Polach Pelennoru broni bramy Minas Tirith przed Wodzem
GANDALF
204
Nazguli przez kilka kluczowych minut pomidzy rozbiciem wrt

a przybyciem Rohirrimw.
Po zakoczeniu Wojny o Piercie jego zadanie byo wype
nione, a on sam odpyn za Morze wraz z Ostatni Wypraw
Powiernikw Piercieni.
Gandalf wyglda jak siwowosy, zgarbiony starzec w szarym
paszczu (po zmartwychwstaniu jego strj i wosy byy biae).
Mg atwo uchodzi za mieszajcego si w nie swoje sprawy
magika, czasem jednak objawia sw prawdziw moc i majestat.
Przed walk z Barogiem jego ciao byo niewtpliwie miertelne,
podatne zarwno na rany od zwykej broni, jak i na dziaanie si
magicznych, natomiast jako Gandalf Biay nie mg zosta zra
niony, a jego moc przeciwstawiania si potdze Niewidzialnego
ogromnie wzrosa.
Gandalf wdrowa gwnie po krajach Zachodu i nie mia
staej siedziby. Najbardziej ze wszystkich Istarich by zwizany
z Eldarami i jako jedyny czarodziej rzeczywicie troszczy si
o istoty, ktre wydaway si mao wane, jak hobbici czy drzewa.
By wielkim mdrcem i - zapewne dziki Naryi - wadc ognia.
By te nauczycielem i przyjacielem Aragorna, ktrego wyrnia
spord innych ludzi; obydwaj oni wielokrotnie sobie pomagali. Od
2941 roku oprcz rdki nosi synny miecz Glamdring. W 3018
roku, po ucieczce z Isengardu, obaskawi Cienistogrzywego,
najwikszego spord mearasw z Rohanu, i jedzi na nim do
koca Wojny o Piercie.
Imi Gandalf nadali mu Ludzie z Pnocy. Elfowie zwali go
Mithrandirem; w jzyku westron zwano go Szarym Wdrowcem
lub Szarym Pielgrzymem; krasnoludy zwali go Thar-kunem,
Haradrimowie Incanusem, Rohirrimowie Gandalfem Szarym;
w rnych czasach i miejscach zwano go take: Krukiem Burzy
(nazwany tak przez Theodena i siebie samego), Lathspell (Za
Nowina, przez Grim), Szarym Gupcem (przez Denethora II,
ktry nie lubi go ze wzgldu na jego przyja z Thorongilem,
swym rywalem z modoci). Podczas Wojny o Piercie zwany by
te Przeciwnikiem Saurona i Biaym Jedcem. Jego prawdziwe
imi, nadane mu w modoci w Valinorze, brzmiao -> Olrin.
By moe by Majarem. (122, 24-25, 36-40, 43-48, 51-54, 56-77,
205
G EI.MIK
80-83, 89-90, 106-110, 113, 133, 140, 150, 165-171, 204, 211314, 317-379, I I 20, 22, 36, 40-41, 45, 50, 57, 68-69, 74, 94-127,
136, 138, 140-193, 232, 235, 238, 259, 266, 270, 274, 288, 295,
318, III 15-39, 43, 47, 59, 62, 64, 71-93, 107, 113-131, 138-151,
190, 202-210, 220, 222, 224, 226, 232-233, 235-249, 269, 280,
S 278)
GAPA [Bumpkin] (WoP) Jeden z kucw, przygotowanych przez
Merryego do podry Froda z Bucklandu do Rivendell w 3018

roku Trzeciej Ery. Zosta uprowadzony w Bree, lecz pniej si
odnalaz; reszt ycia spdzi pracujc dla Barlimana Butterbura.
Imi to nada mu Tom Bombadil. (I 143)
GARDNER FRODO (ur. 3 CE) Hobbit z Shire, drugie dziecko i naj
starszy syn Sama Gamgee. By protoplast rodziny Gardnerw

ze Wzgrza i prawdopodobnie mieszka w Bag End. (III 347)
GARDNER HOLFAST (ur. 42 CE) Hobbit z Shire, syn Froda
Gardnera. Prawdopodobnie mieszka w Bag End. (III 347)

GARDNEROWIE ZE WZGRZA [Gardner of the Hill] Znana
i wpywowa rodzina hobbitw z Shire, zaoona przez Froda, naj

starszego syna Samwisea Gamgee. Gardnerowie, ktrzy przyjli
nazwisko od zajcia Sama, najprawdopodobniej mieszkali w Bag
End. (III 342, 347)
g Ar u l f
(zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, jedziec z eoredu

Eomera. Zgin podczas bitwy midzy eoredem a orkami Ugluka.
(II 44)
GELION (sind.) Rzeka w Beleriandzie, pynca na poudnie z je
ziora Helevorn i gry Rerir (Gelion Wikszy) oraz Himring (May

Gelion). Stanowia zachodni granic Ossiriandu. Bya dwukrotnie
dusza od Sirionu, lecz nie tak szeroka ani gboka. (S 53, 54, 87,
88, 91, 92, 107, 116-118, 127, 134, 136, 139, 145, 177, 21 8-227)
GEUON WIKSZY [Greater Gelion] Wiksze z dwch ramion
Gelionu, spywajce z gry Rerir i jeziora Helevorn. (S 117)

GELMIR (sind., zm. 473 PE) Szlachetny elf z Nargothrondu, syn
Guilina, brat Gwindora. Pojmany przez Morgotha podczas Dagor
GELMIR
206
Bragollach i olepiony, nastpnie za okaleczony i zamordowany

pod murami Barad Eithel. (S 178, 180)
GELMIR (ok. 496 PE) Noldor, towarzysz - Arminasa. (S 200)
GELYDH (sind.) Liczba mnoga od Golodh.
Patrz Golodhrimowie. (S 315)

GHAN-BURI-GHAN (WoP) Czowiek, wdz Wosw. Podczas Wojny
o Piercie przeprowadzi Rohirrimw przez las Druadan, co

pozwolio im unikn przewaajcych si Easterlingw i orkw
strzegcych Wielkiego Zachodniego Gocica.
Zwany take Ghanem. (III 96-98, 229)
GUDOR (sind. gwiazda-, zm. 460 PE) Adan z Pierwszego Rodu,
jeden z 12 towarzyszy Barahira w Dorthonionie. (S 148)
GILDORINGLORION (WoP) Elf z rodu Finroda, w czasach Wojny
0 Piercie y w Rivendell. Odpyn za Morze wraz z Ostatni

Wypraw Powiernikw Piercieni. (I 86-92, 108-109, 132, 170,
II 184, III 279)
GIL-ESTEL (sind. gwiazda nadziei) Imi n ad an e..->Gwiedzie
Earendila przez ludy rdziemia po jej pierwszym wzejciu na

niebo. (S 234)
GIL-GALAD (sind. gwiazda promienista, PE-3441 DE) Elf Noldor,
syn Fingona, ostatni Najwyszy Krl Noldorw w Srdziemiu.

Urodzi si w Hithlumie, po mierci Fingolfina w Dagor Bragollach
zosta wysany do Falas. Po upadku Portw uciek na Balar,
a po mierci Turgona i upadku Gondolinu zosta Najwyszym
Krlem.
W Drugiej Erze Gil-galad pozosta w rdziemiu. Wada
Lindonem i walczy z Sauronem podczas Czarnych Lat, korzysta
jc z pomocy Numenoru. Gdy w jaki czas po upadku Numenoru
Sauron odzyska sw potg i zaatakowa Gondor, Gil-galad
z Elendilem zawarli Ostatni Sojusz Ludzi i Elfw i razem po
wiedli armi, ktra w 3434 roku pokonaa Saurona w Bitwie na
Rwninie Dagorlad i obiega Barad Dur. W 3441 roku Gil-galad
1 Elendil pokonali Saurona, lecz sami przy tym zginli - Gil-galad
spon od pomienia Saurona.
207
GIMLI
Broni Gil-galada bya synna wcznia Aeglos. Jako pierwszy

nosi on Yiy, najpotniejszy z Trzech Piercieni.
Jego pierwotne imi brzmiao Ereinion; pniej znany by ja
ko Ereinion Gil-galad, lecz gdy by Najwyszym Krlem, zwano
go tylko Gil-galadem. (I 62, 182, 187, 233-234, 243, S 147, 184,
228, 231, 238, 249-250, 266-273, 276, Y 65)
GILRAENA [Gilraen] (sind. wdrujca gwiazda, 2907-3067
TE) Crka Dirhaela, Dunadana Pnocy. W 2929 roku polubi

a Arathorna II, a w 2931 roku urodzio si ich jedyne dziecko,
Aragorn. Po mierci ma w 2933 roku mieszkaa w Rivendell
do 2954 roku, kiedy to wrcia do swego domu, gdzie w Eriadorze.
Zwana Gilraen Pikn. (III 306-310)
GILRAINA [Gilrain] (sind.) Rzeka w Lebenninie, pynca na
poudnie z Ered Nimrais do zatoki Belfalas, do ktrej wpadaa

na zachd od Ethir Anduin. Gwnym jej dopywem bya Serni.
(III 136)
GILTHONIEL (sind. gwiazda-rozpalajca) Przydomek - Vardy.
(I 358)
GIMILKHAD (ok. 3175 DE) Dunadan z Numenoru, modszy syn
Ar-Gimilzra, ojciec Ar-Pharazna. Silny i szorstki czowiek,
przywdca Ludzi Krla za panowania swego brata, Tar-Palantira.
Zmar w wieku 198 lat. (S 250, 251)
GIMLI (2879 TE-?) Krasnolud z rodu Durina, syn Glina. Dzie
cistwo prawdopodobnie spdzi w Ered Luin, skd w 2941 roku

wyruszy z ojcem do Ereboru. W 3018 roku towarzyszy ojcu do
Imladris, gdzie zosta wybrany jako przedstawiciel krasnoludw
do Druyny Piercienia. Przeprowadzi Druyn przez Khazad-dum. By te pierwszym krasnoludem, ktry od Dni Durina
przekroczy granice Lrien, gdzie zrodzio si jego uwielbienie
dla Galadrieli i bliska przyja z Legolasem. Po rozbiciu Druyny
wraz z Legolasem i Aragornem uda si do Rohanu: tam dzielnie
walczy w Bitwie o Rogaty Kasztel. Nastpnie przeszed cieki
Umarych, dotar z Aragornem do Minas Tirith, walczy w Bitwie
na Polach Pelennoru i pod Morannonem.
GINGLITH
208
Po Wojnie o Piercie Gimli sprowadzi grup krasnoludw

z Ereboru do Rohanu, gdzie zosta wadc Byszczcych Grot.
Podtrzymywa przyja z Legolasem i pozostaymi czonkami
Druyny Piercienia. Wyku nowe wrota z mithrilu i stali dla
Minas Tirith. W 120 roku Czwartej Ery, po mierci krla Elessara,
poeglowa wraz z Legolasem za Morze. Byo to bezprecedenso
we wydarzenie, niewtpliwie bdce konsekwencj jego mioci
do Legolasa i Galadrieli.
Zwany by Przyjacielem Elfw. (1231, 263, 267-381, I I 20-49,
88-172, 177-179, 192, 262, III 40-56, 58, 62, 67, 111, 133-138,
141, 143, 147, 209-211, 227, 228-229, 231, 234)
GINGLITH (sind.) Rzeka w Beleriandzie Zachodnim, dopyw
Narogu. Stanowia zachodni granic rwniny Tumhalad. (S 159,

200 )
GIRDLEY [Girdley Island] Wyspa na Brandywinie, powyej Mostu
Kamiennych ukw. Prawdopodobnie stanowia cz Shire.

(130)
GIRION (sind.?, zm. 2770 TE) Czowiek, ostatni krl Dale ze
starej dynastii, zabity przez Smauga; jego ona i dzieci ucieky,

ocalajc lini krlewsk. (H 7, 163, 181)
GIRITHRON (sind. drcy?) Nazwa
Ringare, uywana tylko
przez Dunedainw. (III 352)

GLADDEN [Gladden Fields] Bagnista rwnina u zbiegu rzeki
Gladden i Anduiny. W 2 roku Trzeciej Ery zostaa tu stoczona

Bitwa na Polach Gladden, po ktrej Jedyny Piercie pozosta
tu a do 2463 roku, gdy zosta odnaleziony przez Deagola. Od
okoo 1400 do 2460 roku ya tu grupa Stoorw i mogy to by
ich pierwotne siedziby.
Roso tam wiele irysw.
W sindarinie zwane Loeg Ningloron. (I 62, 234, 262)
GLADDEN Rzeka pynca na wschd z centralnej czci Gr
Mglistych i wpadajca do Anduiny na bagniskach. U rde

Gladden znajdowao si jedno z waniejszych przej przez Gry
Mgliste. (I 262)
209
GLAURUNG
GLAMDRING (sind. wrg-mot) Miecz Gandalfa. Wykonany
przez elfw z Gondolinu w czasach Bitew o Beleriand, nalea

pierwotnie do Turgona. Po upadku Gondolinu zagin, a w kocu
trafi do skarbca trolli, gdzie w 2941 roku Trzeciej Ery znalaz go
Gandalf. Gandalf uywa Glamdringa do koca Wojny o Piercie.
Nie wiadomo, czy zabra go za Morze.
Jak wszystkie ostrza tego rodzaju, Glamdring wieci b
kitnym wiatem, gdy w pobliu byli orkowie. By bliniakiem
Orcrista. (I 267, 294, II 110, III 245, H 47, 56)
GLAMHOTH (sind. zgiek-horda) -> Orkowie. (S 316)
GLANDUINA [Glanduin] (sind.) Rzeka pynca z Gr Mglistych
na zachd i wpadajca do Mitheithel powyej Tharbadu.

Zwana w westronie Rzek abdzi, gdy w dolnym jej biegu
yo wiele abdzi. (III 237)
GLAURUNG (sind., zm. 501 PE) Smok, pierwszy i najwikszy
z Urulkich, wyhodowany przez Morgotha w Angbandzie. Pojawi

si po raz pierwszy okoo 260 roku, pustoszc Ard-galen. Nie
osign jeszcze swych penych rozmiarw i zosta odparty przez
konnych ucznikw Fingona.
Nie pojawi si ponownie a do Dagor Bragollach, gdy wy
rs ju w peni i sta si najstraszniejszym wojownikiem armii
Morgotha. Podczas tej kampanii spustoszy Lothlann i sforsowa
Szczerb Maglora. Podczas Nirnaeth Arnoediad jego pojawienie
si odwrcio los bitwy, rozdzieli bowiem prawe i lewe ugrupo
wanie Noldorw, nastpnie za, wsparty zdrad Easterlingw,
zacz niszczy armi wschodni. Zosta powstrzymany przez
odpornych na ogie krasnoludw z Belegostu. Glaurung zabi
wprawdzie ich wodza, Azaghala, lecz zosta przeze zraniony
i musia si wycofa.
W 496 roku G laurung poprow adzi kam pani przeciw
Nargothrondowi, splugawi Eithel Ivrin, spali Talath Dirnen,
swym pomieniem rozproszy armi Nargothrondu w Tumhalad,
zniszczy Drzwi Felagunda wraz z prowadzcym do nich mo
stem i leg na jego skarbie. Rzuci te czar na Turina i Nienor,
powstrzymujc Turina przed ratowaniem Finduilas i odbierajc
Nienor pami. W ten sposb doprowadzi do ich kazirodczego
GLEOWINE
210
maestwa i samobjstwa; w kocu jednak Turin zemci si,

zadajc Gaurungowi w Cabed-en-Aras mierteln ran w brzuch.
Cho sowom smokw nie naley wierzy, rozmowa Glaurunga
z Turinem wskazuje na to, e jego przewrotno wobec dzieci
Hurina bya w rwnym stopniu dzieem woli Morgotha, jak wy
nikiem jego wasnego, waciwego smokom za.
Glaurung Zoty, Ojciec Smokw, zwany by take Wielkim
Gadem lub Gadem Morgotha. (S 110, 111, 141, 144, 145, 181,
182, 200-213, 216, 217, 224, 227)
GLEOWINE (WoP) Czowiek z Rohanu, minstrel Theodena. Po
Wojnie o Piercie uoy pie o Theodenie i jego mierci, po
czym ju do koca ycia nie ukada adnych wierszy. (III 229)
GUNGAL (sind. wiszcy ogie, byszczce wiato) Sztuczne
drzewo ze zota, sporzdzone przez Turgona na podobiestwo

Laurelinu, stojce na krlewskim dziedzicu w Gondolinie. (S 121)
GLIRHUIN (sind., 6 st. PE) Czowiek z Brethilu, wieszczek i min
strel. Przepowiedzia, e Kamie Nieszczliwych przetrwa znisz

czenie Beleriandu. (S 215)
GLIN (2136-2385 TE) Krasnolud, krl plemienia Durina (2283-
2385) w Ered Mithrin. (III 324)

GLIN (2783 TE-15 CE) Krasnolud z rodu Durina, syn Grina,
ojciec Gimliego. By towarzyszem wdrwek Thraina i Thorina po

Bitwie w Azanulbizar oraz czonkiem wyprawy Kompanii Thorina.
Wyprawa ta przyniosa mu bogactwo i wysok pozycj w Ereborze.
W 3018 roku wysano go wraz z Gimlim do Rivendell, by zasig
n rady Elronda. Wzi udzia w Radzie u Elronda. (I 219-221,
231-257, 263, II 37, III 57, 142, 149, 228, H 17, 22, 33, 79, 87,
96, 109, 142, 170, 211)
GLREDHELA [Glredhel] (sind. zoto-eldar, ok. 440 PE)
Kobieta z Trzeciego Rodu Eldainw, crka Hadora. Polubia

Haldira z Brethilu, ich synem by Handir. (S 150)
GLORFINDEL (sind. zoto-wosy, zm. 511 PE) Wadca Eldarw
z Gondolinu, jeden z wodzw Turgona. Dowodzi lewym skrzy

dem podczas odwrotu Gondolindrimw z Nirnaeth Arnoediad.
211
GODA
Po upadku Gondolinu towarzyszy w ucieczce Tuorowi, Idril

i innym ocalaym, gdy za grupa wpada w zasadzk na Cirith
Thoronath, walczy z Balrogiem dowodzcym siami nieprzyja
ciela. W walce tej obaj zginli.
Poniewa Glorfindel by zotowosy, pochodzi przypuszczal
nie z rodu Finarfina. By gow rodu Zotego Kwiatu. (S 183, 227,
228)
GLORFINDEL (ok. 1975 TE-) Eldar o wielkiej mocy, prawdopo
dobnie z rodu Finarfina. W czasach Wojny o Piercie by drugim

po Elrondzie elfem w Rivendell. Dowodzi siami, ktre w 1975
roku pomogy pokona Angmar w Bitwie pod Fornostem. W 3018
roku spotka i chroni Froda i jego towarzyszy w ich drodze do
Rivendell, walczy z Nazgulami przy Brodzie Bruinen.
Koniem Glorfindea by wielki biay ogier Asfaloth. (I 203207, 212, 214-218, 231, 254-255, III 241)
GBINY CZASU [Deeps of Time] Rozlege obszary wymiaru
Czasu. Okrelenie, oznaczajce gwnie odleg, niezgbion

przeszo, w istocie odnoszce si do Czasu jako zasady wi
cej rzeczy i istoty (takie jak Arda i Varda) w ramach praw Ea,
bdcych realizacj Ainulindale. (III 33, 158, S 16-19)
GWNY KRYSZTA [Master-stone] Gwny -> palantir, nieprzeka-
zany Amandilowi wraz z Siedmioma Krysztaami. Przechowywano

go w wiey w Avallone. (S 269)
GOATLEAF HARRY (WoP) Czowiek z Bree, odwierny Zachodniej
Bramy Bree. Przyczy si do Billa Fernyego i podczas Wojny

o Piercie uprawia rozbj w okolicach Bree. (I 150, 158, 171,
III 259)
GOATLEAFOWIE Rodzina ludzi z Bree. (I 153)
GOBIINY [Goblins] -> Orkowie. (H 9, 14, 22, 27, 46, 50-61, 65,
81, 100-105, 155,202-216)

GODA [Emblems] Znaki identyfikacyjne umieszczane na sztan
darach i tarczach. We W ad cy Piercieni opisano nastpujce
emblematy:
Anariona - Soce (zachodzce). (I 264)
GODY
212
Doi Amroth - Biay Statek w ksztacie abdzia na bkitnym

polu, albo abd i Biay Statek. (III 38, 132, 151, 208)
Dunedainw Pfnocy - Szeciopromienna Srebrna Gwiazda.
(III 110, 123)
D urina i jego rodu - Kowado i Mot zwieczone Srebrn
Koron, otoczone Siedmioma Omiopromiennymi Gwiazdami.
(I 289)
Eldarw - Galathilion o liciach w ksztacie sierpw ksiy
ca. (I 289)
Elendila i jego rodu - w Gondorze Biae Drzewo zwieczone
Srebrn Koron i otoczone -> Siedmioma Gwiazdami; na Pnocy
uywano jedynie Siedmiu Gwiazd. (1264, III 110, 208, 302)
Eregionu - ostrokrzew. (I 288)
Gondoru - Biae Drzewo i Siedem Gwiazd na czarnym po
lu. (III 110)
Isildura - Ksiyc (w nowiu). (I 264)
Krlestwa Pnocy > Gwiazda Elendila. (III 110)
Minas Morgul - Ksiyc (jako znak Minas Ithil) zniekszta
cony na podobiestwo trupiej czaszki. (III 161)
Morgotha - czarne pole bez adnego goda. (S 257)
Nam iestnikw G ondoru - biae pole bez adnego goda.
(III 302)
Rodu Feanora - Omiopromienna Srebrna Gwiazda. (1289)
Rodu Fingolfina - bkit i srebro. (S 182)
Rohanu - Biay Ko na zielonym polu. (III 151, 208, 318)
Sarumana - Biaa Rka na czarnym polu, czasem z run S.
(II 30)
Saurona - Czerwone Oko. (II 242, III 85)
Vanyarw - biel. (S 233, 236)
GODY [Yuletide] Szeciodniowe zimowe wito w Shire, trwa
jce od 29 Foreyule do 4 Afteryule. (III 348-349)
GODZINA OTWARCIA [Opening Hour] Pierwsza godzina Dwch
Drzew, podczas ktrej Telperion zaczyna kwitn po raz pierw
szy, zanim zalni Laurelin. Nie wesza ona do rachuby godzin
Valarw, lecz od niej rozpoczto rachub -> Lat Drzew. (S 38,
59)
213
GOLLUM
GOLASGIL (WoP) Czowiek z Gondoru, prawdopodobnie Dunadan,
pan Anfalas. (III 40)

GOLDWINE (2619-2699 TE) Czowiek, szsty krl Rohanu
(2680-2699). (III 316)

GOLDWORTHYOWIE [Goldworthy] Rodzina hobbitw z Shire,

GOLFIMBUL (zm. 2747 TE) Ork, zwany przez hobbitw z Shire
krlem orkw z gry Gram, wdz armii orkw rozbitej w Bitwie

0 Zielone Pola. Zgin w tej bitwie z rki Bandobrasa Tooka, kt
ry uderzeniem kija strci mu gow.
Imi Golfimbul jest albo artobliwe, albo fikcyjne, lub te
przeoone na westron, gdy Profesor Tolkien wywodzi od nie
go nazw golf. Poniewa nie wydaje si, by owa banda orkw
bya zbyt liczna, Golfimbul, jeli by postaci historyczn, praw
dopodobnie nie by krlem. (H 22)
GOLLUM (ok. 2430-3019 TE) Hobbit ze szczepu Stoorw, uro
dzony w ich osiedlu w pobliu pl Gladden. Okoo 2463 roku jego
kuzyn Deagol, owic ryby, znalaz Jedyny Piercie, a Gollum
zamordowa go, by zdoby Piercie. Wkrtce sta si nie do
zniesienia dla swej rodziny i zosta wykluczony ze spoecznoci
Stoorw. Ukry si w Grach Mglistych, coraz bardziej ulegajc
wadzy Piercienia. W 2941 roku utraci go, gdy Bilbo Baggins
znalaz i zabra Piercie do Shire. Gollum, podejrzewajc, e to
Bilbo ma Piercie, opuci Gry Mgliste, by go szuka. Podanie
Piercienia przezwyciyo jego nienawi i lk przed Socem,
Ksiycem oraz istotami ywymi.
Kilka lat przed Wojn o Piercie zosta schwytany przez
Saurona, ktry dziki temu pozna nazwisko Baggins. Sauron
uwolni Golluma w 3017 roku; wkrtce potem schwyta go Aragorn
1przekaza Gandalfowi. Czarodziej dowiedzia si w ten sposb
0 nieznanej mu do owego czasu czci historii Piercienia, za
Golluma odda pod stra elfom z Lenego Krlestwa. W czerw
cu 3018 roku Gollum uciek elfom podczas napadu orkw i nie
zwocznie podj poszukiwania Piercienia. Wpad na trop Froda
1 Druyny przed Zachodni Bram Khazad-dumu i szed ich
GOLLUM
214
tropem przez Mori i Lrien. W Emyn Muil zosta pojmany

przez Froda i Sama. Czciowo z lku, jaki odczuwa wobec
Powiernika Piercienia, po czci za, by upewni si, e Sauron
nie odzyska Piercienia, Golum uczciwie poprowadzi hobbitw
do Cirith Ungol, najsabiej strzeonego przejcia do Mordoru.
Tam jednak wyda Froda i Sama Shelobie, majc nadziej na
odzyskanie Piercienia, gdy ta odrzuci ubrania hobbitw. Gdy
plan ten zawid, wszed w lad za hobbitami na Orodruin. Jego
atak na Froda na zboczach gry nie powid si, lecz gdy Frodo
ogosi Piercie sw wasnoci, Gollum zaatakowa raz jeszcze.
W walce, ktra si wywizaa, odgryz palec Froda i tak odzyska
Piercie. Jednak to zamanie przysigi wiernoci wobec Froda
zgubio Golluma, a jej druga cz - niedopuszczenie do odzyska
nia Piercienia przez Saurona - spenia si zaraz, gdy Gollum
run w gb Rozpadlin Zagady, sam ginc i niszczc Piercie.
Gollum pocztkowo wyglda jak normalny hobbit, lecz dugie
ycie w ciemnoci i wilgoci oraz wpyw Piercienia drastycznie
zmieniy jego wygld. Zachowane opisy powanie si rni, wy
daje si jednak, e w czasach Bilba i Froda by on skrajnie wychu
dzony i ylasty, mia czarn skr, paskie stopy, dugie cienkie
rce i wielkie blade oczy. Mia saby wzrok, ale wyostrzony such,
potrafi te porusza si bezgonie i wspina jak owad. Na sku
tek dugotrwaego oddziaywania Piercienia Gollum chorobliwie
lka si wszystkich dzie elfw. Sznur elfw parzy go, a lembasy
przypominay mu smakiem kurz. Nienawidzi wszystkich ywych
istot, a poniewa Piercie spotgowa ze cechy jego charakteru,
oglnie rzecz biorc, by odraajcy.
Jego prawdziwe imi brzmiao Trahald, co w jzyku Ludzi
Pnocy znaczy ryjcy w ziemi, wkopujcy si; zanglicyzowana
wersja tego imienia to Smeagol. Przezwisko Gollum zawdzicza
niemiym dwikom, dobywajcym si z jego garda - nadaa mu je
rodzina ju po znalezieniu przeze Piercienia. Orkowie z Cirith
Ungol nazywali go Sug Sheloby, ze wzgldu na usugi, jakie jej
wiadczy. On sam zwraca si do siebie mj skarbie, by moe
mylc siebie z Piercieniem. Sam Gamgee nazywa go Pezaczem
i mierdzielem, nawizujc do walczcych w Gollumie dwch
stron jego natury, w czasie gdy suy on Frodowi. To pierw
215
GONDOLIN
sze wizao si z jego ulegoci wobec Froda jako Powiernika

Piercienia i pana, ktremu zaprzysig wierno, co po czci
odpowiadao jego ukrytemu pragnieniu bycia dobrym i wyrwa
nia si spod wadzy Piercienia, to drugie za odnosio si do
zoliwego, zdradzieckiego i penego nienawici postpowania
Goluma wobec wszystkich innych istot, a czasami take i wobec
Froda. (123-25, 58, 64-69, 239-245, 263, 362-364, 372, 379, I I 60,
198, 204-227, 229-246, 250, 261-317, III 84, 181-216, H 60-71,
123-124)
GOLODHRIMOWIE [Golodhrim] (sind. Noldo-lud) W sindarinie okrelenie - Noldorw. Liczba mnoga od Golodh brzmiaa
Gelydh. (S 294, 315)
GONDOLIN (sind. skaa-ukryta) Miasto i krlestwo elfw w ukry
tej dolinie Tumladen, zbudowane w tajemnicy przez Turgona

midzy 52 a 104 rokiem Pierwszej Ery. Otoczone byo przez
Echoriath, a jedynym atwym wejciem do bya Droga Ucieczki,
trudna do odnalezienia i silnie strzeona przez mieszkacw, -
Gondolindrimw. Miasto Gondolin zbudowane byo na Amon
Gwareth z biaego kamienia, na wzr Tirionu, z ktrego piknem
chciao rywalizowa.
Z bogosawiestwem Ulma i pod ochron nieustannej czujno
ci orw, zrzucajcych wszystkich szpiegw Morgotha z Echoriath,
Gondolin pozostawa bezpiecznie ukryty przez stulecia. Mao
kto opuszcza kotlin i tylko cztery osoby, ktre nie przybyy tu
wraz z Turgonem przy zakadaniu Gondolinu, dotary do niej byli to Maeglin, El, Hurin i Huor. Przez te lata Gondolin kwit,
ignorujc wydarzenia w zewntrznym wiecie, a Morgoth nie
mg go odnale.
Siy Gondolinu nie walczyy w Dagor Bragollach, jednak
Turgon wyruszy do Nirnaeth Arnoediad z 10 000 elfw. Mimo to
zdoano zachowa tajemnic Gondolinu, gdy Turgonowi udao
si wycofa niepostrzeenie, pod oson Hurina i Huora. Nieco
pniej Tuor przyby do Gondolinu, nastpnie za narodzi si
tu Earendil. Jednake uwolniony z Angbandu Hurin nieumylnie
wskaza Morgothowi przyblione pooenie Gondolinu, pniej
za Maeglin zdradzi tajne przejcie do kotliny. Gondolin zosta
GONDOUNDRIMOWIE
216
zdobyty przez armi orkw, Balrogw, smokw i wilkw w 511

roku jako ostatnie w Beleriandzie krlestwo elfw, poddanych
Wyrokowi Mandosa.
Miasto Gondolin byo najpikniejszym i najsynniejszym mia
stem elfw w rdziemiu; powiedziane jest, e miao ono siedem
nazw. Pierwotna nazwa miasta i krlestwa brzmiaa Ondolinde.
Zwany take Ukrytym Krlestwem. Bitwy pod Gondolinem,
wspomniane w Hobbicie, s niezgodne z histori przedstawion
w Quenta Silmarillion. (I 234, 299, 337, S 120, 121, 127, 150,
151, 182, 224-227, H 47, 59, 61)
GONDOUNDRIMOWIE [Gondolindrim] (sind. Gondolin-lud)
Elfowie z Gondolinu, trzecia cz Noldorw z zastpu Fingolfina

i wielu Sindarw. Zamoni i pracowici, byli bardzo czynni ja
ko rzemielnicy i budowniczowie, gdy za nadszed czas, oka
zali si dzielnymi wojownikami. Po upadku Gondolinu resztki
Gondolindrimw pod wodz Tuora i Idril yy w Arvernien i u uj
cia Sirionu. (S 133, 151)
GONDOR (sind. kamie-kraj) Krlestwo Dunedainw w Srdzie-
miu, zaoone przez Elendila w 3320 roku Drugiej Ery jako

wsplna dziedzina jego synw, Isildura i Anariona. U szczytu
swej potgi (okoo 1100 roku Trzeciej Ery) Gondor rozciga si
od Celebrantu na pnocy do rzeki Harnen i Umbaru na pou
dniu i od morza Rhun na wschodzie do Gwathl na zachodzie.
Ponadto wiele krajw na wschodzie i poudniu byo jego lennami.
Gwnymi miastami Gondoru byy Osgiliath, Minas Anor, Minas
Ithil, Doi Amroth i Pelargir.
Od chwili powstania Gondor by celem atakw Saurona i jego
sojusznikw z Rhun, Haradu i Umbaru. Poczynajc od 3429 roku
Drugiej Ery Ithilien byo wielokrotnie najedane, a wreszcie
w 2002 roku Trzeciej Ery Minas Ithil wpado w rce Nazguli i po
zostawao pod ich wadz a do koca Wojny o Piercie. Gondor
przey trzy wielkie klski - Wa Rodzinn z lat 1432-1448,
Wielk Zaraz z 1636 roku oraz najazdy Wonikw w latach
1851-1954. Te klski w poczeniu z degeneracj Dunedainw
poderway siy Gondoru, uszczupliy jego ludno i osabiy czuj
no.
217
GORGOROTH
Po mierci Elendila w 3441 roku Drugiej Ery w Gondorze

wada rd Anariona a do wyganicia w 2050 roku Trzeciej
Ery. Od tego czasu, a do odnowienia krlestwa przez Elessara
w 3019 roku, Gondor by rzdzony przez namiestnikw.
Gondor by pastwem feudalnym. Pierwotnie dwa najwiksze
lenna, domeny krlewskie Ithilien (Isildura) i Anrien (Anariona)
byy rwnej rangi, lecz po wyjedzie Isildura do Arnoru i prze
niesieniu stolicy z Osgiliath do Minas Anor Anrien zyskao
przewag nad Ithilien.
Zwane take Poudniowym Krlestwem, w przeciwiestwie do
Arnoru, a przez Rohirrimw Stoninglandem i Stonelendingiem.
Take - Calenardhon, Lebennin, Belfalas, Enedwaith. (116,
26, 233, II 21, III 15)
GONNHIRRIMOWIE [Gonnhirrim] (sind. kamie-pan-lud)
Krasnoludy, zwane tak przez elfw w Pierwszej Erze. (S 87)

GOODBODY LILIA [Lily Goodbody] (2822-2912 TE) Hobbitka
z Shire, najmodsze dziecko Balba Bagginsa. Wysza za Toga

Goodbodyego. (III 344)
GOODBODY TOGO (ok. 29 st. TE) Hobbit z Shire. Polubi Lili
Baggins. (III 344)

GOODBODYOWIE [Goodbody] Rodzina hobbitw z Shire, praw
dopodobnie zamona. (I 40)

GOODCHILDOWIE [Goodchild] Rodzina hobbitw z Shire.
(III 347)
GOOLDOWIE [Goold] Rodzina hobbitw z Shire, prawdopodob
nie zamona. (III 346)

GORBAG (zm. 3019 TE) Uruk z Minas Morgul, dowdca kom
panii orkw. Zabity w walce midzy jego kompani a kompani

Shagrata o kolczug Froda. (II 320-327, III 166, 169, 172-174,
180, 188)
GORGOROTH (sind. nawiedzone-) Wielki paskowy na pou
dniowym zachodzie Mordoru, teren spustoszony, pokryty nie

zliczonymi jamami wykopanymi przez orkw. Najwaniejszymi
GORGOROTH
218
jego miejscami byty Orodruina i Barad-dur. (I 235, 377, II 228,

III 151, S 78, 91, 116, 127, 155, 189, 271, 273, 275)
GORGOROTH
Ered Gorgoroth. (S 78, 91, 116, 127, 155)
GORGUNY [Gorgun] - Orkowie, zwani tak przez Ghan-buri-
-Ghana. (III 98)

GORT.IM (sind., zm. 460 PE) Adan z Pierwszego Rodu, syn
Angrima. By jednym z 12 towarzyszy Barahira w Dorthonionie.

Pojmany przez Saurona, zdradzi Barahira z mioci do swojej
ony Jednak obraz, ktrym zwid go Sauron, by tylko widmem,
a nagrod za zdrad - mier. (S 148, 153, 154)
GORTHAUR OKRUTNY [Gorthaur the Cruel] (sind. ohydna
mier) Imi nadane -> Sauronowi przez Sindarw w Beleriandzie.

(S 30, 148, 265)
GORTHOL (sind. zgroza-hem) Pseudonim -> Turina jako jed
nego z dwch wodzw w Talath Dirnen. (S 194)
GOSPODA PRZY MOCIE [Bridge Inn] Gospoda w Shire, pooona
przy Wielkim Wschodnim Gocicu, na zachodnim kracu Mostu

na Brandywinie. Zburzona za rzdw Lotha w Shire. (III 252)
GOCIE [Guests] -> Ludzie zwani tak z powodu ich miertelnoci
oraz tego, e ich ostateczny los lea poza Ard. (S 41)

GOCINIEC Z PNOCY [North Road] Droga biegnca z miejsca
poniej Tharbadu do Fornostu, krzyujca si w Bree z Wielkim

Wschodnim Gocicem. Po upadku Pnocnego Krlestwa i wy
ludnieniu Eriadoru bya nieuywana, dlatego zwano j Zielonym
Traktem.
Zwana take, na poudnie od Tharbadu, Starym Poudniowym
Gocicem. (I 20, 149, III 245, 246, 257)
GOTHMOG (WoP) Komendant Minas Morgul w czasach Wojny
o Piercie, dowdca armii Saurona podczas Bitwy na Polach

Pelennoru po upadku Wodza Nazguli.
By moe by Nazgulem. (III 113)
GOTHMOG (zm. 511 PE) Balrog, wdz BalrogwiwojskAngbandu,
jeden z najpotniejszych wojownikw Morgotha. Zabi Feanora
GRY KSIYCOWE
219
pod koniec Dagor-nuin-Giliath, zabii Fingona i pojma Hurina

podczas Nirnaeth Arnoediad, zabi Ectheliona podczas szturmu
Gondoinu, jednak zgin z jego rki.
Gothmog mia gwardi przyboczn zoon z trolli. (S 102,
182, 183, 227)
GRA [Mountain, The]
Erebor. (I 81, 219, III 141)
GRA [Mountain, The] - Taniuetil. (I 24, 37, 80, 105)

GRA OGNIA [Fiery Mountain]
Orodruina. (170, III 157, S 272)
GRA OKA [Hill of the Eye] - Amon Hen. (I 371, 377)

GRA PRZEZNACZENIA [Mount Doom] -> Orodruina. (I 236,
268, II 217, III 157)

GRA UCHA [Hill of Hearing] -> Amon Lhaw. (I 378-379, 383)
GRA-KIE [Mount Fang] - Orthank. ( I I 151)
GRSKI MUR [Mountain Wall] Prawdopodobnie Pelri, ale mo
liwe take, e ciany Nocy. (I 227)

GRY AMANU [Mountains of Aman]
Pelri. (S 37, 39, 58)
GRY BKITNE [Blue Mountains] - Ered Luin. ( II 8, S 107,117)

GRY CIENIA [Mountains of Shadow, Shadowy Mountains] --->
Ered Wethrin. (S 101,104,107, 114,145,152,161, 191, 214, 268)

GRY CIENIA [Shadowy Mountains] -> Ephel Duath, zwane tak
przez Golluma. (III 399)

GRY ECHOWE [Echoing Hills, Echoing Mountains] -> Ered
Lmin. (S 101, 113)

GRY KSIYCOWE [Mountains of Lun] -> Ered Luin. ( 1 16)
GRY KSIYCOWE [Mountains of the Moon] Siedziba Czeka
z Ksiyca w wierszu hobbickim Jak Czek z Ksiyca zszed za
w czen ie, opartym na motywach zaczerpnitych z Gondoru.
Prawdopodobnie fikcyjne, wzmianki o nich mog jednak zawiera

artobliwe odniesienia do Ered Luin, zwanych w Shire Grami
Ksiycowymi. (TB 158)
220
GRY MGLISTE
GRY MGLISTE [Misty Mountains] Wielki acuch gr cigncy si
w rdziemiu 900 mil, od Pustkowi Pnocnych do Wrt Rohanu.

Wzniesione przez Melkora jaki czas przed przebudzeniem si el
fw, by powstrzyma Oromego, podczas Wielkiej Wdrwki stay
si przyczyn opnienia marszu Eldarw i skoniy Nandorw
do zawrcenia. W Trzeciej Erze roiy si od orkw.
Gwne szczyty Gr Mglistych to Gundabad, Zirak-zigil,
Barazinbar, Bundushathur i Methedras, a z gwnych przeczy
znamy Wysok Przecz i Bram Czerwonego Rogu.
Oprcz siedzib orkw pod Grami Mglistymi wydrone
byy wielkie siedziby krasnoludw, Khazad-dum. Take Carn
Dum mogo by pierwotnie zamieszkane przez krasnoludw.
Ory yy w centralnej czci Gr Mglistych w Trzeciej, a moe
i w Drugiej Erze.
W sindarinie zwane Hithaeglir. Zwane take Wieami Mgy.
(1 15-116, 64, I I 150, III 150, S 52, H 43, 48, 54, 74, 82, 91,151,
183,202, 209, 212)
GRY MORn [Mountains of Moria] Bundushathur, Zirak-zigil
i Barazinbar, trzy gry, pod ktrymi wydrono Khazad-dum.

(1315)
GRY MROCZNEJ PUSZCZY [Mountains of Mirkwood] Gry
w pnocnej czci Mrocznej Puszczy, w ktrych znajdoway si
rda Rzeki Zakltej. Po Wojnie o Piercie stay si poudniow
granic Lenego Krlestwa. (I 55, H 223)
GRY OBRONNE [Mountains of Defence] -> Pelri. (S 77, 95,
96)
GRY OKRNE [Encircling Mountains]
Echoriath. (S 109,
133, 214, 224-226)

GRY POPIELNE [Ash Mountains, Ashen Mountains] > Ered
Lithui. (II 9, III 399)

GRY SZARE [Grey Mountains] >Ered Mitrhin. ( I I 11)
GRY YAUNORU [Mountains of Valinor]
GRY WSCHODU [Mountains of the East]
Pelri. (Y 61)
Orocarni. (S 48)
221
GREENHOLM
GRY ZGROZY [Mountains of Terror] -> Ered Gorgoroth. (1 189,
II 310, S 127, 155)

GRY ELAZNE [Iron Mountains, Mountains of Iron] - Ered
Engrin. (S 112)
GRA W ZAGADKI [Riddle-game] Gra polegajca na wzajemnym
zadawaniu sobie zagadek przez dwie osoby. Miaa ona uwi
cone zasady. Pierwszy gracz, ktry nie zna odpowiedzi, traci
ustalon z gry stawk. Wydaje si, e bya ona powszechna
w caym rdziemiu i objta powiernictwem Valarw. (I 23, 64,
66, 239, H 58)
GRAM (2688-2742 TE) Czowiek, smy krl Rohanu (27182741). (III 316)
GRAM [Mount Gram] Szczyt w Grach Mglistych, siedziba or-
kw, ktrzy zaatakowali Shire w 2747 roku Trzeciej Ery i zostali

rozbici w Bitwie o Zielone Pola. (H 22)
GRANICA DZIKICH KRAIN [Edge of the Wild] Granica mi
dzy zaludnionymi krajami Eriadoru a niebezpiecznymi Dzikimi

Krainami, przebiegajca, oglnie rzecz biorc, z pnocy na po
udnie, przecinajc Bruinen na zachd od brodu. (H 222)
GREENHAND HALFRED (ur. 2851 TE) Hobbit z Shire, najstar
szy syn Holmana Zielonorkiego, pierwszy z rodu Greenhandw.

Mieszka w Hobbitonie i by ogrodnikiem. (III 347)
GREENHAND HOLMAN (2892-ok. 2961 TE) Hobbit z Shire, syn
Halfreda Greenhanda. Mieszka w Hobbitonie na Bagshot Row

pod nr 3 i by ogrodnikiem u Bilba Bagginsa. Nauczy ogrodnic
twa Hamfasta Gamgee. (I 34, III 347)
GRF.ENHANDOWTE [Greenhand] Rodzina hobbitw z Shire, po
tomkowie Halfreda, najstarszego syna Holmana Zielonorkiego.

yli w Hobbitonie i byli ogrodnikami. Nazwisko byo niewtpliwie
wyprowadzone z przydomka Holmana, nadanego mu ze wzgldu
na jego umiejtnoci ogrodnicze. (III 347)
GREENHOLM Miasto w Shire, pooone na Dalekich Wzgrzach,
rodzinna miejscowo Fastreda z Greenholm. (III 347)
GRIMA
222
GRIMA (zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, gwny doradca krla
Theodena, agent Sarumana. Przekazywa swemu panu informacje

na temat Rohanu, a jednoczenie osabia Theodena kamliwymi
radami; jego nagrod miaa by Eowina. Gdy Gandalf doprowa
dzi do odrodzenia Theodena, Grima uciek do Isengardu, gdzie
dotrzymywa Sarumanowi towarzystwa podczas ich uwizienia
przez Drzewca, nastpnie za towarzyszy mu a do Shire. Tam,
po tym jak Saruman potraktowa go ze skrajn pogard, zabi go
w obecnoci Froda i sam zgin z rk hobbitw.
W Rohanie zwany Robaczywym Jzykiem. ( I I 113-118, 166,
171, III 252)
GRIMBEORN (WoP) Czowiek, syn Beorna, wdz Beorningw.
Zapewne tak jak ojciec potrafi zmienia posta. Za jego pano

wania Wysoka Przecz i brd przy Carrock byy otwarte i aden
ork ani wilk nie mia wkroczy na ziemie Beorningw. Znany
jako Grimbeorn Stary. (I 220)
GRIMBOLD (zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, jeden z marsza
kw, pochodzi z Grimslade. Odznaczy si w Bitwach u Brodw

na Isenie, nastpnie dowodzi trzecim eoredem w Bitwie na Polach
Pelennoru, w ktrej poleg. (III 105-106, 116-117)
GRIMSLADE Okolica lub osada w Rohanie, miejsce urodzenia
Grimbolda. (III 117)

GRINDWALL Wie w poudniowej czci Bucklandu, na zewntrz
Wysokiego Potu. (TB 123)

GRISHNAKH (zm. 3019 TE) Ork z Barad-dur, dowdca bandy
orkw z Mordoru, ktra zabia Boromira i pojmaa Merryego

i Pippina. Mia pewne informacje o Piercieniu. Pragnc go dla
siebie i sdzc, e ma go jeden z pojmanych hobbitw, wykrad
ich z obozu orkw z Isengardu, okronego ju przez Rohirrimw.
Zabity przez jednego z jedcw, wynis jednak M erryego
i Pippina do daleko, by mogli wyj cao z rzezi. (II 51-52, 56,
62, 159)
GROBLA [Causeway] Droga w Gondorze, prowadzca z Osgiliath
do Minas Tirith. (III 73)
223
GUILIN
GROBLA [Causeway] Droga w Shire, prowadzca przez Deephallow,

Stock i Rushey. (I 94, 97-99, TB 123)
GRIN (2671-2923 TE) Krasnolud z plemienia Durina, drugi syn
Farina, ojciec Oina i Glina. (III 324)

GROND Mot wiata Podziemnego, wielka maczuga bdca gw
n broni Morgotha. (III 92, S 146)

GROND Wielki taran dugoci 100 stp, zbudowany w Mordorze
w celu rozbicia Wielkiej Bramy Minas Tirith podczas Wojny

o Piercie. Jego gowica bya wykonana z czarnej stali i ufor
mowana na ksztat wilczej gowy.
Nazwany tak na pamitk maczugi Morgotha. (III 92)
GRR (2563-2805 TE) Krasnolud z rodu Durina, najmodszy
syn D aina I, ojciec Naina. Zaoy krasnoludzkie krlestwo

w elaznych Wzgrzach. (III 324)
GRB NIENOGRZYWEGO [Snowmanes Howe] Miejsce po
chwku nienogrzywego na polach Pelennoru. Na mogile rosa

wysoka zielona trawa i wieczy j kamie z wyrytym na nim
napisem. (III 108)
GRUBB, GRUBB I BURROWES [Messers Grubb, Grubb, and
Burrowes] Firma z Shire, prawnicza lub aukcyjna. (H 218)
GRUBBOWIE [Grubb] Rodzina Hobbitw z Shire. (I 40)
GRZBIET TARLANGA [Tarlangs Neck] Dugi grzbiet grski
w Lamedonie, przecity drog biegnc midzy Erech i Calembel
0 60 mil na pnoc od tego miasta. Stanowi poudniow odnog
Ered Nimrais.
Pierwotna nazwa grzbietu brzmiaa Tarlang, lecz pniej zo
staa ona uznana za ludzkie imi, std Grzbiet Tarlanga.
(W polskim przekadzie Przesmyk Tarlanga; III 56, W 19)
GRZMICA WODA [Loudwater] - Bruinen. ( 1 15, 195)
GUILIN (sind., PE) Szlachetny elf z Nargothrondu, ojciec Gelmira
1 Gwindora. (S 178-181, 195-200)
GUL
224
GUL (CM -upir) Kady z wikszych niewidzialnych slug

Saurona, oywiony i cakowicie kontrolowany przez jego wol.
Naleeli do nich Nazgule (wydaje si, e sowo gul jest zarwno
liczb pojedyncz, jak mnog), mogy te nalee wilkoaki z Tol-in-Gaurhoth. (W 172)
GUNDABAD Gra w pnocnej czci Gr Mglistych. Podczas
wojny krasnoludw z orkami miecia si tu najdalej wysu

nita na pnoc forteca orkw, jak zdobyli krasnoludy.
(III 320)
GUNDOR (sind., zm. 455 PE) Adan z Trzeciego Rodu, modszy
syn Hadora. Zabity strzaami orkw, gdy walczy u boku ojca

w Eithel Sirion podczas Dagor Bragollach. (S 145)
GURTHANG (sind. mier-elazo) Imi nadane przekutemu
Anglachelowi przez Turina. (S 198, 201, 203, 209, 211, 212)

GUTHLAF (tum. rohir. ocalay z bitwy) Czowiek z Rohanu,
chory Theodena podczas Bitwy na Polach Pelennoru. Poleg

w tej bitwie. (III 106, 112, 117)
GUTHWINE (tum. rohir. bitwa-przyjaciel) Miecz Eomera.
( I I 131)
GWAERON (sind. wiatr-) Sindariska nazwa Sulim, uywana
tylko przez Dunedainw. (III 352)

GWAIHIR (sind. wiatr-pan, ok. 2941-3019 TE) Wadca orw
z Gr Mglistych. Przyjani si z Gandalfem od czasu, gdy ten
uleczy jego zatrut ran. W 2941 roku wraz ze swymi orami ura
towa Gandalfa i Kompani Thorina przed orkami. Poprowadzi
ory do Bitwy Piciu Armii, w ktrej odegray one kluczow rol.
Podczas Wojny o Piercie trzykrotnie pomg Gandalfowi, uwal
niajc go z Isengardu, ratujc spod szczytu Zirak-zigil, wreszcie
ratujc Froda i Sama na stokach Orodruiny. Gwaihir i jego lud
suyli te Gandalfowi i Radagastowi jako posacy i zwiadow
cy. Jaki czas po roku 2941 Gwaihir zosta Krlem Wszystkich
Ptakw. Zwany Wadc Wichrw i Wadc Orw. (I 250-251,
260, II 95, 102, III 217-220, H 86, 88)
i-
225
GWIAZDA DUNEDAINW
GWAITH-I-MIRDAIN (sind. lud-klejnotw-kowali) Noldorowie
z Eregionu, najwiksi rzemielnicy wszech czasw, nie nalea

jednak do nich Feanor. Eregion zosta zasiedlony okoo 750 roku
Drugiej Ery przez Noldorw z Lindonu pod wodz Celebrimbora
z rodu Finwego. Przycigna ich tam blisko kopalni mithrilu
w Khazad-dumie. Przez prawie 1000 lat Gwaith-i-Mirdain i rd
Durina trudzili si wsplnie, yjc w dostatku i przyjani, naj
wikszej, jaka kiedykolwiek powstaa midzy elfami a krasnolu
dami.
Jednake denie noldorskich jubilerw do coraz wikszego
kunsztu i pikna doprowadzio ich do upadku, gdy okoo 1200
roku Sauron, pod przybranym imieniem Annatara, podszed ich,
a oni przyjli jego rady i dary. Okoo 1500 roku Gwaith-i-Mirdain
rozpoczli pod jego kierunkiem wykuwanie Piercieni Wadzy,
cho Trzy Piercienie wykona sam Celebrimbor. Po wykonaniu
wszystkich Piercieni, okoo 1590 roku, Sauron zdradzi Noldorw
i wyku Jedyny Piercie. Celebrimbor odkry ten postp i ukry
Trzy Piercienie, na co Sauron odpowiedzia otw art wojn.
W 1697 roku najecha Eregion, a Celebrimbor i wielu Gwaith-i-Mirdain polego. Niedobitki pod wodz Elronda podyy do
Rivendell. Prawdopodobnie to ci kowale przekuli w 3018 roku
Andurila dla Aragorna.
Zwani take kowalami elfw. (S 266)
GWARDIA FARAMIRA [Guard of Faramir] -> Biaa Kompania.
(III 223)
GWATHL (sind. cie- + moczary) Nazwa nadana przez
cz ludzi wielkiej rzece, powstaej przez poczenie Mitheithel

i Glanduiny. Pyna na poudniowy zachd, stanowic granic
midzy Minhiriath a Enedwaith.
W westronie zwana Szarymi Rozlewiskami. Zapisywana tak
e jako Gwathlo. (I 195, III 237)
GWIAZDA DNIA [Daystar] -> Soce. (S 95)
GWIAZDA DUNEDAINW [Star of the Dunedain] Gwiazda
Elendila. (III 110)

GWIAZDA EARENDILA
226
GWIAZDA EARENDILA [Star of Earendil] Silmaril noszony przez
Earendila i wyniesiony przez niego na niebiosa na pokadzie

Vingilota. Zwany take Gwiazd. (S 259, 261, 266)
GWIAZDA ELENDILA [Star of Elendil] Brylant stanowicy cz
dziedzictwa Krlestwa Pnocy. Symbolizowa on gwiazd

Earendila, ktra suya za punkt orientacyjny Edainom eglu
jcym do Numenoru. Gwiazd Elendila nosili na czole krlowie
Krlestwa Pnocy do czasu, gdy Elessar da j w roku 16 Czwartej
Ery Samowi Gamgee*.
Zw ana take Gwiazd Dunedainw , Gw iazd Pnocy
i Elendilmirem. (III 110)
GWIAZDA POUDNIA [Southern Star] Odmiana -> fajkowego
ziela uprawiana w Poudniowej wiartce. (1 19-20)

GWIAZDA PNOCNA [Star of the North] -> Gwiazda Elendila.
(III 123, 221)

GWIAZDA RODU FEANORA [Star of the House of Feanor] Godo
Feanora i jego spadkobiercw, omioramienna gwiazda ze sre

bra. (I 289)
GWINDOR (sind.) Elf, wadca Nargothrondu, syn Guilina, brat
Gelmira. Poprowadzi ma grup elfw z N argothrondu do

Nirnaeth Arnoediad, by pomci mier brata. Doczyli oni do
Fingona.
Stacjonujc w Barad Eithel, Gwindor rozpocz bitw szale
czym atakiem na wojska Morgotha, gdy ujrza Gelmira, okaleczo
nego i zamordowanego. Dotar a do Schodw Angbandu, jednak
zosta otoczony i pojmany, a wszyscy jego towarzysze polegli.
Po 14 latach niewoli w kopalniach Morgotha Gwindor uciek
i zosta odnaleziony w Taur-nu-Fuin przez Belega. Obaj uwolnili
Turina z rk orkw, a Gwindor strzeg go, gdy Turin rozpacza
po zabjstwie Belega. Gwindor uzyska dla Turina prawo wstpu
* W przypisie do tekstu K lska na Polach G ladden w N iedokoczonych opo
w ieciach Christopher Tolkien uwaa, i krl Elessar nie mgby podarowa
Gwiazdy Elendila burmistrzowi Shire, choby nawet ceni! Sama ponad
wszystkich. (...) Wydaje si, e Sam Gamgee zosta wyrniony jakim in
nym (bardziej stosownym) darem (przyp.red.).
227
G W IR ITH
do Nargothrondu, tu jednak jego ukochana Finduilas zakocha

a si w Turinie. Gwindor znis to z godnoci, widzc jednak,
jak zblia si zguba Nargothrondu, przeciwstawia si polityce
otwartej walki z Morgothem, propagowanej przez Turina. Jednak
jego sia i uroda przepady podczas niewoli w kopalniach, a jego
rady zignorowano. Poleg w katastrofalnej bitwie w Tumhalad.
(S 178-181, 195-200)
GWIRITH (sind.) Sindariska nazwa Viresse, uywana tylko przez
Dunedainw. (III 352)
H
HADHDROND (quen. Khazad-siedziba) Pierwsza elficka na
zwa -> Khazad-dumu. (S 87, 266)

HADOR (tum. adun. jasny?, 389-455 PE) Adan z Trzeciego
Rodu, Przyjaciel Elfw i bohater. Syn Hathola, ojciec Galdora

i Gundora. W modoci by na subie Fingolfina, ktry pokocha
go i powierzy wadz nad Dor-lminem. Hador zgromadzi tam
czonkw Trzeciego Rodu i sta si najwikszym wodzem Edainw.
Podczas Dagor Bragolach dowodzi stra tyln Fingolfina i zgi
n w obronie Eithel Sirion.
Szlachetno Hadora bya tak wielka, e uwaano, i do
rwnuje on wadcom elfw, a Edainowie w latach jego panowa
nia w Dor-lminie osignli szczyt swej chway w Beleriandzie.
Zwany Hadorem Lorindoem, Zotogowym oraz Zotowosym.
(1259, I I 267, S 141, 142,145, 147-152, 178, 182-184, 187, 188,
194,203,214, 233)
HADOR (zm. 2395 TE) Dunadan, sidmy rzdzcy nam iest
nik Gondoru (2278-2395). W 2360 roku wprowadzi ostatni

milenijn poprawk w Rachubie Namiestnikowskiej. (III 291,
350)
HAERAST (sind. daleki brzeg) Wybrzea Amanu, jako przeci
wiestwo Nevrastu, Bliszego Brzegu rdziemia. (S 303)

HALADINOWIE [Haladin] Drugi Rd Edainw. Wkroczyli do
Beeriandu w rok po spotkaniu Finroda z Pierwszym Rodem

i osiedlili si najpierw w Thargelionie, ignorowani przez Noldorw
Caranthira. yli tam w rozproszonych siedzibach do czasu, gdy
zostali zaatakowani przez orkw. Ci, ktrzy przeyli, wycofali
229
HALDAD
si pod wodz Haldada na tereny pooone w widach Ascaru

i Gelionu, gdzie wznieli ostrok i bronili si a do nadejcia
Caranthira, ktry ich uratowa.
Wielu ocalaych pod wodz Halethy wywdrowao najpierw
do Estoladu, a pniej, podejmujc niebezpieczn drog skrajem
Nan Dungortheb, do Talath Dirnen i Brethilu. Haletha otrzymaa
od Thingola las Brethil pod warunkiem strzeenia przeprawy na
Teiglinie. Przez wiele lat leni ludzie z Brethilu strzegli pnocne
go skrzyda Nargothrondu, a ich liczba wzrosa dziki napywowi
uchodcw z ich wasnego ludu, a po upadku Dorthonionu - tak
e przedstawicieli Pierwszego Rodu.
Po upadku Tol Sirion (457 roku Pierwszej Ery) zdarzay si
liczne ataki orkw na przepraw i na Brethil, ale Haladinowie
utrzymali si a do Nirnaeth Arnoediad. Ponieli wwczas wiel
kie straty na rwninie Anfauglith, osaniajc odwrt Fingona.
W 496 roku zostali rozbici w Brethilu, co otwaro orkom dro
g do Nargothrondu. Po tej katastrofie Haladinowie pozostali
w swych lasach, atakujc orkw z zasadzki przy przeprawie, gdy
tylko mogli. Przez kilka lat walczyli pod dowdztwem Turina,
ktry uywa tu pseudonimu Dziki Czowiek z Lasu i Turambar,
w zasadzie jednak znikli z kart historii.
Haladinowie rnili si od innych Edainw pod wieloma
wzgldami. Ich jzyk nie by najwidoczniej spokrewniony z innymi
jzykami ludzi; oni sami byli nisi; byli te mniej zainteresowani
sztuk sowa i nauk, ponad ktre przedkadali samotno i ycie
w puszczy. Ich broni bojow byy topory.
Zwani byli take Ludem Halethy. (S 136, 139, 140, 152)
HALBARAD (sind. wysoka-wiea, zm. 3019 DE) Dunadan,
Stranik Pnocy. Dowodzi druyn Stranikw Pnocy, ktra

doczya do Aragorna w czasie Wojny o Piercie i towarzyszya
mu na ciekach Umarych. Podczas Bitwy na Polach Pelennoru
by chorym Aragorna; poleg w tej bitwie. (III 44-46, 48, 50,
53, 57, 60, 115-116)
HALDAD (zm. 4 st. PE) Adan z rodu Haladinw, ojciec Halethy
i Haldara. Gdy Haladinowie zostali zaatakowani przez orkw

w Thargelionie, zgromadzi ocalaych, zorganizowa obron
HALDAN
230
i wznis ostrok w widach Ascaru i Geionu. Zgin podczas

jednej z wycieczek za ostrok. (S 139-141)
HALDAN (zm. 4 st. PE) Adan z rodu Haladinw, syn Haldara,
wdz Haladinw po mierci swej ciotki, Halethy. Prawdopodobnie
mieszka w Brethilu. (S 140)
HALDAR (zm. 4 st. PE) Adan z rodu Haladinw, syn Haldada,
ojciec Haldana. Zosta zabity przez orkw podczas oblenia
ostrokou Haladinw w Thargelionie, gdy rzuci si, by broni
ciaa ojca. (S 139-141)
HALDIR (WoP) Elf z Lrien, jeden z trzech braci, ktrzy spotkali
Druyn Piercienia i eskortowali j do Caras Galadhon.

Podrowa poza Lrien i zna jzyk westron. (I 325-339,
350-351, 361)
HALDIR (zm. 473 PE) Adan, wdz Haladinw (473 rok), syn
Halmira, m Goredheli, ojciec Handira, ojczym Hurina i Huora.

Dowodzi siami Haladinw w ram ach Ligi M aedhrosa i zgi
n wraz z wikszoci swych ludzi, osaniajc odwrt Fingona
przez Anfauglith podczas Nirnaeth Arnoediad. (S 150, 178-181,
184)
HAETH (zm. 2758 TE) Czowiek z Rohanu, starszy syn krla
Heima. Zgin, bronic bram Meduseld przed Wulfem. (III 316)

HALETHA [Haleth] (zm. 4 st. PE) Kobieta z plemienia Haladinw
i ich przywdczyni. Poprowadzia swj lud z Thargelionu na za

chd, wybierajc niebezpieczn drog skrajem Nan Dungortheb.
Osiedlia si w Brethilu, ktry otrzymaa w zamian za strzeenie
przeprawy przez Teiglin. Pochowana na Tur Haretha. (S 139-141)
HALFAST Z OVERHILL [Halfast of Overhill] (ur. 2972 TE) Hobbit
z Shire, syn Halfreda z Overhill. y w Overhill i pracowa u pana

Boffina. Lubi polowa w Pnocnej wiartce i raz widzia tam
enta. (III 347)
HALFRED Z OVERHILL [Halfred of Overhill] (ur. 2932 TE) Hobbit
z Shire, modszy syn Hobsona Gamgee, brat Hamfasta Gamgee.
Mieszka w Overhill. (III 347)
231
HARAD
HAUFIRIEN Sidme, najdalej wysunite na pnoc wzgrze sy
gnaowe Gondoru, pooone w lesie Firien na granicy Rohanu.

(III 16, 69)
HALIMATH Dziewity miesic w -> Kalendarzu Shire, w przy
blieniu odpowiadajcy naszemu wrzeniowi.

W Bree zwany H a w e stm a th . (III 348)
HALLA (quen. wysoki) Tetha, pierwotnie uywana w uenya
na oznaczenie h, a take do ubezdwiczniania nastpujcej

po niej spgoski. (III 366)
HALLAS (sind. wysoki-li?, zm. 2605 TE) Dunadan, trzynasty
rzdzcy namiestnik Gondoru (2567-2605). (III 291)

HALMIR (zm. 473 PE?) Adan z plemienia Haladinw, wadca
Brethilu, ojciec Haldira i Harethy. Wraz z Belegiem dowodzi sia

mi, ktre pokonay oddzia orkw pustoszcy Beleriand Zachodni
po upadku Tol Sirion. Przystpi do Ligi Maedhrosa, lecz zmar
przed wybuchem wojny. (S 149-150, 178)
HAMA (zm. 2759 TE) Czowiek z Rohanu, modszy syn krla
Heima. Zagin w nieycy podczas Dugiej Zimy, poszukujc

ywnoci dla Rogatego Kasztelu. (III 316)
h Am a (zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, odwierny krla
Theodena i dowdca gwardii krlewskiej. Zgin, bronic bram
Rogatego Kasztelu. (II 109-117, 121, 126, 142, 173-174)
HAMFAST Z GAMWICH [Hamfast of Gamwich] (ur. 2760 TE)
Hobbit z Shire, protoplasta rodziny Gamwich, pniej Gamgee.

(III 347)
HANDIR (zm. 496 PE) Adan z plemienia Haladinw, wadca
Brethilu (473-496), syn Haldira, ojciec Brandira. Poleg w bitwie

z orkami w Brethilu. (S 184, 200, 204)
HARAD (sind. poudnie) Oglna nazwa krajw pooonych
na poudnie od rzeki Harnen. Niewiele o nich wiadomo, oprcz

tego, e yy tam olifanty (tylko Umbar by lepiej znany). Mia
y najprawdopodobniej gorcy klimat, zapewne byy tam pu
stynie.
HARAD BUSKI
232
Harad dzieli si na Harad Bliski i Daleki, a politycznie - na

szereg krlestw Haradrimw. Przez Hobbitw z Shire zwany
Krajami Soca. Zwany take Sutherland i Haradwaith. (I 238,
377, II 249, III 33)
HARAD BUSKI [Near Harad] Cz Haradu na zachd od Khandu,
zwana tak ze wzgldu na blisko Gondoru. (II 9, 13)

HARAD DALEKI [Far Harad] Poudniowa cz Haradu. Jego
mieszkacy byli w czasach Wojny o Piercie sprzymierzeni
z Sauronem i cz z nich walczya w Bitwie na Polach Pelennoru.
(I 238, 377, II 249, III 33)
HARADRIMOWIE [Haradrim] (sind. poudnie-lud) Prymitywni
i dzicy ludzie z Haradu. W Drugiej Erze cz Haradrimw pa

cia trybut Numenorowi, ale w Trzeciej Erze dostali si oni pod
wpyw Saurona i byli staym zagroeniem poudniowych granic
Gondoru. Cz Haradrimw bya rzdzona przez Czarnych
Numenorejczykw. Najwiksze najazdy Haradrimw na Gondor
miay miejsce w latach 1014-1050 (zagarnicie Umbaru), w 1944
(w sojuszu z Wonikami), w 2885, gdy zostali rozbici w Bitwie
u Brodw na Porosie oraz w czasie Wojny o Piercie, gdy waczyli
w Bitwie na Polach Pelennoru i w innych miejscach. Poczynajc
od 19 stulecia Trzeciej Ery, korsarze z Umbaru byli Haradrimami.
Haradrimowie byli wysocy, ciemnoskrzy, mieli czarne wosy
i oczy. Lubili barwne ubiory i ozdoby, a niektre plemiona malo
way ciaa. W wojnach uywali wszelkich rodzajw broni, znani
byli jednak szczeglnie z posugiwania si olifantami.
W westronie zwani Poudniowcami, a take Smagymi Ludmi
(przez hobbitw) i Swertingami. (I 236, II 267, III 69, 86, 108-109, 113, 1 1 6 ,1 4 3 ,S 272)
HARADWAITH (sind. poudnie-lud) Okrelenie Haradrimw
oraz kraju, w ktrym yli. (III 296)

HARANYE Ostatni rok stulecia w Rachubie Krlewskiej, a za
pewne take w Namiestnikowskiej i w Nowej Rachubie. (III 350)

HARDBOTTLE Wie w Shire w Pnocnej wiartce, w ktrej miesz
kaa rodzina Bracegirdle, do ktrej naleaa Lobelia Sackville-
233
H ARM A
-Baggins. Domy w Hardbottle byty wydrone w skale lub zbu

dowane z kamienia. (III 272)
HARDING (zm. 3019 TE) Cztowiek z Rohanu, poleg w Bitwie
na Polach Pelennoru. (III 117)

HARDING ZE WZGRZA [Harding of the Hill] (ur. 81 CE) Hobbit
z Shire, syn Holfasta Gardnera. Prawdopodobnie mieszka w Bag

End.
Jego pene nazwisko brzmiao zapewne Harding Gardner ze
Wzgrza. (III 347)
HARETHA (quen. pani, 5 st. PE) Kobieta z rodu Haladinw,
crka Halmira. Okoto 400 roku polubita Galdora, pniejszego

wodza Pierwszego Rodu, i urodzia mu dwch synw, Hurina
i Huora. (S 141, 152)
HARFOOTOWIE [Harfoots] Najliczniejszy z trzech szczepw
hobbitw. Jako pierwsi przeprawili si okoo 1050 roku Trzeciej

Ery przez Gry Mgliste do Eriadoru.
Harfootowie byli najbardziej typowymi hobbitami. Mieli
ciemniejsz cer ni Stoorowie i Fallohideowie, byli te nisi
od nich. Najbardziej kochali wyyny i stoki wzgrz; duej ni
inni hobbici zachowali te obyczaj mieszkania w norkach. Byli
bardziej przyjanie nastawieni do krasnoludw ni inni hobbici.
(115)
HARLINDON (sind. poudniowe Lindon) Cz Lindon na po
udnie od zatoki Lhun. Na pocztku Drugiej Ery mieszkali tu

Celeborn i Galadriela.
Take - Lindon. (II 8)
HARLOND (sind. poudniowy-port) Przysta na poudniowym
brzegu zatoki Lhun. (II 8)

HARLOND Przystanie i nabrzea na zachodnim brzegu Anduiny,
trzy do czterech mil na poudnie od Minas Tirith. By to port Minas

Tirith, pooony wewntrz Rammas Echor. (III 18)
HARMA (quen. skarb) Pierwotna nazwa tengwy d (nr 11), uy
wanej na okrelenie ch. Pniej to ch na pocztku wyrazw
HARNEN
234
przeksztacio si w h, a nazwa tengwy zmienia si na aha.

(III 365-366)
HARNEN (sind. poudnie-woda) Rzeka pynca z poudniowego
ramienia Ephel Duath na zachd, do zatoki Belfalas. Na pocztku

Trzeciej Ery stanowia granic midzy Gondorem a krlestwami
Haradu. (II 9)
HARONDOR (sind. poudniowy Gondor) Obszar midzy rze
kami Poro i Harnen, na pocztku Trzeciej Ery stanowicy cz

Gondoru, pniej bdcy obszarem spornym midzy Gondorem
a krlestwami Haradu. (II 13)
HARROWDALE Dolina w Rohanie, pooona powyej Edoras.
Podczas Wojny o Piercie odby si tu przegld wojsk Rohanu.

(III 50)
HARYESTMATH Nazwa miesica -> H alim ath w Bree. (III 352)
HASUFEL (tum. rohir. ciemna skra?, WoP) Wielki szary ko
Rohanu, poyczony Aragornowi przez Eomera. ( I I 44, 103, 105,

108, III 43)
HATHALDIR (sind., zm. 460 PE) Adan z Pierwszego Rodu, jeden

HATHOL (ok. 400 PE) Adan, wadca Trzeciego Rodu, syn Magora,
ojciec Hadora. (S 137, 141)

HAUDH IN GWANUR (sind. kurhan-) Kurhan pooony w po
bliu brodw na Porosie. Pochowano pod nim ksit Rohanu

Folcreda i Fastreda, ktrzy polegli tam w bitwie z Haradrimami.
(III 316)
HAUDH-EN-ARWEN (sind. kurhan-krlewskiej-panny) >Tur
Haretha. (S 141)
HAUDH-EN-ELLETH (sind. kurhan-panny-elfw) Kurhan, pod
ktrym pogrzebano Finduilas, pooony w Brethil w pobliu prze

prawy na Teiglinie. Dopki y Turin, kurhan by niedostpny dla
orkw. Turin spotka tu sw siostr Nienor, lecz jej nie pozna.
(S204, 206, 210, 211)
235
HELCARAXE
HAUDH-EN-NDENGIN (sind. kurhan-polegych) Wielki kurhan
w centrum Anfauglith, w ktrym pochowano elfw i ludzi pole

gych podczas Nirnaeth Arnoediad. Rosa na nim wysoka trawa,
cho reszta Anfauglith bya jaowym pustkowiem. Zwany take
Kurhanem Polegych. (S 158, 187)
HAUDH-EN-NIRNAETH (sind. kurhan-ez) -> Haudh-en-Ndengin.
(S 186)
HAYSEND Wie w B ucklandzie u ujcia W ithywindle do
Brandywiny, zwana tak, gdy bya pooona na poudniowym

kracu Wysokiego Potu. (1 102, 116)
HAYWARD Hob (WoP) Hobbit ze Wschodniej wiartki. Przed
Wojn o Piercie by odwiernym przy Zielonej Bramie, a pod
czas rzdw Sarumana w Shire - stranikiem bramy Mostu na
Brandywinie.
Wydaje si, e w czasach Wojny o Piercie by ju do sta
ry. (III 267, 269)
HAYWARDOWIE [Hayward] Rodzina hobbicka ze Wschodniej
wiartki. Prawdopodobnie jeden z jej zaoycieli by pasterzem

gminnym. (III 267, 269)
HEADSTRONGOWIE [Headstrong] Rodzina hobbicka z Shire,

HEATHERTOES MAT (zm. 3019 TE) Czowiek z Bree, zgin
w walce midzy mieszkacami Bree a Billem Fernym i jego kom

panami. (III 261)
HEATHERTOESOWIE [Heathertoes] Rodzina ludzi z Bree. ( 1 153)
HELCAR (quen. lodowo-zimny) Wewntrzne morze na dalekim
wschodzie rdziemia w Pierwszej Erze, rozlewajce si na miej
scu kolumny Illuiny. Jedn z jego zatok byo Cuivienen.
Zwane take Morzem Wewntrznym. (S 47, 48, 52)
HELCARAXE (quen. ld-ldy) C ienina na pnocy Ardy
w Pierwszej Erze, oddzielajca Araman od rdziemia. Tu zleway
si wody Belegaeru i Ekkai, tworzc wielki wir i mgy. Helcaraxe
wypeniaa pywajca w cieninie Lodowa Kra, po ktrej mona
HELEVORN
236
byo przej such nog, co jednak wizao si z wielkim nie

bezpieczestwem. Ld mg pokrywa take ld. Zwana take
Cienin Lodowej Kry. (S 50, 77, 85, 86)
HELEVORN (sind. szko-czarne) Gbokie, ciemne jezioro
w Thargelionie, na poudnie od gry Rerir. W jego okolicy miesz

ka Caranthir. (S 107, 118, 145)
HELLUIN (sind. ld-niebieski) Bkitna gwiazda identyfikowa
na z Syriuszem. (S 47, 62)

HELM (2961-2759 TE) Czowiek, dziewity krl Rohanu (2741-
2759), ostatni z pierwszej dynastii. Z jego panowania pamitny

by gwnie koniec, gdy w 2758 roku Rohan zosta najechany
przez Dunlendingw pod wodz Wulfa, syna - Freki, wroga
Wulfa. Po przegranej Bitwie u Brodw na Isenie Heim wycofa
si do Rogatego Kasztelu, gdzie przetrwa Dug Zim, jednak
pod jej koniec zamarz podczas jednego z dokonywanych wypa
dw przeciw oblegajcym.
Zwany by Heimem Motorkim i Hemem Mociarzem z po
wodu wielkiej siy: Frec zabi jednym uderzeniem pici. (II129,
133, 137, III 230, 316)
HELMINGOWIE [Helmingas] Ludzie z Zachodniego Fadu nazy
wani tak przez Rohirrimw. Okrelenie moe dotyczy oglnie
ludnoci Rohanu. ( I I 135)
BRAMA [Helms Gate] Wejcie do Hemowego Jaru,
w poprzek ktrego wybudowano Hemowy Mur. ( I I 126-129)
hem ow a
HEMOWA ROZTOKA [Deeping-coomb] Dolina w Rohanie, przed
Hemowym Jarem. Jej stoki w pobliu Rogatej Skay byy umoc

nione; zwano je Hemowym Szacem. Dolin pyn Hemowy
Potok. ( I I 127, W 181)
HEMOWY JAR [Helms Deep] Krty wwz w Ered Nimrais,
u podna Trjroga. By centrum obrony Zachodniego Fadu

Rohanu, a obok Dunharrow - gwn twierdz i schronieniem
w krlestwie. Tu broni si Hem w latach 1758-1759 Trzeciej
Ery, ktremu to wydarzeniu wwz i caa okolica zawdzicza sw
nazw. Podczas Wojny o Piercie broni si tu krl Theoden.
237
HENNETH ANNUN
Z Hemowego Jaru wypywa Hemowy Potok, a w stokach

jaru odkryto pieczary Aglarondu. Wejcie do wwozu przegradza
mur.
Hemowym Jarem zwano powszechnie cay zesp fortyfika
cji, cznie z Rogatym Kasztelem. ( I I 125, III 49)
HEMOWY MUR [Deeping Wall] Mur wok Hemowej Bramy,
strzegcy wejcia do Hemowego Jaru. By wysoki na 20 stp

i do szeroki, by mogo po nim i obok siebie czterech ludzi.
Jedyn luk w Hemowym Murze by spory przepust, przez kt
ry wypywa Hemowy Potok. Podczas Bitwy o Rogaty Kasztel
onierze Sarumana dwukrotnie wdarli si do Hemowego Jaru
przez ten przepust. (II 126-129)
HEMOWY POTOK [Deeping Stream] Strumie w Rohanie, wy
pywajcy z Hemowego Jaru, okrajcy Rogat Ska i wypy

wajcy przez Hemowy Szaniec i Hemow Roztok do Doliny
Zachodniego Fadu. ( I I 127)
HEMOWY S2ANIEC [Helms Dike] Przekop i wa, zbudowany
wzdu zbocza Hemowej Roztoki, tu przed Rogatym Kasztelem.
(III 127)
HEM [Hem] Przydomek -> Turina jako jednego z dwch wo

dzw w Talath Dirnen, zwizany z tym, e nosi on wwczas
w boju Smoczy Hem. (S 188, 193, 199, 217)
HEM HADORA [Helm of Hador] -> Smoczy Hem z Dor-lminu.
(S 217)
HENDING (ur. 2859 TE) Hobbit z Shire, trzeci syn a czwarte
dziecko Holmana Zielonorkiego. (III 347)
HENNETH ANNUN (sind. zachodu okno, zachodnie okno)
Ukryty schron stranikw Ithilien, zbudowany za wodospadem

w pnocnym Ithilien przez Turina, namiestnika Gondoru w 2901
roku Trzeciej Ery. By obsadzony bez przerwy a do odwrotu
Faramira do Minas Tirith przed obleniem Gondoru podczas
Wojny o Piercie.
W westronie zwany Oknem Zachodzcego Soca i Oknem
Zachodu. (II 263, III 76)
H E N SD A Y
238
HENSDAY [Hensday] -> Hevenesdei. (III 353)

HEREFARA (zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, poleg w Bitwie

HERION (zm. 2148 TE) Dunadan, trzeci rzdzcy namiestnik
Gondoru (2116-2148). (III 291)

HERUBRAND (zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, poleg w Bitwie
HERUGRIM Miecz Theodena. ( I I 117)
HERUMOR (quen. pan-czarny, ok. 3000 DE) C zarny
Numenorejczyk, sta si wielkim wadc Haradrimw. (S 272)

HERUNUMEN (quen. pan-zachd) Eldariskie imi -> Ar-Adunakhra, zapisane w Kronice Krlw. (S 249)
HEVENESDEI Wczesna forma nazwy pitego dnia tygodnia
w Kalendarzu Shire, przekad uenejskiego Menelya. W czasach
Wojny o Piercie uywano form Hevensday lub Hensday.
We W adcy Piercieni zwany rod. (III 353)
HEYENSDAY
Hevenesdei. (III 353)
H IGHDAY > Highdei. (III 353)

HIGHDEI Wczesna forma nazwy sidmego i gwnego dnia tygo
dnia w Kalendarzu Shire, przekad eldariskiego i westroskiego

Valanya. W czasach Wojny o Piercie uywano formy Highday.
We W adcy Piercieni zwany pitkiem. (III 353)
HILDA [Hild] (ok. 2720 TE) Kobieta z Rohanu, crka Grama,
matka Frealafa. (III 315)

HILDRIEN (quen. kraj Hildorw) Kraj na wschodzie rdziemia,
miejsce przebudzenia ludzi. (S 98, 135)

HILDOROWIE [Hildor] (quen. nastpcy, przychodzcy pniej)
Okrelenie - ludzi przez Eldarw.

Sowo spokrewnione jest z quenejskim hildinyar nastp
cy. (S 94, 98)
239
H ISIM E
HIMLAD (sind. zimna-rwnina) Rwnina w Beleriandzie

Wschodnim, ograniczona rzekami Celon i Aros. Podczas Oblenia
Angbandu Curufin i Celegorm strzegli Himladu i przesmyku Aglon
na jej pnocnym kracu, jednak przecz i rwnina zostay zdo
byte podczas Dagor Bragollach. (S 118, 127, 133)
HIMRING (sind. zimne-zimno?) Najwiksze ze wzgrz poo
onych midzy przesmykiem Aglon i Szczerb Maglora na p
nocnej granicy Beleriandu Wschodniego. Ufortyfikowane przez
Maedhrosa, stanowio klucz obrony Beleriandu Wschodniego.
Gdy siy Morgotha zdobyy przecze podczas Dagor Bragollach,
synowie Feanora zebrali si pod Himring i najwyraniej utrzy
mali wzgrze a do katastrofy Nirnaeth Arnoediad, w ktrej ich
siy zostay zniszczone.
Himring byo bezlene, szerokie i niezbyt wysokie, miao paski
wierzchoek. Wiecznie Zimny jest albo okreleniem opisowym,
albo tumaczeniem. (S 107, 117, 118, 127, 145, 146, 167, 173)
HINIILUVATARO (quen. dzieci Uuvatara) - Dzieci Iluvatara.
(S 288)
HIRGON (sind. pan-kamie, zm. 3019 TE) Czowiek z Gondoru,
posaniec D enethora II. Podczas Wojny o Piercie zawiz

Theodenowi Czerwon Strza, a w drodze powrotnej zgin z rk
orkw. (III 68-71, 104)
HiRILORN (sind. pani-drzewo, PE) Najwiksze drzewo
w Neldoreth, trjpienny buk rosncy w pobliu Neldoreth. W je
go konarach zbudowany by dom, w ktrym Thingol uwizi
Luthien, by uniemoliwi jej podenie za Berenem. (S 163, 175)
HIRLUIN (sind. pan-bkitny, zm. 3019 TE) Czowiek z Gondoru,
wadca Pinnath Gelin. Poleg w Bitwie na Polach Pelennoru.
(III 40, 111-113)
HfSILME (quen. mga-cie) -> Hithlum. (S 112)
HfSIME (sind. mga-) Jedenasty miesic w Rachubie Krlewskiej
i Namiestnikowskiej, a smy w Nowej Rachubie, w przyblieniu
odpowiadajcy naszemu listopadowi.
H ISTO R IA BOLESNA
240
Forma sindariska, uywana tylko przez Dunedainw, brzmia

a Hithui. (III 352)
HISTORIA BOLESNA [Tale of Grief] Inna nazwa -> Narn i Hin
Hurin. (S 188)
HISTORIA f i .DARW [Tales of the Eldar] Oglny termin odno
szcy si do historii i obecnoci Eldarw. W rdziemiu Historia

skoczya si pod koniec Trzeciej Ery na Ostatniej Wyprawie
Powiernikw Piercieni. (S 280)
HITHAEGLIR (sind. mga-szczyt-linia) - Gry Mgliste. (S 52)
HITHLAIN (sind. mga-ni) Surowiec uywany przez elfw
z Lrien do wyrobu lin; by mocy, lekki, szary i mikki w do

tyku. (I 351)
HITHLUM (sind. mga-cie) K raina w pnocnej czci
Beleriandu, ograniczona od zachodu przez Ered Lmin, a na

wschodzie i poudniu przez Ered Wethrin. Jej cz poudnio
wa dzielia si na dwie czci - Dor-lmin na zachd, i Mithrim
na wschd od gr Mithrim. Ten chodny, lecz pikny paskowy
by uksztatowany przez wstrzsy Bitwy Potg. Z pocztku za
mieszkany przez gar Sindarw, po powrocie Noldorw do
rdziemia sta si siedzib Fingolfina i Fingona, a pniej take rodu Hadora. Po Dagor Bragollach jego ludno wzrosa,
gdy elfy i Edainowie z Pierwszego Rodu uciekali przed wojn,
a siy Morgotha nigdy nie sforsoway Ered Wethrin, bronionych
przez takie twierdze jak Barad Eithel. Dwie za prby wdarcia
si do Hithlumu z zachodu i pnocy (okoo 160 i 462 roku) nie
powiody si, by moe dlatego, e odpowiednio liczna armia nie
moga przej przez pnocne pustkowia.
Jednak armie Hithlumu nie wrciy z Nirnaeth Arnoediad,
a Morgoth ofiarowa ten kraj Easterlingom. Niedobitki Eldarw
i Edainw zostay zniewolone, wybite lub wchonite, cho niekt
rzy z nich, jak choby Tuor, stali si banitami i zadali Easterlingom
wielkie straty.
Quenejska forma tej nazwy brzmiaa Hisime; nadana dla
tego, e podczas pierwszego przybycia Noldorw kraina ta bya
pokryta mgami i oparami rozsiewanymi z Thangorodrimu przez
HOBBICI
241
Morgotha. Zwany te Krajem Mgy. (S50, 78, 101-104, 106, 110,

113, 116-117, 126, 127, 137, 144-149, 152, 172, 178-184, 187,
188,195, 214,223)
HJTHUI (sind. mglisty) - Hisime. (III 352)
HLOTHRAM (oryg. hob. chaupnik) Hobbickie nazwisko.
Take - Cotman. (III 382)

HLOTHRAN (oryg. hob. hloth dwupokojowa siedziba, ranu
ich zbir na zboczu wzgrza) Rozpowszechniona nazwa wsi

w Shire. (III 382)
HLOTHRAN Hobbickie nazwisko, pochodzce od nazwy miej
scowej.
Take
Cotton. (III 382)
HOARWELL -* Mitheithel. (I 15, 195, 253, 262)

HOBBICI [Hobbits] Jedna z rozumnych ras rdziemia, pier
wotnie cile spokrewniona z ludmi. Cho zostali stworzeni
w Pierwszej Erze, nie rzucali si jednak w oczy i yli w Dolinie
Anduiny niedostrzegani przez inne rasy. Okoo 1500 roku
Trzeciej Ery hobbici, dzielcy si wwczas na trzy szczepy:
Fallohideow, Harfootw i Stoorw, uciekli na zachd przed
zem Mrocznej Puszczy. Wdrwki kadej z grup opisane s w od
powiednich hasach. Shire powstao okoo 1600 roku i wkrt
ce potem prawie wszyscy hobbici mieszkali tam lub w Bree,
cho w 2463 roku istniao take osiedle Stoorw na polach
Gladden, a w czasach Wojny o Piercie spotykao si hobbitw
wdrowcw.
Oprcz okresu Czarnej Plagi 1636 roku i Dugiej Zimy 2758
roku hobbici z Eriadoru yli spokojnie i dostatnio w Shire i Bree,
dziki opiece Gandalfa i Stranikw Pnocy. Ich liczba ro
sa, a granice Shire dwukrotnie rozszerzano: w 2340 roku, gdy
Oldbuckowie osiedlili si w Bucklandzie, i w 32 roku Czwartej
Ery, gdy krl Elessar przyczy do Marchi Zachodni. Do czasu
Wojny o Piercie nikt poza Gandalfem i Stranikami Pnocy
nie zajmowa si hobbitami. Dopiero po wojnie, ze wzgldu na
bohaterskie czyny Froda i jego przyjaci, hobbici weszli do pieni
HOBBITON
242
i kronik innych ludw, co byo uprzejmoci, ktrej wikszo

hobbitw nie odwzajemnia.
Szczegowy opis hobbitw podany jest w we W a d c y
Piercieni (1 13-15) oraz w Hobbicie (H 11-12) i nie ma potrze
by, by go tu powtarza. Warto jednak wspomnie, e Stoorowie
z pl Gladden okoo 2463 roku Trzeciej Ery byli spoecznoci
matriarchaln i nie mona wykluczy, e wszyscy hobbici byli
swego czasu zorganizowani w klany matriarchalne. Trzeba te
podkreli, e hobbici, aczkolwiek kochajcy wygodne ycie,
prowincjonalni i nieufni wobec wiata zewntrznego, w czasach
niebezpieczestw okazywali si odwani, zrczni i stosunkowo
odporni na najwiksze nawet zagroenia. Pod koniec Trzeciej
Ery hobbici jako jedyny lud w rdziemiu (oprcz ludzi z Bree)
uywali nazwisk. yli okoo 100 lat, a za penoletno uwaali
wiek 33 lat.
W czasach Wojny o Piercie hobbici uywali -> jzyka hobbickiego, prowincjonalnego dialektu westronu. Pisali gwnie
uywajc pisma cirth, aczkolwiek niektrzy bardziej wyksztaceni
hobbici znali tengwar.
Sowo hobbit jest angielsk wersj ich oryginalnej nazwy
wasnej kuduk. Jest ono spokrewnione z rohirrimskim holbytla
(l.mn. hobytlan), co z kolei jest przekadem oryginalnego kud-dukan mieszkaniec nor. W sindarinie zwano ich Periain lub
Periannath, a w oryginalnym westronie - banaki (l.p.), czego
przeoony rwnowanik westroski brzmi nizioek. Zwano
ich take Maym Ludem, maymi ludmi i Niziokami. (1 13-63,
I I 19, III 29, 182, 277, H 11-12, TB 124-125, W 168)
HOBBITON Wie w Shire, pooona w Zachodniej wiartce na
pnoc od Wielkiego Wschodniego Gocica.

Take - Bagshot Row, Myn, Stary Spichlerz. (I 18, 33,
II 74, 201, III 176, 252)
HOBGOBLINY [Hobgoblins] Ze stwory z Ered Mithrin, wzmian
kowane tylko we fragmencie, w ktrym Gandalf stara si na
straszy Bilba. Prawdopodobnie chodzio o orkw, by moe
o Uruk-hai. (H 9, 105)
HUAN
243
HOGGOWIE [Hogg] Prawdopodobnie rodzina hobbicka z Shire.
Staruszek Hogg, pojawiajcy si w wierszu Perry Winkle, moe

by postaci rzeczywist. (TB 164)
HOLBYTLA [Holbytla, Holbytlan] - Hobbici. (III 381)
HOLDWINE Przydomek nadany
Meriadocowi Brandybuckowi
w Rohanie. (III 246)

HOLLIN -> Eregion. (I 270)
HOLMAN (ur. 2810 TE) Hobbit z Shire, znakomity ogrodnik i pro
toplasta rodziny Greenhandw. Mieszka! w Hobbitonie.

Znany by jako Holman Zielonorki. (III 347)
HONEYBEES Gatunek istot, z ktrymi walczy wdrowiec w wier
szu Bilba Bagginsa Wdrwka. Zwaywszy kontekst, s praw
dopodobnie fikcyjne.
HOPKA-DZWONECZKA [Springle-ring] (tum. hob. ko bojo-
wy-krg) wawy taniec hobbicki. Tancerze ustawiali si w koo

i nieustannie podskakiwali. (I 41)
HORN (zm. 3019 TE) Czowiek z Rohanu, poleg w Bitwie na
Polach Pelennoru. ( I I 117)

HORNBLOWER TOBOLD (ok. 2670 TE) Hobbit z Shire, mieszka
niec Longbottom. Jako pierwszy w Shire uprawia fajkowe ziele.

Tobold byl znany jako Stary Toby. (I 20, III 154)
HORNBLOWEROWIE [Hornbower] Rodzina hobbicka z Shire;
mieszkajca w caoci lub w wikszoci w Poudniowej wiartce.

(I 40-42, 59, II 154, 168)
H RiVE (quen. zima) Przedostatnia cz eldarskiego -> loa, od
powiadajca naszemu grudniowi i styczniowi. W sindarinie zwana

rhiw. Uywana take przez ludzi na okrelenie zimy. (III 349)
HUAN (sind.? wielki pies, zm. 468 PE) Wielki pies, urodzony
w Valinorze, jeden z myliwskich psw Oromego, ktry ofiarowa

go Celegormowi. Towarzyszy swemu nowemu panu do Beleriandu,
przez co objo go dziaanie Przeznaczenia Noldorw. Jak gosia
HUFCE ZACHODU
244
przepowiednia, Huan mg zgin tylko od kw najwikszego

wilka, jakiego kiedykolwiek znaa Arda.
Jego prawo i mio do Luthien sprawiy, e przeoy jej
dobro nad interesy zdradzieckiego Celegorma. Dokona wielkich
czynw podczas poszukiwania Silmarila: zabi wilkoaki Saurona,
w tym ich wadc Draugluina, pokona Saurona w postaci wilko
aka i zabi Carcharotha, wielkiego wilka wyhodowanego przez
Morgotha na zgub Huana. W tej ostatniej walce Huan spotka
jednak swe przeznaczenie.
Huan mia wiele z natury Eldarw lub Valarw: nie mczy si
ani nie starza, by odporny na magi i nie potrzebowa snu. Trzy
razy w yciu przemwi, uywajc sw: udzielajc rad Luthien
i Berenowi i aby poegna si z Berenem.
Zwany take Psem Valinoru. (S 163-169, 172, 175)
HUFCE ZACHODU [Host of the West] - Armia Zachodu.
Zwane take Armi Gondoru i Rohanu. (III 85, 191, 338)

HUGGINS Nazwisko trolla Williama, jednego z trjki zamienio
nych w kamie podczas wyprawy Kompanii Thorina w 2941 roku

Trzeciej Ery. (H 36)
HUGGINS WILLIAM (zm. 2941 TE) Troll z Siedzib Trolli, jeden
z trzech trolli napotkanych przez Kompani Thorina i dziki

przebiegoci Gandalfa zamieniony w kamie.
Potocznie nazywany Billem. (H 34-36, 38-39)
HUMMERHORNY [Hummerhorn] Rodzaj owadw, prawdopo
dobnie fikcyjny, z ktrymi walczy wdrowiec w wierszu Bilba

Bagginsa Wdrwka. (TB 144)
HUNTHOR (sind., zm. 501 PE) Adan, Haladin z Brethilu, krewny
Brandira. By jedynym, ktry odway si towarzyszy Turinowi,

gdy ten zamierza zabi Glaurunga. Gdy obaj zaczaili si pod sto
kiem Cabed-en-Aras, Hunthor zgin trafiony kamieniem, strco
nym przypadkowo przez Glaurunga. (S 208, 209)
HUOR (sind., 444-475 PE) Adan z Trzeciego Rodu, Przyjaciel
Elfw i bohater, syn Galdora i Harethy, modszy brat Hurina.

Wychowany w Brethilu, wyruszy wraz z bratem na wojn z orka
245
HURIN
mi w wieku 13 lat. Oddzieleni od swych towarzyszy bracia zostali

ocaleni przez Ulma i w kocu dotarli do Gondolinu, gdzie zostali
przez rok. Nastpnie powrcili do Dor-lminu, gdzie Huor polu
bi! Rian w Pierwszego Rodu Edainw; ich dzieckiem by Tuor.
Huor i Hurin dowodzili prawym skrzydem armii Hithlumu
w Lidze Maedhrosa i na nich opieraa si obrona Przeomu Sirionu
podczas Nirnaeth Arnoediad. Tam Huor przepowiedzia ocalenie
elfw i ludzi przez Earendila, czym skoni Turgona do powro
tu do Gondolinu. Walczy dzielnie w jego stray tylnej i poleg,
trafiony w oko zatrut strza. (S 150, 179, 182, 183, 223, 225)
HUORNOWIE [Huorns] (sind.?) Istoty z lasu Fangom, prawdo
podobnie enty (lub drzewa), ktre zdziczay i stay si grone

w czasach Wielkich Ciemnoci. Huornowie rzadko ruszali si
z miejsca, jednak jeli chcieli, potrafili porusza si szybko, okryci
cieniem. Potrafili mwi; pozostawali pod wadz entw. Cho
dzicy, nie byli naprawd li. Nienawidzili orkw. ( I I 160, III 47)
HURIN (ok. 1634 TE) Dunadan z Gondoru, namiestnik krla
Minardila i protoplasta rodu namiestnikw.

Znany jako Hurin z Emyn Arnen. (III 302)
HURIN (WoP) Dunadan z Gondoru, o wysokiej pozycji spoecz
nej, Stranik Kluczy Minas Tirith. Walczy w Bitwie na Polach

Pelennoru, nastpnie dowodzi Minas Tirith po wymarszu Armii
Zachodu pod Morannon.
Zwany Hurinem Wysokim, Hurinem Klucznikiem i Hurinem
Stranikiem Kluczy. (III 113, 228, 235, 237)
HURIN (sind.?, ok. 440-503 PE) Adan, wdz Pierwszego Rodu
(462-473), Przyjaciel Elfw i bohater, starszy syn Galdora

i Harethy, brat - Huora. Wraz z bratem spdzi rok w Gondolinie;
po powrocie do Dor-lminu polubi Morwen z Pierwszego Rodu
krtko przed 465 roku; ich dziemi byli Turin, Lalaith i Nienor.
W 462 roku Hurin przerwa oblenie Barad Eithel, podczas
ktrego zgin jego ojciec, i wraz z Huorem wyprowadzi Edainw
do Ligi Maedhrosa i skoni do udziau w Nirnaeth Arnoediad. By
jedynym ocalaym ze stray tylnej, osaniajcej odwrt Turgona
do Gondolinu; w tej walce zabi 70 trolli, nim zosta pojmany
HURINI
246
w niewol i powleczony do Angbandu. Tam odmwi ujawnie

nia pooenia Gondolinu, nie baga te Morgotha o miosierdzie.
Morgoth przekl wic jego, Morwen i ich dzieci, a samego
Hurina umieci wysoko na zboczu Thangorodrimu, skd tamten
przez 28 lat patrzy na wiat za porednictwem okamujcych go
zmysw Morgotha.
Uwolniony przez Morgotha w rok po mierci Turina, w
drowa po Beleriandzie, rozgoryczony kamstwami Morgotha,
ktre wzi za prawd. W Dimbarze wzywa gono Turgona, by
do przyszed, ujawniajc przez to Morgothowi przyblione po
oenie Gondolinu. Przy Cabed Naeramarth odnalaz Morwen
w dniu jej mierci i pochowa j obok Turina. W Nargothrondzie
zabi Mima i odzyska Nauglamir, ktry zanis Thingolowi do
Menegroth. Tam Meliana uwolnia go od kamstw Morgotha
i Hurin odszed, by umrze.
Hurin by niski, lecz silny - tak ciaem, jak duchem; by wiel
kim wojownikiem, lecz te ostronym i mdrym wodzem. Zwano
go Hurin Thalion i Hurin Nieugity, ze wzgldu na jego ofiar
dla ocalenia Gondolinu, odmow odejcia z ojczyzny i dzielno
w znoszeniu tortur Morgotha oraz swego losu, ktry by najwik
szym z niezawinionych cierpie doznanych przez ktregokolwiek
z Edainw. (S 141,150-152,179-185,188,189,197,214-218, 226)
HURIN I (zm. 2244 TE) Dunadan, pity rzdzcy namiestnik
Gondoru (2204-2244). (III 291)

HURIN n (zm. 2626 TE) Dunadan, czternasty rzdzcy namiest
nik Gondoru (2605-2628). (III 291)

HWESTA (quen. bryza) Nazwa tengwy d (nr 12), uywanej
w uenya na oznaczenie bezdwicznego w, a w sindarinie chw. (III 361-365)

HWESTA SINDARINWA (quen. hwesta szarych-elfw) Nazwa
tengwy c (nr 34), ktra wydaje si zmodyfikowan form ten

gwy hw esta. Uywana tylko w sindarinie, w ktrym oznaczaa
bezdwiczne w. (III 161, 165)
HYARMEN (quen. poudnie) Nazwa tengwy \ (nr 33), uy
wanej powszechnie na oznaczenie poudnia na mapach, take
247
IIYARMENTIR
w jzykach, w ktrych sowo poudnie nie zaczynao si t li

ter. (III 361, 365)
HYARMENDACIL I (quen. poudnie-zwycizca, zm. 1149 TE)
Dunadan, pitnasty krl Gondoru (1015-1149), ostatni z Krlw

eglarzy. Obj tron, przybierajc imi Ciryahera, ale po druzgo
ccym zwycistwie nad Haradrimami w 1050 roku i zmuszeniu
krlw Haradu do przyjcia zwierzchnictwa Gondoru zmieni swe
krlewskie imi na Hyarmendacil. Za jego panowania Gondor
osign szczyt potgi. (III 290)
HYARMENDACIL II (zm. 1621 TE) Dunadan, dwudziesty czwar
ty krl Gondoru (1540-1621). Pocztkowo zwa si Vinyarion,
jednak po wielkim zwycistwie nad Haradrimami w 1551 roku
przyj imi Hyarmendacila. (III 290)
HYARMENHR (quen. poudnie-stra?) Gra w acuchu Pelri,
najwyszy szczyt w poudniowym Amanie. (S 72)
I
IANTIAUR (sind. most stary) Kamienny most w Beleriandzie
przez Esgalduinie na drodze z Brithiach do Arossiach. Most by

zbudowany przed powrotem Noldorw, zapewne przez krasno
ludw.
Zwany take Mostem na Esgalduinie. (S 116)
IARWAIN BEN-ADAR (sind. stary-bez-ojca) Elfickie imi -
Toma Bombadila. (I 254)

IAVAS (sind.) Sindariska forma - y vi. (III 350)
IBUN (ok. 5 st. PE) Krasnolud z Noegyth Nibin, syn Mima. Pojmany
wraz z ojcem przez Trina, a pniej przez orkw. (S 192)
IDRIL (sind. iskrzce-lnienie, PE) Z plemienia Noldorw, crka
Turgona i Elenw. Powrcia wraz z ojcem do Srdziemia i miesz
kaa z nim w Nevrascie i Gondolinie. Nie lubia swego kuzyna,
Maeglina, ktry j kocha. W 503 roku Pierwszej Ery polubia
Tuora; byo to drugie maestwo midzy Eldarami i Edainami.
Nastpnej wiosny urodzi si ich syn, Erendil.
Obawiajc si upadku Gondolinu i przeczuwajc zdrad
Maeglina, Idril zbudowaa w tajemnicy tunel prowadzcy poza
miasto, a gdy Gondolin pad, ucieka t drog wraz z Tuorem,
Earendilem i garstk towarzyszy. Wraz z ocalonymi udaa si
z biegiem Sirionu do Nan Tathren, a pniej do Arvernien. Gdy
Tuor postarza si, oboje poeglowali na Zachd, do Amanu; nie
wiadomo jednak, czy zostali tam przyjci.
Idril bya bardzo pikna, miaa zote wosy Vanyarw. Zwano
j Celebrindal, Srebrnostop. Forma jej imienia w quenya brzmiaa
Irarille lub Itarild. (S 121,129,131-133, 224-230, 233, 238, 244)
249
ILUVATAR
ILLUINA [Illuin] (quen. -bkit) Pnocna -> Latarnia Valarw,
ktra zgodnie z tradycj staa tam, gdzie pniej rozlao si Morze

Wewntrzne Helcar. (S 27)
ILMARE (quen.) Jedna z najwikszych Majarw, suebnica
Vardy. (S 28)
ILMARIN (quen. paac wysokich nieb) Rezydencja Manwego
i Vardy na szczycie Taniquetilu. Jej sale byy zwieczone kopua

mi, a Manwe i Varda mogli z nich obserwowa ca Ard. (1226,
352, Y 61)
ILMARIN [Hill of Ilmarin] - Taniquetil. (I 226, 352, S 24, 37,
80, 105)
ILMEN (quen. il gra, m en kierunek) Niebiosa Ea, gdzie
znajduj si gwiazdy.
Take -> Tarmenel. (S 95, 261)
ILUVATAR (quen. wszystkiego-ojciec) Bg. Przebywajc sa
motnie w Pozaczasowych Siedzibach, stworzy Ainurw, a dzi

ki Niezniszczalnemu Pomieniowi swego ducha kademu z nich
ujawni czstk swego umysu. Pragnc za, by ich rozumienie
byo peniejsze, objawi im trzy wielkie tematy Ainulindale. Gdy
Melkor stworzy dysonans w Muzyce, inni za Ainurowie zostali
pocignici przez Wizj, zrodzon z Muzyki, Iluvatar da jej Byt
i tak dokonao si stworzenie Ea.
W ram ach Ea Valarowie niezalenie prbowali dopeni
Muzyk, jednak niektre rzeczy, jak stworzenie ludzi i elfw,
przeznaczenie czowieka oraz Koniec, pozostay znane jedynie
Iluvatarowi. Interweniowa on bezporednio w sprawy Ea tylko
dwukrotnie: uwicajc stworzenie przez Aulego krasnoludw
oraz, na prob Valarw, odmieniajc Ard, gdy Numenorejczycy
wyldowali w Amanie.
Iluvatar jest imieniem danym mu w Ardzie; jest zwany tak
e Eru, Eru Iluvatar, Jedynym i - tylko raz - Bogiem. (S 13-19, 23-30, 37-49, 55, 57, 63-63, 72, 75, 80, 86, 93, 94, 98, 99,
137, 142, 156, 157, 176, 198, 219, 220, 233, 236, 243-250, 253,
259)
IMLACH
250
IMLACH (4 st. PE) Adan z Trzeciego Rodu, syn Maracha, ojciec
Amlacha. (S 138)
IMLAD MORGUL (sind. dolina czarnej magii) Dolina po zachod
niej stronie Ephel Duath, ktr pyna Morgulduina. W grnej
czci doliny wznosia si Minas Morgul. Podczas Wojny o Piercie
Dowdcy Zachodu podpalili zatrute ki Imlad Morgul i zniszczyli
most na Morgulduinie, jednak take po wojnie groza doliny bya
zbyt wielka, by moga by ponownie zamieszkana.
Zwana take Dolin Morgul, Dolin Upiorw i Dolin ywej
mierci. (II 282, 285, III 158)
IMLADRIS (sind. gboka-dolina-rozpadlina) - Rivendell. (1236,
II 40, 248, III 133, S 268, 272, 274-277, W 156, 190)

IMLOTH MELUI (sind. gboko-kwiecie-) Dolina w Gondorze,
prawdopodobnie w Lossarnach, znana z rosncych tam r.

(III 127, 220)
IMRAHIL (mim., WoP) Dunadan z Gondoru, ksi Doi Amroth.
Podczas Wojny o Piercie walczy w Bitwie na Polach Pelennoru,

a po mierci Denethora II rzdzi Gondorem w zastpstwie cho
rego Faramira. By jednym z Dowdcw Zachodu i walczy w bi
twie pod Morannonem.
By wielkim wojownikiem. Znany by jako Imrahil Pikny,
gdy w jego urodzie przejawiao si dziedzictwo Dunedainw
i elfw. (III 19, 40, 90, 113, 116, 120, 128-132, 140, 146, 148-149, 155, 158-159, 161-162, 224, 246)
INCANUS Imi, ktre nosi -> Gandalf na poudniu rdziemia.
(II 259)
INDIS (quen.) Z plemienia Vanyarw, bliska krewna Ingwego.
W Eldamarze polubia Finwego (bdc jego drug on) i uro

dzia dwoje synw, Fingolfina i Finarfina.
Bya wysoka i jasnowosa, zwano j Indis Pikn. (S 59, 62,
63, 67)
INGOLD (sind.?, WoP) Czowiek z Gondoru, dowdca zaogi
pnocnej bramy Rammas Echor przed obleniem Gondoru.

(III 17, 85)
251
ISENGARD
INGWE (quen.) Elf Vanyar, jeden z posw wybranych przez
Oromego, ktrzy odwiedzili Valinor, a nastpnie zachcili Eldarw

do podjcia Wielkiej Wdrwki. Zosta krlem Vanyarw i szybko
poprowadzi swj ud na zachd. W Amanie mieszka najpierw
w Tirionie, nastpnie za u stp Manwego, w cieniu Taniuetilu.
Zwano go Najwyszym Krlem Elfw. Szanowany przez wszyst
kich Elfw, nigdy nie wrci do rdziemia. (S 51, 56, 58, 60, 62,
82, 97, 234)
INZILBETH (adun. kwiat-, ok. 3125 DE) Dunadanka z Numenoru,
z rodu ksit Andunie, jedna z Wiernych. Zmuszona do polu

bienia Ar-Gimilzra, w ktrym jej pikno wzbudzio podanie.
Z tego nieszczliwego maestwa narodzio si dwoje dzieci,
Palantir i Gimilkhad. (S 250)
IORETHA [Ioreth] (sind., WoP) Kobieta z Gondoru, pochodzca
z Lossarnach. W czasie Wojny o Piercie bya najstarsz z kobiet

pracujcych w Domach Uzdrawiania Minas Tirith. Jej ludowa m
dro ustpowaa jedynie jej gadulstwu. (III 122-128, 220-221)
IORLAS (sind. -li, WoP) Czowiek z Gondoru, wuj Bergila.
Prawdopodobnie mieszka w Minas Tirith. (III 36)

IRENSAGA Zbata gra w Ered Nimrais, stanowica pnocn
cian Dunharrow. (III 60)
IRMO (quen. pragncy, pan pragnie) Prawdziwe imi Valara,
zwanego powszechnie -> Lrienem. (S 26)

ISENA [Isen] (tum. rohir. elazo) Rzeka pynca z Nan Curunir
na poudnie przez Wrota Rohanu i dalej na zachd do Morza.

Podczas Wojny o Piercie entowie czasowo odwrcili jej bieg,
uby zala Isengard.
Isena bya zachodni granic Rohanu, bronion przed
Dunlendingami. Wydaje si, e nie zbudowano na niej mostw,
mona byo jednak przeprawi si przez brody na Isenie, okoo
30 mil na poudnie od Isengardu. (I 282, II 124, III 41)
ISENGARD (tum. rohir. elazo-ogrodzenie) Twierdza zbudowa
na w Nan Curunir przez Gondor za czasw jego potgi. Skadaa

si z naturalnego, kolistego wau skalnego, otaczajcego obszern
252
ISIL
rwnin, porodku ktrej bya wiea -> Orthank. Miaa tylko jed
n bram, zwrcon na poudnie.
Gdy Calenardhon przypad Rohirrimom w 2510 roku Trzeciej
Ery, Gondor zatrzyma opuszczony Isengard. Okoo 2700 roku
Dunlendingowie zdobyli twierdz, jednak w 2759 roku zostali wy
parci przez Frealafa. Wwczas, za zgod wczesnego namiestnika
Gondoru Berena, osiedli si tu Saruman. W 2963 roku przej on
wadz nad Isengardem i zacz go fortyfikowa, zastpujc traw
i drzewa kamieniem i maszynami. Trzyma tu orkw, ludzi i wilki,
do czasu gdy podczas Wojny o Piercie entowie zdobyli i znisz
czyli Isengard. Nastpnie entowie zasadzili - Las Stranikw
i przemianowali Isengard na Ogrd Orthanku.
W sindarinie zwany Angrenost. Zwany take Piercieniem
Isengardu, co odnosio si do szczeglnego ksztatu wau i rw
niny. (I 247, II 26, 140, III 17, S 271, 278, 280, 281)
ISIL (quen. srebro-poysk)
Ksiyc. (S 95)
ISILDUR (quen. ksiyc-, zm. 2 TE) Dunadan z Numenoru, star
szy syn Elendila. W modoci wykrad owoc Nimloth ze strzeo

nego dziedzica w Armenelos. Zosta przy tym powanie ranny,
ale zapewni przetrwanie linii Biaego Drzewa w miertelnych
krajach. Podczas zatopienia Numenoru Isildur uciek z trzema
statkami do Pelargiru, gdzie wraz z bratem Anarionem zaoy
Poudniowe Krlestwo na wygnaniu, Gondor. By wadc Ithilien
i - wraz z bratem - krlem Gondoru. Zaoy Minas Ithil, w kt
rym mieszka do 3429 roku Drugiej Ery, kiedy to Sauron zdoby
miasto. Wwczas uciek do Arnoru, pozostawiajc Anarionowi
obron Osgiliath i Minas Anor; powrci do Gondoru z armi
Ostatniego Sojuszu. W 3441 roku walczy wraz z ojcem w ostat
niej rozprawie z Sauronem i odci palec Nieprzyjaciela, zagar
niajc Jedyny Piercie.
Po pokonaniu Saurona Isildur przez dwa lata (3441 DE-2
TE) rzdzi Gondorem, uczc swego bratanka Meneldila sztuki
krlowania. Zasadzi te w Minas Anor sadzonk Biaego Drzewa,
by uczci pami Anariona. Nastpnie uda si na pnoc, aby
obj wadz w Arnorze, ktrego krlem zosta po mierci ojca
w 3441 roku. Jednak po drodze jego oddzia zosta znienacka
253
ISTOTY WITE
zaatakowany przez orkw na polach Gladden. Isildur usiowa

uciec, wkadajc Piercie i prbujc przepyn Anduin, jednak
Piercie zsun mu si z palca, a Isildur zgin. (I 62, 65-66, 68,
233-242, 371, I I 38, 233, 248, 252-253, 258, 260, 294, III 47-49,
56, 110, 116, 136-137, 221, 290, S 253, 254, 270-275, 279, 280)
ISILYA (quen. ksiyc-dzie) Trzeci dzie enuie, powicony
Ksiycowi.
W sindarinie zwany O rithil, a przez hobbitw M onendei,
pniej M onday. We W adcy P iercieni to ostatnie sowo (po
niedziaek) jest uywane zamiast Isilya. (III 352)
ISTARI (quen.) Piciu (lub wicej) czarodziejw wysanych oko
o 1000 roku Trzeciej Ery przez Valarw do rdziemia. Ich za

daniem byo jednoczenie Wolnych Ludw i wspieranie ich rad
w walce z Sauronem. Zabroniono im bezporedniego przeciw
stawiania si Sauronowi i panowania nad ludami rdziemia.
Gdy Saruman, najpotniejszy z czarodziejw, zama te zasady,
zosta wykluczony z bractwa i wygnany z Valinoru. Istari znikli
z areny dziejw z kocem Trzeciej Ery, gdy wraz z upadkiem
Saurona ich dzieo zostao wypenione. Gandalf wrci za Morze
wraz z Ostatni Wypraw Powiernikw Piercieni, inni ocalali
Istari zapewne take wrcili na Zachd.
Istari przybrali posta starych ludzi, byli jednak w peni si
i starzeli si bardzo powoli. Mieli wielkie zalety ciaa i ducha, a ich
moc ogniskowaa si w ich laskach (rdkach). Kady z Istarich
mia wasn barw i pozycj w hierarchii Bractwa. Najstarszy
by Saruman Biay, a po nim Gandalf Szary. Pozostaymi byli
Radagast Brzowy i kilku innych, bezimiennych, ktrzy przeby
wali daleko na wschodzie.
Pochodzenie Istarich jest niejasne, jednak Profesor Tolkien
mwi, e byli oni rodzajem Valarw. Jeeli Majar Olrin moe
by utosamiony z Gandalfem, ktry w modoci na Zachodzie
nosi to imi, wniosek o rwnej mocy Gandalfa i Balroga z Morii
wydaje si do przyjcia.
Zwani w westronie czarodziejami. (I 20, 23, 46, 52, 59, 61,
25, 176, II 86, III 177, Z)
ISTOTY WITE [Holy Ones] -Ainurowie. (S 13-15)
ITARILDE, ITARILLE
254
ITARILDE, ITARILLE (quen. iskrzce-lnienie) Oryginalna for

ma imienia - Idril. (S 319)
ITHIL (sind. srebro-polysk) - Ksiyc. (I 320)
ITHILDIN (sind. gwiazda-ksiyc) Substancja wytwarzana przez
Noldorw z Eregionu z mithrilu, uywana przez nich gwnie przy

konstrukcji drzwi i bram. Ithildin by widoczny jedynie w wietle
gwiazd lub ksiyca, i tylko jeli kto go dotkn, wymawiajc
odpowiednie zaklcia. (I 289, 301)
ITHIUEN (sind. ksiyc-kraj) Cz Gondoru midzy Anduin
a Ephel Duath, sigajca na poudniu po rzek Poro. Ithilien

dzielio si na Pnocne i Poudniowe. Pocztkowo byo domen
Isildura. Przyjmowao pierwszy impet uderze na Gondor z pou
dnia i wschodu, poczwszy od zdobycia jego stolicy, Minas Ithil,
przez Saurona w 3429 roku Drugiej Ery. Miasto wprawdzie wy
zwolono, jednak jego ponowne zdobycie przez Nazguli w 2002
roku Trzeciej Ery zmusio wikszo mieszkacw Ithilien do
ucieczki. Pozostali opucili Ithilien w 2901 roku, gdy orkowie
z Mordoru zaczli pustoszy kraj. Nie by on jednak zupenie
opuszczony a do 2954 roku, kiedy Sauron ujawni sw obecno
w Mordorze, a Gra Przeznaczenia buchna ogniem. Wczeniej
powstay ukryte schronienia, takie jak Henneth Annun, a strani
cy Ithilien nkali siy Saurona w Ithilien a do Wojny o Piercie.
Poniewa panowanie Saurona w Ithilien nie byo dugie, pod
czas Wojny o Piercie byo ono wci piknym, penym sodkich
woni krajem. W 3019 roku, po powrocie krla, Faramir zosta
ksiciem Ithilien. Legolas osiedli si tu wraz z elfami z Lenego
Krlestwa, a Ithilien ponownie stao si jedn z najpikniejszych
krain Zachodu.
Pierwotnie zwane Ithiliend. (I 236, II 241, III 18)
IVANNETH Nazwa uywana przez Dunedainw na okrelenie >
Yavannie. (III 352)
IVORWENA [Ivorwen] (sind. 2907-2929 TE) Kobieta z Gondoru,
ona Dirhaela, matka Gilraeny. (III 306)

IYRIN -> Eithel Ivrin. (S 107, 197, 198, 203, 224)
J
J A K CZEK Z KSIYCA ZA PNO POSZED SPA [Man in
the M oon sta yed up too late, The] Wiersz uoony przez Bilba
Bagginsa i zapisany w C zerw onej K sidze M archii Z achodniej.
(1 156-158, TB 150-153)
JAK CZEK Z KSIYCA ZSZED ZA WCZENIE [Man in the Moon
cam e dow n too soon, The ] Wiersz z Shire, zapisany w Czerwonej
K sidze M archii Z ach odniej w Czwartej Erze, oparty na moty
wach pochodzcych z Gondoru. (TB 154-158)

JAR [Cleft] Wska cieka na szczycie Cirith Ungol, otoczona
urwistymi skalami. (II 319)

JASKINIA SHELOBY [Shelobs Lair] Siedziba Sheloby, odraaj
ca jaskinia o wielu tunelach wydrona w Ephel Dath w pobli

u Cirith Ungol. Aby przedosta si tdy na drug stron Ephel
Dath, trzeba byo przej przez jaskini. Sheloba drya z niej
tunele przecinajce kad ciek orkw, ktra miaa j omin.
(II 304-311, 314-326, III 155)
JASKINIE HEMOWEGO JARU [Caverns of Helms Deep] ->
Aglarond. (II 145, 192)

JASKINIE MENEGROTH [Caves of Menegroth]
Menegroth.
(S 103, 106, 108)

JASKINIE NAROGU [Caverns of Narog] Groty pod Wysokim
Faroth na zachodnim brzegu rzeki Narog. Odkryte i eksplorowa

ne przez Noegyth Nibin, nastpnie stay si miejscem rozbudowy
Nargothrondu.
JASKINIE ZAPOMNIANYCH
256
Zwane w khuzdul Nulukkizdin. (S 107-109, 117, 159, 199,

200 )
JASKINIE ZAPOMNIANYCH [Caves of the Forgotten] Jaskinie,
w ktrych podczas wstrzsw Odmiany wiata pogrzebani zostali

Ar-Pharazn i jego onierze, ktrzy wyldowali w Amanie. (S 258)
JAZ [Withy-weir] Grobla na rzece Withywindle (Wiji), najpraw
dopodobniej zrobiony przez hobbitw z Bucklandu. (TB 138)

JEDYNY [One, The] Eru.
Take -> Ilvatar. (S 13)

JEDYNY PIERCIE [One Ring] Najpotniejszy z -> Piercieni
Wadzy. Po wykuciu pozostaych Piercieni Sauron w tajemnicy

przed elfami wyku go sam w ogniu Orodruiny, by w ten sposb
uzyska wadz nad pozostaymi Piercieniami i tymi, ktrzy je
posiadali. Jednak Celebrimbor przejrza jego zamiary i ukry Trzy
Piercienie elfw przed moc Saurona. Sauron jednak, posugu
jc si Jedynym, zdoby wadz nad Dziewicioma Piercieniami.
Przela on wiele swej mocy w Piercie, a wiele jego dzie, w tym
Barad-dr, byo zwizanych z t moc. Piercie by cakowicie
zy.
Po pierwszym upadku Saurona w 3441 roku Drugiej Ery
Isildur zabra Piercie, lecz ten zsun si z jego palca podczas
Bitwy na Polach Gladden i przepad w nurtach Anduiny. Okoo
2463 roku Trzeciej Ery znalaz go Dagol ze szczepu Stoorw,
ale Gollum natychmiast zabi go, by dosta Piercie. Nastpnie
schroni si wraz z Piercieniem w Grach Mglistych, jednak
zgubi go w 2841 roku; Piercie znalaz wwczas Bilbo Baggins.
Bilbo przekaza Piercie Frodowi w 3001 roku. W tym czasie
Gandalf, podejrzewajc, e piercie Bilba jest wanie Jedynym,
po poszukiwaniach w Gondorze potwierdzi swe podejrzenia
i zdecydowa, e co trzeba przedsiwzi. Wbrew wszystkim
wysikom Saurona, dcego do odzyskania Piercienia, i pr
bom samego Piercienia, by owadn Frodem, Frodo zniszczy
Jedyny Piercie w Orodruinie w 3019 roku, czym na zawsze
(mamy tak nadziej) sparaliowa Saurona i uniemoliwi mu
ponowne przybranie cielesnej postaci.
257
JEDYNY PIERCIE
Z wygldu Piercie by prost zot obrczk. Bya na nim

piknie wyryta inskrypcja, widoczna dopiero po podgrzaniu
Piercienia. Mg by stopiony jedynie w Ogniu Przeznaczenia,
w ktrym go wykuto.
Z powodu swej wielkiej zej mocy Piercie posiada niezwyke
waciwoci. Mg do pewnego stopnia decydowa o swym losie;
Gandalf, dysponujcy wielk wiedz w tym zakresie, twierdzi,
e Bilbo znalaz Piercie, poniewa ten chcia by znaleziony
i dziki temu poczy si z Sauronem. Piercie posugiwa si
swymi posiadaczami i poera ich, chyba e - tak jak Sauron posiadali wielk moc. Ich ycie wyduao si, ale stawali si uza
lenieni i odmienieni psychicznie (-> Gollum), a ich ciaa i du
sze trawio podanie Piercienia. Piercie pobudza te dz
posiadania go, zazdrosn nienawi i lk u swych posiadaczy.
Isildur zagarn Piercie, zamiast go zniszczy, Gollum zabi
swego przyjaciela i krewnego, Deagola, by go zdoby, Saruman
przez dz posiadania go zszed na drog za, Bilbo kama na
temat okolicznoci zdobycia go (co ostrzego Gandalfa o zej mocy
Piercienia); Bilbo i Frodo, bdc pod jego wpywem, stawali si
nieufni wobec siebie i wobec Gandalfa, a Boromir prbowa zabi
Froda. Tylko osoby bardzo mdre, tak jak Gandalf, Galadriela
i Aragorn, lub bardzo proste, jak Sam i Tom Bombadil, mogy
oprze si podaniu Piercienia. Osoby posiadajce niewielk
moc, noszc Piercie, staway si niewidzialne, natomiast ich
wzrok i such wyostrzay si; ta wraliwo zmysw utrzymywa
a si w pewnym stopniu take wtedy, gdy nie nosili Piercienia.
Rosa te ich wiadomo istnienia Saurona i innych Piercieni
Wadzy. Piercie by staym brzemieniem i tortur dla umysu
i ciaa Froda, gdy nosi go on w czasie, gdy moc Saurona bya
bardzo wielka, i poniewa nosi go w Mordorze.
Zwany take Wielkim Piercieniem, Jedynym, Piercieniem,
Piercieniem Piercieni, Piercieniem Zagady, Piercieniem
Wadzy, Piercieniem Mocy, Piercieniem Rzdzcym, Zgub
Isildura (gdy zdradzi go na polach Gladden), brzemieniem
(w zwizku z Frodem) oraz Skarbem (przez Golluma). (I 5,
44-70, 82, 107, 133, 140, 156-159, 169, 186, 191-194, 211-268,
JEZIORO DUGIE
258
345-346, 375-382, II 96, 223, 269, 292, 318, 320, III 137-140,
156-161, 168-169, 192, 198-201, 209, 310, H 58, 65, 67, 69, 70,
72-76, 115, 118, 122-124, 127, 130, 137, 145, 162, 204, 219,
S 248, 259, 265, 267, 270-272, 275, 277-279)
JEZIORO DUGIE [Long Lake] Owalne jezioro na wschd od
Mrocznej Puszczy, w pobliu Ereboru, zasilane przez Rzek Len

i Bystr Rzek, ktra wypywaa ze wodospadem na poudnio
wym kracu jeziora.
Nad jeziorem zbudowano Esgaroth. (H 25, 27, 131,134,140,
147, 148, 179, 183, 219)
JEDCY ROHANU [Riders of Rohan] Rycerze Rohanu. Jedcy
byli zorganizowani w eoredy, podporzdkowane okrelonemu

przywdcy, jak np. rycerze Theodena, zwani Jedcami Domu
Krlewskiego. Wydaje si jednak, e oprcz rycerzy z druyn
szlacheckich byli te jedcy, ktrzy tylko w potrzebie stawali
si onierzami.
Byli wspaniaymi jedcami, znakomicie te jedzili w szyku.
Ich uzbrojenie stanowiy miecze, tarcze i wcznie.
Jazda Rohirrimw ju w Eotheodzie nosia nazw Jedcw,
skd w Rohanie wywiedziono nazw ich nowej ojczyzny:
Riddermarchia. Zwani take Jedcami Marchii. (II 35-37, 39,
46-47, 58, 62-63, 74, 89, 97, 104-106, 116-117, 125, 128, 140,
142-143,147,161, 171, III 18, 34, 40-43, 45, 79-80, 98-101, 130,
204, 209, 214, 224, 228, 240, 312-318)
JZYK ELFW [Elvish] Posiada jedno rdo - jzyk, ktrym
mwiono w Cuivienen, a ktremu najbliszy jest quenya. Jzyk

elfw rozpad si jednak na szereg rnych jzykw i dialektw,
z ktrych znamy nazwy trzech: quenya, sindarin i jzyk Elfw
Lenych (nandorin).
Jzyk elfw wielokrotnie oddziaywa na jzyki Edainw,
zwaszcza w Beleriandzie (gdzie sindarin sta si ojczystym j
zykiem wielu Edainw) oraz w krlestwach Dunedainw (gdzie
westron zosta wzbogacony wieloma elfickimi sowami).
Zwany take elfickim, mow elfw. (I 26, 85, 87, 223, 228,
290-292, III 219)
259
J Z Y K ROHIRRIMW
JZYK ELFW WYSOKIEGO RODU [High-elven] -> Quenya.
(S 355, 372)
JZYK ENTW [Entish] Jzyk powolny, dwiczny, peen zlep
kw sw oraz powtrze, z bardzo subtelnymi rozrnieniami

tonu i dugoci samogosek. Nikt oprcz samych entw nigdy
nie prbowa uczy si tej mowy, gdy bya ona niezwykle trud
na i niepodobna do jakiegokolwiek innego jzyka. (III 374-375)
JZYK HOBBICKI [Hobbitish] Jzyk uywany w Shire w czasach
Wojny o Piercie, prowincjonalny dialekt westronu z pewnymi

zapoyczeniami z jzykw ludzi mieszkajcych w Dunlandzie
i Dolinie Anduiny. Wydaje si, e hobbici z du atwoci ada
ptowali dowolne sowa z jzykw uywanych przez ich ssiadw,
samymi tymi jzykami posugujc si niedbale i bez wikszego
starania o czysto form. Tendencj t wida, gdy porwnamy
rohirrimskie ku d-d u k a n z hobbickim k u d u k , oba oznaczajce
mieszkaca jam, hobbita.
Poniewa hobbicki by blisko spokrewniony z westronem,
Profesor Tolkien przeoy we W adcy P iercieni sowa hobbickie, uywajc realnych lub zblionych do nich, lecz wymylonych,
form angielskich z rnych epok, bliskich formom staroangielskim, ktrych uy dla oddania westronu. Jednak niektre so
wa poda te w oryginalnie hobbickim brzmieniu (III 379-380),
a cz hobbickich imion wasnych pozostawi bez tumaczenia.
(III 374, 378-382)
JZYK KRASNOLUDW [Dwarvish] -> Khuzdul. (III 376)
JZYK ORKW [Orkish] Oglne okrelenie jzykw orkw.
Skaday si one na og z chaotycznie poczonych strzpkw

innych jzykw. Porozumiewaniu si midzy szczepami suya
zwyrodniaa wersja westronu; ten ostatni jzyk stanowi te pod
staw niektrych jzykw szczepowych. Niektre wsplne sowa
pochodziy z Czarnej Mowy, a cz szczepw uywaa w Trzeciej
Erze zwyrodniaej Czarnej Mowy. Wszystkie te jzyki byy bogate
w przeklestwa, a ubogie gramatycznie. (III 375)
JZYK ROHIRRIMW [Rohirric] spokrewniony z jzykami ludzi
z Doliny Anduiny. Prawdopodobnie pochodzi od adunaickiego
JZYK YALINORU
260
lub jakiego zblionego do jzyka, by wic luno spokrewnio

ny z westronem i bardziej ode archaiczny. Wykazywa bliskie
pokrewiestwo z dawnym jzykiem hobbitw z Pnocy i nawet
w czasach Wojny o Piercie mona byo odnale liczne podo
biestwa midzy dwoma jzykami.
Rohirrim ow ie mwili swym ojczystym jzykiem take
w Czwartej Erze, cho ich ssiedzi posugiwali si westronem.
(III 373)
JZYK VALINORU [Valinorean] Jedyny znany jego przykad, asea
araniort, to najprawdopodobniej sowa uenejskie; zna je do
ograniczony zielarz z Domw Uzdrawiania.

Jako istoty duchowe Valarowie zasadniczo nie potrzebowali
jzyka mwionego, lecz o jednym uenejskim sowie, m iruvre,
mwi si, e podobno pochodzi z jzyka Valarw. Jzyk Valinoru
rni si zatem najwyraniej od uenya. (III 110, Y 61)
JZYKI LUDZKIE [Mannish] Oglny termin odnoszcy si do
jzykw ludzi, zwaszcza mieszkacw Doliny Anduiny i innych

ludw spokrewnionych z Edainami. Jzyki ludzi byy podstaw
oryginalnego jzyka hobbitw, a take wiatowych imion kra
snoludw z Ereboru. Rohirrimski nalea do tej grupy jzykowej.
W Pierwszej Erze wzmiankowane s cztery jzyki ludzi.
Adunaicki rozwin si z jzyka Trzeciego Rodu Edainw, bd
cego pod silnym wpywem eldarskiego; jzyk Pierwszego Rodu by
z nim blisko spokrewniony. Haladinowie i Easterlingowie mwili
luno spokrewnionymi jzykami. Poniewa pierwsi ludzie prze
budzili si w tym samym miejscu i czasie, wszystkie jzyki ludzi
rozwiny si prawdopodobnie z jednego jzyka.
Wikszo form z jzykw ludzi, jakie wystpuj we W adcy
Piercieni, zostao oddanych przez ich starogermaskie, staroangielskie lub nordyckie odpowiedniki. (III 372-374)
K
KALENDARZ BREE [Bree Reckoning] Kalendarz Bree by podobny
do Kalendarza Shire, oprcz nazw miesicy pierwszego, czwar

tego, szstego, sidmego oraz smego do dwunastego, ktre zwa
y si odpowiednio: Frery, Chithing, L ithe, M ede, F am estm ath,
Wintring, B looting i Yulem ath. Oprcz tego dni Lithe zwano tu
Letnimi Dniami. Rok 1 Rachuby Bree odpowiada 1300 rokowi
Trzeciej Ery; by to rok zasiedlenia Bree przez hobbitw. (III 352)
KALENDARZ IMLADRIS [Calendar of Imladris] Kalendarz elfw
z Rivendell, prawdopodobnie reprezentatywny dla rachuby czasw

elfw w rdziemiu. Yn dzieli si w nim na 144 loa, z ktrych
kady skada si z szeciu pr roku i rnych dodatkowych dni.
Loa zaczyna si od yestare, pierwszego dnia, w przyblieniu od
powiadajcemu 29 marca w kalendarzu gregoriaskim. Pierwsze
trzy pory roku: tuile, laire \y a v ie , liczyy odpowiednio 54, 72 i 54
dni. Z kolei nastpoway trzy dni enderi i nastpne pory roku:
quelle (lub la sse-la n ta ), h rw e i coire, take liczce odpowiednio
54, 72 i 54 dni. Loa koczy si m ettare, ostatnim dniem.
W kadym dwunastym loa, oprcz ostatniego w co trzecim
yen, liczba enderi bya podwajana, w celu wyrwnania niedosko
naoci systemu.
Kalendarz Imladris zawiera take rok astronomiczny, coranar, oraz szeciodniowy tydzie rytualny, enuie.
Zwany take Rachub Rivendell. (III 349-350)
KALENDARZ SHIRE [Shire-reckoning, Shire Reckoning] System
datowania uywany w Shire oraz (pod inn nazw) w Bree, bdcy

adaptacj Rachuby Krlewskiej. Rok 1 by rokiem 1601 Trzeciej
Ery w Shire i 1300 w Bree. Tydzie mia siedem dni: Sterrendei,
KAI.I
262
Sunnendei, M onendei, Trewesdei, H evenesdei, M eresdei i dzie

najwaniejszy, H ighdei. (We Wiadcy Piercieni nazwy tych dni
otrzymay wspczesne tumaczenia, gdzie Sunnendei odpowiada
niedzieli). Rok mia 12 miesicy i kilka dodatkowych dni, a lata

przestpne powstaway przez dodanie O verlithe. Nazwy miesi
cy uywane w Bree i Wschodniej wiartce nieco si rniy od
nazw w Kalendarzu Shire.
Wszystkie te nazwy byy w uyciu, zanim jeszcze hobbici
osiedli w Shire, Kalendarz Shire jest wic do dawny.
Jedyn znaczn rnic midzy Kalendarzem Shire i Rachub
Krlewsk ustanowia - Reforma z Shire. (III 348-349, 353-354)
KALI -> Kaimac (III 379)
KAUMAC (oryg. ludz.) Imi wystpujce w Bucklandzie, pocho
dzce z jzyka Stoorw przed ich przybyciem do Shire. Zazwyczaj

skracane do Kali, co znaczyo wesoy, radosny. (III 379)
KAMIENIE WIDZCE [Seeing-stones] - Palantiry. (S 305)
KAMIENIOOM [Quarry] Wie we Wschodniej wiartce, w po
bliu Scary. (I 30)
KAMIENNE DOMY [Stone-houses] Nazwa - Minas Tirith nada
na przez Wosw. (III 96)

KAMIENNI OLBRZYMI [Stone-giants] Olbrzymie stwory o wiel
kiej sile, yjce na wysokich przeczach Gr Mglistych.
Wspomniane s tylko w H obbicie i by moe nie naley trak
towa ich bardziej serio ni - Golfimbula. (H 94)
KAMIENNY TROLl [The Stone Troll] Humorystyczny wiersz uo
ony przez Sama Gamgee w 3018 roku Trzeciej Ery.

Take -> Tom. (I 199-200, TB 159-161)
KAMIE DURINA [Durins Stone] Obelisk w Azanulbizar, upa
mitniajcy miejsce, skd Durin I po raz pierwszy spojrza w to

Kheled-zaram i ujrza Koron Durina. W tym miejscu w 2994
roku Trzeciej Ery zgin Balin. (1316)
KAMIE ELFW [Elfstone] -> Aragorn II. (I 354, II 38, 102,
III 221-222, 226, 229)
263
KHAND
KAMIE NA ERECH [Stone of Erech] Czarny kamie przywie

ziony przez Isildura z Numenoru do rdziemia i osadzony na
wzgrzu Erech w czasach zaoenia Gondoru. Na ten gaz Krl
Gr zaprzysig sojusz z Isildurem, a podczas Wojny o Piercie
zosta tam wezwany przez Aragorna, aby wypeni przysig.
By okrgy, czarny, o rednicy zapewne szeciu stp. Zwany
te Czarnym Kamieniem i Kamieniem. (III 48-49, 54)
KAMIE NIESZCZLIWYCH [Stone of the Hapless] Szary gaz
ustawiony na mogile Turina nad Cabed Naeramarth z wyrytymi

na nim imionami Turina i Nienor. Wkrtce potem Hurin spotka
w tym miejscu Morwen, a kiedy ta umara, pochowa j po za
chodniej stronie Kamienia i wyry na nim take jej imi.
Glirhuin z Brethilu przepowiedzia, e Kamie nigdy nie zosta
nie zbezczeszczony ani przewrcony; po zniszczeniu Beleriandu
sta si on rodkiem wyspy Tol Morwen. (S 216)
KAMIE TRZECH WIARTEK [Three-Farthing Stone] Kamie
na Wschodnim Gocicu oznaczajcy miejsce, gdzie stykay si

wiartki Wschodnia, Zachodnia i Poudniowa. Kamie Trzech
wiartek sta mniej wicej porodku Shire. (I 30, III 255, 274)
KAPITAN PRZYSTANI [Captain of the Haven] Tytu wadcy lub
innej wysoko postawionej osoby w Umbarze, w 2980 roku Trzeciej

Ery. (III 304)
KARNINGUL (oryg. west, wyrbana dolina) > Rivendell.
(III 378)
KSACZ [Biter] imi nadane
Orcristowi przez orkw. (H 55-56)
KELVARY [kelvar] (quen. szybcy) Poruszajce si ywe istoty,
pozostajce pod opiek Yavanny, czyli wszystkie byty zwierzce

oprcz Dzieci Iluvatara, krasnoludw i entw. Niewtpliwie naj
wyszymi wrd nich byy Ory Manwego. (S 44, 45)
KEMENTARI (quen. ziemia-krlowa) Przydomek -> Yavanny.
(S 26, 38, 39, 45)

KHAND Kraj pooony na poudniowy wschd od Mordoru, oj
czyzna -> Wariagw. Ze wzgldu na swe pooenie zawsze by
pod silnym wpywem Saurona. (III 109)
KHAZAD-DUM
264
KHAZAD-DUM (khuz. krasnolud-dom) Najwiksza z siedzib
krasnoludw, ojczyzna plemienia Durina, wykuta przez Durina I

na pocztku Pierwszej Ery w jaskiniach ponad Azanulbizar. Tu
znajdowa si grb Durina i tu mieszkaa wikszo jego ludu.
Wielokrotnie powikszany, Khazad-dum obj w kocu znaczny
obszar pod szczytami Barazinbar, Zirak-zigil i Bundushathur.
W Drugiej Erze przebito tunel, ktrego wylot znajdowa si na
terenie Eregionu. Khazad-dum skada si z wielu wielkich sal na
licznych poziomach, a take kopalni.
Ludno Khazad-dumu wzrosa pod koniec Pierwszej Ery,
gdy wielu utalentowanych krasnoludw z Ered Luin przybyo tu
po zniszczeniu Nogrodu i Belegostu. Na pocztku Drugiej Ery
w Khazad-dumie odkryto mithril, a plemi Durina nawizao
przyjazne stosunki z Noldorami z Eregionu. Podczas wojny elfw
z Sauronem bramy Khazad-dumu byy zamknite, dziki czemu
krasnoludy przeyy t er.
W 1980 roku Trzeciej Ery podczas powikszania kopalni mithrilu krasnoludy uwolniy Balroga, ukrytego pod Barazinbarem.
W nastpnym roku, gdy Balrog zabi dwch krlw Khazad-dumu,
krasnoludy ucieky ze swej stolicy. Okoo 2480 roku Sauron wysa
orkw, by obsadzili Khazad-dum; zabili oni Thrra w 2790 roku.
Wywoao to wojn krasnoludw z orkami, zakoczon w 2799
roku Bitw w Azanulbizar. Mimo zwycistwa krasnoludw Dain
elazna Stopa nie zaj Khazad-dumu ze wzgldu na obecno
Balroga. Dopiero w 2987 roku dua grupa krasnoludw z Ereboru
pod wodz Balina reaktywowaa krlestwo krasnoludzkie w Khazad-dumie. Jednak odcite przez Czatownika z Wody przy Zachodniej
Bramie i wielk armi orkw przy Wschodniej, upado ono w 2994
roku. W styczniu 3019 roku Druyna Piercienia (a take Gollum)
przesza przez Khazad-dum, a Gandalf zabi Balroga po szeregu
star, ktre doprowadziy do zniszczenia Komnaty Mazarbul,
Mostu Durina, Nieskoczonych Schodw oraz -> Wiey Durina.
Brak jest informacji o ponownej kolonizacji Khazad-dumu przez
krasnoludw w Czwartej Erze, mimo mierci Balroga.
Krasnoludzkie krlestwo Khazad-dum obejmowao Azanulbizar
oraz pomieszczenia wewntrz gr. Krlowie Khazad-dumu (oprcz
Balina) byli jednoczenie krlami plemienia Durina.
265
KIE
W westronie zwany Siedzibami Krasnoludw (Dwarrowdelf),

w sindarinie - Hadhodrond, jednak najpopularniejsza elficka
nazwa, zwaszcza po uwolnieniu Balroga, brzmiaa Moria. Od
tej ostatniej nazwy pochodz westroskie Czarna Jama, Czarna
Otcha i Kopalnie Morii. (I 231, II 101, 145, S 43, 87, 88,
266)
KHAZADOWIE [Khazad] Imi, nadane > krasnoludom przez
Aulego przy ich stworzeniu, bdce ich wasnym okreleniem.
Sindariska forma brzmiaa Hadhod. ( I I 133, III 376, S 43,
87, 88, 266)
KHELED-ZARAM (khuz. szko-jezioro) Jezioro w dolinie Azanul-
bizar. Tu na pocztku Pierwszej Ery Durin I ujrza odbicie Korony

Durina. Od tego czasu o kadej porze dnia i nocy mona byo
ujrze gwiazdy, odbijajce si w wodzie Kheled-zaram, a jego
to bya zawsze gadka. Natomiast odbicie patrzcego w to nie
byo widoczne.
W westronie zwane Zwierciadlanym Jeziorem. Zapisywane
take jako Kheledzaram. (I 271, 316, 337, I I 144, W 190)
KlflM (zm. 486 PE) Krasnolud z Noegyth Nibin, syn Mima. Zabity
strza przez jednego z banitw Turina. (S 192)

KHUZDUL (khuz. krasnoudzki) Jzyk krasnoludw stworzony
przez Aulego, ktry nauczy go krasnoludw po ich pierwszym

przebudzeniu. By jzykiem tajnym, sucym nauce, i mao kto
go zna prcz krasnoludw. Wydaje si, e khuzdul by raczej
szorstki, z akcentowaniem przydechowych gosek zwartych
i dwicznych spgosek szczelinowych, lecz niewtpliwie mia
pewien wdzik, gdy by prawidowo wymawiany.
Jedyne znane przykady khuzdul to kilka imion i nazw, okrzyk
wojenny krasnoludw oraz napis na grobie Balina. (1303, I I 132133, III 376, S 48)
KIBEL-NAIA Srebrna ya oraz jej rda w Azanulbizar. Byy one
lodowato zimne. Zwana te w sindarinie Celebrantem. (1271, 337)

KIE [Fang] (WoP) Jeden z podobnych do wilkw psw farmera
Maggota. (I 96)
K IU
266
KHI (2864-2941 TE) Krasnolud z rodu Durina, syn Dis i siostrze
niec Thorina, czonek Kompanii Thorina. Wraz z bratem Filim

zgin w Bitwie Piciu Armii, bronic ciaa Thorina. (III 324,
H 16, 12, 22, 33, 51, 79, 95, 109, 121, 142, 149-150, 155, 173,
188, 192,210-211)
KLEJNOTY FEANORA [Jewels of Feanor] -> Silmarile. (S 7, 39,
170, 228, 236)

KLIN [Angle] - Egladil. (I 328, 352)
KUN [Angle] Kraina midzy Mitheithel a Bruinen. Midzy 1150
a 1350 rokiem Trzeciej Ery yo tu wielu Stoorw, ale opucili

te ziemie z powodu niebezpieczestwa wojny i grozy Angmaru.
W czasach Wojny o Piercie Klin by, jak si wydaje, niezamieszkany, z wyjtkiem trolli w Siedzibach Trolli. (1 15, II 8, III 331)
KLUCZ ORTHANKU [Key of Orthanc] W rzeczywistoci dwa czar
ne klucze o skomplikowanym ksztacie, uywane do zamykania

Bramy Orthanku. (II 176, 180)
KLUCZE BARAD-DUR [Keys of Barad-dur] Klucze Mrocznej
Wiey, symbol wadzy Saurona. (II 176)

KOLCZUGA Z MITHRILU [Mithril-mail] Pancerz i hem, wykonane
w Ereborze dla modego ksicia elfw, pniej wczone do skar

bu Smauga. Podczas wyprawy Kompanii Thorina, Thorin ofiaro
wa j Bilbowi Bagginsowi, ktry z kolei przekaza j Frodowi.
Frodo nosi pancerz podczas wyprawy ku Grze Przeznaczenia;
w Khazad-dumie uratowaa mu ona ycie. Wraz z Frodem kolczuga
wpada w rce orkw w Cirith Ungol i staa si powodem ktni
dwch oddziaw orkw, co z kolei umoliwio Frodowi ucieczk.
Gandalf odebra j Ustom Saurona, a Frodo nosi j, gdy powrci
do Shire, dziki czemu nie uda si zamach Sarumana na jego
ycie. (1226, 301, 318, I I 317, III 20, 110, 149, H 167, 173, 200)
KOLUMNY KRLW [Pillars of the Kings] -> Argonath. (I 370)
KOMAROWE BAGNO [Midgewater Marshes] Bagna na pnoc
od Wielkiego Wschodniego Gocica midzy Bree a Wichrowym

Czubem, pene komarw i innych owadw. (1 179)
267
KOMPANIA THORINA
KOMNATA DWUDZIESTA PIERWSZA OD PNOCNEGO KO

CA [Twenty-first Hall of the North-End] Wielka sala podziem
na, w ktrej czonkowie Druyny Piercienia spdzili drug noc

podczas swej wdrwki przez Mori; pooona w pobliu ->
Komnaty Mazarbul.
[Poprawiamy tu omyk Roberta Fostera, ktry komnat
dwudziest pierwsz bdnie utosamia z Komnat Mazarbul].
(I 305, 306)
KOMNATA KRLW [Hall of the Kings] -> Sala Wieowa. (III 222)
KOMNATA MAZARBUL [Chamber of Mazarbul] (khuz. zapisy)
Komnata Kronik w Khazad-dumie, orodek kolonii Balina. Tu by

jego tron i grb, tu polegli ostatni czonkowie tej kolonii. Podczas
swej wyprawy Druyna Piercienia odnalaza Kronik Balina, lecz
zostaa zaatakowana przez orkw. Druyna ucieka wschodnimi
drzwiami, a podjta przez Gandalfa prba zabezpieczenia ich
przed Balrogiem spowodowaa zawalenie si stropu komnaty.
Znajdowaa si ona na sidmym poziomie i bya dwudziest
pierwsz sal, liczc od pnocnego kraca Morii.
Take -> Komnata dwudziesta pierwsza od pnocnego ko
ca. (I 305)
KOMORY OGNIA [Chambers of Fire]
Sammath Naur. (III 197)
KOMPANIA THORINA [Thorin and Company] Przedsiwzicie
finansowe i wyprawa zorganizowane w 2941 roku Trzeciej Ery

przez Thorina II w celu odzyskania skarbu Smauga w Ereborze.
Czonkami ekspedycji byli: Thorin, Balin, Dwalin, Fili, Kili, Dori,
Ori, Nori, in, Glin, Bifur, Bofur, Bombur i Bilbo Baggins, ich
wamywacz. Przez cz drogi towarzyszy im Gandalf, udziela
jc rad.
Chocia skarb odzyskano i przejto Erebor, wyprawa miaa
inne, waniejsze nawet skutki. Bilbo ukrad Jedyny Piercie,
Gandalf znalaz Glamdringa i zabi Wielkiego Goblina z Gr
Mglistych, zostaa stoczona Bitwa Piciu Armii i zgin Smaug,
dziki czemu znikna najwiksza za sia w tej czci wiata,
przez co Dale i Erebor mogy oprze si inwazji Easterlingw
podczas Wojny o Piercie.
KONIEC
268
Poniewa o Kompanii Thorina opowiada w caoci H obbit,

dokadniejszy opis wyprawy wydaje si tu nie na miejscu. (1 22,
219, III 325, H 15)
KONIEC [End] Kulminacja dziejw Ea. Aczkolwiek sowa a do
koca dni s uywane zazwyczaj w znaczeniu dopki przetrwa

wiat, prawdziwy Koniec nie bdzie zakoczeniem, lecz zwyci
stwem. Zo zostanie pokonane w Ostatniej Bitwie, nastpi Dzie
Sdu, rany Ardy zostan uleczone, a Ea stanie si doskona re
alizacj Ainulindale. Zapewne opustoszeje te Siedziba Mandosa,
jednak przeznaczenie ludzi i krasnoludw w zwizku z Kocem jest
niejasne, podobnie jak rola, jak peni bdzie Ea, wiat Pierwszej
Muzyki, w Drugiej Muzyce. (S 40, 41, 80, 93, 176, V 64-65)
KONNI LUDZIE [Horse-men]
Rohirrimowie, zwani tak przez

Dzikich Ludzi Ghan-buri-Ghana. (III 96-97)
KOPALNIE MOIUI [Mines of Moria] -> Khazad-dum. (1231, 288)

KOPCE ULA [Slag-hills] Hady metalowych i kamiennych odpa
dw, a take ziemi, ktre orkowie zostawili przed Morannonem,

a szczeglnie dwa wzgrza w pobliu Morannonu, na ktrych
ustawia si Armia Zachodu podczas bitwy stoczonej 25 marca
3019 roku Trzeciej Ery. (III 147)
KOPUA GWIAZD [Dome of Stars] Gmach w Osgiliath, w kt
rym przechowywano palantir tego miasta. Zniszczony podczas

Wani Rodzinnej. ( I I 190)
KORONA DURINA [Durins Crown] Konstelacja siedmiu gwiazd,
wspczesny Wielki Wz, ujrzana po raz pierwszy przez Durina I,

gdy odbijaa si wok jego gowy. Odtd zawsze odbicie Korony
Durina byo widoczne w toni Zwierciadlanego Jeziora, nawet
w dzie. Bya herbem rodu Durina. (I 289, 291)
KORSARZE Z UMBARU [Corsairs of Umbar] Okrelenie grup pi
ratw i najedcw majcych swe bazy w Umbarze i bdcych
jednymi z gwnych wrogw Gondoru. Pierwszymi korsarzami
byli Czarni Numenorejczycy i ich sprzymierzecy, atakujcy
Gondor od 933 roku Trzeciej Ery. Po Wani Rodzinnej Umbar
zosta zdobyty przez pokonanych zwolennikw Castamira, ktrzy
269
KRAJ, GDZIE PANUJE CIE
wkrtce stali si korsarzami i najedali wybrzea Gondoru a do

1810 roku, gdy krl Telumehtar Umbardacil zdoby Umbar i zabi
ostatnich potomkw Castamira. Wkrtce potem Umbar wpad
w rce Haradrimw, ktrzy take szybko stali si korsarzami. Od
tego czasu Umbar by jednym z krlestw Haradu, stanowicym
bezporednie zagroenie dla Gondoru z powodu swej morskiej
potgi. Korsarze zostali zapewne rozbici przez krla Elessara
w pocztkach Czwartej Ery.
W czasie Wojny o Piercie korsarze uywali statkw z czar
nymi aglami. (III 32, 109, 123)
K O T [Cat] Tradycyjny wiersz z Shire, opracowany przez Sama
Gamgee. (TB 173-174)

KRAINA CIENIA [Land of Shadow] - Mordor. (I 383, II 115,
192, III 173)

KRAINA ELFW [Elvenhome] - Eldamar. (S 57)
KRAINA ELFW [Land of the Elves]
Beleriand. (TB 177)
KRAINA SPUSTOSZONA PRZEZ SMAUGA [Desolation of Smaug]
Erebor i jego okolice midzy 2770 a 2941 rokiem Trzeciej Ery,

gdy byy zniszczone przez ognisty oddech Smauga i oglnie nieprzytulne. (H 223)
KRAINY PNOCY [Northlands] Oglny termin, odnoszcy si do
ziem na pnoc od Beleriandu, cznie z Ard-galen, Ered Engrin

i prawdopodobnie Hithlumem. (S 330-331)
KRAINY ZEWNTRZNE [O uter Lands] Obszary Ardy poza
Amanem; w przyblieniu - to samo co rdziemie. (S 39, 40,
46, 67, 77, 99, 232)
KRAJ ELFW [Elvenhome] -> D oriath, w pieni o Berenie
i Luthien. (1 188, III 307)

KRAJ, GDZIE PANUJE CIE [Shadow-land] Kraina w wierszu
Bilba W drwka, ponure miejsce w pobliu Derrilyn. Cho by
moe jest ono wyimaginowane, jego nazwa moe stanowi westroskie tumaczenie nazwy Mordor. Jeli jest to zamierzone, to
Derrilyn moe by Anduin. (TB 142)
KRAJ GWIAZDY
KRAJ GWIAZDY [Land of the Star]
270
Numenor. (S 254, 255)
KRAJ KONI [Horse-country] - Rohan, zwany tak przez orkw.
(II 59)
KRAJ ZIELONYCH WZGRZ [Green Hill Country] Zalesiony
obszar we Wschodniej i Poudniowej wiartce. (I 30)
KRJ YJCYCH UMARYCH [Land of the Dead that Live] ->
Dor Firn-i-Guinar. (S 177)

KRAJE LENNE [Outlands] Lenna Gondoru, w czasach Wojny
0 Piercie wybrzea wzdu zatoki Belfalas na poudnie i zachd

od Anduiny. (III 18, 111, 141, 373)
KRASNOLUDY, KRASNOLUDOWIE [Dwarves] Jedna z ras ro
zumnych rdziemia i jeden z Wolnych Ludw. Stworzeni przez

Aulego, ktry nie mg si doczeka Dzieci Iluvatara, nie nale
do Dzieci, cho Iluvatar potwierdzi ich prawo do ycia. Po
ich stworzeniu - Siedmiu Ojcw Krasnoludzkich spao a do
przebudzenia elfw, kiedy to zbudzili si w rnych miejscach.
Zawsze pniej byli podzieleni na siedem plemion, kade z wa
snym krlem i ojczyst siedzib.
Ostateczny los krasnoludw jest niejasny. Elfy uwaay, e
krasnoludy nie mog y poza Ard i nie egzystuj po mierci
swych cia, natomiast same krasnoludy twierdziy, e Aule za
biera ich do Siedzib Mandosa i e docz do Dzieci Iluvatara,
gdy nastanie Koniec.
Aule stworzy krasnoludw tak, by zdolne byy opiera si
mocy Melkora. Byli wic niscy (od czterech i p do piciu stp),
krpi i silni, odporni na ogie i twardsi ni inne rasy. Niezomni
1 dumni, byli niepodatni na zo i nigdy nie zapominali krzywd
ani zasug. Czsto wojowali, uywajc toporw. Byli grzeczni,
ale niezbyt uprzejmi, uczciwi, ale skryci. Jako dzieci Aulego byli
zwizani z materi, z gbinami ziemi i z rzemiosami; byli wspa
niaymi grnikami i rzemielnikami i tworzyli cuda z kamienia,
metalu i szlachetnych mineraw. Nie utrzymywali przyjaznych
stosunkw z innymi rasami, jednak zbliyli si z Noldorami,
z ktrymi dzielili mio do rzemios i cze dla Aulego. Ich naj
271
K RO N IK A LAT
wikszymi wadami byiy skonno do gniewu oraz dza posia

dania, zwaszcza zota.
Krasnoludy yy okoo 250 lat, a zawieray maestwa w wie
ku okoo 100 lat. Mimo okresw rozkwitu, liczba krasnoludw
spadaa w cigu wiekw. Ponieli oni cikie straty w wielu woj
nach, rwnie czsto wywoywanych przez ich dum, jak przez
chciwo innych, pragncych zdoby krasnoludzkie skarby. Byli
te szczeglnie wystawieni na ataki Saurona, ktry zdecydowa
si ich zniszczy, gdy odkry, e nie moe ich sobie podporzdko
wa. Ponadto rodzio si niewiele krasnoludzkich kobiet, a wiele
z nich nie wychodzio za m.
Krasnoludy miay wasny jzyk, -> khuzdul, lecz by to jzyk
tajny. Publicznie uywali jzyka swych ssiadw, w Pierwszej
Erze sindarinu, w Trzeciej westronu lub innych jzykw ludzi.
Imiona krasnoludw podane w H ob b icie i W a d cy P iercien i
pochodz z jzykw Ludzi Pnocy (Dale i Esgaroth), s wic
podane w zanglicyzowanej formie. Krasnoludy uyway pisma
cirth, a plemi Durina - Angerthas Moria.
Krasnoludy same siebie zway Khazadami, imieniem nadanym
przez Aulego. Jego sindariski odpowiednik brzmia Hadhod,
lecz elfy czciej uyway formy Naugrim (w Pierwszej Erze)
albo Nogothrim (l.poj. Noegyth). Zwani take Ludem Gry
i Gonnhirrimami. (I 15, II 25, 34, 137, III 318-327, 366-370,
376, S 36, 88-92, 107, 129, 131, 137, 178, 182, 230)
KRASNOLUDY POLEDNIE [Petty Dwarves] -> Noegyth Nibin.
(S 192, 230)
KRG PRZEZNACZENIA [Ring of Doom] -> Mahanaxar. (S 38)
KRES WIATA [Worlds End] Zachodnia granica Ardy w Pierwszej
Erze, by moe Brama Nocy. Moliwe, e t nazw stosowano

oglnie w odniesieniu do Amanu. (I 86, 225, 251)
KRTE SCHODY [Winding Stair] Drugie schody na podejciu
z Imlad Morgul do Cirith Ungol. Krte Schody wiy si zygzakiem

w gr Ephel Duath. (II 296)
KRONIKA LAT [The Tale of Years, The] Chronologia wydarze
w Drugiej, Trzeciej i na pocztku Czwartej Ery, uoona przez
K R O N IK I K R I W
272
Tookw w pierwszych latach Czwartej Ery i przechowywana

w Wielkich Smialach. Do K roniki wszed materia zebrany przez
Merryego Brandybucka w Rivendell, dziki czemu bya do dokad
na. Skrcon wersj tej ksigi jest Dodatek B do Wadcy Piercieni.
K ronika nosia podtytu Chronologia K rajw Zachodu. (127,
III 328-342)
K RO N IKI KRLW [Scroll of the Kings] Dokument wyliczajcy
krlewskie imiona krlw i krlowych Numenoru. W Kronikach

umieszczano imiona w jzyku elfw, nawet po tym, jak krlowie
zaczli posugiwa si wycznie imionami adunaickimi. (S 248)
KRLARDY [King of Arda] Tytu >Manwego. (S 16-18, 24-30)
KRL DZIEWICIU Jedcw [Lord of the Nine Riders] -> Wdz
Nazguli. (II 100, 294, 295)

KRL ELFW [Elvenking, The] -> Thranduil. (H 116, 125, 126,
128, 129, 137, 138)

KRL GR [King of the Mountains] -> Krl Umarych. (III 49, 273)
KRL LUDZI [King of Men] Niewtpliwie tradycyjny tytu naj
wikszych spord Dunedainw, Krlw Wrd Ludzi. Gdy Sauron
uzurpowa sobie ten tytu z racji swej wadzy nad Srdziemiem,
pycha Ar-Pharazna z Numenoru pobudzia go do podjcia wy
prawy do rdziemia, upokorzenia Saurona i zapewnienia sobie
tego tytuu. (S 250)
KRL NARGOTHRONDU [King of Nargothrond] -> Finrod, kt
rego jedynym nastpc by Orodreth. (S 164, 166, 197)

KRL WIATA [King of the World] Tytu uzurpowany sobie przez
-> Melkora po powrocie do Angbandu z Silmarilami. (S 87-95)

KRL UMARYCH [King of the Dead] (ok. 3429 DE-3019 TE)
Czowiek, wdz Ludu Gr w czasach zaoenia Gondoru. W imie

niu swego ludu zoy w Erech przysig wiernoci Isildurowi, lecz
zama j, gdy wezwano go do walki w armii Ostatniego Sojuszu.
Za to on i jego lud zostali skazani na pozostanie w Ered Nimrais
a do spacenia dugu, co nastpio podczas Wojny o Piercie.
Za ycia zwany by Krlem Gr. (III 136-137)
273
KRLOWIE ARTHEDAINU
KRLESTWO ARDY, KRLESTWO ZIEMI [Kingdom of Arda,
Kingdom of Earth] -> Arda jako krlestwo Manwego. (S 16, 23,

25, 35, 37, 39, 84, 88)
KRLESTWO MANWEGO [Kingdom of Manwe] -> Arda. (S 84,
88, 92, 102)

KRLESTWO POD GR [Kingdom under the M ountain]
Krasnoludzkie krlestwo -> Ereboru, rzdzone przez krlw

plemienia Durina. (III 319, 325)
KRLEWSKI DZIEDZINIEC [Kings Court] Dziedziniec w kr
lewskim paacu w Armenelos w Numenorze. Rosa tam Nimloth.

Zwany te Dziedzicem Krla. (S 244, 252)
KRLEWSKIE ZIELE [Kings foil] -> Athelas. ( 1 193, 318, III 110)
KRLOWIE ARNORU [Kings of Arnor] Krlami Arnoru byli
Dunedainowie: Elendil, Isildur i rd Isildura od 320 roku Drugiej

Ery do 861 roku Trzeciej Ery, oraz od 1349 do 1974 roku i ponow
nie od 3019 roku Trzeciej Ery. W latach 861-1349 roku Arnor by
podzielony na trzy krlestwa, lecz po 1349 roku, wobec wygani
cia linii krlewskiej w dwch z nich, krlowie Arhedainu ogosili
swe panowanie nad caym Arnorem. Po 1974 roku Dunedainowie
Pnocy byli rozproszeni i, cho rd krlewski przetrwa, nikt nie
ogosi si krlem.
Stolic krlw Arnoru byo pocztkowo Annuminas, a przed
861 dwr krlewski przenis si do Fornostu. Na pocztku
Czwartej Ery Fornost zosta odbudowany i ponownie sta si
siedzib krlw.
Insygniami krlw Arnoru byo bero Annu-minas, Elendimir
oraz piercie Barahira; nie nosili oni korony. (III 290-295)
KRLOWIE ARTHEDAINU [Kings of A rthedain] Krlami
Artherdainu byli Dunedainowie z rodu Isildura, Amlaith i jego

nastpcy od 861 do 1974 roku Trzeciej Ery. Amlaith by najstar
szym synem krla Arnoru Earendura, zatem krlowie Arthedainu
byli spadkobiercami Isildura. Poczwszy od 1348 roku Argeleb I
i dalsi krlowie Arthedainu wysuwali pretensje do zwierzchnic
twa nad caym Arnorem, lecz Rhudaur przeciwstawia si tym
KRLOWIE GONDORU
274
roszczeniom. Ostatnim krlem Arthedainu by Arvedui; po jego

mierci w 1974 roku i podboju Arthedainu przez Angmar krle
stwo przestao istnie. (III 290-295)
KRLOWIE GONDORU [Kings of Gondor] Krlami Gondoru
byli Dunedainowie: Elendil, Isildur i Anarion, rd Anariona

oraz Telcontari. Pierwszym krlem by Elendil, ktry przekaza
panowanie w Gondorze swoim synom, Isildurowi i Anarionowi.
Po mierci Eendila Isildur zosta krlem Arnoru, Menedil, syn
Anariona - Gondoru, a rd krlewski rozdzieli si. W Trzeciej
Erze porzdek nastpstwa by piciokrotnie zakcany, a w 2050
roku bezenny krl Earnur zagin; odtd krlestwem rzdzili
namiestnicy. Rd krlewski zosta przywrcony przez Elessara
Telcontara, dziedzica Isildura, po Wojnie o Piercie.
Krlowie Gondoru nosili srebrn koron i dzieryli bero. Ich
sztandar mia kolor czarny z kwitncym Biaym Drzewem pod
Siedmioma Gwiazdami.
Tytuy krlewskie nie s podane we W adcy Piercieni, lecz
prawdopodobnie byy zblione do tytuw rzdzcych namiest
nikw. Krlowie lub ich nastpcy, jeli byli do tego zdolni, oso
bicie dowodzili armi i flot Gondoru.
Zwani take Wadcami Biaego Drzewa, Rodem Anariona
i Domem Anariona. (III 290-291, 295-302, 306, 310)
KRLOWIE KHAZAD-DUMU [Kings of Khazad-dum] Ci spord
krlw - plemienia Durina, ktrzy yli w Khazad-dumie, od

Durina I do 1981 roku Trzeciej Ery, gdy po uwolnieniu Balroga
Khazad-dum opustosza. Wyjtkiem by Balin, ktry nie by kr
lem plemienia Durina, ale by krlem Khazad-dumu w latach
2989-2994 roku Trzeciej Ery. (III 318-319, 324)
KRLOWIE LUDZI [Kings od Men] -> Dunedainowie, zwaszcza
krlowie Numenoru i Gondoru.

Take -> Krl Ludzi. (S 242, 254, 271, 273)
KRLOWIE MARCHII [Kings of the Mark] Ludzie, krlowie
Rohanu z rodu Eorla. Krl by Pierwszym Marszakiem Marchii,

a dwr krlewski mieci si w Meduseld (od czasu jego zbudo
wania w 2569 roku Trzeciej Ery).
275
KRLOWIE EGLARZE
Porzdek nastpstwa by zakcony trzykrotnie, mamy wic

trzy dynastie - Pierwsz, Drug i Trzeci. (III 315-318)
KRLOWIE MORZA [Lords of the Sea, Sea-kings] Dnedainowie
z Nmenoru w dniach swej potgi. Take -> Nmenorejczycy.

(S 250,251)
KRLOWIE NMENORU [Kings of Nmenor] Rd Elrosa, rz
dzcy Nmenorem z nadania Valarw od zaoenia do upadku

tego krlestwa. Pocztkowo nastpstwo przechodzio z ojca na
najstarszego syna, jednak po mierci Tar-Aldariona bero przeszo
w rce jego najstarszego dziecka (crki); w dziejach Nmenoru
byy trzy rzdzce krlowe.
Pierwszych 18 krlw przyjmowao imiona koronacyjne w quenya, pozostaych szeciu (oprcz Tar-Palantra) w adnaickim,
cho imiona wielu z nich - lub nawet wszystkich - wpisywano do
Kroniki Krlw w ich wersjach quenejskich. Insygnium krlw byo
bero, a ich miecz nosi imi Aranrth. (III 286-289, S 241-258)
KRLOWIE PLEMIENIA DURINA [Kings of Durins Folk] Krlami
krasnoludzkiego plemienia Durina byli nastpcy Durina I, czy to

w Khazad-dmie, czy na wygnaniu. Nosili oni najpotniejszy
z Siedmiu Piercieni od chwili wykucia go w Drugiej Erze, gdy
zosta on ofiarowany Durinowi III, a do 2845 roku Trzeciej Ery,
gdy Sauron odebra go Thrinowi II.
Krasnoludy wierzyy, e krl plemienia Durina szeciokrotnie
bdzie tak podobny do Durina Niemiertelnego, e bdzie nosi
to imi, i e ich linia zakoczy si na Durinie VII.
Krlowie plem ienia D urina byli te znani jako krlowie
Khazad-dmu (od Pierwszej Ery do 1981 roku Trzeciej Ery)
i Krlowie spod Gry (1999-2190, 2590-2770 i ponownie od
2941 roku Trzeciej Ery). (III 318, 324)
KRLOWIE SPOD GRY [Kings under the Mountain] Krasnoludowie, ci krlowie plemienia Durina, ktrzy panowali w Ereborze
w latach 1999-1290, 2590-2770 i po 2941 roku Trzeciej Ery. (122,
220, H 26, 141, 143-146, 167, 179, 181, 189, 200, 210)
KRLOWIE EGLARZE [Ship-ICings] Tarannon Falastur, Ernil I,
Ciryandil i Hyarmendacil I, krlowie Gondoru w latach 830-1149
KRUCZE WZGRZE
276
Trzeciej Ery. Za ich panowania Gondor osign szczyt swej po

tgi. Przydomek eglarze nosili dlatego, e gwnym elementem
ich polityki byo rozszerzanie granic Gondoru na poudnie i za
chd dziki dziaaniom floty. (III 290, 295-296)
KRUCZE WZGRZE [Ravenhill] Wzgrze w pobliu Ereboru, na
kocu poudniowej odnogi Gry. Krasnoludy z Ereboru zbudo

way tam stranic i naday wzgrzu tak nazw, poniewa m
dre, zaprzyjanione z nimi kruki zaoyy gniazdo na jej szczy
cie.
Podczas wyprawy Kompanii Thorina krasnoludy zatrzymay
si tu na noc; spotkay wwczas Roaca i dowiedziay si o mier
ci Smauga. Podczas Bitwy Piciu Armii miay tam stanowiska
elfy z Mrocznej Puszczy, a take Gandalf i Bilbo. (H 148, 175,
186, 204, 207)
KRUKI [Ravens] Ptaki, wystpujce w rdziemiu. Kruki z Ereboru
byy zaprzyjanione z krasnoludami i znay westron. Byy bardzo

due i yy bardzo dugo - Roac w 2941 roku Trzeciej Ery mia
153 lata. (H 186-202)
KRYSZTA ELENDILA [Stone of Elendil] Palantir -> z Wieowych
Wzgrz. (Y 65)
KRYSZTA Z MINAS ITHIL [Ithil-stone] Palantir Minas Ithil,
umieszczony tam niebawem po zaoeniu miasta. Jego losy po

zdobyciu Minas Ithil przez Saurona w 3429 roku Drugiej Ery
s niejasne, jednak pozostawa tam a do powtrnego zdobycia
miasta przez Nazgule w 2002 roku Trzeciej Ery. W pniejszym
okresie by on uywany przez Saurona, midzy innymi do usidle
nia Sarumana i oszukania Denethora II. Prawdopodobnie zosta
zniszczony podczas upadku Barad-dur. ( I I 190)
KRYSZTAY [Stones] -> Palantiry. ( I I 190, III 15)
KSITA ANDUNIE [Lords of Andunie] Dunedainowie, gwni
doradcy krlw Numenoru, a pod koniec istnienia krlestwa przy

wdcy Wiernych. Ksita Andunie byli potomkami Simarien,
najstarszego dziecka Tar-Elendila. Ostatnim z nich by Amandil,
ojciec Elendila Smukego.
277
KSIYC
Dziedzictwem ksit Andunie byt piercie Barahira oraz

palantiry. Symbolem ich wadzy byo srebrne bero, ktre p
niej stao si berem Annuminas. (III 288-289, S 244, 250-252)
KSIGA DZIEJW [Books of Lore] Kompendium wiedzy elfw,
przechowywane w Rivendell. Wycigi z tej ksigi, przeoone

przez Bilba Bagginsa pod koniec Trzeciej Ery i uzupenione ust
nymi informacjami, tworz jego P rzekady z elfickiego. (III 278)
KSIGA KRLW [Book of the Kings] Jedna z kronik Gondoru,
ktra przetrwaa do naszych czasw i bya wykorzystana przez

Profesora Tolkiena przy pisaniu W adcy Piercieni.
KSIGA MAZARBUL [Book of M a za rb u l ] (khuz. zapisy, kro
niki) Kronika, prowadzona przez wypraw Balina w Khazad-dumie w latach 2989-2994 Trzeciej Ery. Zostaa odnaleziona
w Komnacie Mazarbul przez Druyn Piercienia; Gimli zabra
j i przechowa podczas Wojny o Piercie. (I 307)
KSIGA THAINA [T h a in s Book] Kopia pierwotnej Czerw onej
Ksigi M archii Zachodniej, sporzdzona na prob krla Elessara
i przywieziona do Gondoru przez Peregrina Tooka w 64 roku

Czwartej Ery. W Gondorze Ksiga Thaina zostaa opatrzona wie
loma adnotacjami i rozszerzona, a w 100 lat pniej sporzdzo
no tam kopi, ktra bya przechowywana w Wielkich Smialach.
Ten egzemplarz jest najwaniejsz zachowan wersj Czerwonej
Ksigi. (I 26, III 372)
KSINICZKA YA [Princess M ee] Purnonsensowy wiersz au
torstwa nieznanego hobbita, zapisany na marginesie Czerwonej
Ksigi M archii Z achodniej. (TB 146-149)
KSIYC [Moon] Starsza z dwch lamp niebieskich, stworzonych
przez Valarw po zatruciu Dwch Drzew, by pomc elfom i prze

szkodzi Melkorowi. wiato Ksiyca pochodzio z ostatniego
kwiatu Telperiona i byo umieszczone na statku, zrobionym przez
Aulego i kierowanym na niebie przez Tiliona.
Ksiyc wzeszed po raz pierwszy, gdy Fingolfin wyldowa
w rdziemiu i odby siedem cykli, nim po raz pierwszy wzeszo
Soce. Po tym fakcie trasa Tiliona staa si chaotyczna, chcia
KSIYC MYLIWEGO
278
on bowiem zbliy si do Soca, ale jego gorco sparzyo go i za

mio. Na pocztku swej drogi zosta zaatakowany przez Melkora,
ktry nienawidzi jego wiata, jednak Tilion odpar ten atak.
Podobnie jak Soce, Ksiyc pocztkowo przemierza nie
bo z zachodu na wschd; zmieni kierunek, gdy Varda zmienia
plan, by przywrci noc na Ardzie.
Zw any w quenya Isil, w ietlistym (imi to wymylili
Vanyarowie), a w sindarinie Ithil. Nazywano go te innymi
imionami: Rana, Kaprynik (przez Noldorw) i Srebrny Kwiat.
(S 95, 99)
KSIYC MYLIWEGO [Hunters Moon] Okrelenie listopadowej
peni ksiyca przez hobbitw z Shire. (I 262)

KUD-DUKAN (oryg. rohir. jama-mieszkaniec) Rohirrimska na
zwa
hobbitw. (III 381)
KU D U K (oryg. hob. hobbit) Nazwa uywana przez hobbitw
z Shire i Bree w czasach Wojny o Piercie, zwizana z rohirrimskim ku d-du kan. (III 381)
L
LADROS (sind.) Kraina w pnocno-wschodnim Dorthonionie,
siedziba wodzw Pierwszego Rodu Edainw. (S 141)

LAER (sind.) Sindariska forma -> laire. (III 350)
LAER CUBELEG (sind. pie o wielkim luku) Lament Turina
po Belegu, uoony wkrtce po jego mierci. (S 197)

LAGDUF (zm. 3019 TE) Ork z wiey Cirith Ungol, zabity w wal
ce o mithrilow kolczug Bilba midzy jego oddziaem a orkami

z Minas Morgul. (III 163)
LAIQUENDI (quen. zielone-elfy) Teleri, resztki Nandorw, ktrzy
pozostali w Ossiriandzie, pozbawieni wadcy i yjcy w ukryciu

po mierci Denethora w pierwszej z Bitew o Beleriand. Laiuendi
wietnie dawali sobie rad w lesie i cieszyli si ochron Ulma,
ktry kocha rzek Gelion; mogli wic y w tajemnicy w cigu
Pierwszej Ery. Najblisi byli otwartego wystpienia, gdy pomogli
Berenowi i Diorowi w ataku na krasnoludw z Nogrodu, ktrzy
spldrowali Menegroth.
Laiuendi nosili zielone stroje, szczeglnie wiosn i latem,
i bardzo lubili piewa. Ich ulubion broni by uk.
Zwane take Elfami Zielonymi. (S 92)
LAIRE (quen.) Druga pora roku w Kalendarzu Imladris, odpo
wiednik lata. Liczya 72 dni.

W sindarinie zwana laer. (III 349)
LALAITH (sind. miech, midzy 466 a 472 PE) Kobieta z Trzeciego
Rodu Eldainw, starsza crka Hurina i Morweny, siostra Turina.

Zmara podczas zarazy w wieku trzech lat. (S 187)
LAM BE
280
LAMBE (quen. jzyk) Nazwa tengwy q (nr 27), ktra, jak si
wydaje, we wszystkich systemach oznaczaa 1. (III 361, 365)

LAMEDON (sind.) Kraina w Gondorze, pooona w grnym biegu
Ciri. Wydaje si, e gwnym miastem Lamedonu byo Caembe.

Byo to prawdopodobnie lenno. (III 38)
LAMMOTH (sind. jzyk-wojsko?) Pustkowia na pnoc od fior
du Drengist, midzy Ered Lmin a Morzem. Tu Morgoth walczy

z Ungoiant o Silmarile i w rozpaczliwej sytuacji wyda wielki
krzyk, zwoujcy na pomoc Balrogw. Echo tego krzyku pozostao
tam na zawsze i wzbudza je kady gony odgos. Tu ldoway
zastpy Fanora, wracajc do rdziemia.
Zwane te Wielkim Echem. (S 78, 101)
LANDROVAL (sind., WoP) Orze z Gr Mglistych, brat Gwaihira.
By jednym z orw, ktre uratoway Froda i Sama ze stokw

Orodruiny. (III 203-206)
IANTHIR LAMATH (sind. wodospad-ech- -gosw) Wodospad
w Ossiriandzie, pooony w pobliu domu Diora, zapewne w Dor
Firn-i-Guinar. (S221)
LAS ENTW [Entwood] >Fangorn, zwany tak w Rohanie. ( II 42,

146)
LAS STRANIKW [Watchwood] Las entw i huornw we
wntrz Piercienia Isengardu podczas Wojny o Piercie, nazwa

ny tak dlatego, e pilnowa Sarumana uwizionego w Orthanku.
( I I 180)
LASSELANTA (quen. li-opad) Inna nazwa - quelle. (III 350)
LASSEMISTA (quen. li-?) Jarzbina w Fangornie, cita przez
orkw z Isengardu. (II 84)

LATA DRZEW [Years of the Trees] Jednostki pomiaru czasu uy
wane w Amanie w czasach, gdy Dwa Drzewa kwity. Byy one
dusze od Lat Soca, lecz nie wiemy, jaka bya ich dugo. Nie
byy dzielone na miesice ani tygodnie.
Dzie (peny cykl obu Drzew) dzieli si na 12 godzin nie
znanej dugoci. Godzina Otwarcia, podczas ktrej Telperion
281
LEBETHRON
zakwit po raz pierwszy, nie bya wliczana do Pierwszego Dnia,

zatem kady dzie rozpoczyna si od drugiej fazy kwitnienia
Telperiona. Podczas trzeciej godziny Telperion osiga najwik
szy rozkwit, a pod koniec szstej przestawa kwitn, cho je
go wiato pozostawao w powietrzu jeszcze przez jaki czas.
Laurelin zaczyna kwitn na pocztku szstej godziny, ktra
rozpoczynaa okres mieszania si wiate. Laurelin osiga szczyt
rozkwitu w cigu dziewitej godziny i przestawa lni pod ko
niec dwunastej. Jednak Telperion zaczyna kwitn ponownie na
pocztku dwunastej godziny, ktra take bya czasem mieszania
si wiate. (S 38, 58-59, 72, 94-95, 121)
LATARNIE VALARW [Lamps of the Valar] Dwie wielkie kule,
Illuina i - Ormal, stworzone przez Valarw, by owietlay zie

mi podczas Wiosny Ardy. Wykona je Aul, Varda napenia
wiatem, a Manw pobogosawi. Zostay one umieszczone na
wysokich kamiennych filarach. Zniszczy je Melkor, co pooyo
kres Wionie Ardy. (S 27, 35, 37)
LAURELIN (quen. zoto-pie) Modsze z Dwch Drzew Valinoru.
Miao jasnozielone, obramowane zotem licie, jaskrawote

kwiaty w ksztacie rokw, a jego rosa bya zotym deszczem.
Zwane te Culrien, Malinalda, Zotym Drzewem, Drzewem
ze Zota i Laurelinem Zocistym. (II 236, III 225)
LAURELINDRINAN (quen. zoto-pie-kraj-dolina) I<jraj Doliny
piewajcego Zota, pierwotna nazwa -> Lorien Galadrieli. ( I I 70,

256, III 232)
LEBENNIN (sind.) Kraina w Gondorze, mniej wicej w dorzeczu
Gilrainy, Serni, Celosu, Sirith i Erui. Jej mieszkacy byli spo

krewnieni z Dnedainami i pomniejszymi plemionami. (III 18)
LEBETHRON (sind.) Drzewo rosnce w Gondorze, prawdopo
dobnie w Ered Nimrais, ulubione tworzywo stolarzy Gondoru.

Jego drewno, lub te drewno jednej z jego odmian, byo czarne.
Laski, ktre Faramir da Frodowi i Samowi, byy z lebethronu,
podobnie jak kaseta, w ktrej przechowywano Srebrn Koron.
(II 282, III 221)
LEFNUI
282
LEFNUI (sind.) Rzeka w zachodnim Gondorze, pynca z zachod
niej czci Ered Nimrais na poudnie i zachd do Morza. (II 8)

LEGOLAS (sind. zielony-li, WoP) Elf Sindar z Lenego
Krlestwa, syn Thranduila. W 3019 roku uda si do Rivendell

jako wysannik ojca i wzi udzia w Radzie u Elronda. Nastpnie
zosta czonkiem Druyny Piercienia, reprezentujc w niej elfw.
W Lrien zaprzyjani si z Gimlim, a przyja ta przetrwaa do
koca ich ycia. Po rozproszeniu Druyny ruszy wraz z Aragornem
i Gimlim na poszukiwanie Merryego i Pippina i walczy w Bitwie
0 Rogaty Kasztel. Nastpnie przyczy si do Szarej Druyny
1 walczy w Bitwie na Polach Pelennoru. Gdy w poudniowym
Gondorze po raz pierwszy zobaczy Morze, obudzia si w nim
tsknota Eldarw za Eldamarem.
Po W ojnie o Piercie Legolas sprow adzi grup elfw
z Lenego Krlestwa do Ithilien, gdzie upikszali spustoszony
kraj. W 120 roku Czwartej Ery, po mierci Elessara, poeglowa
w kocu za Morze, zabierajc z sob Gimliego. (1145, 231, 244245, 263, 357-381, I I 20-45, 88-179, III 40-56, 58, 62, 111, 133138, 143, 146-147, 209-211, 224, 229, 231, 234)
LEGOUN (sind.) Jedna z siedmiu rzek Ossiriandu, pynca z Ered
Luin na zachd, do Gelionu. (S 117)

LEKKOSTOPY [Ligthfoot] (ok. 3000 TE) Mearas z Rohanu, przo
dek nienogrzywego. (III 108)

LEMBAS (sind. droga-chleb) Chleb podrny elfw, majcy
ksztat cienkich ciastek, z ktrych kade wystarczao na dzie

drogi. Lembasy pozostaway wiee przez wiele dni, jeli nie byy
pokruszone i zostay zawinite w licie. W odrnieniu od kra
mw byy smaczne.
Nazwa pochodzi z wczesnego elfickiego lenn podr i mbass
chleb. W uenya zwane coim as. Zwane take: chlebem podr
nym, elfim chlebem i chlebem elfw. (I 349, 365, II 32, 58, 61,
89, 217, 242, 298, III 171, 177, 185, 189)
LENWE (quen., PE) Elf Teleri. Podczas Wielkiej Wdrwki masze
rowa wraz z hufcami Olwego, jednak nad Anduin odczy si

z ich czci, Nandorami, i ruszy w d rzeki. Jego syn, Denethor,
283
LENY ZAUEK
przywid pniej Nandorw do Ossiriandu; Lenwe zapewne zgi

n w Dolinie Anduiny lub w Eriadorze. (S 52, 53, 86, 90, 129)
LEOD (2459-2501 TE) Czowiek, wadca Eotheodw, ojciec Eorla.
Mistrz w ujedaniu koni. Zgin, usiujc poskromi Fearfa.

(III 313)
LEOEA -> Brytta. (III 230, 316)
LENA BRAMA [Forest Gate] Zachodnie wejcie na ciek el
fw wiodc przez Mroczn Puszcz. Beorn pokaza j Kompanii

Thorina w 2941 roku Trzeciej Ery, ktra wesza przez ni w gb
Mrocznej Puszczy. (H 220)
LENA RZEKA [Forest River] Rzeka pynca z Ered Mithrin przez
pnocn cz Mrocznej Puszczy do Dugiego Jeziora.

Zwana take Rzek Len. (I 348, H 7, 130, 137, 140, 209,
211,223)
LENE KRLESTWO [Woodland Realm] Krlestwo elfw ->
Thranduila w pnocnej czci Mrocznej Puszczy, zaoone na

pocztku Drugiej Ery. Jego granice byy niejasne a do koca
Trzeciej Ery, kiedy to ustalono je tak, by obejmoway cay obszar
Eryn Lasgalen na pnoc od Gr Mrocznej Puszczy.
Elfowie z Lenego Krlestwa yli w pokoju, poza wojn z kra
snoludami i bezustann walk (po 1000 roku Trzeciej Ery) z or
kami i wielkimi pajkami Mrocznej Puszczy. ( I I 37, III 335, 338,
H 202)
LENI LUDZIE Z ZACHODNIEJ CZCI MROCZNEJ PUSZCZY
[Woodmen of Western Mirkwood] Ludzie spokrewnieni z Edainami,

w Trzeciej Erze zamieszkujcy zachodni cz rodkowych te
renw Mrocznej Puszczy. Chocia nkani przez orkw, pajki
oraz inne plagi pochodzce z Doi Guldur, przetrwali a do koca
TYzeciej Ery. Kiedy po zakoczeniu Wojny o Piercie Mroczna
Puszcza zostaa oczyszczona, Leni Ludzie oraz Beorningowie
otrzymali cz lasu lec midzy Grami i Przeweniem. (167,
III 338)
LENY ZAUEK [Woody End] Lasy we Wschodniej wiartce Shire.
(I 30, 79, III 253, 278)
LHUN
284
LHUN (sind.) Rzeka w zachodniej czci rdziemia, w Drugiej
i Trzeciej Erze pynca na poudnie z pnocnej czci Ered Luin

do zatoki Lhun, tworzc granic midzy Arnorem a elfickimi
i krasnoludzkimi krajami na zachd od niej. Jej zlewiskiem by
obszar midzy Ered Luin a wzgrzami Evendim.
Zwana w jzyku westron Rzek Ksiycow.
Take -> Zatoka Ksiycowa ( I I 10, III 291, S 265, 266, 270)
LIGA MAEDHROSA [Union of Maedhros] Sojusz militarny za
wizany przez Maedhrosa w 473 roku Pierwszej Ery w celu za
atakowania Morgotha. Z powodu za zrodzonego z Przysigi
Feanora wielu Eldarw (wrd nich Orodreth z Nargothrondu
i Thingol z Doriath) nie przyczyo si do Ligi, lecz Maedhros
uzyska wystarczajc pomoc, by uformowa dwie wielkie armie.
W skad armii zachodniej, dowodzonej przez Fingona, wchodzili
Noldorowie z Hithlumu; Edainowie z Trzeciego Rodu mieszkaj
cy w Dor-lminie, ktrymi dowodzili Hurin i Huor; Haladinowie
z Brethilu pod wodz Haldira; take oddzia Falathrimw; Gwindor
z niewielk grup elfw z Nargothrondu; Mablung i Beleg z Doriath
oraz Turgon z 10 000 Gondolindrimw. Na wschodzie zebrali si
Maedhros i pozostali synowie Feanora; krasnoludy z Nogrodu
i Belegostu oraz Easterlingowie pod wodz synw Bra i Ulfanga.
Po wstpnych potyczkach Beleriand Zachodni i Dorthonion
zostay oczyszczone z orkw i zych stworw, lecz Maedhros ujaw
ni si zbyt szybko i Morgoth mia czas na przygotowanie swych
wojsk. Maedhros zamierza uy wschodniej armii i czci si za
chodnich, by w Dzie rodka Roku wywabi armie Morgotha na
Anfauglith, gdzie ich prawe skrzydo mogoby zosta zgniecione
przez ukryte wojska Fingona. Maedhros zosta jednak zatrzymany
przez zdrad Uldora, Morgoth sprowokowa armi Fingona do
przedwczesnego dziaania i wojska Ligi same zostay oskrzydlone
w nieszczsnej bitwie - Nirnaeth Arnoediad, ktra zniweczya
nadzieje Noldorw. (S 170-175)
LIMUGHT Rzeka pynca z Fangornu do Anduiny. W czasach
Wojny o Piercie stanowia pnocn granic Rohanu. (I 360)
LINAEWEN (sind. jezioro ptakw) Jezioro w centrum Bagien
Nevrastu, ostoja licznego ptactwa wodnego. (S 113)
285
LINIA ISILDURA
UNDAROWIE [Lindar] (sind. piewacy) Okrelenie, ktre wo
bec samych siebie uywali - Teleri. (S 237, 308)

LINDIR (sind. pie-, WoP) Elf z Rivendell. (I 227)
LINDON (quen.? pie-) W Pierwszej Erze nazwa -> Ossiriandu
uywana przez Noldorw z powodu piewu mieszkajcych tam

Laiuendich.
Po Wielkiej Bitwie Lindon (wraz z czci O ssiriandu
i Thargelionu) sta si jedyn ocala czci Beleriandu i na
zw t rozcignito na wszystkie ziemie na zachd od Ered Luin.
Jako resztka Beleriandu by drogi Edarom. W Drugiej Erze byo
tu krlestwo Gil-galada, a take Szare Przystanie Cirdana.
W 1700 roku Drugiej Ery Gil-galad, obawiajc si ataku
Saurona podczas Wojny Elfw z Sauronem, zwrci si o po
moc do Num enoru, a Tar-M inastir wysa do Lindonu flot,
ktra umoliwia Gil-galadowi wyparcie Saurona z Eriadoru.
Pod koniec tej ery Gil-galad poprowadzi wojska Lindonu w ra
mach Ostatniego Sojuszu. W Trzeciej Erze Cirdan wspomaga ze
wszystkich si Dunedainw z Arnoru w ich wojnach z Angmarem,
zwaszcza w Bitwie o Fornost. Lindon, a przynajmniej Szare
Przystanie, byy zapewne ostatni siedzib Eldarw w rdziemiu.
Zatoka Lhun dzielia Lindon na Forlindon i Harlindon.
(III 261, 292, 300, 328, 332, S 118, 263, 265, 267, 274)
LINDRIE (quen., ok. 31 st. DE) Kobieta z Numenoru, siostra
Earendura, ksicia Andunie, matka Inzib th. (S 250)

LINHIR (sind.) Miasto w Lebennin (cz Gondoru), powyej
ujcia Gilrainy. Podczas Wojny o Piercie miaa tu miejsce wiel

ka bitwa midzy ludmi z Lamedonu a korsarzami, zakoczona
ucieczk obu stron po przybyciu Umarych z Dunharrow. (III 135)
UNIA ANARIONA [Line of Anarion] Rd - krlw Gondoru.
(III 290-291)
UNIA ISILDURA [Line of Isildur] Rd krlewski Pnocnego
Krlestwa: krlowie A rnoru, A rthedainu i Zjednoczonego

Krlestwa, a take wodzowie Dunedainw Pnocy. Bocznymi jego
LINIA PNOCNA
286
odgazieniami byy dynastie krlewskie Cardolanu i Rhudauru.

(III 290)
LINIA PNOCNA [Northern Line] -> Linia Isildura. (III 290)
LINNOD (sind. pie) Elficka forma literacka: typ aforyzmu
zoonego z dwch rwnowanych czci z elementami gry sw.

Wers linnodu dzieli si na dwie czci, z ktrych kada skadaa
si z daktyla i dwch trochei. Moliwe, e okrelenie linnod od
nosio si tylko do metrum wiersza, a nie do formy, w ktrej to
metrum stosowano.
(Pominite w tumaczeniu)
LICIE [Leaflock] - Finglas. (II 76)
LI LONGBOTTOM [Longbottom Leaf] Rodzaj -> fajkowego
ziela. (120, I I 157, III 131)

LITERY KSIYCOWE [Moon-letters] Runy widoczne tylko
w wietle Ksiyca, bdcego w tej samej kwadrze, co w dniu
ich napisania, i tylko tego samego dnia roku. Wynalezione przez
krasnoludw. Pisano je srebrnymi pirami. (II 47-48)
LITERY PODSTAWOWE [Primary letters] Pierwsze 24 litery
tengwaru, podzielone na serie (tem ar) i rzdy (tyeller ), ktrym
przypisano wartoci fonetyczne zgodnie z okrelonymi zasada

mi. (III 361-366)
LITHE Nazwa, uywana w Bree na okrelenie
LITHE [Lithe, The, The L ith e d a y s]
Forelithe. (III 352)
Dni Sobtki. (III 348-
349, 351)
LITHLAD (sind. popi-rwnina) Jedna z wielkich rwnin
Mordoru, w jego poudniowo-zachodniej ub wschodniej czci.

(II 228)
LITTLE DELVING Wie w pnocno-zachodniej czci Zachodniej
wiartki Shire. (I 30)

LOA (quen. wzrost) Naturalny rok Eldarw w rdziemiu, dzie
lcy si na sze pr. Metody podziau byy rne, ale jedynym

utrwalonym we Wadcy Piercieni jest ten z - Kalendarza Imladris.
287
LONGBOTTOM
Loa by prawdopodobnie take nazw, uywan dla roku

w rnych systemach kalendarzowych Dunedainw. (III 349)
LOCHY [Lockholes] Wizienie w Shire, mieszczce si w Michel
Delving. Podczas rzdw Sarumana w Shire wiziono tam wielu

nieposusznych hobbitw, ale w normalnych czasach w Lochach
trzymano, jak si wydaje, raczej towary ni ludzi. (III 261-262,
264-265, 272, TB 164, W 189)
LODOWA ZATOKA FOROCHEL [Ice Bay of Forochel] Zatoka na
dalekiej pnocy rdziemia Trzeciej Ery. Bya poudniow od

nog obszernej, bezimiennej zatoki, otwierajcej si na Morze.
Zamarzaa zim. (II 8, III 293, X)
LOEG NINGLORON (sind. sadzawki zotych-wodnych-kwiatw]
- Pola Gladden. (S 291)

LOENDE (quen. rok-rodek-dzie) Dzie rodka Roku, nast
pujcy w Rachubie Krlewskiej i Namiestnikowskiej midzy Narie
a Cermie, wic w przyblieniu odpowiadajcy naszej Sobtce.

W Nowej Rachubie loende by drugim z trzech - enderi nast
pujcych midzy Y avannie a N arquelie, poniewa loa zaczyna
si wiosn. (III 350)
LMELLNDI (quen. zmierzch-piewacy, l.poj. lmelinde) Sowiki,
zawsze towarzyszce Melianie.
W sindarinie zwane take dulin i tinu viel, a w quenya tindmerel (wszystkie okrelenia w l.poj.). (S 54)
LMION (quen. ze zmierzchu) Tajne imi nadane Maeglinowi
przez jego matk, Aredhel. (S 128)

LOND DAER (sind. cie port?) Port w Eriadorze, u ujcia
Gwathl, w czasach Wojny o Piercie opuszczony i zrujnowa

ny. (X)
LONG CLEEVE Wie w Shire, siedziba Pnocnych Tookw.
Prawdopodobnie leaa w Pnocnej wiartce. (III 345)

LONGBOTTOM Wie w Poudniowej wiartce, siedziba rodziny
Hornblowerw. Okoo 2670 roku Trzeciej Ery Tobold Hornblower
LONGHOLES
288
wyhodowa tu po raz pierwszy w Shire fajkowe ziele. (120, I I 154,

III 131,261)
LONGHOLES Nazwisko Hobbitw z Bree, a by moe take
z Shire. (1 153)
LNI (zm. 2994 TE) Krasnolud z Ereboru. Przyby do Khazad-
-dumu wraz z Balinem w 2989 roku i poleg z rk orkw, bronic

Mostu Durina i Drugiej Sali. (III 305)
LRELLIN (quen. sen-) Jezioro w Valinorze, na ktrym le
aa wyspa, gdzie spaa Este. Prawdopodobnie znajdowao si

w Lrien. (S 26)
LORGAN (ok. 489 PE) Czowiek, wdz Easterlingw z Hithlumu.
Uczyni Tuora swym niewolnikiem, a pniej wyznaczy cen za

jego gow. (S 223)
LRIEN (quen. sen-wadca) Bardziej znane imi Irma, jednego
z Valarw. By on jednym z Feanturi, bratem Mandosa i Nienny;

jego maonk bya Este. Lrien jest panem snw i wizji; wraz
z Este zapewnia odpoczynek i odrodzenie si Valarom i Eldarom.
Jego siedzib s ogrody -> Lrien, od ktrych zyska to imi. (S 24,
26, 29, 54, 61, 62, 89, 94, 220)
LRIEN (sind., z nand.) Krlestwo elfw na zachd od Anduiny,
u zbiegu Celebrantu i Anduiny, rzdzone przez -> Celeborna i ->

Galadriel. Lasy mallornw Lrien byy chronione przed Sauronem
moc Galadrieli i tylko tu w rdziemiu zachowao si pikno
i niezmienno Eldamaru.
Lrien zostao zaoone w Drugiej Erze przez Galadriel na
wzr Doriath. Wikszo jego mieszkacw stanowiy Elfy Lene,
ktre jednak posugiway si sindarinem. W Drugiej i Trzeciej
Erze Lrien wspomagao Elronda w potrzebie, zwaszcza w 1409
roku Trzeciej Ery, jednak poza tym byo izolowane od zewntrz
nego wiata. W 1981 roku, w nastpstwie pojawienia si Balroga
w Khazad-dumie, wielu elfw z Lrien ucieko na poudnie; byli
wrd nich Amroth i Nimrodel. Podczas wyprawy do Ognistej
Gry Druyna Piercienia odpoczywaa tu przez miesic; wwczas
to po raz pierwszy od wielu lat krasnolud wkroczy do Lrien.
289
LOSSOTHOWIE
Podczas Wojny o Piercie Lrien byo trzykrotnie atakowane

z Doi Guldur, ale ataki odparto. Po upadku Saurona siy Lrien
pod dowdztwem Celeboma zdobyy Doi Guldur, a Galadriea
zniszczya lochy tej twierdzy. Po odejciu Galadrieli za Morze pod
koniec Trzeciej Ery i przeniesieniu si Celeborna do Wschodniego
Lrien, Lrien opustoszao.
Stolic i gwnym miastem Lrien byo Caras Galadhon.
Elfw z Lrien zwano Galadhrimami.
Pierwotna nazwa Lrien brzmiaa Laurelindrinan, nastpnie
przeksztacona w Lothlrien. Zwane w westronie Zotym Lasem
i Ukrytym Krajem, a przez Rohirrimw - Dwimordene.
Take - Cerin Amroth, Egladil, Klin. (1218, 320, I I 22, III 72)
LRIEN Siedziba Irma i Este w Valinorze, miejsce wytchnienia
Valarw i Eldarw. Ogrody Lrien byy najpikniejsze na Ardzie,

a wody tamtejszych rde pokrzepiay mieszkacw Valinoru.
Byy tam jeziora, kwiaty i srebrzyste wierzby. Byo to miejsce
delikatnego pikna; dominujc barw Lrien wydaje si srebro.
(S 24, 26, 29, 54, 61, 62, 89, 94, 220)
LRINDOL (sind. zota-gowa) Przydomek Hadora, zwizany
z jego zotymi wosami. (S 147-152, 178, 182-184, 317)

LOSGAR (sind.) Miejsce w Lammoth u wylotu fiordu Drengist. Tu
wyldoway hufce Feanora, wracajc do rdziemia, tu te mia

o miejsce niesawne spalenie statkw. (S 86, 92, 101, 104, 113,
122,124)
LOSSARNACH (sind. nieg-arnach) Kraina w Gondorze obej
mujca prawdopodobnie doliny grskie na poudniowy zachd

od Minas Tirith.
Zwana te Arnach. A rnach byo sowem przednumenorejskiego pochodzenia. (III 18)
LOSSOTHOWIE [Lossoth] (sind. nieg-lud) Ludzie yjcy nad
zatok Forochel w Trzeciej Erze. Prymitywni i biedni, byli po

tomkami Forodwaith z Pierwszej Ery. W 1974 roku Trzeciej Ery
Lossothowie udzielili schronienia krlowi Arvedui i jego ludziom
po upadku Arthedainu.
W westronie zwani nienymi Ludmi. (III 293, Y 62)
LTESSE
290
LTESSE (sind. kwitnienie-miesic) Pity miesic w Rachubie
Krlewskiej i Namiestnikowskiej, a drugi wedug Nowej Rachuby.

W przyblieniu odpowiada naszemu majowi.
Jego sindariska nazwa, uywana tylko przez Dunedainw,
brzmiaa Lothron. W Shire zwany Thrim idge. (III 352)
TOTHfRiFT (sind. kwiecie-eski, WoP) Kobieta z Gondoru,
crka Imrahila. W 3020 roku Trzeciej Ery polubia krla Rohanu

Eomera. (III 318)
LOTHLANN (sind.) Wielka rwnina w rdziemiu Pierwszej Ery,
graniczca na zachodzie z Ard-galen, na poudniu z Marchi

Maedhrosa, a na pnocy przylegajca do Ered Engrin. Ponury
i niezamieszkany Lothlann by patrolowany przez jazd rodu
Feanora podczas Oblenia Angbandu. Podczas Dagor Bragollach
zosta zdobyty przez siy Morgotha pod wodz Glaurunga. W p
niejszym okresie mona go uwaa za cz Anfauglith. (S 118,
145, 196)
LOTHLRIEN (sind. kwitnienie-sen-kraj) -> Lrien. (I 319,
II 37, III 226)

LOTHRON (sind. kwiecie-) Sindariska forma Ltesse, uywa
na tylko przez Dunedainw. (III 352)

LUD HALETHY [People of Haleth] >Haladinowie. (S 136, 139,
140, 152)
LUD OPUSZCZONY [Forsaken Elves] - Umanyarowie. (S 57)
LUD WIELKIEJ WDRWKI [People of the Great Journey]
Eldarowie. (Ill 381)

LUD Z GR [Men o f the M ountains]
Umarli z Dunharrow.
(Ill 49)
LUDZIE [Men] Modsze Dzieci Iluvatara, jedna z rozumnych
ras rdziemia. Przebudzili si w Hildrien wraz z pierwszym

wschodem Soca. W pocztkach swych dziejw zaprzyjanili si
z Elfami Ciemnoci, byli te jednak obiektem knowa Melkora
i pad na nich jego Cie. Ludzie rozrodzili si i podzielili na wie
le ludw, z ktrych jedyne dwa, o jakich zachoway si wzmian
291
LUDZIE CIEMNOCI
ki z Pierwszej Ery, to
Edainowie i - Easterlingowie. Oprcz
Edainw wikszo ludzi ya w Ciemnoci, lkajc si lub czczc
Melkora, nic za nie wiedzc o Iluvatarze ani Valarach.
W pniejszych wiekach cz ludzi - np. Dunedainowie,
Rohirrimowie, ludzie z Dale i z Doliny Anduiny - wyrwaa si spod
wadzy Cienia, ale ogromne hordy z Rhun i Haradu oraz wiele
ludw Zachodnich Krajw pozostao przy swej ignorancji i barba
rzystwie. Jednak historia Ardy to dzieje rozwoju ludzi, gdy nie
s oni objci przeznaczeniem Wielkiej Muzyki. W Czwartej Erze,
Erze Panowania Ludzi, stali si oni dominujc ras rdziemia.
Pod wieloma wzgldami ludzie s sabsi od elfw. Poddani
staroci i chorobom, mniej odporni na skrajnoci natury, mniej
zdolni do pojmowania umysw innych i przesa Valarw, lepi
na przyszo, posiadajcy mniejsze zdolnoci do nauki i rzemios.
Maj jednak niedajc si zaspokoi ambicj, a take ostatecz
n wolno Daru Ludzi. W czasie Koca by moe zbli si do
Iluvatara i zamieszkaj wraz z nim.
Ludzie s zbyt zrnicowani fizycznie i kulturowo, by mona
ich byo opisa w jednym hale. Dunedainowie z Gondoru dzielili
ludzi na trzy grupy: Ludzi Zachodu, czyli Dunedainw, Ludzi
Pmroku, takich jak Rohirrimowie, i Ludzi Ciemnoci lub Dzikich,
poledniejszej postaci i natury, niespokrewnionych z Edainami.
Ludzie byli zwani przez Eldarw A tani (w uenya) lub
Edainami (w sindarinie), a take: Hildorami (Nastpcami),
Apanonarami (Pniej Urodzonymi), Engwarami (Chorowitymi),
Firimarami (miertelnymi), Uzurpatorami, Obcymi, Gomi,
Zagadkowymi, Przekltymi Przez Siebie Samych, Cikorkimi,
Bojcymi si Nocy, Dziemi Soca. Hobbici zwali ich Duym
Ludem lub Duymi Ludmi. Zwano ich take miertelnikami
oraz Rodzajem Ludzkim.
Take - Beorningowie, Dunedainowie, Dunlendingowie,
Easterlingowie, Haradrimowie, Nortowie, Numenorejczycy,
Rohirrimowie, Wariagowie. (III 372-374, S 98-100)
LUDZIE CIEMNOCI [Men of Darkness] Wedug Gondorczykw
ludzie niespokrew nieni z Dunedainam i, jak Easterlingowie

i Haradrimowie. (II 267)
LUDZIE KRLA
292
LUDZIE KRLA [Kings Men] Partia wikszoci w Numenorze,
pow staa za panow ania Tar-Ancalimona, sprzeciwiajca si

Zakazowi Valarow i niechtna Eldarom. Zaoyli oni kolonie
na poudniu Srdziemia; gwn z nich by Umbar. atwo ulegli
Sauronowi, tak w rdziemiu, jak i w Numenorze, i zwrcili si
ku tyranii i Ciemnoci. Ich potomkowie znani byli jako Czarni
Numenorejczycy. (S 247-250)
LUDZIE NACZELNIKA [Chiefs Men] Ludzie, ktrzy podczas
Wojny o Piercie suyli Lothowi Sackville-Bagginsowi, a nastp

nie - po jego przybyciu do Shire - Sarumanowi. Byli agresywni,
grubiascy, wstrtni i chciwi.
Ludzie Naczelnika byli zapewne zbieranin otrw; cz
z nich jeszcze przed Wojn o Piercie bya agentami Sarumana.
Byli na og skonoocy, mieli ziemist cer i wygldali odraajco.
Niewykluczone, e wybrani zostali spord najpodobniejszych do
ludzi porkw Sarumana.
Zwani take Ludmi Sharkeya i Duymi Ludmi Naczelnika.
(III 252, 254, 258, 263)
LUDZIE Z BREE [Men of Bree] Ludzie, spokrewnieni z Dun-
lendingami i innymi ludmi z Ered Nimrais. W Drugiej Erze

cz z nich powdrowaa na pnoc, a w trzeciej stali si pod
danymi Arnoru, poznali westron i zapomnieli o swym pochodze
niu.
Ludzie z Bree byli prowincjonalni, byli te weseli, niscy
i ciemnowosi. Znakomicie wspyli z przedstawicielami wszyst
kich ras, bdc jedynymi spord ludzi, mieszkajcymi wsplnie
z hobbitami. (1 153, 250, III 257, 373)
LUDZIE Z DALE [Men of Dale] Ludzie, yjcy w czasach Wojny
o Piercie w Dale, blisko spokrewnieni z ludmi znad Dugiego

Jeziora. Byli spokrewnieni z Edainami, a w Trzeciej Erze wci
mwili jzykiem pokrewnym adunaickiem u. Po zniszczeniu
Dale przez Smauga w 2770 roku wielu udzi z Dale mieszkao
w Esgaroth, ale po mierci smoka w 2941 roku wrcili oni do swej
ojczyzny. Od tego czasu zwano ich Bardanami, gdy rzdzi nimi
krl Bard i jego nastpcy.
293
LUMBAR
Ludzie z Dale byli zaprzyjanieni z drozdami i umieli z nimi

rozmawia. Pisali odmian pisma cirth. (1220, 232, 349, III 362,
373, 379, 380)
LUDZIE Z DOLINY ANDUINY [Men of the Vales of Anduin] Rne
plemiona yjce midzy Mroczn Puszcz a Grami Mglistymi; wie

le z nich byo spokrewnionych z Edainami. Aczkolwiek wiemy tylko
0 tym, e w czasach Wojny o Piercie mieszkali tam Beorningowie
1 Leni Ludzie, pierwotnie yli tam take Rohirrimowie, Ludzie
z Dale i znad Dugiego Jeziora oraz plemiona z pnocy.
Ludzie z Doliny Anduiny mwili wieloma jzykami spokrew
nionymi z adnaickim. W wikszoci byli dobrzy, wspomagali
Gondor i zwalczali orkw najlepiej, jak mogli, ale ze wzgldu na
to, e mieszkali midzy Grami a Puszcz, przey byo im bar
dzo trudno. (III 312)
LUDZIE ZMIERZCHU [Men of the Twilight] Wedug Gondorczykw
ci z Edainw i ludw blisko z nimi spokrewnionych, ktrzy nie

udali si do Nmenoru, oraz ich potomkowie. Naleeli do nich
Rohirrimowie i pokrewne im plemiona z pnocy (Nortowie),
a zapewne take Beorningowie, Ludzie z Dale i znad Dugiego
Jeziora, Leni Ludzie i inne ludy z Doliny Anduiny.
Zwani take Ludmi rednimi. ( I I 267)
LUDZIE ZNAD DUGIEGO JEZIORA [Men of Long Lake] Ludzie
blisko spokrewnieni z ludmi z Dale, a w mniejszym stopniu z Edainami, w czasach Wojny o Piercie mieszkajcy w Esgaroth
i okolicach. Podobnie jak ludzie z Dale, umieli rozmawia z droz
dami. (III 373)
LUGBRZ (CM wiea-mrok) -> Barad-dr. ( I I 51, 159, III 163)
LUGDUSH (CM wiea-, zm. 3019 TE) Uruk-hai z Isengardu,
nalea do oddziau Uglka. Zabity przez ored Eomera w pobli

u Fangornu. (II 54)
LUINEL (quen. bkit-) Bkitna gwiazda stworzona przez Vard
z rosy Telperiona podczas przygotowa do przebudzenia elfw. (S 47)
LUMBAR (quen.) Gwiazda stworzona przez Vard z rosy Telperiona
podczas przygotowa do przebudzenia elfw. (S 47)
i .u t ii ie .n
294
LUTHIEN (sind., PE) Ksiniczka Eldarw, crka Thingola
i Meliany, najpikniejsze z Dzieci Iluvatara. Urodzia si w Doriath

pod koniec pierwszego stulecia Uwizienia Melkora i wiele lat
spdzia, taczc przy pieniach Daerona, wysawiajcych jej
urod, a take uczc si, zapewne od Meliany, mdroci i mocy,
stanowicych jej dziedzictwo.
W 465 roku Beren ujrza Luthien w Neldoreth, a nastpnej
wiosny ofiarowaa mu ona sw mio, wybierajc miertelno
i udrk jego losu. Rozdarta midzy uczuciem do Berena a po
suszestwem wobec ojca, wybraa to pierwsze i wspomoga
Berena podczas wyprawy po Silmaril. Cho Daeron zdradzi jej
tajemnic Thingolowi, a ona sama zostaa pniej porwana przez
Curufina, zdoaa w towarzystwie Huana dotrze w kocu na
Tol-in-Gaurhoth, pokona Saurona i uwolni Berena. Nastpnie
upara si towarzyszy Berenowi do Angbandu, gdzie jej zaklcia
zwyciyy Carcharotha i Morgotha. Wreszcie uleczya Berena
z zatrutej rany zadanej przez Carcharotha i wrcia wraz z nim
do Doriath.
Gdy Beren zgin podczas Polowania na Wilka, duch Luthien
zapad w ciemnoci i uda si do Siedzib Mandosa. Tam piewaa
przed nim i wywoaa jego lito, a Manwe darowa jej nowe ycie.
Wybraa egzystencj miertelnikw u boku Berena i razem prze
yli okoo 40 lat na Tol Gaen. Tam Luthien urodzia swe jedyne
dziecko, Diora, i tam, gdy niosa Nauglamir z wprawionym we
Silmarilem, bya najwspanialszym obrazem pikna, jakie kiedy
kolwiek widziano poza granicami Valinoru.
Uroda Luthien bya tak wielka, e pobudzaa wiele istot do mi
oci lub dzy, a w tym impulsie prawo Berena i Huana wyra
nie odrnia si od nikczemnoci Daerona, Curufina i Morgotha.
Jej pikno nie polegao jedynie na urodzie, gdy jej piew mg
oczarowa nawet Morgotha i Mandosa, wielkich wrd Valarw,
a szlachetno ducha Luthien i jej przodkw wzmacniaa zaklcia
tak, e moga zaczarowa Saurona, a nawet Morgotha.
Luthien zwana bya Tinuviel, ze wzgldu na pikno jej pie
wu; pierwszy uy tego imienia Beren. (1189-190, 207, 218, 234,
265, II 310, III 137, 228, S 87, 91, 118, 141, 153, 156-178, 187,
200-222, 231, 233, 238, 244)
295
LUVA
LUVA (quen. uk) Jeden z dwch podstawowych elementw
liter tengwaru. L u va moga by otwarta, jak w tengwie tinco,

lub zamknita, jak w parm a\ moga by te podwojona i odwr
cona. (III 363)

ABDZIA PRZYSTA [Haven of the Swans] - Alqualonde.
(S 59, 60, 70, 82-85, 99, 106, 124, 148, 233)

APJ [Grip] Jeden z podobnych do wilkw psw farmera Maggota.
(196)
OWCA [Rider] Czarna, tajemnicza posta jedca porywajce
go elfw zabkanych w okolicach Cuivienen. By to najpewniej

Morgoth, ktry musia pojma elfw, by mc wyhodowa z nich
orkw. Prawdopodobnie wystpowa w tej formie, by przypomina
Oromego i w ten sposb odstrczy elfw od Valarow.
Zwany te Czarnym owc. (S 48)
UK [Bow] Przydomek Belega z czasw, gdy jako jeden z ->
dwch wodzw nka siy Morgotha w Taath Dirnen. (S 149,

174, 175, 178, 188-197)
M
MABLUNG (sind. cika rka, zm. ok. 505 PE) Elf Sindar
z Doriath, gwny dowdca wojsk Thingola. Bral udzia w wie

lu wielkich czynach, dokonanych w Beleriandzie: by uczest
nikiem Polowania na Wilka, walczy z wojskami Fingona w ra
mach Ligi Maedhrosa podczas Nirnaeth Arnoediad, by obecny
przy tragicznym zakoczeniu ycia N ienor i Turina. Zgin
w obronie Nargothrondu podczas ataku krasnoludw na Menegroth.
Znany jako Mablung Twardorki. (S 107,173-178, 188, 205,
206, 212, 217, 220)
MABLUNG (WoP) Czowiek z Gondoru, stranik Ithilien. Dowodzi
zwiadowcami Armii Zachodu. (II 249-262, III 146)

MAEDHROS (sind., PE) Elf Noldor, najstarszy syn Feanora i przy
wdca jego rodu w rdziemiu. Skwapliwie zoy Przysig
Feanora i powrci do rdziemia, by jednak bardziej powcigliwy
od ojca i przeciwstawi si spaleniu statkw w Losgarze. Wkrtce
potem zosta zdradziecko pojmany i powieszony za praw rk
na skaach Thangorodrimu. Uratowany przez Thorondora oraz
starego przyjaciela, Fingona, rk jednak utraci. Z wdzicznoci
za ten czyn i jako zadouczynienie za spalenie statkw Maedhros przekaza zwierzchnictwo nad Noldorami rodowi Fingolfina.
Przez wiele lat Maedhros przebywa na Himring, strzegc
Marchii Maedhrosa i powcigajc aroganck pych swych bra
ci. Cierpliwy wadca i dzielny wojownik, dowodzi wschodnim
ugrupowaniem elfw w Bitwach o Beleriand, odnoszc wiel
kie zwycistwo w D agor Aglareb i zbierajc pod Himring siy
MAEGLIN
298
wschodnich Noldorw po Dagor Bragollach. Okoo 472 roku,

wzmocniony siami Easterlingw Bra i zachcony zwycistwem
Berena i Luthien, sformowa Lig Maedhrosa, by zaatakowa
Angband. Jednak Liga zostaa zdradzona przez Easterlingw
Ulfanga, a po Nirnaeth Arnoediad Maedhros uciek do Ossiriandu
lub na Amon Ereb.
Po mierci Berena i Luthien Przysiga Feanora zawad
na M aedhrosem , ktry wzi udzia w pogromie D oriath
i w Przystaniach Sirionu. Cho aowa tych okruciestw, wci
kierowaa nim Przysiga. Na koniec, po Wielkiej Bitwie, prze
kona Maglora do wsplnego wykradzenia Silmarili. Nie mogc
jednak znie blu, jaki sprawia klejnot, palcy jego do, a take
wiadom swego moralnego upadku, pozbawiajcego go prawa do
Silmarila, rzuci si wraz z nim w ognist rozpadlin.
Maedhros by wysoki i, po Maglorze, najbardziej powci
gliwy spord synw Feanora. Cechowaa go jednak zawzito,
zwaszcza po mce na Thangorodrimie, a miecz, ktrym wada
lew rk, by miercionony. (S 59, 80, 86, 103-110, 113, 114,
117-119, 134, 139, 145, 146, 149, 167, 173, 177-184, 222, 230,
231,234,236, 237)
MAEGLIN (sind. ostry-bysk, zm. 501 PE) Eldar z Beleriandu,
syn Ela i Aredheli. Nauczy si kowalstwa i grnictwa od Ela

i krasnoludw, jednak opowieci jego matki o Noldorach obu
dziy w nim pych i ambicj. Wiedzc, e jest nastpc Turgona,
przekona Aredhel do opuszczenia Ela i powrotu wraz z nim
do Gondolinu.
W Gondolinie Meaglin zyska wielk popularno z powodu
swej wiedzy o metalach i y w dostatku, cho trawio go mrocz
ne, kazirodcze podanie Idril. Pojmany przez orkw, gdy w ta
jemnicy poszukiwa drogi poza Gondolin, zgodzi si zdradzi
krlestwo, gdy jego prawo bya umniejszona przez nieodwza
jemnion mio do Idril i pen zazdroci nienawi do Tuora.
Podczas ataku na Gondolin porwa Idril i Earendila, jednak zgi
n, zepchnity przez Tuora z Caragdur.
By wyksztacony i dzielny, spostrzegawczy i obdarzony umie
jtnoci przekonywania, lecz te milczcy i ponury. Imi Maeglin
nada mu El; Aredhela w tajemnicy zwaa go Lmionem. Nosi
299
MAHANAXAR
miecz Anguirel, ktry ukradi Elowi. (S 88, 126, 128-133, 151,

183, 190, 224-227)
MAGGOTOWIE [Maggot] Rodzina hobbitw z Shire yjca
w Marish. W czasach Wojny o Piercie farmer Maggot, jego o
na, trzy crki i co najmniej dwch synw yli na zamonej far
mie Bamfurlong, znanej z hodowanych tam pieczarek. Farmer
Maggot by w tej okolicy wan osob, wymienia te wizyty
z Tomem Bombadilem.
Farmer Maggot zwany by artobliwie przez Toma Bombadila
Botostopym. (I 95-100, 105, 132, TB 138-139)
MAGLOR (sind., PE-?) Elf Noldor, drugi syn Feanora. Zoy
Przysig Feanora i przyczy si do buntu Noldorw. W rdziemiu osiedli si w Szczerbie Maglora, midzy Himring a Ered
Luin. Gdy Szczerba zostaa zdobyta podczas Dagor Bragollach,
schroni si u M aedhrosa na Himring. Przez pozosta cz
Pierwszej Ery towarzyszy bratu podczas wojny i pokoju; pod
czas Nirnaeth Arnoediad zabi Easterlinga Uldora, a po zniszcze
niu Przystani Sirionu wychowywa Elronda i Elrosa. Po Wielkiej
Bitwie chcia odrzuci Przysig Feanora, jednak Maedhros
przekona go do udziau w kradziey Silmarili. Palony przez
klejnot, cisn go w Morze i powdrowa precz, piewajc w blu
i alu.
Maglor by niewtpliwie najbardziej powcigliwy spord
synw Feanora; on jeden prbowa wyrzec si praw do Silmarili.
Po Daeronie by najwikszym pieniarzem Eldarw w Srdziemiu;
jednym z jego utworw bya N oldolante. (S 59, 80, 84, 107, 109,
111, 118, 134, 145, 146, 149, 173, 181, 231, 234, 236, 237)
MAGOR (4 st. PE) Adan z Trzeciego Rodu, syn Aradana, ojciec
Hathola. (S 137, 141)

MAHAL (khuz.?) Imi nadane ->Aulemu przez krasnoludw. (S 43)
MAHANAXAR (quen.) Miejsce rad i sdw Valarw pooone
w pobliu bram Valinoru. W jego krgu znajdoway si trony
Valarw. By to albo budynek, albo dziedziniec.
Zwany te Krgiem Przeznaczenia. (S 38)
MAHTAN
300
MAHTAN (quen.) Elf Noldor, ojciec Nerdaneli. Byl znakomitym
kowalem, ulubionym uczniem Aulego. Wiedz o obrbce metalu

i kamienia przekaza swemu ziciowi, Feanorowi. Prawdopodobnie
nie przyczy si do buntu Noldorw. (S 62, 67)
MJAROWIE [Majar] (quen.) Ci spord pomniejszych -> Ainurw,
ktrzy zdecydowali si zstpi do Ea. Majarowie opiekowali si

Ard pod kierunkiem - Valarw, cho niektrzy z nich, zwaszcza
Sauron i Balrogowie, zostali zwiedzeni przez Melkora.
Cho byli liczniejsi od Valarw, znamy imiona tylko omiu
lojalnych Majarw. S to: Ilmare, Enwe, Osse, Uinena, Meliana,
Olrin, Ariena i Tilion. Istari mogli by Majarami.
Zwani take Ludem Valarw. Liczba pojedyncza: M aia.
(S 28, 73, 79, 88)
MALACH Pierwotne imi - Aradana. (S 137, 141)
MALBETH (sind. zoto-, ok. 20 st. TE) Dunadan z Arthedainu,
wieszczek i doradca krlewski. Przepowiedzia wydarzenia z y
cia Arvedui i nada mu to imi, a take wygosi proroctwo do
tyczce cieek Umarych i roli dziedzica Isildura w kocowej
walce z Sauronem.
Zwany take Malbethem Jasnowidzcym. (III 48)
MALDUINA [Malduin] (sind. ta, zota rzeka) Rzeka w p
nocnym Beleriandzie, dopyw Teiglinu. Spywaa z Ered Wethrin
na poudnie, wpadajc do Teiglinu powyej przeprawy. (S 199)
MALI LUDZIE [Little People] -> Hobbici. (S 279)

MALINALDA (quen. zote-drzewo) -> Laurelin. (S 38)
MALLOR (sind. zoto-, zm. 1110 TE) Dunadan, trzeci krl
Arthedainu (1029-1110). (III 290)

MALLORNY [Mallorn] (quen. zote-drzewo, l.mn. mellyrn)
Drzewo z Lrien majce szar lub srebrn kor i zote kwiaty. Ich
licie zmieniay jesieni barw na zot, jednak nie opaday a do
pocztku wiosny. Pie mallornu blisko wierzchoka rozgazia
si w koron, Galadhrimowie budowali na niej talany.
Drugie Urodzinowe Drzewo byo mallornem; mallorny rosy
take w Amanie. (I 323, II 89, III 274)
301
MANWE
MALLOS (sind. zoty-nieg) Zoty kwiat rosncy w Lebennin.
(III 136)
MALTA (quen. zoto) Nazwa tengwym (nr 18), zazwyczaj uy
wanej na okrelenie m. (III 361, 365)

MALUCH, CO W SKARPETKACH BIAYCH [White-socks] (WoP)
Jeden z kucw Hobbitw, z ktrymi podrowali do Rivendell.
Sposzony w Bree, zosta pniej schwytany i przechowywany
przez Barlimana Butterbura.
Zosta tak nazwany przez Toma Bombadila. (1 143)
MALVEGIL (sind. zoto-, zm. 1349 TE) Dnadan, szsty krl
Arthedainu (1272-1349). (III 290)

MAE KRLESTWO [Little Kingdom] - Arda. (S 35)
MAY GEIION [Little Gelion] Mniejsze z dwch ramion Gelionu,
meandrujce z okolic Himring na poudniowy wschd. (S 117)

MANDOS (quen. wizienie-twierdza) Ainur, jeden z Fanturi
i Aratarw, brat Lriena i Nienny, maonek Vair. Jako Valar

Mandos jest Sdzi Valarw, prowadzi Domy Umarych, a znajc
przeznaczenie, zawarte w Wielkiej Muzyce, objawia losy i wyro
ki na danie Manwgo. Poniewa jego wyrocznie wynikaj ze
znajomoci woli Ilvatara, zawartej w Wielkiej Muzyce, Mandos
jest nieugity i niewzruszony. Jedynie raz, gdy Lthien piewaa
przed nim, podda si uczuciu litoci.
Jego prawdziwe imi brzmi Nmo. Mieszka w Mandosie,
skd pochodzi jego zwyczajowe imi. (S 24, 26, 27, 41, 43, 47,
50, 51, 58, 62-65, 68, 69, 76, 84, 93, 97, 99, 100, 102, 105, 121,
124, 133, 135, 158, 160, 164, 166, 175, 176, 220, 225, 233,
238)
MANDOS Siedziba Nma, pooona w zachodnim Valinorze.
Mieszcz si tam Domy Umarych. (S 24, 27, 41, 50, 62, 76, 84,
93, 100, 121, 133, 158, 164, 175, 220, 225, 233,238)
MANWE (quen. dobry, czysty) Najszlachetniejszy z Ainurw
i najpotniejszy z Aratarw, brat Melkora i maonek Vardy. By
on najdroszy Ilvatarowi spord Ainurw i najlepiej rozumia
jego myl i wol. Podczas Ainulindal Manw skupi najwiksz
MARACH
302
uwag na ideach powietrza, wiatru i chmur, a w Ardzie najbar

dziej powici si tym rzeczom i ptakom.
W Ea Manwe jest Krlem Ardy i wadc Valarw, kieruje
ich naradami, potwierdza czyny i uwica ich dziea. Jego tron
znajduje si na Ilmarinie, na szczycie Taniuetilu, skd widzi
on cay wiat.
Wspczujcy i mdry, Manwe stara si zapobiec rozdziele
niu par kochankw Elda-Adan (elf-czowiek) oraz prbowa nie
dopuci do buntu Noldorw i upadku Numenoru. Nie mg jed
nak zrozumie za, dlatego te zosta zwiedziony przez Melkora
i uwolni go, co sprowadzio tragedi i chwa wojen elfw i ludzi
przeciw Ciemnoci.
Manwe najbardziej spord wszystkich Eldarw kocha
Vanyarw i zachwyca si poezj. Jego odzienie oraz oczy jego
formy cielesnej s bkitne, a jego bero zrobiono z szafiru.
Przydomek Manwego brzmia Sulimo, Wadca Oddechu
Ardy. Zwano go te Krlem Ardy, Odwiecznym Krlem i Wadc
Zachodu. (I 16-18, 24-30, 35-41, 44-51, 53, 58, 60-63, 66, 6876, 80-84, 93, 94, 99, 105, 122, 147, 176, 215, 228, 229, 232,
233, 236-238, 243, 245-250, 255, 256, 258, 259, 265, Y 60, 61,
66 )
MARACH (ok. 310 PE) Adan, pierwszy znany wdz Trzeciego Rodu.
Przyprowadzi swj lud do Beleriandu i osiedli si w Estoladzie.

(S 136-138, 143, 175)
MARCHIA [Mark, The] -* Rohan. (1251, I I 37, 97, 107, 127, 151,
III 58, 64, 95, 108, 210)

MARCHIA MAEDHROSA [March of Maedhros] Wzgrza i rw
niny midzy Dorthonionem a Ered Luin, oddzielajce Beleriand

Wschodni od Lothlann. Marchia bya zasiedlona i broniona przez
M aedhrosa i innych synw Feanora; gwn jej twierdz by
Himring. Czsto atakowana przez siy Morgotha, zostaa osta
tecznie podbita po Nirnaeth Arnoediad. (S 118, 119)
MARCHIA WSCHODNIA [East March, The] -> Buckland. (121)
MARCHIA ZACHODNIA [Westmarch] Obszar doczony do Shire
w 32 roku Czwartej Ery z nadania krla Elessara, pooony mi
303
MARTWE BAGNA
dzy Dalekimi Wzgrzami i Wzgrzami Wieowymi. W 35 roku

Fastred i Elanor przeprowadzili si do Undertowers w Marchii
Zachodniej, a Fastred zosta mianowany Opiekunem Marchii
Zachodniej. Jego potomkowie, Fairbairnowie, zatrzymali ten
urzd oraz przechowywali Czerwon Ksig M archii Zachodniej.
(121,111 342, 347)
MARCHO (ok. 1601 TE) Hobbit ze szczepu Fallohidew z Bree.
W 1601 roku wraz z bratem Blankiem osiedli si w Shire. (1 16)
MARDIL (quen. przyjaciel domu, zm. 2080 TE) Dunadan, pierw
szy rzdzcy namiestnik Gondoru (2050-2080). By namiestni

kiem krlw Earnila i Earnura w latach 2029-2050, a w 2043 roku
odradzi Earnurowi przyjcie wyzwania Wodza Nazguli. Jednak
w 2050 roku nie by ju w stanie powstrzyma krla, a po jego
znikniciu powierzono mu wadz do czasu powrotu krla,
by unikn wojny domowej midzy czonkami rodu krlewskie
go. By mdrym wadc; do jego dokona naley wprowadzenie
Rachuby Namiestnikowskiej.
Zwany Mardilem Voronvem oraz Statecznym i Wiernym.
(III 291,302, S 276)
MARISH Urodzajny, podmoky obszar Wschodniej wiartki mi
dzy Stock a Rushey, rodzinne strony Oldbuckw przed zaoe

niem Bucklandu. Mieszkacy Marish, w wikszoci pochodzcy
od Stoorw, uznawali wadz Dziedzicw Bucklandu. (1 18, 93,
I I 201)
MAR-NU-FALMAR (quen. dom-pod-falami) Nazwa nadana -
Numenorowi po jego zniszczeniu. (S 242-261, 266-278, 280,

314)
MARTWE BAGNA [Dead Marshes] Bagna na wschd od Emyn
Muil. Rozszerzay si w kierunku wschodnim przez ca Trzeci

Er, w niektrych miejscach pochaniajc groby elfw i ludzi po
legych w Bitwie na Rwninie Dagorlad. W tych miejscach znaj
dowao si >Trzsawisko Umarych Twarzy. W 1944 roku wielu
Wonikw, pokonanych w Bitwie o Obz, zostao zepchnitych
na Martwe Bagna, gdzie zginli. (I 243, 353, II 219-224, 234,
256, 275)
MARTWE DRZEWO
304
MARTWE DRZEWO [Withered Tree] M artwe Biae Drzewo
Gondoru, ktre pozostawao na Placu Fontanny od 2853 do

3019 roku Trzeciej Ery, poniewa nie mona byo znale adne
go modego drzewa, by je zastpi. W 3019 roku, kiedy Gandalf
i Aragorn znaleli takie drzewko, zwide drzewo zostao zoone
na spoczynek przy Rath Dinen. (III 20)
MATTA Oryginalne imi hobbickie, zwyczajowo skracane do
Mat. (III 379)

MAUHUR (CM, zm. 3019 TE) Ork z Isengardu, prawdopodob
nie Uruk. Podczas Wojny o Piercie dowodzi oddziaem orkw,

prbujcych bezskutecznie przeama piercie Rohirrimw ota
czajcy oddzia Ugluka. (II 59)
MDRONOSY [Wise-nose] (WoP) Jeden z kucw dostarczonych
przez Merryego Frodowi, gdy ten ucieka z Shire do Rivendell.

Sposzony w Bree, zosta pniej schwytany i przechowywany
Zosta tak nazwany przez Toma Bombadila. (1 143)
MEARASY [Mearas] (tum. rohir.) Konie z Rohanu, Felarf i jego
potomstwo. Nie pozwalay jedzi na sobie nikomu prcz krla

Marchii i jego synw; wyjtkiem by Cienistogrzywy. Sdzono, e
pierwszego mearasa przywiz z Valinoru do rdziemia Orome;
miay wyjtkow urod i si.
Mearasy byy najwikszymi komi Rohanu, a wic i wiata;
byy niezwykle szybkie i inteligentne. Ma miay bia lub szar,
yy okoo 80 lat. (III 313)
MEDE Nazwa -> A fterlithe uywana w Bree. (III 352)
MEDUSELD Paac krlw Marchii w Edoras, zbudowany przez
krla Brega w 2569 roku Trzeciej Ery. Jego dach by kryty zo

tem.
Zwany take Zotym Dworem. (II 43, III 40)
MELIANA [Melian] (quen. mio-dar) Jedna z Majarw.
W Valinorze suya Vanie i Este, dbajc o kwitnce drzewa Lrien.
Na pocztku Pierwszej Ery spotkaa w Beleriandzie Elwego i z mi
oci do przyja ludzk posta. Wraz z nim zaoya krlestwo
305
MELKOR
Doriath, umocnione jej moc i piknem, a chronione mdroci

oraz -> Obrcz Meliany. Urodzia Elwemu jedno dziecko, Luthien.
Przez wiele lat Meliana przebywaa w zaczarowanych la
sach Doriath, doradzajc Elwemu ostrono i dbao o bezpie
czestwo, nauczajc Luthien, a po powrocie Noldorw - take
Galadriel. Jednak w kocu, tak jak to przewidywaa, nadszed
czas zguby D oriath. M eliana zostaa rozdzielona z Luthien
a do Koca, gdy za Elwe zosta zabity w Menegroth, wyco
faa ona sw moc z Doriath, porzucia swe ciao i wrcia do
Lrien.
Meliana bya zarwno pikna, jak i mdra. Jej piew by za
chwycajcy, zawsze te towarzyszyy jej sowiki, ktre nauczya
piewu. Miaa moc zwodzenia myli Morgotha, poszukujcego
Doriath. Bya te pena wspczucia i pomagaa Edainom, zwasz
cza Turinowi.
Pene brzmienie jej imienia w uenya to Melyanna. (III 29,
54, 55, 88, 89, 92, 99, 116, 121, 122, 123, 124, 127)
MELKOR (quen. ten, co powstaje z moc) Ainur, obdarzony
przez Iluvatara wiksz moc i wiedz ni ktrykolwiek spord

Ainurw. Posiadajcy dogbn znajomo wszystkich dziedzin,
by on, podobnie jak Aule, szczeglnie uzdolniony w zakresie
wiedzy o substancjach oraz w dziedzinie wszelkich rzemios.
Zniecierpliwiony powolnoci realizacji planw Iluvatara, prag
n samodzielnie nadawa Byt rzeczom i poszukiwa w Pustce
Niezniszczalnego Pomienia. Podczas tych samotnych podry
zacz myle inaczej ni jego bracia. Te myli spowodoway dy
sonans w Ainulindale, za Iluvatar stworzy Wizj i Ea, by ukaza
Melkorowi i innym Ainurom ostateczne rdo wszystkich myli
i wszystkich mocy.
Melkor by jednym z Ainurw, ktrzy zstpili do Ea, tu jed
nak jego gorliwo zmienia si w zazdro i zosta wykluczony
z grona Valarw. Pragnc panowa nad rzeczami stworzonymi
i nad wol innych istot, w swym gniewie i przewrotnoci prokla
mowa Ard sw wasnoci, czemu przeciwstawi si Manwe.
Melkor zakca prace nad ostatecznym uksztatowaniem Ardy
i zwid wielu Majarw, by mu suyli. Podczas tych walk, zwa
nych Pierwsz Bitw, Melkor przybra ksztat cielesny, peen
MELKOR
306
majestatu i grozy, ciemny i ogromny. W kocu zosta pokonany

przez Tulkasa, lecz Arda pozostaa skaona.
Wkrtce po stworzeniu przez Valarw dwch Latarni, Melkor
powrci na Ard i w tajemnicy zbudowa twierdz Utumno na
dalekiej pnocy. Teraz podanie Melkora odwrcio si od
wiata w stron Ciemnoci, a jego zdolno do wyobraania sobie
i tworzenia rzeczy nowych ograniczaa si ju tylko do zwodzenia
i wykolawiania, naladownictwa i niszczenia. Jego gwn broni
stay si zimno i ciemno. Valarw ostrzego przed nim skaenie,
jakie wkrado si do Wiosny Ardy, Melkor jednak uprzedzi ich
atak, niszczc Latarnie. Nastpnie wycofa si do Utumno i gdy
Valarowie yli w wietle Dwch Drzew, wznis Angband jako
pierwsz lini obrony przeciw nim, ku bro, hodowa potwory
i rozszerza zakres swej wadzy. Gdy elfowie przebudzili si, po
jawi si jako Czarny Jedziec, starajc si wzbudzi w nich lk
przed Oromem i Valarami. Prawdopodobnie porywa elfw, by
hodowa z nich orkw.
W kocu Valarowie zainteresowali si bezpieczestwem el
fw i w Bitwie Potg Melkor zosta pokonany i powleczony do
Valinoru w kajdanach. Tam uwiziono go na 300 lat, ale jego
sudzy w rdziemiu wci dziaali.
Pod koniec trzeciego stulecia swego uwizienia, Melkor uda
skruch i zwid tym Manwego tak, e ten go uwolni. Zmuszony
do pozostania w Valinorze coraz bardziej poda Silmarili i wia
ta Dwch Drzew. Peen gwatownej zazdroci wobec Starszych
Dzieci Iluvatara wywoa niesnaski w rodzie Finwego, chocia
nie zdoa zwie Feanora. Jednak jego kamstwa rozbudziy
nieufno Noldorw wobec Valarw. Gdy Feanor przejrza jego
zamiary, Melkor uciek z Valinoru. Przybierajc na stae swj
dawny ksztat cielesny Czarnego Wadcy, przyby do Avatharu,
gdzie zyska pomoc Ungolianty w dziele zdobycia Silmarili i po
zbawienia wszystkich wiata. Melkor i Ungolianta zatruli Dwa
Drzewa, ukradli Silmarile i zabili Finwego, nastpnie za uciekli
do rdziemia, gdzie ich ktnia o zdobycz zakoczya si star
ciem. Krzyk Melkora obudzi echa Lammoth, zwoujc Balrogw,
z ktrych pomoc uciek przed Ungoliant i powrci do Angbandu.
307
MELKOR
Zwany teraz Morgothem (imi to nada mu Feanor), Melkor

broni Simarii przed noldorskimi Wygnacami, jednak znalaz
te czas, by zwodzi przebudzonych wanie ludzi. Zaskoczony
wiatem Ksiyca (ktry bezskutecznie atakowa) i Soca, a take
zaciekoci Noldorw, zosta pokonany i przez prawie 400 lat by
oblegany w Angbandzie. W tym czasie wzmocni! swe siy i wznowi
Bitwy o Beleriand atakiem Dagor Bragollach, ktrym rozpocz
si proces podboju Beleriandu. Sam nie by odwany; w 455 roku
odnis powane rany zadane przez Fingolfina i Thorondora, a w
467 roku Beren i Luthien odebrali mu Silmaril. W kocu zdoa
zgromadzi w Angbandzie dostatecznie wiele ognia, wyzieww,
zaraz i potworw (smokw, trolli, orkw, wilkw i nietoperzy),
by zmiady swych wrogw, tym bardziej e kamstwa i zdra
da przeze sprowokowane uniemoliwiy Eldarom przemyla
n i skuteczn obron. Pomoga mu nawet utrata Silmarila, bo
Przysiga M aedhrosa i Przeznaczenie Noldorw sprawiy, e
jego wrogowie zabijali si nawzajem. Gdy jednak wojna zdawa
a si wygrana, Valarowie, poruszeni przez Earendila i Silmaril,
interweniowali raz jeszcze, a w Wielkiej Bitwie siy Melkora zo
stay zniszczone. Zosta schwytany w lochach Angbandu i wy
rzucony poza Ea, w Pustk. Jednak Cie jego za i jego kamstw
pozosta w sercach elfw i ludzi, a jego odbicie mona znale
w rozbitych wzorach Skaonej Ardy. Melkor by pniej czczo
ny przez Numenorejczykw i innych ludzi, zwiedzionych przez
Saurona.
Ksztatem cielesnym Melkora bya wysoka, ciemna posta,
pena wielkiego majestatu i grozy. Pod koniec Pierwszej Ery mia
spalone rce (od aru Silmarili) i osiem cikich ran (od ciosw
Fingolfina i Thorondora), odczuwa te stay bl. Symbolem
jego wadzy nad rdziemiem bya elazna Korona, w ktrej
osadzi Silmarile. Jego broni bya maczuga zwana Grondem.
Ubiera si w czer, a jego tarcza nie miaa w swym polu adnego
goda.
Sindariska forma jego imienia, Belegur, bya uywana tyl
ko w pejoratywnym wariancie Belegurth. W Srdziemiu naj
powszechniej zwano go Morgothem lub Morgothem Bauglirem.
Zwano go take Wrogiem Yalarw, Nieprzyjacielem, Wielkim
MELLYRN
308
Nieprzyjacielem, Czarnym Krlem, Czarnym Wadc, Wadc

Ciemnoci, Czarn Moc Pnocy, Zem Pnocy, Czarn Rk,
Mistrzem Kamstw, owc lub Czarnym Jedcem (dwa ostatnie
okrelenia byy uywane przez elfw z Cuivienen), a przez Saurona
w Numenorze - Wadc Ciemnoci, Wadc Wszystkiego i Dawc
Wolnoci. Sam siebie zwa Krlem wiata. (I 337, III 286, 328,
S 14-30, 35-52, 56, 60-81, 87-95, 104, 112, 120-121, 185, 193,
238, 253, 254,265)
MELLYRN -> Mallorn. (I 323)
MELYANNA (quen. cenny dar) Pierwotna forma imienia ->
Meliana. (S 318)
MENEGROTH (sind.) Podziemne siedziby Thingola, zbudowa
ne dla niego przez krasnoludw z Belegostu w trzecim stuleciu

sptania Melkora; do ich budowy skonia Thingola Meliana.
Menegroth zbudowano w skalistym wzgrzu na poudniowym
brzegu Esgalduiny, w miejscu, gdzie zwraca si ona na zachd.
Jedyne wejcie wiodo przez kamienny most na rzece.
Menegroth przetrwao do mierci Thingola, kiedy to zostao
spustoszone przez krasnoludw z Nogrodu. Pniej osiedli si
tu Dior, ale po zamordowaniu go przez synw Feanora miasto
opustoszao.
Zwane take Jaskiniami Menegroth i Tysicem Grot. (S 55,
89-92, 103,106, 108, 116, 124, 157-159-162, 169,173, 177,188-191, 194, 205, 206, 218-222)
MENEL (quen. i sind.) Niebiosa Ardy.
Take - Tar-menel. (W 190, Y 64)

MENELDIL (quen. niebiosa-mionik zm. 158 TE) Dunadan,
syn Anariona, trzeci krl Gondoru (2-158). (III 290, S 274, 275)
MENELDOR (quen. niebiosa-, WoP) Orze z Gr Mglistych, je
den z orw, ktre uratoway Froda i Sama ze stokw Orodruiny.

(III 205-206)
MENELMACAR (quen. niebiosa-szermierz) Gwiazdozbir Oriona,
uksztatowany przez Vard podczas przygotowa do przebudze

nia elfw. Zwiastowa Ostatni Bitw.
309
MERETHROND
Sindariska forma brzmiaa Menelvagor. Zwany te Telumethar. (I 88, S 52)

MENELTARMA (quen. niebios-kolumna) Wielka gra w centrum
Numenoru. Z jej wierzchoka, na ktrym znajdowao si wite

Miejsce Eru, czowiek o dobrym wzroku mg dostrzec wie
Avallne. U jej podna znajdoway si groby krlw.
Po upadku Numenoru wierzchoek Meneltarmy mia wznie
si ponownie ponad Morze i utworzy wysp Meneltarm. (III
287, S 244, 251, 253, 261)
MENELTARMA [Isle of Meneltarma] Wyspa, wierzchoek gry
Meneltarmy, ktry, jak wierzono w Trzeciej Erze, ukaza si po

nownie ponad falami po zatopieniu Numenoru ze wzgldu na to,
e znajdowao si tam wite Miejsce Eru. eglarze jednak nigdy
nie odnaleli tej wyspy. (S 260)
MENELVAGOR (sind. niebiosa-szermierz) - Menelmacar. (1 88 )
MENELYA (quen. niebiaski dzie) Nazwa pitego dnia enquie
u Eldarw i Dunedainw, nadana na cze niebios.

Forma sindariska brzmiaa Ormenel, a hobbicka Hevenesdei,
pniej H even sday lub H ensday. We W adcy P iercieni zwana
rod. (III 352)
MERESDEI Wczesna forma nazwy szstego dnia hobbickiego
tygodnia, tumaczenie quenejskiego Earenya. W czasach Wojny
o Piercie zwano go Mersday.

M eresdei, nastpujcy przed H igh dei, odpowiada naszej
sobocie, jednak we W adcy P iercieni zwany jest czwartkiem.
(III 353)
MERETH ADERTHAD (sind. wito pojednania) Wielkie wito
wyprawione w Eithel Ivrin przez Fingolfina w 21 roku Pierwszej
Ery. Sindarowie i Noldorowie ze wszystkich czci Beleriandu
z wyjtkiem Doriath witowali wwczas jedno i przyja.
(S 107)
MERETHROND (sind. wito-sala) Wielka Sala Ceremonialna
w Minas Tirith. (III 228)
MERING
310
MERING [Mering Stream] Strumie spywajcy z Ered Nimrais
przez las Firien do ujcia Entwash. Stanowi granic midzy

Gondorem a Rohanem. (III 398)
MERLOK [Merock Mountains] Prawdopodobnie gry, w ktrych
yy merloki. Niemal na pewno byy to gry fikcyjne, gdy jedy

na wzmianka o nich pochodzi z tradycyjnego wierszyka z Shire,
W argule ; opiera si ona jednak na skromnej wiedzy hobbitw
o Grach Mglistych. (TB 169)
MERSDAY
M eresdei. (III 353)
METHEDRAS (sind. ostatni-szczyt) Najdalej wysunity na po
udnie szczyt Gr Mglistych, na wschd od Nan Curunir. Jego

wschodnie stoki byy czci Fangornu.
W westronie zwany Ostatni Gr. (II 35, 72, 82)
METTARE (quen. ostatni-dzie) Ostatni dzie loa w kalen
darzach Eldarw i Dunedainw. W tym pierwszym m ettare nie
by czci adnej z pr roku, a w drugim - adnego miesica.

W Rachubie Namiestnikowskiej, a moe take w innych syste
mach Dunedainw, by witem. (III 350)
MDRCY [Wise] Czarodzieje i najwiksi z Eldarw, ktrzy
w Trzeciej Erze wsplnie przeciwstawiali si zagroeniu pyn

cemu z Doi Guldur. W 2463 roku Trzeciej Ery Mdrcy utworzy
li -> Bia Rad. (I 58, 66, 214, 375, II 176, III 306, 330, 331,
S 221, 228, 231, 260, 274-277)
MIASTO DRZEW [City of the Trees] >Caras Galadhon. (I 334)
MIASTO NA JEZIORZE [Lake-town] -> Esgaroth. (H 131, 137,
141-148, 165, 179, 184, 210, 219)

MICHEL DELVING Miasto w Zachodniej wiartce, pooone na
Biaych Wzgrzach, gwne miasto Shire. Tu miecia si siedziba

burmistrza, Lochy i Dom Mathom.
Zwane take Delving. (I 30, III 272-273)
MIECZ ELENDILA [Sword of Elendil] -> Narsil. (1 234, 237, 264,
II 110,253, 266, III 47)
311
MINAS ANOR
MIECZ NA NOW O PRZEKUTY [Sword Reforged] -> Anduril.
(I 308, III 111, 142)

MIECZ, KTRY ZOSTA ZAMANY [Sword that was Broken] ->
Narsil lub -> Anduril. (1264, 307-308, 354, I I 38, 100, 109, 131,
III 111, 142)
MILCZCY STRANICY [Silent Watchers] ..> Dwaj Stranicy.
(II 234, 324, III 160)

m ! m (ok. 502 PE) Krasnolud, jeden z ostatnich Noegyth Nibin.
Pojmany przez banitw Turina w 486 roku, okupi swe ycie, pro
wadzc ich do podziemnych siedzib pod Amon Rudh. Pozosta
tam z synem Ibunem przez rok razem z banitami i zaprzyjani
si z Turinem. Zim 487 roku zosta schwytany przez orkw i po
nownie zdradzi sekret Bar-en-Danwedh w zamian za swe ycie.
W 501 roku, po mierci Glaurunga, Mim osiedli si w zruj
nowanym Nargothrondzie, ktrego jaskinie byy drone przez
jego lud jeszcze przed przybyciem elfw. Tam zosta zabity przez
Hurina, ktry w ten sposb pomci wydanie przez Mima jego
syna, Turina, w rce orkw. (S 191-194, 217)
MINALCAR (quen. wiea-chwalebna) - Rmendacil II. (III 290)

MINARDIL (quen. wiea-mionik, zm. 1634 TE) Dunadan,
dwudziesty pity krl Gondoru (1621-1934). Poleg w bitwie

z korsarzami z Umbaru pod Pelargirem. (III 290)
MINAS ANOR (sind. wiea soca) Miasto-twierdza Anariona,
wzniesione w Anrien, na wschodnich stokach M indolluiny

w 3320 roku Drugiej Ery. Wraz ze spadkiem znaczenia Minas Ithil
i Osgiliath na pocztku Trzeciej Ery, Minas Anor staa si gwnym
miastem Gondoru. W 420 roku miasto zostao przebudowane,
a w 1640 roku dwr krlewski przenis si tu z Osgiliath. W 1900
roku zbudowano -> Bia Wie. Wkrtce po upadku Minas Ithil
w 2002 roku Minas Anor zostaa przemianowana na Minas Tirith,
i pod tym imieniem jest znana w pniejszej historii.
W Minas Anor przechowywano palantir.
Zwana take Wie Wschodzcego Soca. (1235, 371, I I 190,
260, III 217, S 270, 271, 274, 275, 282, 315)
MINAS ITHII.
312
MINAS IT H II (sind. wiea ksiyca) Miasto-twierdza Isildura,
wzniesione na zachodnim wystpie Ephel Duath w 3320 roku

Drugiej Ery Zdobyta przez Saurona w 3429 roku, ponownie za
mieszkana na pocztku Trzeciej Ery, nigdy nie odzyskaa pozycji
rwnej Minas Anor, gdy nie mieszkali tu potomkowie Isildura.
W 2000 roku Trzeciej Ery zostaa oblona przez Nazgule i pa
da po dwch latach. Od tego czasu zwana jest w Gondorze ->
Minas Morgul. Po Wojnie o Piercie zwana ponownie Minas
Ithil, lecz niezamieszkana ze wzgldu na przeraenie, jakie wci
budzio to miejsce.
W Minas Ithil przechowywano palantir, ktry zosta zdoby
ty przez Nazgule i zabrany do Barad-dur. Miasto lnio w nocy
wiatem ksiyca, odbijajcym si w jego marmurach.
Zwana take Wie Wschodzcego Ksiyca i Wie Ksiyca.
(I 235, II 266, 279, 280, 291, III 223, S 270-272, 275)
MINAS MORGUL (sind. wiea czarna-magia) Nazwa nada
na Minas Ithil w 2002 roku Trzeciej Ery, po zdobyciu jej przez

Nazgule, ktre urzdziy tam sobie siedzib. Std kierowano
posiewem grozy i wojn przeciw Gondorowi, dopki Ithilien nie
opustoszao. Podczas Wojny o Piercie z Minas Morgul wysza
armia, ktra zaatakowaa Osgiliath i podja oblenie Gondoru.
Ksztatem Minas Morgul przypominaa, jak si zdaje, Minas
Ithil, cho jej pikno zastpia zgroza. Najwyszy poziom wiey
obraca si powoli, a mury lniy bladym, przeraajcym wiat
em.
Zwana take Wie Czarnej Magii. (1235, I I 191, III 31)
MINAS TIRITH (sind. wiea stray) Nazwa nadana Minas Anor
po upadku Minas Ithil w 2002 roku Trzeciej Ery. Minas Tirith ska
daa si z siedmiu poziomw wzniesionych na Wzgrzu Stray
w taki sposb, e brama kadego poziomu zwracaa si w innym
kierunku; Wielka Brama bya zwrcona na wschd. Nad Wielk
Bram byo urwisko, wysokie na 700 stp, a do murw sid
mego poziomu,
Cytadeli. Miasto byo tak potne, e aden
nieprzyjaciel nie zdoa si do wedrze a do Wojny o Piercie.
Jako gwne miasto Gondoru, Minas Tirith byo orodkiem
oporu przeciwko Sauronowi w Trzeciej Erze. Jednak w miar
313
MINDEB
stopniowego upadku Gondoru miasto si wyludniao. Nie byo

atakowane a do 3019 roku, kiedy siy Mordoru pod dowdz
twem Wodza Nazguli podjy oblenie Gondoru i rozbiy Wielk
Bram. Nieprzyjaciel zosta jednak powstrzymany na dziedzi
cu za Bram przez przybycie Rohirrimw, a nastpnie zwyci
stwo Armii Zachodu w Bitwie na Polach Pelennoru. Po Wojnie
0 Piercie Wielk Bram odbudoway krasnoludy z Aglarondu,
ponownie zasadzono Biae Drzewo, a Minas Tirith pozostao
stolic i gwnym miastem Gondoru.
W westronie zwane Wie Stray i Strzeonym Miastem,
a w tumaczeniu rohirrimskim Mundburgiem. Nazywane te Wie
Anor i Miastem Krlw. Ghan-buri-ghan zwa je Kamiennym
Miastem lub Kamiennymi Domami, gdy byo gwnym miastem
Gondoru, a wzniesione byo z kamienia.
Take
Biaa Wiea, Domy Uzdrawiania, wite miejsce,
Merethrond. (I 26, 235-237, 339-380, II 20, III 16)
MINAS TIRITH Twierdza zbudow ana na Tol Sirion przez
Finroda wkrtce po powrocie do rdziemia. Przenoszc si do

Nargothrondu, przekaza on Tol Sirion swemu bratu, Orodrethowi.
Minas Tirith bya kluczem obrony Przeomu Sirionu, a wic Beleriandu Zachodniego. Utrzymana przez Noldorw po Dagor
Bragollach, zostaa zdobyta przez Saurona w 457 roku Pierwszej
Ery; obrocy, cznie z Orodrethem, ucieldi. Jako twierdza Saurona,
Minas Tirith skutecznie zamykaa Przeom Sirionu przed elfami
1ludmi. Nawet mae ich grupy udajce orkw mogy by wykryte;
dlatego wanie Finrod i jego towarzysze zginli w lochach Minas
Tirith podczas wyprawy po Silmaril. Wkrtce potem Luthien
i Huan pokonali Saurona, a Luthien zrwnaa twierdz z ziemi
i odsonia jej lochy. (S 114, 148, 149, 276)
MINASTAN (quen. wiea-adan, ok. 160 TE) Dunadan z Gondoru,
drugi syn krla Minardila, ojciec krla Tarondora. Musia umrze

podczas Wielkiej Zarazy w 1636 roku lub wczeniej. (III 290)
MINDEB (sind.) Rzeka w Beleriandzie Wschodnim, dopyw Sirionu.
Pyna z Crissaegrimu na poudnie, stanowic granic midzy

Dimbarem a Nan Dungortheb i Neldoreth. (S 116)
MINDOLLUINA
314
MINDOLLUINA [Mindolluin] (sind. grujca-gowa-bkit)
Najdalej wysunity na wschd szczyt Ered Nimrais, tu na za

chd od twierdzy Minas Tirith, zbudowanej na Wzgrzu Stray,
wschodnim wystpie tej gry. Na wschodnim zboczu Mindolluiny
znajdowao si wite miejsce. (II 193, 272, I II 19)
MINDON ELDALIEVA (quen. wysoka wiea Eldalie] Najwysza
wiea w Tirionie, na ktrej znajdowaa si wielka srebrna latar

nia.
Zwana te Mindon i Wie Ingwego; by moe bya jego re
zydencj, zanim zamieszka na Taniquetilu. (S 58)
MINHIRIATH (sind. midzy rzekami) Cz Arnoru (pniej
Cardolanu) midzy Gwathl a Baranduin. Ta cz Eriadoru

zostaa najsilniej dotknita Wielk Zaraz z 1636 roku Trzeciej
Ery, pniej za przewanie opustoszaa. W 2912 roku wielka
powd doprowadzia do opuszczenia jej przez resztki ludnoci.
(III 292, 333, S 320)
MIN-RIMMON (sind.) Pita z pnocnych wie sygnaowych
Gondoru, zbudowana na wzgrzu Rimmon. (III 16)
MINUIAL (sind.) - Tindm e. (III 353)
MIRIEL (quen. klejnot-kobieta, PE) Prawdopodobnie z plemienia
Noldorw, pierwsza ona Finwego. Ich mio bya wielka, jednak

po urodzeniu jedynego syna, Feanora, Miriel bya tak znuona,
e udaa si do Lrien, gdzie jej duch opuci ciao.
Zwana Miriel Serinde z powodu jej kunsztu hafciarskiego.
(S 59, 61-63, 67)
MIRUVOR (quen.?, sind.?) Kordia z Rivendell. Elrond da bu
telk m iruvoru Gandalfowi na pocztku wyprawy do Gry

Przeznaczenia, ratujc tym ycie hobbitw w niegach Caradhrasu.
Nazwa jest niewtpliwie zwizana z -> m iruvore, ale miruvor
by zapewne czym innym. (I 277, 281, 294, 356)
MIRUVORE Nektar Valarow wyrabiany z kwiatw ogrodw Yavanny
i podawany podczas wit Valarow.

Sowo m irm re pochodzi prawdopodobnie z quenya, Eldarowie
wierzyli jednak, e pochodzi ono z - jzyka Valarow. (Y 61)
315
M in im i
MISJA NA GR PRZEZNACZENIA [Quest of Mount Doom] Misja
Froda Bagginsa, ktry mia zniszczy Jedyny Piercie w Sammath

Naur w gbi Orodruiny. Frodo podj si tej misji podczas Rady
u Eronda, 25 listopada 3018 roku Trzeciej Ery, a wypeni 25
marca 3019 roku. (I 259, 268)
MISTRZ KAMSTWA [Lord of Lies] Przydomek -> Melkora nada
ny mu przez Amlacha. (S 139)

MISTRZYNI MAGII [Mistress of Magic] Przydomek -> Galadrieli
uywany przez Faramira. (II 256)
MITHEITHEL (sind. szare-rdo) Rzeka pynca z wrzosowisk
Ettenmoors na poudniowy zachd. Krzyowaa si z Wielkim

Wschodnim Gocicem, przepywajc pod Mostem Kamiennych
ukw. W Tharbadzie czya si z Glanduin, a dalszy jej bieg
by zwykle zwany Gwathl. Gwnym jej dopywem bya Bruinen.
W westronie zwana Hoarwell. (1 195, 207)
MITHLOND (sind. szary-port) -> Szare Przystanie. (II 190,
I I I 280)
MITHRANDIR (sind. szary pielgrzym) - Gandalf. (1340, I I 94,
138, 258-260, 265-267, 274, 280)

M ITHRIL (sind. szary-poysk) M etal znajdow any jedynie
w Khazad-dumie. Ulubiony nade wszystko przez krasnoludw
i wielce ceniony przez elfw, Dunedainw i Saurona. Mg by
kuty i polerowany, co nie osabiao go i by zarazem twardy i lek
ki. Jego srebrna barwa nie matowiaa.
Noldorowie z Eregionu wyrabiali z niego ithildin. Kolczuga
Bilba i hemy Stray Cytadeli byy wykonane z mithrilu.
ya mithrilu w Khazad-dumie uczynia krasnoludw bo
gatymi, ona te przycigaa ich pniej do ojczyzny przodkw,
wbrew wszelkim niebezpieczestwom. Skonia Noldorw pod
wodz Celebrimbora do osiedlenia si w Eregionie w Drugiej
Erze. Jednake ya skrcaa na pnoc, pod Barazinbar, i w
1980 roku Trzeciej Ery krasnoludy dokopay si tak gboko, e
uwolniy Balroga, ktry by tam uwiziony. Groza bya tak wiel
ka, e nawet orkowie nie odwaali si tam kopa. Po roku 1980
MITHRIM
316
ustaa wic produkcja mithrilu, tak e pod koniec Trzeciej Ery

by on bezcenny.
Zwany te srebrzyst stal, srebrem Morii i prawdziwym sre
brem. (I 226, 301, 318, II 317, III 20, 110, 149, H 173)
MITHRIM (sind. szary-lud) Sindarowie mieszkajcy wok jeziora
Mithrim przed powrotem Noldorw do rdziemia. (S 101-107)

MITHRIM [Lake Mithrim] Wielkie, dugie jezioro w Mithrimie. Na
jego pnocnym brzegu rozoono pierwszy obz wojsk Feanora
po powrocie do rdziemia, tu te stoczono Dagor-nuin-Giliath.
Pniej wzdu jego pnocnego brzegu osiady zastpy Fingolfina,
a synowie Feanora przenieli si na brzeg poudniowy, zanim
odeszli do swych staych siedzib w Beleriandzie Wschodnim.
(S 101-107, 113, 187)
MITHRIM [Mountains of Mithrim] Gry w Hithlumie, wybiegaj
ce na pnocny zachd z Ered Engrin. Stanowiy granic midzy

Mithrimem a Dor-lminem.
Na wschodnich stokach tych gr znajdoway si zapewne
jaskinie Androth. (S 223)
MITHRIM Poudniowo-wschodni Hithlum, kraina wok jezio
ra Mithrim midzy grami Mithrim a Ered Wethrin. Tu obozo

way zastpy Feanora po powrocie do rdziemia i tu stoczono
Dagor-nuin-Giliath. Pniej osiedlili si tu Noldorowie Fingolfina,
a Mithrim sta si centrum edarskiego Hithlumu. (S 101-107,
113, 187)
MODSZE DZIECI ILUVATARA [Younger Children of Iluvatar] ->
Ludzie. (S 94, 98)

MYN [Mill] Myn w Hobbitonie, pooony w Bywater, pod koniec
Trzeciej Ery prowadzony przez rodzin Sandymanw. Podczas

rzdw Lotha w Shire zosta zburzony i zastpiony murowanym
budynkiem, ktry zatruwa zarwno powietrze, jak i strumie.
Ten z kolei zosta rozebrany po mierci Sarumana. (III 263,
264)
MOCZARY SIRIONU [Fens of Sirion] Bagna wok -> Aelin-uial.
(S 152, 179, 180, 182, 195)
317
MORDOR
MOGIY MUNDBURGA [Mounds of Mundburg] Kurhany, pod
ktrymi pogrzebano polegych w Bitwie na Polach Pelennoru,

zwane tak przez Rohirrimw. (III 112)
MONENDEI Wczesna forma nazwy trzeciego dnia hobbickiego
tygodnia, bdca tumaczeniem uenejskiego Isilya. W czasach
Wojny o Piercie nazwa zmienia si na M onday.
We W adcy P iercieni zwany poniedziakiem. (III 353)
MORANNON (sind. czarna-brama) Szaniec przegradzajcy
Cirith Gorgor; wyjcie z Mordoru najwygodniejsze dla wielkich

armii. Mia jedn elazn bram, w ktrej byo troje szerokich
drzwi. Zniszczony po unicestwieniu Jedynego Piercienia pod
czas Wojny o Piercie.
W westronie zwany Czarn Bram. (III 145, 147, 185)
M ORDOR (sind. czarny-kraj) Kraina na wschd od dolnej
Anduiny, otoczona i chroniona od pnocy przez Ered Lithui, a od
zachodu i poudnia przez Ephel Duath. Po raz pierwszy zajta
przez Saurona okoo 1000 roku Drugiej Ery, zawsze ju pniej
bya twierdz zych si. Std Sauron kierowa wojn z elfami w tej
erze, tu te pozosta a do chwili kapitulacji przed Ar-Pharaznem
w 3262 roku. Po upadku Numenoru Sauron powrci do Mordoru
i w 3429 roku zaatakowa Gondor. Armia Ostatniego Sojuszu na
jechaa Mordor w 3443 roku, a po klsce Saurona w 3441 roku
zosta on oczyszczony z jego sug.
W Trzeciej Erze Gondor wznis twierdze, majce zapobiec
powrotowi zych si do Mordoru; byy wrd nich Durthang,
Wiee Zbw, i wiea Cirith Ungol. Po Wielkiej Zarazie z 1636
roku twierdze te opuszczono, a Nazgule powrciy do Mordoru
i rozpoczy powolne przygotowania do powrotu Saurona, prze
bywajcego w sekrecie w Doi Guldur. W 2942 roku Sauron po
wrci do swego domu, a w 2951 roku ujawni sw obecno i roz
pocz odbudow Barad-dur. Podczas Wojny o Piercie armie
zgromadzone w Mordorze zostay rzucone przeciw Gondorowi,
jednak unicestwienie Jedynego Piercienia zniszczyo wiele dzie
Saurona, a Mordor zosta spustoszony przez trzsienia ziemi.
Najwaniejsze obiekty Mordoru to trzy jego gwne rwni
ny: Gorgoroth, Lithlad i Nurn, a take morze Nurnen, Udun,
MORGAI
318
Orodruina, Cirith Gorgor, Carach Angren, Cirith Ungol, Przecz

Morgulu, Morgai.
W westronie zwany Czarnym Krajem, Krajem Cienia lub
Ciemnym Krajem. Inaczej zwany Bezimiennym Krajem. (I 55,
I I 24, 254, III 16, 150)
MORGAI (sind. czarny-) Pasmo grskie na wschd od Ephel
Duath, nisze od niego, stanowice wewntrzn zapor, chro

nic zachodni Mordor. Byo tam sucho, ale nie zupenie jaowo,
w Morgai rosy bowiem cierniste krzewy. (III 157)
M O RGOTH (sind. ciemny nieprzyjaciel) Imi nadane ->
Melkorowi przez Feanora, gdy ten dowiedzia si o kradziey

Silmarili i zamordowaniu Finwego. W pniejszym okresie byo
to jedyne imi, ktrego uywali wobec niego Eldarowie.
Peniejszym znaczeniem tego imienia jest Czarny Nieprzyjaciel
wiata. (I 337, S 7, 30, 31, 76-83, 86, 91-95, 96)
MORGULDUINA [Morgulduin] (sind. czarna-magia-rzeka)
Strumie pyncy z Imlad Morgul do Anduiny. Lnia bladym,

zym wiatem i roztaczaa wstrtny zapach. (II 285)
MORGULSKIE SZCZURY [Morgul-rats] Orkowie z Minas Morgul,
nazwani tak przez orka z wiey Cirith Ungol. (III 163)

MORIA (sind. czarna jama) >Khazad-dum. (1231, 288, I I 22,
III 26, S 109)

MORIQUENDI (quen. ciemne elfy) Imi nadane przez Eldarw
z Eldamaru tym elfom, ktre nigdy nie widziay wiata Dwch

Drzew. Okreleniem tym obejmowano Avarich i Umanyarw lub w innym ujciu - Elfy Lene, Nandorw i Laiuendich, a take
wszystkich Sindarw oprcz Elwego. Czasem termin ten odnosi
si do wszystkich elfw oprcz Eldarw. Czsto uywane w obraliwym znaczeniu.
Zwane Elfami Ciemnymi. Take -> Calauendi. (S 52, 55,
87, 102)
MORMEGIL (sind. czarny-miecz) Przydomek >Turina nada
ny mu przez elfw z Nargothrondu w czasie, gdy tam mieszka.
319
MORWENA
Zwizany by z jego mieczem, Anglachelem, czyli Gurthangiem.

(S 198, 199, 204, 205)
MORROWDIM -> T indm e. (III 353)
MORSKA WIEA [Sea-ward Tower] Wiea >Doi Amroth zwr
cona ku Morzu.
Zwana w sindarinie Tirith Aear. (TB 122, 155)
M O RSKI D ZW O N [The Sea-bell] Hobbicki wiersz z Czwartej
Ery odzwierciedlajcy waciw mieszkacom Shire nieufno

wzgldem Morza i spraw niedotyczcych Shire.
Wiersz mia podtytu Frodos D rem e i niewtpliwie wizano
go w Shire z niespokojnymi snami Froda po Wojnie o Piercie.
(TB 124-125, 181-186)
MORTHOND (sind. czarny-korze) Rzeka w Gondorze, pyn
ca spod cieek Umarych (std nazwa) przez Erech i dalej na

poudnie, wpadajca do Morza w pobliu Doi Amroth.
W westronie zwana Czarnym Korzeniem. (III 37, 112)
MORWENA [Morwen] (sind. ciemna-pani, zm. 502 PE) Kobieta
z Pierwszego Rodu Edainw, crka Baragunda. Po Dagor Bragollach

wraz z Emeldir ucieka z Dorthonionu do Dor-lminu, gdzie
przed 465 rokiem polubia Hurina. Mieli troje dzieci, Turina,
Lalaith i Nienor.
Po Nirnaeth Arnoediad pozostaa w Dor-lminie, wspierana
przez sw krewn, Aerin. Przed Easterlingami chronio j jej do
stojestwo. Turina jednak wyprawia do Doriath. Dwadziecia lat
pniej wraz z Nienor take udaa si do Doriath, jednak nie zasta
a tam ju Turina. Przez kilka lat Morwena mieszkaa w Doriath,
a po upadku Nargothrondu nierozsdnie nalegaa, by uda si tam
i szuka wieci o Turinie. Jej oddzia zosta rozproszony przez
Glaurunga, Morwena za bkaa si przez sze lat, nim w kocu
poczya si z Hurinem przy Kamieniu Nieszczliwych w dniu
swej mierci. Hurin zoy j do grobu obok syna.
Uroda Morweny zdobya jej przydomek Eledhwen, Elfiolnica.
Jako on Hurina zwano j Pani Dor-lminu. (S 141, 147, 187,
188, 199, 23, 205, 212, 214, 216)
320
MORWENA
MORWENA [Morwen] (ur. 2922 TE) Kobieta z Gondoru, urodzo
na w Lossarnach. W 2943 roku polubia Thengela, krla Rohanu

i urodzia mu picioro dzieci, w tym Theodena i Theodwin.
Wrd Rohirrimw zwano j Stalowolnic. (III 316)
MORZA CIENIA [Shadowy Seas] Cz Belegaeru rozcigajca
si na pnoc i poudnie wzdu wybrzea Amanu (by moe

daleko na wschd). Pocztkowo Morza Cienia byy zjawiskiem
naturalnym , miejscem, dokd nie docierao wiato Dwch
Drzew. Jednak po zatruciu Drzew i buncie Noldorw obszar
Mrz Cienia zosta powikszony przez mylce wzrok mgy i po
wodujc dziwne znuenie ciemno, co stanowio element
Ukrycia Valinoru. Wtedy te na Morzach powstay Zaczarowane
Wyspy.
Morza Cienia znikny w trakcie Odmiany wiata, chocia
ze sw Galadrieli wynika, e Morza te wci istniay w Trzeciej
Erze. (S 58, 97, 231)
MORZA ROZKI [Sundering Seas] Belegaer. W wikszoci
przypadkw nazwa ta jest zwizana z Pierwsz Er, kiedy mi

dzy Amanem i rdziemiem rozcigay si Morza Cienia i leay
Zaczarowane Wyspy. By moe Pippin posuy si ni z braku
wiedzy, a Galadriela dla podkrelenia swego trwajcego wygna
nia. (1 189, S 233)
MORZE [High Sea, Sea] - Belegaer. (I 216, 241, 330, 356)
MORZE OKRNE [Encircling Seas]
Ekkaia. (S 37)
MORZE ZEWNTRZNE [Outer Sea] - Ekkaia. (S 37)

MOST DURINA [Durins Bridge] Pojedynczy uk o rozpitoci 50
stp, przerzucony nad wielk gbi na wschodnim kracu Drugiej

Sali Khazad-dumu, stanowicy ostatni lini obrony przed inwazj
ze wschodu. Podczas wyprawy ku Grze Przeznaczenia Gandalf,
bronic mostu przed Balrogiem, zniszczy go.
Zwany take Mostem Khazad-dumu. ( I I 101)
MOST KAMIENNYCH UKW [Bridge of Stonebows] Most przez
Baranduin na Wielkim Wschodnim Gocicu, zbudowany przez

Arnor.
321
MUGWORTOWIE
Zwany take Wielkim Mostem i Mostem na Brandywinie;

ta ostatnia nazwa w czasach Wojny o Piercie bya najbardziej
rozpowszechniona, przynajmniej wrd hobbitw. (116-17, 102)
MOST NA BRANDYWINIE [Brandywine Bridge] Najpowszechniejsza
nazwa Mostu Kamiennych ukw w czasach Wojny o Piercie.

(1 16-17, 102)
MOST NA ESGALDUINIE [Bridge of Esgalduin] -> Iant Iaur. (S 116)
MOST NA MITHEITHEL [Bridge of Mitheithel] Zoony z trzech
ukw most na Wielkim Wschodnim Gocicu.

Zwany Ostatnim Mostem, gdy by najdalej pooonym na
wschd mostem na tej drodze. (I 204)
MOSTOWE POLA Obszar we Wschodniej wiartce w pobliu
Mostu Kamiennych ukw. (I 30)

MONI [Great Ones, Powers] Ainurowie, zwaszcza -> Valarowie.
(S 13-17, 23, 40, 243-255, 257, 261, 266)

MROCZNA PUSZCZA [Mirkwood] Nazwa nadana -> Wielkiemu
Zielonemu Lasowi, gdy pad na cie Doi Guldur okoo 1050 roku
Trzeciej Ery. Wraz ze wzrostem mocy Saurona, osiadego w Doi
Guldur, rozmnoyy si tu czarne wiewirki, orkowie i wielkie
pajki, jednak Leni Ludzie i Elfy z Lenego Krlestwa (w p
nocnej czci puszczy) dalej tam mieszkali. W Trzeciej Erze Stara
Droga Lena bya ju nieuywana.
W 2941 roku Kompania Thorina przesza przez Mroczn
Puszcz star ciek elfw, spotykajc po drodze zaczarowany
strumie. Przeraay ich oczy owadw wiecce po nocy, wielkie
pajki oraz uczucie zagroenia, a take ciemno.
Po Wojnie o Piercie Mroczna Puszcza zostaa oczyszczona.
Jej nazw zmieniono na
Eryn Lasgalen.
W sindarinie zwana Taur e-Ndaedelos. Nazywana Wielkim
Lasem.
Take -> Lena Rzeka, Rzeka Zaklta, Gry Mrocznej Puszczy,
Przewenie. (115, 55, I I 36, III 32, H 24, 93, 101-105, 125, 130,
140, 146, 151, 181, 194, 210-212)
MUGWORTOWIE Rodzina hobbitw z Bree. (1 153, 159)
MUMAKILE
322
MUMAKILE [Mumakil] -> Olifanty.

Liczba pojedyncza m u m ak. (II 251, 263, III 92, 106, 291)
MUNDBURG Nazwa nadana Minas Tirith przez Rohirrimw.
(11 107,111 68, 99, 112, 231)

MURY WIATA [Walls of the World] Granica midzy Ea i Pustk,
w ktrej jest osadzona Brama Nocy. (S 327)

MUZGASH (CM?) Ork z Cirith Ungol zabity w walce midzy
jego kompani a orkami z Minas Morgul o mithrilow kolczug

Froda. (III 163)
MUZYKA AINURW [Musie of th eA in u r] - A inulindale. (S 49,
72)
MUZYKA, MUZYKA AINURW [Musie, Musie of the Ainur] -
Ainulindale. (S 8, 11)
N
NACZELNIK [Chief] Imi, pod ktrym znany by Lotho Sackville-
-Baggins w czasie swej wadzy nad Shire; Skrt od Naczelnik

Szeryfw. (III 250-268)
NAGI WIERCH [Starkhorn] Gra w Ered Nimrais grujca nad
poudniowym kracem Dunharrow. (III 57)

NAHALD [Nahald] (oryg. ludz. sekret) - Deagol. (III 380)
NAHAR (quen.?) Biay ko Oromego, by moe praojciec koni
Valarw i przodek Mearasw.

Zwany tak ze wzgldu na swj gos. (S 27, 40, 48, 49, 52,
74, 91)
NAIN (2665-2799 TE) Krasnolud z rodu Durina, syn Grra,
ojciec Daina elaznej Stopy. Zabity przez Azoga w Bitwie pod

Azanulbizar. (III 321)
NAIN I (1832-1981 TE) Krasnolud, krl plemienia Durina i krl
Khazad-dumu (1980-1981). Zabity przez Balroga. (III 324)

NAIN II (2338-2585 TE) Krasnolud, krl plem ienia D urina
(2488-2585) w Ered Mithrin. (III 324)

NAITH (sind.) Cz Lrien midzy Celebrantem a Anduin, roz-
leglejsza od znajdujcego si na jej terenie Egladilu. Czci Naith

bya ka, na ktrej odbyo si poegnanie Druyny Piercienia
przez Celeborna i Galadriel.
W westronie zwana Klinem. (I 328, 333, 353)
NAJDALSZA PUSTYNIA [Last Desert] Miejsce wzmiankowane
przez Bilba, zapewne fikcyjne. Wedug niego byo bardzo odlege

i pene dzikich smokoakw. (H 23)
NAJDALSZY ZACHD
324
NAJDALSZY ZACHD [Uttermost West] Niemiertelne Kraje,
a szczeglnie Valinor. (I 235)

NAJDAWNIEJSZE DNI [Eldest Days] -> Pierwsza Era. (S 98,
273, 287)
NAJSTARSZE PLEMI [Elder Race, Elder Kindred] -> Elfy.
(III 225)
NAJSTARSZE Z DRZEW [Eldest of Trees] -> Telperion. (III 225,
S 271)
NAJWYSZY KRL ARNORU [High King of Arnor] Elendil,
zwany tak, gdy byl wadc obu krlestw Dunedainw, Arnoru

i Gondoru, pierwszym rzdzc osobicie, a drugim - za pored
nictwem synw. Po jego mierci krlestwa te rozdzieliy si i nie
byo ju Najwyszych Krlw, cho jest moliwe, e cz krlw
z Linii Pnocnej uwaaa si za takich. Elessar i jego nastpcy
z rodu Telcontarich mogli by Najwyszymi Krlami, cho rz
dzili bezporednio obu krlestwami. (III 291)
NTWYSZY KRL NOLDORW [High King of the Noldor] Tytu
gowy rodu Finwego, noszony w rdziemiu na znak zwierzchno
ci nad wszystkimi pastwami Noldorw. Pierwszym zwierzchnim
wadc mgby by Feanor, jednak jego wczesna mier nie pozwo
lia mu zada takiej wadzy. Najwyszym Krlem by Fingolfin
od 1 roku Pierwszej Ery do mierci w 455 roku, po nim za jego
syn, Fingon. Po mierci Fingona w 473 roku tytu przeszed na
jego brata, Turgona z Gondolinu, ktry jednak nie wykonywa
tej wadzy poza Ukrytym Krlestwem. Po mierci Turgona w 511
roku godno krlewska przesza na syna Fingona, Gil-galada,
ktry by Najwyszym Krlem a do mierci w 3441 roku Trzeciej
Ery. W tym czasie nikt z potomkw Feanora ani Fingolfina nie
pozostawa ju w rdziemiu. Galadriela mogaby roci preten
sje do tej godnoci, gdyby tego pragna.
Zwany take Krlem Noldorw. (S 147, 152, 155, 179, 182,
223,227, 230, 237)
NAJWYSZY NAZGUL [High Nazgul] > Wdz Nazguli, zwany
tak przez orkw z Minas Morgul. (II 324)
325
NAN DUNGORTHEB
NALI (zm. 2994 TE) Krasnolud z Ereboru, wywdrowa wraz
z Balinem do Khazad-dumu w 1989 roku. Zabity przez orkw

w obronie Mostu Durina i Drugiej Sali. (I 305)
NAMARIE (quen. egnaj) Pie w jzyku uenya, piewana
i niewtpliwie uoona przez Galadriel na poegnanie Druyny

Piercienia. Wyraaa tsknot Galadriei za Vainorem i nadzie
j, e Frodo moe by dopuszczony do jego chway. (I 356-357)
NAMIESTNICY RODU ANARIONA [Stewards of the House of
Anarion] Gwni urzdnicy Gondoru, przewodzcy krlewskiej

radzie. Nam iestnika mia kady krl, lecz od nastpcy krla
Minardila wszyscy namiestnicy byli wybierani z rodu Hurina, a po
mierci namiestnika Pelendura (zm. w 1998 roku Trzeciej Ery)
urzd ten sta si dziedziczny. Kiedy wygas rd krlw, wadcami
Gondoru zostali namiestnicy. Kiedy pod koniec Trzeciej Ery krl
Elessar przywrci krlestwo, namiestnikiem krla zosta miano
wany Faramir, spadkobierca ostatniego rzdzcego namiestnika.
Take
Rzdzcy namiestnicy (III 291, 302-306)
NAMO (quen. orzekajcy, sdzia) Imi wasne - Mandosa. (S 26)
NAN CURUNIR (sind. dolina czarodzieja) Wielka dolina w pou
dniowej czci Gr Mglistych, otwierajca si na Wrota Rohanu.

W niej wanie znajdowa si Isengard. Swego czasu bya yzn
i urodzajn dolin, nawadnian przez Isen, jednak w czasach
Wojny o Piercie tylko kilka akrw ziemi wok Isengardu by
o uprawianych przez niewolnikw Sarumana, reszta za doliny
staa si jaowym pustkowiem.
W westronie zwana Dolin Sarumana lub Dolin Czarodzieja.
(II 87, 148)
NAN DUNGORTHEB (sind. dolina straszliwej mierci) Dolina
u stp Ered Gorgoroth, na poudniu graniczca z Doriath, a na

wschodzie i zachodzie sigajca Esgalduiny i Mindebu. Jeszcze
przed sptaniem Melkora bya nawiedzana przez ze istoty w po
staci pajkw, a jej groza wzrosa, gdy Ungolianta ucieka tu po
zatruciu Dwch Drzew. Dolin wypeniy przeraajce istoty
i wszelkiego rodzaju sieci, puapki i cienie, jej wody za stay
si zatrute. W cigu Pierwszej Ery niebezpieczestwa tej doliny
NAN ELMOTH
326
rosy wraz z moc Melkora. Do czwartego stulecia tej ery stara

droga, biegnca przez Nan Dungortheb wzdu granic Doriath,
bya do czsto uywana, cho i wwczas nie mogli ni chodzi
nieprzygotowani na niebezpieczestwa doliny ani te miertel
nicy. Gdy Sauron rozsnu nad Dorthonionem ze czary, groza
zacza zwycia, a w cigu pitego stulecia droga staa si tak
niebezpieczna, e jej przejcie uznano za jeden z wielkich czynw
Berena.
Zwana take Dungortheb. (S 78, 116, 127, 167)
NAN ELMOTH (sind. dolina gwiezdny-zmierzch) Puszcza
w Beleriandzie Wschodnim, na wschodnim brzegu Celonu, po
wyej Estoladu. Tu Elwe po raz pierwszy ujrza Melian, a w
pniejszych latach jej czar ogarnia puszcz. Pozostajc po
za Obrcz Meliany, Nan Elmoth staa si siedzib Ela, ktry
mieszka w cieniu jej drzew, najwyszych i najciemniejszych
w Beleriandzie. (S 54, 57, 88, 127-130, 136, 190, 220)
NANDOROWIE [Nandor] (quen.? ci, ktrzy zawrcili) Grupa
Telerich, ktrzy pod wodz Lenwego zrezygnowali z Wielkiej

Wdrwki, lkajc si Gr Mglistych. Wydaje si, e pocztkowo
wdrowali w d Anduiny, pniej rozproszyli si po jej dolinie,
wybrzeu na zachd od Ethir Anduin oraz Eriadorze.
Nandorowie byli ludem lenym, kochajcym pynce wody
i gbiej rozumiejcym istoty ywe ni inne elfy. Na pustkowiach
Eriadoru wiele ucierpieli od sug Morgotha.
Cz Nandorw, pniej nazwana -* Laiuendi, przybya
pod wodz Denethora do Beleriandu i osiada w Ossiriandzie.
Walczyli oni w pierwszej z Bitew o Beleriand; sabo uzbrojeni,
ponieli cikie straty. Zwane Elfami Zielonymi. Take
Elfy
Lene. (S 42)
NANDUHERION (sind. nan dolina, dur ciemny, sirion stru
mienie) -> Azanulbizar.

Zapisywana take jako Nan Duhirion. (1271)
NAN-TASARION (quen. dolina wierzb) Nan-tathren. (II 71)
NAN-TATHREN (sind. dolina-wierzbowa) Kraina w Beleriandzie
u zbiegu Narogu i Sirionu. Roso tam wiele wierzb. Wydaje si,
NAKCHOST
327
e bya ona bardzo sabo zaludniona. W 511 roku Pierwszej Ery

ocaleni z Gondolinu pod wodz Tuora i Idril odpoczywali tu przez
jaki czas i urzdzili wito ku czci polegych.
Zwany take Tasarinan i Nan-tasarion (w quenya) oraz Kra
in Wierzb. Zapisywany take jako Nan Tathren. (S 114, 184,
228)
NAPIS NA PIERCIENIU [Ring-Inscription] Napis na Jedynym
Piercieniu wykonany przez Saurona specjaln odmian tengwaru, dostosowan do Czarnej Mowy. Brzmia on:
A sh nazg durbatulk, ash nazg gim batu l,
A sh nazg th rakatu l k agh burzum ishi krim patul.
Byy to sowa, wypowiedziane przez Saurona podczas wyku

wania Jedynego Piercienia. Znaczyy one:
Jeden piercie, by n im i w ada, Jeden, by je znale,
Jeden, by je zgrom adzi i w szy stk ie skrpowa.
Napis by widoczny jedynie wwczas, gdy Piercie by roz

grzany. Mia on podporzdkowa Jedynemu inne Piercienie
Wadzy. (160-61)
NAPOJE ENTW [Ent-Draughts] Napoje, ktrymi Drzewiec cz
stowa Merryego i Pippina. Jak si wydaje, skaday si gw

nie z wody, jedynego pokarmu entw. Opisane s dwa rodzaje
napojw: jeden przede wszystkim orzewiajcy, drugi gwnie
odywczy. Picie tych napojw uczynio hobbitw niezwykle wy
sokimi. (II 73, 80)
NAR (ok. 28 st. TE) Krasnolud, towarzysz wdrwek Thrra.
Orkowie z Khazad-dmu posuyli si nim jako posacem, po

wiadamiajc za jego porednictwem krasnoludw o zamordowa
niu Thrra. (III 319)
NARBELETH (sind. soce-zmierzch) Inna nazwa -> firith .
(III 350)
NARBELETH Sindariska forma Narqueli, uywana tylko przez

NARCHOST (sind. rwa, rozupywa-twierdza) Jeden z - Zbw
Mordoru. (III 158)
NARDOL
328
NARDOL (sind. ogie-gra) Trzecie z zachodnich wzgrz sy
gnaowych Gondoru, pooone na zachd od lasu Druadan. (III

16, 70)
NARGOTHROND (sind. Narog-twierdza-sklepiona sala) Kr
lestwo Finroda, wadcy Noldorw, w Beleriandzie Zachodnim

oraz jego gwna podziemna twierdza i paac. - Jaskinie Narogu
na zachodnim brzegu rzeki, pod Wysokim Faroth, byy drone
po raz pierwszy przez Noegyth Nibin, ktre nazway swe siedzi
by Nulukkizdin. W pierwszym stuleciu po powrocie Noldorw
Finrod, poszukujc za rad Ulma miejsca na schronienie i pra
gnc, by jego siedziba przypominaa Menegroth, dowiedzia si
od Thingola o jaskiniach.
Nargothrond, zbudowany przez Noldorw Finroda i krasno
ludw z Ered Luin, by pikny i niezdobyty. Z jego sal Finrod
rzdzi najwikszym z krlestw Noldorw, rozcigajcym si
od Sirionu i Teiglinu na wschodzie po Nenning na zachodzie.
Strzeony przez mdro Finroda, a po nim Orodretha, oraz dziel
no Haladinw z Brethilu, Nargothrond dugo by bezpieczny. Po
Dagor Bragollach i Nirnaeth Arnoediad, na ktr Orodreth wysa
bardzo may oddzia wojownikw, krlestwo zostao wzmocnio
ne przez elfw uciekajcych z Pnocy, jednak upadek Tol Sirion
(457 rok) i zdziesitkowanie Haladinw otworzyy orkom drog
do Talath Dirnen. W latach 466-467 Curufin i Celegorm usiowali
zdoby koron Nargothrondu, lecz zostali wypdzeni, gdy wysza
na jaw ich wrogo wobec Finroda i Luthien.
Defensywna polityka Nargothrondu - nkanie Morgotha z taj
nych fortw w Talath Dirnen - wydawaa si Noldorom upokarza
jca. Pod koniec pitego stulecia Turin skoni lud Nargothrondu
do bardziej aktywnego przeciwstawienia si Morgothowi. Przed
gwn bram twierdzy wzniesiono most przez Narog i przez kil
ka at armie ruszay w pole, by wyzwoli wszystkie ziemie krle
stwa spod wadzy Angbandu. W 496 roku Morgoth wysa w od
powiedzi wielk armi, prowadzon przez Glaurunga. Orodreth
i Turin nierozsdnie zdecydowali si na otwart walk i ich armia
zostaa zniszczona na rwninie Tumhalad. Glaurung pody do
Nargothrondu i wkroczy do, zanim zdoano zniszczy kamie-
329
NARQ UELIE
ny most. Miasto zostao spldrowane, a jego mieszkacy zabici

lub uprowadzeni w niewol.
Glaurung lea na swym skarbie przez prawie pi lat, nim
powdrowa do Brethilu, gdzie zosta zabity. Wwczas do staro
ytnych siedzib swego ludu powrci Mim, ktry mieszka tu do
czasu, gdy zosta zabity przez Hurina. Wydaje si, e wwczas
Nargothrond ostatecznie opustosza. (I 299, 337, S 199, 200)
NARIE (quen.) Szsty miesic w Rachubie Krlewskiej i Namiestni
kowskiej, a trzeci w Nowej Rachubie, odpowiadajcy w przybli

eniu naszemu czerwcowi.
Sindariska forma, uywana tylko przez Dunedainw, brzmia
a Nrui. (III 352)
NARMACIL I (quen. soce-miecz?, zm. 1294 TE) Dunadan,
siedemnasty krl Gondoru (1226-1294). By leniwy i bezdzietny,

a w 1240 roku powierzy rzdy nad Gondorem swemu bratankowi
i nastpcy Minalcarowi. (III 290)
NARMACIL n (zm. 1856 TE) Dunadan, dwudziesty dziewity
krl Gondoru (1850-1856).
Poleg w walce z Wonikami. (III 290)
NARN (sind.) Forma literacka, duga wierszowana opowie,
przeznaczona do recytacji, nie do piewu. (S 302)

NARN IH IN HURIN (sind. opowie o dzieciach Hurina) Epos,
najdusza z opowieci Beleriandu, przypisywana Dirhavelowi.

Opowiadaa ona o powikanych losach Turina i Nienor.
Zwana take H istori B olesn. (S 188)
NAROG (sind.?) Jedna z wielkich rzek Beleriandu, pynca na
poudnie z Eithel Ivrin i wpadajca do Sirionu w Nan-tathren.

Przecinaa Andram (zwany w tym miejscu Taur-en-Faroth), two
rzc wielki wwz, w ktrym zbudowano Nargothrond.
Gwnymi jego dopywami byy Ginglith i Ringwil. (S 91,
107-109, 114, 117, 159, 161, 191, 192, 197, 199-205, 217)
NARQUELIE (quen. soce-zmierzch) Dziesity miesic w Ra
chubie Krlewskiej i Namiestnikowskiej, a sidmy w Nowej

Rachubie, odpowiadajcy w przyblieniu naszemu padziernikowi.
NARSII.
330

a N arbeleth. (III 352)
NARSIL (quen. soee-ksiye) Potny miecz Elendila, wyku
ty przez Telchara z Nogrodu w Pierwszej Erze. Gdy Elendil pad

w walce z Sauronem w 3441 roku Drugiej Ery, Narsil pk, a je
go wiato zgaso. Jego uamkiem Isildur odci Jedyny Piercie
z palca Saurona.
Szcztki Narsila, przyniesione do Arnoru przez Othara, na
leay do dziedzictwa rodu Isildura. Elrond przepowiedzia, e
miecz nie bdzie mg by przekuty, dopki Sauron nie powsta
nie ponownie, a Jedyny Piercie nie zostanie odnaleziony. Po
upadku Pnocnego Krlestwa szcztki Narsila przechowywano
w Imladris.
Elrond przekaza Narsila Aragornowi II, gdy ten osign
penoletno, a w przededniu Wojny o Piercie miecz zosta
przekuty i nazwany Anduril.
Zw any Mieczem Elendila oraz Mieczem, lub Ostrzem ,
Zamanym. Jego elfickie imi zawierao odniesienie do czer
wonego i biaego pomienia. (1234, 237, 264, I I 110, 253, 266,
III 47, 111)
NARSIIION (quen. ze soca i ksiyca) Pie wiedzy opowia
dajca o stworzeniu Soca i Ksiyca przez Valarw. Zwana

take Pieni o Socu i Ksiycu. (S 94)
NARVI (ok. 750 DE) Krasnolud z Khazad-dumu, twrca Bramy
Zachodniej. (I 290)
NARVINYE (quen. nowe soce?) Pierwszy miesic w Rachubie
Krlewskiej i Namiestnikowskiej, a dziesity w Nowej Rachubie,

odpowiadajcy w przyblieniu naszemu styczniowi.
a N arw ain. (III 352)
NARWAIN (sind.) Sindariska forma N am in ye, uywana tylko
przez Dunedainw. (III 352)

NARYA (quen. ogie-) Trzeci z - Trzech Piercieni Elfw, pier
wotnie noszony przez Cirdana, ktry przekaza go Gandalfowi,
331
NAUGLAMIR
gdy ten przyby do rdzemia. By Piercieniem Ognia i mia

czerwony kamie. Mia moc krzepienia serc.
Zwany Piercieniem Ognia i Czerwonym Piercieniem Ognia.
(III 280)
NARZECZONA CIENIA [Shadow-bride] Hobbicki wiersz zapisany
na marginesie C zerwonej Ksigi M archii Z achodniej. Wydaje si,
e ma on pewne znaczenie i by moe dotyczy historii nieopowiedzianej we W adcy Piercieni. (TB 175-176)
NASTPCY [Aftercomers, Lollowers] >Ludzie. (S 16)
NASZYJNIK KRASNOLUDW [Necklace of the Dwarves]
Nauglamir. (S 108, 217-222)

NAUGLAMIR (sind. krasnolud-naszyjnik) Zoty naszyjnik wyko
nany dla Finroda przez krasnoludw z Ered Luin (prawdopodob

nie z Nogrodu) w pierwszym stuleciu Pierwszej Ery. Wysadzany
wieloma klejnotami, ktre Finrod przywiz z Valinoru, mimo
znacznej wagi by lekki dla tego, kto go nosi, i przydawa mu
urody i wdziku.
Nauglamir pozostawa w Nargothrondzie, dopki Hurin nie
zabra go ze skarbu Glaurunga i nie ofiarowa Thingolowi. Krl
Doriath wynaj krasnoludw z Nogrodu, by przerobili naszyjnik
i osadzili w nim Silmaril. Krasnoludy zabiy Thingola, pragnc
zawadn wspaniaymi klejnotami, zwaszcza Silmarilem, jednak
Nauglamir zosta odzyskany i powrci do Menegroth. Wkrtce
potem zosta ponownie zagarnity przez krasnoludy podczas po
gromu Menegroth i ponownie odzyskany przez Berena pod Sarn
Athrad. Przez jaki czas Luthien nosia Nauglamir; bya wwczas
obrazem najwikszego pikna, jakie kiedykolwiek widziano po
za Valinorem. Po jej mierci naszyjnik przeszed w rce Diora,
gdy za zabili go Noldorowie, Nauglamir ocalia Elwinga. Wraz
z Silmarilem pozosta on nietknity a do podry Earendila
i Elwingi do Amanu. Gdy Earendil zosta przeniesiony na niebo
jako gwiazda, by moe oprcz innych klejnotw nosi na szyi
Nauglamir, jednak Silmaril mia na czole.
Zwany take Naszyjnikiem Krasnoludw. (S 108, 217-222)
NAUGRIMOWIE
332
NAUGRIMOWIE [Naugrim] (sind. karowaty lud) Najpowszech

niejsze elfickie okrelenie krasnoludw, zwaszcza w Pierwszej
Erze. (III 88-92, 107, 129, 178, 182)
NAWIEDZONA GRA [H aunted M ountain] -> Dwimorberg.
(III 52, 60)

NAWIEDZONA PRZECZ [H aunted Pass] -> Cirith Gorgor.
(I 353, II 228, 231, III 146)

NAZGULE [Nazgul] (CM nazg piercie, gul upir) Dzie
wi istot, niewolnikw Dziewiciu Piercieni i gwnych sug
Saurona. Pierw otnie byli ludmi (trzech z nich - Czarnymi
Numenorejczykami), ktrzy otrzymali w Drugiej Erze po jed
nym z Dziewiciu Piercieni, a bdc dni wadzy, zostali przez
nie z atwoci znieprawieni. Okoo 2250 roku Drugiej Ery poja
wili si po raz pierwszy jako Nazgule, istoty cakowicie zalene
od Saurona czy te - trafniej mwic - od jego woli dziaajcej
za porednictwem Jedynego Piercienia. Po upadku Saurona
pod koniec Drugiej Ery Nazgule zostay pokonane lub ukryy
si. Pojawiy si ponownie okoo 1300 roku Trzeciej Ery, gdy ich
przywdca >Wdz Nazguli sta si Krlem Czarnoksinikiem
Angmaru. Pozostaych omiu zostao na wschodzie a do okoo
1640 roku, kiedy to potajemnie wkroczyy do Mordoru i rozpo
czy odbudow krlestwa Saurona, przebywajcego wwczas
w Doi Guldur. W 2000 roku wraz ze swym Wodzem Nazgule
obiegy Minas Ithil, zdobywajc miasto i palantir w 2002 roku.
Od tego czasu byy cile zwizane z Minas Morgul, jak zaczto
wwczas nazywa Minas Ithil. W 2951 roku, 10 lat po opuszcze
niu Doi Guldur przez Saurona, trzy Nazgule zajy t twierdz
i pozostay tam a do Wojny o Piercie.
W 3018 roku Sauron wysa Nazgule do Shire, na poszukiwanie
Froda i Piercienia. Zwano ich wwczas Czarnymi Jedcami, gdy
jedziy na czarnych koniach. Cho Wdz Nazguli zrani Froda
na Wichrowym Czubie, ten zdoa uciec, a wierzchowce Nazguli
zginy podczas przeprawy przez Brd Bruinen. Kilka miesicy
pniej, w 3019 roku, pojawiy si one ponownie, tym razem
na skrzydlatych bestiach. Skrzydlaty Wysannik by Nazgulem.
Nazgule byy czynne podczas oblenia Gondoru i w Bitwie na
333
NELDORETH
Polach Pelennoru, w ktrej ich Wdz zgin. Pozostae zostay

zniszczone wraz ze swymi Piercieniami, gdy Jedyny Piercie
zosta unicestwiony w Orodruinie.
Nazgule byy gwnymi narzdziami Saurona. Waday wiel
k moc i groz, peniy funkcje wysannikw i zwiadowcw, ale
te dowodziy armiami Saurona i zastraszay jego nieprzyjaci.
Ich wsplna moc podczas nocy bya prawie tak wielka jak moc
Gandalfa. Mogy by zranione jedynie broni opatrzon specjal
nymi zaklciami, a kade ostrze, ktre ich dotkno, topniao.
Nazgule byy najsilniejsze w nocy i w opuszczonych miejscach,
bay si natomiast ognia i imienia Elbereth. Ich za moc spra
wiaa, e ludzi, ktrzy duej przebywali w ich pobliu, ogarnia
-> Czarny Dech. Tak jak i inne znieprawione przez Piercienie
istoty, byy niewidzialne dla ludzkich oczu. Mona byo dostrzec
jedynie ich czarny strj. Miay wyczulony wch, ale najwyra
niej nie mogy widzie w taki sposb jak ludzie. Mogy wydawa
niezwykle gony, przeszywajcy, mrocy krew w yach krzyk.
Uyway Czarnej Mowy.
Nie znamy adnych imion Nazguli, aczkolwiek Gothmog
mg by drugim co do rangi Nazgulem.
Nazywano ich w jzyku elfickim Ulairi, a w westronie Upiorami
Piercienia. Zw ani take Czarnymi Jedcami, O krutnym i
Jedcami, Dziewicioma Jedcami, Skrzydlatymi Cieniami,
Cieniami Przeznaczenia, Niewolnikami Dziewiciu Piercieni
Ludzi, a przez orkw z wiey Cirith Ungol - wyjcami. (I 82-89,
94, 97-98, 185, 190-192, 206-208, 240, 246, II 51, 56, 97, 186,
191, 222, 223, 236, 280, III 15, 31, 33, 40, 59, 80, 84, 88, 92,
104-105, 108, 172, S 249, 269, 278)
NEEDLEHOLE Wie w Zachodniej wiartce, pooona nad Wod
na pnoc od bagna Rushock. (I 30)

NEITHAN (sind. wydziedziczony, skrzywdzony) Pierwszy z pseu
donimw Turina, przyjty przeze po mierci Saerosa, w czasach

gdy Turin by banit w okolicach Amon Rudh. (S 189)
NELDORETH (sind. buk, trzy-drzewa-) Puszcza w Beleriandzie,
midzy Esgalduin, Sirionem i Nan Dungortheb. Podczas Wielkiej
Wdrwki wielu Noldorw zatrzymao si tutaj. Otoczona Obrcz
NENGLRITH
334
Meliany, stanowia cz Doriath. Tu urodzia si Luthien, tu te

poznaa Berena.
W Neldoreth rosy gwnie buki.
Zwane te Taur-na-Neldor. (I 189, II 71, S 54, 87, 89, 91,
92, 116, 156, 162, 187, 220)
NEN GIRITH (sind. woda drca) Nazwa nadana wodospadowi
Dimrost po tym, jak Nienor zadraa tam w przeczuciu swego

losu. (S 207-209, 211)
NEN HITHOEL (sind. woda mglista) Dugie, blade jezioro na
Anduinie. Pnocnym jego wejciem byo Argonath, na poudnio

wym kracu znajdowaa si wyspa Tol Brandir oraz gry Amon
Lhaw i Amon Hen, a za nimi Wodogrzmoty Rauros. (I 348, 371)
NENAR (quen.) Jedna z gwiazd stworzonych przez Vard podczas
przygotowa do przebudzenia elfw. (S 47)

NENIME (quen. woda-) Drugi miesic w Rachubie Krlewskiej
i Namiestnikowskiej, a jedenasty w Nowej Rachubie, odpowia

dajcy w przyblieniu naszemu lutemu.
a N inui. (III 352)
NENNING (sind.) Rzeka w Beleriandzie Zachodnim, pynca na
poudnie do morza Belegaer, do ktrego wpadaa przy Eglarecie.

Nenning lub jej grne dopywy stanowiy zachodni granic
Nargothrondu. (S 114, 184, 199)
NENUIAL (sind. jezioro zmierzchu) Jezioro w Amorze, na p
noc od Shire. Nad jego brzegami zbudowano Annuminas.

Zwane w westronie Jeziorem Pmroku. (S 270)
NENYA (quen. woda-) Drugi z >Trzech Piercieni Elfw, no
szony przez Galadriel. By wykonany z mithrilu i mia biay ka

mie o mikkim, migoccym blasku.
Zwany te Piercieniem Wody i Piercieniem z Diamentem.
(I 345, III 279, S 268)
NERDANELA [Nerdanel] (quen.) Crka Mahtana, z plemienia
Noldorw. W Eldamarze polubia Feanora i urodzia mu piciu
335
NDENNA
synw. Miaa siln wol, bya te cierpliwa i rozwana i przez jaki

czas powcigaa wybuchy gniewu Feanora, w kocu jednak od
dalili si od siebie. Nie przyczya si do buntu Noldorw. (S 62)
NESSA (quen.?) Ostatnia z Valier. Bya siostr Oromego, zwinna
i szybka. Kochaa jelenie i taniec. Podczas Wiosny Ardy polubia

w Almaren Tulkasa. (S 24, 27)
NEYRAST (sind. bliszy brzeg) Wybrzea Beleriandu, z pocztku
Falas, pniej za tylko ziemie na zachd od Ered Lmin, midzy

zatok Drengist a gr Taras. Bya to kraina o umiarkowanym
klimacie, ze wszystkich stron osonita grami lub nabrzenymi
wzgrzami i ogrzewana morsk bryz. Niektrzy uwaali j za
cz Beleriandu. Rzeki Nevrastu nie wpaday do morza, lecz
uchodziy do Linaewen lub do Bagien Nevrastu.
Po powrocie Noldorw do Beleriandu Nevrast zosta zajty
przez Turgona, ktry zbudowa Vinyamar. Po jego przeniesieniu
si do Gondolinu Nevrast opustosza. (S 108,109,113,120,121,
184, 185, 223, 228)
NEWBURY Wie w Bucklandzie, na pnoc od Crickhollow. (1 30)
NGOLDO (quen.) Starsza nazwa tengwy noldo. (III 365)
NGWALME (quen.) Starsza nazwa tengwy nw alm e. (III 365)
NICOCI NOC [Night of Naught] Ciemno - Mrz Cienia. (1225)
NIEDZIELA [Sunday] - Sunnendei. (III 353)
NIENAZWANY [Unnamed] - Sauron, zwany tak przez Gondorczykw. (II 260, 264, 266)
NDENNA (quen.?) Jedna z Valier i Aratarw. Siostra Mandosa
i Lriena, sama nie ma maonka. Powicia si opakiwaniu

i alowi nad cierpieniem innych, zwaszcza nad Skaeniem
Ardy przez Melkora. Jej przynoszce uzdrowienie zy pyny, by
przyspieszy wzrost Dwch Drzew, pniej za - by wyday one
ostatni kwiat i owoc po zatruciu. Jednak nie uczy ona nieustan
nego smutku, lecz raczej litoci, nadziei i odpornoci duchowej.
Najwikszym jej uczniem by Olrin. Nienna stara si uly tym
wszystkim, ktrzy przebywali w Salach Oczekiwania.
NIENOR
336
Nienna mieszka na dalekim zachodzie Valinoru, obok Siedziby

Mandosa, i rzadko przybywa do Valimaru. Jej okna wygldaj
poza ciany Nocy. (S 24, 26, 27, 37, 63, 76)
NIENOR (sind. lament, 474-501 PE) Kobieta z Trzeciego Rodu
Edainw, crka Hurina i Morweny. Urodzona po pojmaniu jej oj

ca przez Morgotha podczas Nirnaeth Arnoediad i wyprawieniu
jej brata, Turina, do Doriath, ya w Dor-lminie przez 20 lat,
nastpnie za wraz z matk udaa si do Doriath. Gdy Morwena
pojechaa do Nargothrondu po jego upadku, by poszukiwa wie
ci o Turinie, Nienor, pragnc odwie matk od tego zamiaru,
towarzyszya jej w przebraniu i w ten sposb przyczynia si do
wypenienia losu dzieci Hurina. Kiedy Glaurung rzuci na ni czar
zapomnienia, wdrowaa po pustkowiach, dopki nie spotkaa
Turina (zwcego si wwczas Turambarem) na Haudh-en-EIleth.
On nada jej imi Niniel i zabra do Ephel Brandir. Gdy mijali
Dimrost w pobliu Cabed-en-Aras, Nienor zadraa, tu bowiem
miao si speni jej przeznaczenie - w miejscu nazwanym pniej
Nen Girith. Nienor dugo chorowaa, a podczas rekonwalescencji
ponownie nauczya si mwi i y w spoeczestwie.
Kochana przez Brandira i Turina, polubia tego drugiego
w 500 roku, a nastpnej wiosny poczo si ich dziecko. Wkrtce
potem Turin wyruszy, by zabi Glaurunga. Nienor sza za nim
do Cabed-en-Aras, docierajc na czas, by opatrzy rany Turina
i wysucha ostatnich sw Glaurunga, ktre przywrciy jej
pami. Zrozumiawszy, e polubia wasnego brata i nosi jego
dziecko, Nienor skoczya z Cabed-en-Aras i zgina. Nigdy nie
znaleziono jej ciaa.
Nienor miaa odwag i urod swych przodkw, lecz ycie jej
zostao zniweczone przez kltw Melkora, rzucon na jej rodzi
n. (S 188, 199, 202, 205-207, 210-212)
NIEPRZYJACIEL [Enemy]
Morgoth. (S 7, 30, 76-83, 91-95)
NIEPRZYJACIEL [Enemy]
Sauron. (II 218, III 184, 286, 305,
332,376)
NIEPRZYJACIELE [Enemies]
z Angbandu. (S 195)
Valarowie, zwani tak przez orkw
337
NIEZNISZCZALNY POMIE
NIESKOCZONE SCHODY [Endless Stairs] Spiralne schody

w Khazad-dumie wiodce z najniszych lochw a na Wie
Durina. Zbudowano je na pocztku Pierwszej Ery, zostay zniszczo
ne w 3019 roku Trzeciej Ery, podczas Bitwy na Szczycie. ( I I 101)
NIESPOKOJNY POKJ [Watchful Peace] Okres lat 2063-2460
Trzeciej Ery, kiedy Sauron ukrywa si na Wschodzie, a Nazgule prze

byway w Minas Morgul. Niespokojny Pokj zacz si, gdy Sauron
uciek z Doi Guldur, by unikn rozpoznania przez Gandalfa, a za
koczy jego powrotem do owej wiey z wikszymi siami. Podczas
tego okresu na Zachodzie panowa stosunkowy spokj, chocia
Eriador by nkany przez ze stwory, szczeglnie wilki. (III 332)
NIEMIERTELNE KRAJE [Undying Lands] Oglna nazwa nada
na krainom Ardy pooonym na zachd od Belegaeru: Amanowi

(skadajcemu si z Valinoru i lecego w gbi ldu Eldamaru)
oraz Tol Eressei. Wbrew kamstwom Saurona i pragnieniom
Numenorejczykw, Niemiertelne Kraje nie zapewniay nie
miertelnoci same z siebie, lecz raczej zostay uwicone przez
Valarw, Majarw i Eldarw, ich niemiertelnych mieszkacw.
Zwane take Krainami Niemiertelnych, Niemiertelnym
Krlestwem, niemierteln krain. Tego samego obszaru doty
cz te okrelenia: Zachd, Daleki Zachd, Najdalszy Zachd
oraz Wyspy Zachodu. (III 287, 289, 372, S 232, 242, 258, 260)
NIEMIERTELNI [Deathless] - Valarowie i Majarowie. (S 17-19,
24-28, 73, 79, 88, 243-255)

NIEWIDZIALNE SIY [Unseen] wiat duchowy w odrnieniu
od materialnego wiata si widzialnych. Wadcy Eldarw maj

wielk wadz nad niewidzialnym siami, lecz wrd ludzi dzier
j jedynie czarnoksinicy lub wysoko urodzeni Dunedainowie.
Zwane take drug stron. (I 214)
NIEZAPOMINKI [Evermind] - Simbelmyne. ( I I 106)
NIEZNISZCZALNY POMIE [Flame Im perishable] D uch
twrczy Iluvatara, posiadany wycznie przez niego; dziki

Niezniszczalnemu Pomieniowi stworzeni zostali Ainurowie i Ea.
Take -> Tajemny Ogie (S 17)
NIMBRETHIL
338
NIMBRETHIL (sind. biaa-brzoza) Brzeziny Arvernien. Cir-
dan i Earendil zbudowali statek Vingilot z drzew cinanych

w Nimbrethilu. (I 224, S 230)
NIMLOTH (sind. biae kwiecie, zm. ok. 509 PE) Z plemienia
Sindarw z Doriath, krewniaczka Celeborna. Polubia Diora i uro

dzia mu troje dzieci, Eureda, Elurina i Elwing. Zamordowana
przez Noldorw podczas pogromu Menegroth. (S 221, 245)
NIMLOTH (zm. 3300 DE) Biae Drzewo Num enoru wyrose
z sadzonki Celeborna przekazanej Elrosowi przez Eldarw z Tol

Eressei. Roso na Dziedzicu Krlewskim. Poczynajc od pano
wania Ar-Gimilzra, zaniedbane drzewo scho, a w kocu zo
stao cite przez Ar-Pharazna, ktry spali je na otarzu w swej
wityni. Jednak krtko wczeniej Isildur skrad owoc Nimloth,
dziki czemu linia Biaego Drzewa zostaa zachowana w Gondorze.
Zwane Pikn Nimloth. (1235, 289, III 225, S 58, 221, 245,
254, 257, 271)
NIMPHELOS (sind. biay-) Wielka pera rozmiarw jaja mewy
znaleziona przez Falathrimw w pobliu wyspy Balar. Cirdan da

j Thingolowi, ten za z kolei - krasnoludom z Belegostu jako
cz zapaty za drenie Menegroth. (S 88)
NIMRODEL (sind. biay-jaskinia-pani) Pytki strumie pyncy
z Gr Mglistych do Srebrnej yy, do ktrej wpada w granicach

Lrien. Jego wody byy odwieajce i zimne.
Nazwa Nimrodel pochodzia z jzyka Elfw Lenych, zaadap
towana do sindarinu. (I 321)
NIMRODEL (ok. 1980 TE) Ukochana Amrotha z Lrien. ya
w pobliu strumienia Nimrodel. Naleaa do tych elfw, ktrzy

uciekli z Lrien po uwolnieniu Balroga w Khazad-dumie, jednak
w drodze do Doi Amroth zagina w Ered Nimrais. (I 321-323,
III 80, 133)
NINDALF (sind.) Bagna na wschd od Anduiny i na poudnie od
Emyn Muil, ktrych powstanie zwizane byo z rozdzieleniem

si ujcia Entwash do Anduiny na wiele odng.
W westronie zwane Wetwang. (I 353)
339
NIRNAETH ARNOEDIAD
NINIEL (sind. za-kobieta) Imi nadane -> Nienor przez Turina,
gdy ten odnalaz j przy Haudh-en-Elleth, niem i szalon. (S 188,

199, 202, 205-207, 210-212)
NINQUELTE (sind. srebrne-kwiecie) -> Telperion. (S 38)
NINUI (sind. wodny, wilgotny) Sindariska forma - N enim e,
uywana tylko przez Dunedainw. (III 352)

NIPHREDILE [Niphredil] (sind.) Mae kwiaty o wysmukych ody
gach, rosnce w Neldoreth i Lrien. W Neldoreth biae, a w Lrien

na Cerin Amroth rosy biae i bladozielone niphredile. (I 332)
NIRNAETH ARNOEDLAD (sind. zy niezliczone) Pita i najbar
dziej katastrofalna z Bitew o Beleriand, stoczona na Anfauglith

latem 473 roku Pierwszej Ery midzy siami Morgotha, prowa
dzonymi przez Gothmoga i Glaurunga, a - Lig Maedhrosa.
Kampania rozpocza si wymarszem Morgotha przeciw zachodniej
armii Ligi, dowodzonej przez Fingona. Gwindor z Nargothrondu,
rozwcieczony okaleczeniem i zamordowaniem swego brata, za
ma szyk obronny Fingona pod Eithel Sirion i wraz z wikszoci
zachodniej armii w cigu trzech dni zepchn zastpy Morgotha
a do Bramy Angbandu.
W tym miejscu, czwartego dnia wojny, zacza si Nirnaeth
A rnoediad. M orgoth rzuci do w alki przez ukryte drzw i
Thangorodrimu ogromn armi i w cigu dwch dni Fingon zo
sta odparty z cikimi stratami. Stra tylna, zoona z Haladinw
pod wodz Haldira, zostaa zdziesitkowana, a drugiego wieczo
ru Fingon zosta otoczony przez orkw. Po nocy zaciekej walki
Fingonowi przyszed na pomoc Turgon z 10 000 Gondolindrimw,
ktry nadcign od Przeomu Sirionu.
Tym czasem w schodnia arm ia Ligi, dow odzona przez
Maedhrosa, spnia si z powodu wieci o zdradzie, w kocu
jednak nadesza i uderzya na orkw od tyu. Jednak Morgoth
rzuci na prawe skrzydo Maedhrosa Balrogw, wilki i smoki,
w wyniku czego dwie armie Ligi nie zdoay si poczy. Losy
bitwy wayy si do chwili, gdy Easterlingowie Ulfanga, masze
rujcy wraz z Maedhrosem, przeszli na stron Morgotha i zaata
kowali od tyu wschodni armi Ligi. Atakowane z trzech stron
MYKIM
340
i niezdolne oprze si smokom, siy Maedhrosa zaamay si, lecz

krasnoludy z Belegostu po dowdztwem Azaghala powstrzymay
Glaurunga i umoliwiy armii zorganizowany odwrt.
Poczone wojska Morgotha, dowodzone przez Gothmoga,
runy teraz na armi zachodni. Oddziay Fingona zostay po
nownie otoczone i wybite do nogi, a Gondolindrimw i ludzi
z Trzeciego Rodu Edainw pod wodz Huora i Hurina zepchnito
na moczary Serech. By umoliwi Turgonowi oderwanie si od
pocigu, Edainowie wycofali si za Rivil, gdzie do koca stawia
li opr. Hurin, wzity do niewoli przez Gothmoga, by jedynym
ocalaym.
Skutkiem Nirnaeth Arnoediad by koniec skutecznej obrony
Beleriandu przed Morgothem. Na zachodzie zniszczenie Edainw
i Noldorw z Hithlumu zabezpieczyo skrzydo si Morgotha ataku
jcych Przeom Sirionu; nie napotkay one zorganizowanego oporu
w caym Beleriandzie Zachodnim na pnoc od Nargothrondu.
Na wschodzie rozproszenie synw Feanora ostatecznie otwaro
Aglon i Szczerb Maglora i umoliwio Morgothowi zdobycie
Thargelionu i caego Beleriandu Wschodniego a po Ramdal.
Zw ana take Pit Bitw i Bitw Nieprzeliczonych ez.
(S 133, 177, 181, 183, 185, 187, 195-198, 225)
NTVRIM (sind. marchia zachodnia) Wski pas lasw na zachd
od Sirionu, objty Obrcz Meliany. Rozciga si od Teiglinu do

Aelin-uial i czy z reszt Doriath mostem przez Sirion w pobli
u ujcia Esgalduiny.
Rosy tam gwnie dby. (S 116)
NIZIOKI [Halflings] -> Hobbici, zwani tak przez ludzi. (I 237,
II 20, 153, III 17, 22-24, 28, 34-36, 65, 75, 78, 89, 116, 122,
208, 220)
NISZE SALE [Lower Halls] Dolne poziomy -> Ereboru, gdzie
Smaug zgromadzi swj skarb. Ukryte drzwi prowadziy wanie

do Niszych Sal. (H 24)
NOAKESOWIE [Noakes] Rodzina hobbitw z Shire. W czasach
Wojny o Piercie Stary Noakes y w Bywater i by czstym go
ciem Pod Krzakiem Bluszczu. (I 35)
341
NOLDO
NOB (WoP) Hobbit z Bree, sucy w gospodzie Pod Rozbrykanym
Kucykiem. (1 152, 164-172, III 242-247)

NOBOTTLE Wie w Zachodniej wiartce. (I 30)
NOC PUSTKI [Night of the Void] - Ciemnoci > Pustki, cako
wity brak Niezniszczalnego Pomienia. (S 36)

NOEGYTH NIBIN (sind. polednie krasnoludy) Grupa krasno
ludw z Beleriandu. Wygnani ze swych siedzib podczas Pokoju

Ardy, byli pierwszymi krasnoludami, jacy dotarli do Beleriandu,
gdzie Noegyth Nibin tpili niewiadomi ich natury Sindarowie.
Wydryli siedziby pod Amon Rudh i Nulukkizdin, jednak wy
marli jeszcze przed powrotem Noldorw do Srdziemia. W pi
tym stuleciu Pierwszej Ery jedynymi yjcymi Noegyth Nibin byli
Mim i jego synowie. (S 192)
NOGROD (sind. krasnoludw siedziby) Krasnoludzkie mia
sto z Pierwszej Ery, pooone w Ered Luin, na poudnie od g

ry Dolmed. Krasnoludy z Nogrodu prowadziy handel w caym
Beleriandzie i byy wynajmowane przez elfw do rnych prac pod
ziemnych, prawdopodobnie take w Nargothrondzie. Rzemielnicy
z Nogrodu, zwaszcza Telchar, byli sawni z powodu wyrabianej
przez siebie broni; oni te wykonali Nauglamir.
Thingol zwrci si do przebywajcych w Menegroth rzemiel
nikw z Nogrodu, by osadzili Silmaril w Nauglamirze, ci jednak,
podajc klejnotu, zabili Thingola i ukradli naszyjnik. Zostali
pojmani i zamordowani, lecz w odwecie armia z Nogrodu spl
drowaa Menegroth. W drodze powrotnej do Nogrodu krasnolu
dy zostay zaskoczone i wybite pod Sarn Athrad przez Berena,
Diora, Laiquendich i entw.
Krasnoludy z Nogrodu zapewne walczyy w tych samych
Bitwach o Beleriand co ich pobratymcy z Belegostu, jednak
oglnie rzecz biorc, byy mniej przyjanie nastawione do elfw.
Nazwa Nogrodu w jzyku khuzdul brzmiaa Tumunzahar.
Wczeniejsza sindariska forma to Novrod, Hollowbold - Siedziba
Wydrona w Skale. (III 87, 107, 128, 129)
NOLDO (quen. Noldor) Pniejsza forma nazwy tengwy oq (nr
19). Jej pierwotna nazwa, ngoldo, wizaa si z tym, e uywana
NOLDOLANTE
342
bya zwykle na okrelenie ng, pniej jednak oznacza zacza

pocztkowe n. (III 361, 365)
NOLDOLANTE (quen. AfoZdo-upadek) Lam ent opisujcy
bunt Noldorw i ich losy w rdziemiu, pira Maglora. Zwany

U padkiem N oldorw. (S 84)
NOLDOROWIE [Nodor] (quen. mdrzy) Jeden z Trzech Ludw
Eldarw. Podczas Wielkiej Wdrwki, prowadzeni przez Finwego,

podali za Vanyarami, lecz przed Telerimi. Wraz z Vanyarami
poeglowali do Eldamaru w pierwszej podry na Tol Eressei.
W Eldamarze mieszkali w Tirionie, a pragnienie wiedzy pchao
ich do wdrwek po Amanie. Ich wadc by Finwe.
Peni pychy z powodu swego mistrzostwa w rzemiosach,
a take na skutek kamstw Melkora, ktry by zazdrosny o ich
dziea, Noldorowie stali si krnbrni i buntowniczy. Dwch star
szych synw Finwego, Feanor i jego brat przyrodni Fingolfin, nie
ufao sobie nawzajem, a liczni Noldorowie czuli si ograniczeni
przez Valarw. Gdy Melkor ukrad ich najwiksze dzieo, Silmarile
Feanora, i zabi Najwyszego Krla Finwego, dziewi dziesi
tych Noldorw zdecydowao si ruszy w pocig za Melkorem do
rdziemia, cho niektrzy, wrd nich syn Finwego Finarfin,
cofnli si.
Wygnani przez Valarw za nieposuszestwo ich woli i rozlew
krwi podczas Bratobjstwa w Alqualonde, Noldorowie powrcili
do rdziemia, by znosi swj los. Mimo swej szlachetnoci, od
wagi i zdolnoci, ktre zachowali przez wiele lat, zostali w kocu
pokonani przez zdrad, przewaajce siy oraz Przeznaczenie
Noldorw. Rody Fingolfina i Finroda walczyy z godnoci i he
roizmem, natomiast rd Feanora pad ofiar pychy i aroganckiej
Przysigi Feanora; ostateczne szczliwe zakoczenie dziejw
Beleriandu, jakim byo odzyskanie Silmarili i misja Earendila,
stanowio w wikszej mierze dzieo Sindarw i Edainw ni
Noldorw.
Po zakoczeniu Pierwszej Ery niewielu Noldorw pozostao
w rdziemiu, gwnie w Eregionie i Lindonie; pod koniec Trzeciej
Ery najznakomitsz z pozostajcych na Bliszych Brzegach bya
Galadriela.
343
NORTOWIE
Finwe byt pierwszym zw ierzchnim w adc Noldorw,

a po nim jego najstarszy syn Feanor. Po buncie Feanora god
no Najwyszego Krla w Eldamarze przesza na Finarfina.
W rdziemiu po mierci Feanora przesza ona na rd Fingolfina samego Fingolfina, nastpnie za Fingona, Turgona i Gil-galada.
Noldorowie byli najbardziej zaknieni nauki spord Eldarw.
Szczeglnie pocigay ich rzemiosa, byli wic ulubiecami Aulego,
ktry wiele ich nauczy. Jako rzemielnicy Eldarw byli te niedocignieni w nauce i tworzeniu jzykw i pism, wyszywaniu
i koronkarstwie, rysunku, obrbce kamieni zwykych i szlachet
nych, a take metalu, oraz tworzeniu klejnotw. Najwikszym
rzemielnikiem wrd Noldorw by Feanor, a jego najwiksze
dzieo - Silmarile - dorwnywao dzieom Valarow.
Oprcz zotowosego rodu Finarfina, Noldorowie mieli ciem
ne wosy i szare oczy.
W sindarinie zwano ich Golodhrimami lub Gelydh, a w westronie Elfami Gbokimi (Mdrymi). (III 286, 328, 360, 372,
S 25, 30, 39, 51-53, 56-61, 66, 67, 73, 76, 79-86, 90, 93, 94, 99116, 118, 143, 144, 148, 162,177-179, 192, 225, 234, 267, 277,
2 8 2 ,Y 60)
NM (sind. lub ludz. wiedza) Imi nadane - Finrodowi
przez Edainw, ktrych naucza po ich pierwszym przybyciu do
Beleriandu. (S 135)
NMIN (sind. lub ludz. mdry) Imi nadane - Eldarom przez
Edainw po pierwszym ich spotkaniu. (S 135)

NORI (ok. 2941 TE) Krasnolud z rodu Durina, jeden z czonkw
Kompanii Thorina. (I 220, H 17, 19, 37, 79, 94, 110, 116, 121,
142, 270)
NORKA MAGISTRATU [Town Hole] Budynek w Michel Delving,
w ktrym rezydowa burmistrz. (1 154)
NORTOWIE Ludzie spokrewnieni z Rohirrimami i Edainami.
Pochodzili z pnocnego Rhovanionu, jednak ze wzgldu na

ich odlege pokrewiestwo z Dunedainami, a take na to, e
Gondor potrzebowa wsparcia przeciw Easterlingom, okoo 1000
roku Trzeciej Ery otrzymali wiele ziem na poudnie i wschd od
NRUI
344
Mrocznej Puszczy. Rmendacil II umocni ich chwiejn lojalno,

miadc Easterlingw w 1248 roku i zacigajc wielu Nortw do
armii Gondoru. Pozostali oni lojalni wobec Gondoru, dopki ten
zachowywa si na wschodzie, i stanowili znaczn cz armii,
ktra przywrcia tron Eldacarowi w 1447 roku.
W 1856 roku Nortowie zostali podbici przez Easterlingw,
jednak w 1899 roku podnieli bunt i dziki rwnolegemu atako
wi krla Calimehtara wyzwolili si. Pniej jednak Gondor nie
mg ju im pomc i przez 1000 lat walczyli oni z Easterlingami
ze zmiennym szczciem. W tym czasie rne plemiona Nortw
sprzymierzay si z Gondorem, a ich wojownicy wchodzili mi
dzy innymi w skad armii Earnura w Bitwie o Fornost w 1975
roku.
W dwudziestym sidmym i dwudziestym smym stuleciu
Nortowie mieszkajcy midzy Celduin a Carnen byli sprzymie
rzecami krasnoludw z Ereboru. Uywajc krasnoludzkiej bro
ni, odepchnli swych nieprzyjaci w gb Rhun. Jednak w cza
sach Wojny o Piercie znw byli sabi, a Easterlingowie w 3019
roku dotarli do bram Ereboru. W Czwartej Erze ci Nortowie,
ktrzy przeyli inwazj, byli przypuszczalnie sprzymierzeca
mi Zjednoczonego Krlestwa. Zwani take Ludmi Pnocy.
(III 296-298)
NRUI (sind.) Sindariska forma - Narie, uywana tylko przez

NOVROD (sind. wydrona-siedziba) Pierwotna elficka nazwa
- Nogrodu. (S 315)
NOWA ERA [New Age] Czwarta Era, zwana tak przez Gandalfa
pod koniec Trzeciej. (III 232)

NOWA RACHUBA [New Reckoning] Kalendarz przyjty w Zjed
noczonym Krlestwie za krla Elessara w 3021 roku Trzeciej Ery.

By on oparty na tych samych zasadach co Rachuba Krlewska,
ale rok rozpoczyna si w nim wiosn, jak loa Eldarw; przewi
dywa on te rne wita upamitniajce Wojn o Piercie i jej
bohaterw. Wszystkie miesice miay po 30 dni. Kalendarz roczny
by nastpujcy:
NI IT.I IKKIZDtN
345
yestare - dzie pierwszy (dawny 25 Sulim , dzie upadku
Saurona)
Viresse
Ltesse
N arie
Cermie
Urime
Yavan n ie
enderi - trzy dni, drugi zwany Loende
N arquelie
H isim e
Ringare
N arvinye
N nim e
Sulim
m ettare - ostatni dzie
W roku przestpnym podwajano 30 Yavannie, dzie urodzin
Froda, ktry zwano Cormare. Tydzie i poprawki milenijne byy,
jak si wydaje, takie same jak w Rachubie Krlewskiej. (III 354)
NOWA ULICZKA [New Row] Nazwa nadana ulicy w Hobbitonie,
dawnej -> Bagshot Row, po odbudowie ze zniszcze przez Ludzi

Naczelnika w latach 3018-3019 Trzeciej Ery.
W Bywater zwana artobliwie Zaktkiem Sharkeya, gdy tu
zabito Sarumana. (III 273, 275)
NOWY ROK ELFW [New Year of the Elves] Pierwszy dzie eldarskiego loa. W Kalendarzu Imladris Nowy Rok Elfw odpowiada
czwartemu dniowi miesica A strona w Kalendarzu Shire, okoo
piciu dni po rwnonocy wiosennej. (III 349-350)
N MORGULU [Morgul-knife] Zaczarowany n, ktrym Wdz
Nazguli rani Froda na Wichrowym Czubie. Odprysk jego ostrza

pozosta w ranie i powoli torowa sobie drog do serca Froda,
zosta jednak usunity przez Elronda. Samo ostrze, wystawione
na soce, wyparowao. (1 190, 193, 204, 213)
NULUKKIZDIN (khuz.) Nazwa nadana przez Noegyth Nibin -*
Jaskiniom Narogu. (S 217)
NU M EN
346
NUMEN (quen. zachd) Nazwa tengwy w (nr 17), uywanej
zwykle na oznaczenie n. Powszechnie oznaczaa kierunek za

chodni (np. na mapach), take w jzykach, w ktrych sowo ozna
czajce zachd zaczynao si inn liter. (III 361, 365)
NUMEN(N)RE (quen. zachd-) Pena quenejska forma nazwy
-> Numenor. (S 242, 304, 314)

NUMENDOR (quen. zachodni-kraj) Wczesna nazwa -> Numenoru.
(S 314)
NUMENOR Bogate i potne krlestwo Dunedainw w Drugiej
Erze, zaoone w 32 roku na wielkiej wyspie, wydwignitej przez

Valarw ponad zachodnie wody Belegaeru. Byo ono najdalej
pooone na zachd spord miertelnych krajw. Edainowie
otrzymali je jako nagrod za sw dzielno i wierno w Wojnie
0 Wielkie Klejnoty. Krlami Numenoru byli Elros Tar-Minyatur
1jego nastpcy; po 1075 roku bero przechodzio w rce najstar
szego dziecka krla, czy to mczyzny, czy kobiety.
Wzbogaceni darami Eldarw Numenorejczycy stali si wiel
kimi eglarzami; byli te mdrzy i potni. Zabroniono im jednak
postawi stop w Niemiertelnych Krajach, a take odmwiono
niemiertelnoci. Okoo 600 roku statki numenorejskie zaczy
znw eglowa do rdziemia, a Dunedainowie nauczali prymi
tywnych ludzi, ktrych tam spotkali, i pomagali im wyzwoli si
spod wadzy Cienia. Okoo 1200 roku Numenorejczycy zaczli
zakada stae porty w rdziemiu; najwikszymi z nich byy
Umbar i Pelargir. W 1700 roku Tar-Minastir wysa wielk flot
do Lindonu na pomoc Gil-galadowi. Dziki tej pomocy poko
nano Saurona, ktry zdoby cay Eriador i zwycia w wojnie
z elfami.
Jednake z czasem Dunedainowie stali si pyszni i niezado
woleni. Znajdujc si midzy rdziemiem i Niemiertelnymi
Krajami, utracili wiadomo znaczenia Przywileju Czowieka,
a pniejsze dzieje ukazuj bdne rozumienie przez nich zarw
no miertelnoci, jak i niemiertelnoci. Okoo 1800 roku zaczli
tworzy na brzegach rdziemia kolonie, narzucajc miejscowym
ludom daniny i wadz. Ich pragnienie wadzy byo czciowo skut
kiem rozgoryczenia Zakazem Yalarw, zagradzajcym im drog
347
NUMENOR
do biaych wie Eldamaru, ktre dostrzegali ze swych statkw,

jednak wszystkie ich narzekania wynikay w istocie z rosncego
strachu przed mierci. Postrzegajc Przywilej Czowieka jako
Przeklestwo, Dunedainowie starali si osign niemiertelno
dziki wspaniaym, ozdobnym grobowcom, a zadowolenia szu
kali w zbytku i biesiadach. W dwudziestym trzecim stuleciu, za
panowania Tar-Atanamira, zaczli otwarcie wystpowa przeciw
ko Valarom. Wkrtce oddalili si od Edainw i zaniedbali wite
Miejsce Eru. Jedynie - Wierni pozostali lojalni wobec Vaarw
i przyjanili si z Eldarami. W nastpnych pokoleniach wikszo
Numenorejczykw, zwana - Ludmi Krla, przestaa uywa j
zykw elfw, przeladowaa Wiernych i postradaa rado ycia,
lkajc si mierci. Od 2899 roku krlowie przybierali imiona
koronacyjne w jzyku adunaickim, a czas ich ycia kurczy si
coraz szybciej. W 3175 roku Tar-Palantir prbowa powrci do
starych zasad, ale jego panowanie zostao naznaczone przez woj
n domow, a po mierci krla w 3255 roku tron zaj uzurpator,
jego bratanek, przybierajc imi Ar-Pharazna.
Pragnc zdoby wadz nad wiatem, Ar-Pharazn upo
korzy Saurona w 3262 roku i przywiz go do Numenoru ja
ko winia. Sauron szybko zwid Numenorejczykw i zanim
upyno 50 lat, wznis wityni Melkora, w ktrej skadano
ofiary z ludzi. Skoni te Ar-Pharazna do cicia Nimloth oraz
do zaatakowania Amanu i zdobycia si prawa do niemiertel
noci. W atmosferze powszechnej anarchii, czemu towarzyszy
y ofiary skadane Melkorowi i ostrzegawcze znaki z Zachodu,
Ar-Pharazn przygotowywa Wielk Armad. Gdy wyldowa
w Amanie w 3319 roku, Valarowie zoyli swe powiernictwo nad
wiatem i zwrcili si do Eru, Numenor za zosta zniszczony
podczas Odmiany wiata. Elendil, syn ksicia Andunie, uciek
z zagady wraz z synami i niewielk liczb Wiernych i przyby
do rdziemia. Jedynymi Dunedainami, ktrzy przeyli, by
li ci ze rdziemia: Wierni z Lindonu i Pelargiru oraz Czarni
Numenorejczycy z Umbaru i Haradu. Sauron take zdoa uciec,
lecz jego ciao zostao zniszczone.
Na pocztku gwnym miastem Numenoru byo Andunie
na zachodnim wybrzeu, nastpnie jednak przewyszyo je
NUMENORJCZYCY
348
Armenelos, siedziba dworu krlewskiego u stp Meneltarmy,

w centrum Numenoru. Gwnym portem wschodniego wybrze
a bya Rmenna.
N um enor jest zanglicyzowan (lub zw estronizow an)
form uenejskiego Numenre; form adunaick byo Anadun,
a westrosk Westernesse. Waciwa nazwa brzmiaa Numendor.
Nazwy Andor, Elenna i Kraj Gwiazdy wydaj si odnosi do wy
spy - w odrnieniu od krlestwa. Po zatopieniu Numenor zwa
ny by w westronie Akallabeth, a w uenya Mar-nu-Falmar lub
Atalante; od tej ostatniej formy pochodzi wspczesne Atlantis
(Atlantyda). (127, 190, 233, I I 258, III 49, 287-298, S 8, 28, 58,
141, 242-261, 266-278, 280)
NUMENORJCZYCY [N um enreans] D unedainow ie z
Numenoru.
Zwani take Ludmi Morza, Krlami Wrd Ludzi, Krlami
Morza. (I 223, 235, II 266-267, 280, S 28, 242-252, 257, 269-273)
NUMENORJSKI [Numenorean] -> Adunaicki. (III 373)
NURN (sind.?) Obszar poudniowo-zachodniego Mordoru, wok
jeziora Nurnen. W czasach Wojny o Piercie uprawiane przez
niewolnikw pola Nurn dostarczay ywnoci armiom Mordoru.
Po wojnie niewolnikw wyzwolono, a krl Elessar nada im pola
na wasno. (II 9)
NURNEN (sind. Nurn-woda) Gorzkie morze wewntrzne w po
udniowym Mordorze, do ktrego wpaday rzeki spywajce z ca

ego Mordoru, oprcz obszarw Gorgoroth i Udun. Nie miao od
pywu.
Zwane take jeziorem N urnen i Morzem Wewntrznym.
(II 228, III 181,223)
NURTALE VALINREVA (quen. ukrycie Valinoru) Okres wkrt
ce po buncie Noldorw, gdy Valarowie wydwignli gry Pelri,

ufortyfikowali Calaciry i stworzyli Zaczarowane Wyspy jako
barier przeciw Morgothowi i przeciw Wygnacom.
N urtale Valinreva jest zapewne take tytuem pieni wiedzy
opisujcej te wydarzenia. (S 97)
349
NWALM E
NWAIME (quen. cierpienie) Pniejsza forma nazwy tengwy

ca (nr 20), pierwotnie zwanej ngw alm e. Zmiana nazwy wizaa
si ze zmian fonologiczn w wymowie uenya w rdziemiu.

(111361,363)
o
OATBARTON Wie w Pnocnej wiartce. Nazywana mylnie
Gatbarton. (I 30)
OBCY [Outsiders] Hobbici, ktrzy nie mieszkali w Shire, zwani
tak przez hobbitw z Shire. (1 149)

OBCY [Strangers] -> Ludzie zwani tak przez Eldarw z powodu
ich miertelnoci. (S 98)

OBIEYWIAT [Strider] - Aragorn, Telcontar. (1 155, 158-164,
166-206, 212, 216, 252, 261, 326, 370, II 37, 41, 158, III 21,
124, 131, 208, 247)
OBIEYWIAT [Strider] (WoP) Kucyk, ktry nis Froda z Mi-
nas Tirith do Shire po Wojnie o Piercie. Frodo jecha na

Obieywiecie, biorc udzia w Ostatniej Wyprawie Powiernikw
Piercieni, lecz sam kucyk prawdopodobnie nie popyn za
Morze. (III 278)
OBLENIE ANGBANDU [Siege of Angband] Niemal 400-letni
okres podczas Bitew o Beleriand, kiedy to Morgoth pozosta

wa w Angbandzie, pilnie strzeony przez Nodorw. Oblenie
rozpoczo si po Dagor Aglareb i skoczyo si potnym ata
kiem Dagor Bragollach. Podczas Oblenia Eldarowie nie zadali
Morgothowi adnych strat, natomiast Nieprzyjaciel cierpliwie
zwiksza sw si. (S 116, 119, 144, 151)
OBLENIE BARAD-DUR [Siege of the Barad-dur] Ostatnia faza
wojny midzy Sauronem i Ostatnim Sojuszem, w ktrej Sauron, po
klsce w Bitwie na Rwninie Dagorlad w 3434 roku Drugiej Ery,
by przez siedem lat oblegany w Barad-dur. W roku 3440 kamie
351
OGIE ZAGADY
cinity z Czarnej Wiey zabi Anariona, lecz w nastpnym roku

Sauron zosta zmuszony do walki i ponis klsk w kocowej
bitwie na stokach Orodruiny. (III 330)
OBLENIE GONDORU [Siege of Gondor] Oblenie Minas Tirith
podczas Wojny o Piercie, trwajce od nocy 13 marca 3019 ro

ku Trzeciej Ery do witu 15 marca. Oblenie rozpoczo si, gdy
armia Wodza Nazguli przedara si przez Rammas Echor i rozlaa
si po Pelennorze, spychajc wojska Gondoru do Minas Tirith.
Cztermastego marca katapulty wznieciy poary w pierwszym
krgu miasta, a Nazgule zniszczyy morale obrocw. Nastpnego
dnia przed witem Wdz Nazguli roztrzaska Wielk Bram, lecz
zanim udao mu si wej do miasta, na obszar Pelennoru przybyli
Rohirrimowie i oblenie zakoczyo si dziki stoczonej wtedy
Bitwie na Polach Pelennoru. (III 71-93)
OBRCZ MELIANY [Girde of Melian] Zaczarow ana bariera
wzniesiona przez Melian dla ochrony Doriath, otaczajca Region,
Neldoreth, Nivrim i cz Aelin-uial. Powstaa wkrtce po powrocie
Morgotha z Silmarilami do rdziemia i istniaa do opuszczenia
przez Melian rdziemia po mierci Thingola. Przez wszystkie
te stulecia owa zbudowana z cieni i omamie zapora tylko dwa
razy zostaa przeamana - przez Berena, ktrego przeznaczenie
byo silniejsze ni moc Meliany, i przez Carcharotha, ktrego fu
ri wzmacniaa potga Silmarila.
Oprcz powstrzymywania niepodanych goci, Obrcz chro
nia Doriath przed ciemnym wpywem Morgotha. (S 92, 116,127,
137, 140, 187, 202, 217)
OCEAN ZEWNTRZNY [Outer Ocean] - Ekkaia, w przeciwie
stwie do Mrz Wewntrznych. (S 37)
ODMIANA WIATA [Change of the World] Usunicie Amanu poza
Ard w 3319 roku Drugiej Ery, podczas zniszczenia Numenoru,

gdy z Ekkaii i Pustych Ziem wyoniy si nowe morza i ldy, a Arda
staa si kulista. (S 258-260, 267)
ODWIECZNY KRL [Elder King] -> Manwe. (S 242)
OGIE ZAGADY [Fire of Doom] Pomienie wewntrzne Orodruiny,
ponce w gbinach Rozpadlin Zagady. (III 199)
OGNISTONOGI
352
OGNISTONOGI [Firefoot] (WoP) Ko z Rohanu, wierzchowiec
Eomera w Wojnie o Piercie. ( I I 123)

OGON [Swish-tail] (WoP) Jeden z kucw dostarczonych przez
Merryego Frodowi na drog z Bucklandu do Imladris w 3018

roku. Sposzony w Bree, pniej zosta odnaleziony i przejty
Kuc otrzyma imi od Toma Bombadila. (1 143)
OGRD ORTHANKU [Treegarth of O rthanc] Nazwa nadana
Isengardowi przez Fangorna po uksztatowaniu przez niego tego

terenu podczas Wojny o Piercie.
Take - Las Stranikw. (III 232)
OHTAR (sind.? wojownik, ok. 1 st. TE) Dunadan z Arnoru, gier
mek Isildura, jeden z trjki ocalaych z Bitwy na Polach Gladden.

Przynis szcztki Narsila do Arnoru. (I 234, S 274)
IN (2238-2488 TE) Krasnolud, krl plemienia Durina (2385-
2488) w Ered Mithrin. (III 324)

IN (2774-2994 TE) Krasnolud z rodu Durina, starszy syn Grina.
By czonkiem Kompanii Thorina, a po odzyskaniu Ereboru osiad

tam. W 2989 roku wyruszy wraz z Balinem do Khazad-dumu,
a w 2994 roku zgin, porwany przez Czatownika z Wody. (1220,
231, 305, H 17, 33, 51, 79, 96, 109, 116, 142, 170, 210)
OIOLOSSE (quen. zawsze-nieg-biaa) Najpowszechniejsza
nazwa uywana przez Eldarw na okrelenie gry - Taniuetil,

by moe odnoszca si tylko do jej wierzchoka. (I 357, S 24,
37, Y61)
OIOMURE (quen. zawsze-) Cz pnocnego Aramanu w pobli
u Helcaraxe, pokryta gstymi mgami. Te mgy mogy by nastp

stwem kontaktu Lodowej I<ry z cieplejszymi wodami mrz. (S 77)
OJCOWIE LUDZI [Fathers of Men] -> Edainowie. (S 179, 234, 242)
OKNO OKA [Window of the Eye] Okno umieszczone wysoko w za
chodniej cianie Barad-dur, skd patrzyo Oko Saurona. Chocia

Sauron mg z tego okna spoglda w wielu kierunkach, byo ono
skierowane prosto na Sammath Naur. (III 197)
353
OLDBUCKOWIE
OKNO ZACHODU, OKNO ZACHODZCEGO SOCA [Window
on the West, Window of the Sunset]

III 76)
Henneth Annun. ( I I 263,
OKO [Eye] Oko Saurona, forma w ktrej pojawia si on w Trzeciej
Erze oraz jego godo. Oko byo otoczone pomieniami i byo po

dobne do oka kota - jego renica miaa ksztat szczeliny. Jako
godo byo zazwyczaj czerwone. Uywane take jako okrelenie
samego Saurona.
Zwane take Wielkim Okiem, Okiem bez Powiek, Czerwonym
Okiem, Okiem Barad-dur i Okiem Mordoru. (I 344-345, 378,
II 22, 51, 99, 159, 182, 199, 218, 320, III 104, 139, 145, 156,
161, 179, 180, 197)
OKORZEC [Skinbark] > Fladrif. (II 76)
OKRG WIATA [Circles of the World] Pisany du liter oznacza
granice Ea i krace Ainulindale; Iluvatar pozostaje poza Krgami

wiata. Okrelenie granice wiata ma ten sam sens.
Pisany maymi literami oznacza zazwyczaj granice sferycznej
Ardy po Odmianie wiata; w tym sensie Aman jest poza krga
mi wiata.
Ostatnie sowa Aragorna s dwuznaczne - wydaje si on uy
wa okrelenia krgi wiata w rozumieniu Ardy w opozycji do
Amanu, ale jednoznacznie odnosi je do nieznanego losu ludzi po
mierci, gdy opuszczaj oni Ea.
Zwany take krgami wiata. (S 235, 246, 257, III 287, 311,
326,381)
OLBRZYMY [Giants] > Kamienne Olbrzymy. (H 14, 35, 50, 65,
89, 91)
OLDBUCK GORHENDAD (ok. 2340 TE) Hobbit z Shire. Pocztkowo
mieszka w Marish, ale w 2340 roku przekroczy Anduin, osiad

w Bucklandzie i zbudowa Brandy Hall. Zmieni nazwisko rodziny
na Brandybuck. Jego spadkobiercy byli Dziedzicami Bucklandu.
( 121 , 101)
OLDBUCKOWIE [Oldbuck] Rodzina hobbicka, pocztkowo
mieszkajca w Marish, gdzie bya do wpywowa. Wydaje si,

e pochodzia ona od Bucki z Marish, pierwszego thana Shire.
OLIFANT
354
Jego potomkowie byli thanami a do 2340 roku Trzeciej Ery, gdy

Gorhendad Oldbuck przenis si do Bucklandu i zmieni nazwi
sko rodziny na - Brandybuck.
Oryginalna hobbicka forma nazwiska brzmiaa Zaragamba.
(III 346, 382)
OLIFANT [O lip h a u n t ] Tradycyjny wiersz z Shire, znany w cza
sach Wojny o Piercie. (II 237-238, TB 170)

OLIFANTY [Oliphaunts] Sonie uywane przez Haradrimw
w celach wojennych. Nosiy wiee bojowe i poszyy konie, a b

dc niewraliwe na ciosy, tworzyy orodek obrony Haradrimw
w boju. Mona byo je zabi jedynie trafiajc strza w oko, cho
wwczas czsto wpaday w sza. Byy podobne do wspczesnych
soni, lecz znacznie wiksze.
Stranicy z Ithilien zwali je mumakilami (l.poj. mumak), co
wydaje si by nazw pochodzc z westronu, sindarinu lub j
zyka Haradrimw. Nazw olifanty nadali im hobbici. ( I I 237-238, 251,111 193,211,240)
OLOG-HAI (CM troll-lud) Rasa trolli z poudniowej czci
Mrocznej Puszczy i pnocnego Mordoru, wyhodowana przez

Saurona pod koniec Trzeciej Ery. Inaczej ni zwyke trolle, Olog-hai byy przebiege, a wspomagane wol Saurona mogy znosi
blask soca. Prawdopodobnie wyginy wraz z upadkiem Saurona.
Olog-hai posugiway si Czarn Mow, innych jzykw nie
znay. (III 376)
OLRIN (quen.?) Ainur, najmdrzejszy spord Majarw. Mieszka
w Lrien, lecz uczy si miosierdzia i cierpliwoci od Nienny.
Olrin to take imi Gandalfa z czasw jego modoci na
zapomnianym Zachodzie. Pocigajce jest utosamienie tych
dwch postaci, gdy wspczucie Gandalfa byo ogromne, a jego
pozorna niecierpliwo suya zazwyczaj uspokajaniu puszcych
si ludzi lub kpanych w gorcej wodzie hobbitw. ( I I 259, S 29)
OLVARY [01var] (quen. rzeczy rosnce z korzeniami w ziemi)
ywe stworzenia, ktre, w odrnieniu od kelvarw, nie porusza
j si. Najwyszymi z olvarw byy drzewa, ktrych opiekunami,
obrocami i reprezentantami byli entowie. (S 45)
ORCH
355
OLWE Eldar Teleri, brat Ewego, wraz z nim przywdca Telerich
w Wielkiej Wdrwce. Po znikniciu Elwego w Beleriandzie

zgromadzi wielu Telerich u Ujcia Sironu. Jako krl Telerich po
prowadzi ich na Tol Eresse i do Alqualond, a podczas buntu
Noldorw odmwi Fanorowi uyczenia swych abdzich statkw.
Jego crk bya Erwena, imienia jego ony nie znamy. (S 51,
55, 57, 60, 83)
ONDOHER (quen. kamie-pan, zm. 1944 TE) Dnadan, trzy
dziesty pierwszy krl Gondoru (1936-1944). Za jego panowania

Gondor by atakowany ze wschodu i poudnia przez Wonikw
i Haradrimw, a Ondoher i dwaj jego synowie polegli w walce
z najedcami na polach Dagorlad. (III 290, 299)
ONDOUND (quen. skaa-pie) Pierwotna nazwa -> Gondolinu,
oznaczajca Ska Muzyki Wd. (S 120)

ONODRIMOWIE [Onodrim] (sind. ent-lud) - Entowie. ( I I 46,
III 374)
OPIEKUN MARCHII ZACHODNIEJ [Warden of Westmarch] Tytu
stworzony przez thana Peregrina w 35 roku Czwartej Ery dla

Fastreda z Greenholm, a nastpnie utrzymywany przez jego po
tomkw, Fairbairnw z Wieowych Wzgrz. Nie ma pewnoci,
czy z tytuem wizay si jakie obowizki. (III 342, 347)
OPOWIE O A R A G O R N IE IA R W E N IE [The Tale of Aragorn
a n d A rw en ] Kronika Gondoru, podobno spisana przez Barahira
w drugim stuleciu Czwartej Ery. Fragmenty O pow ieci zostay
doczone do gondorskiego egzemplarza
K sigi T haina. Te,
ktre przytoczono w Dodatku A do W adcy Piercieni, wiadcz
o tym, e redagowa je jaki hobbit. (III 306-311)
ORAEARON (sind. dzie-morze) - Earenya. (III 352)
ORALD Imi -> Toma Bombadila, uywane przez Ludzi Pnocy.
Oznacza ono bardzo stary. (1254)

ORANOR (sind. dzie-soce) -> A n a ry a . (III 352)
ORBELAIN (sind. dzie-Valarowie] -> Valanya. (III 352)
ORCH (sind.) - Orkowie. (III 375)
ORCRIST
356
ORCRIST (sind. goblin rbacz) Miecz Thorina Dbowej Tarczy,

bliniak
Glamdringa. Zosta odebrany Thorinowi w paacu
Thranduila, zoono go jednak wraz z nim do grobu, gdzie ostrze
ga krasnoludw z Ereboru o zblianiu si nieprzyjaciela. (1267,
H 47, 55, 56, 75, 143,210)
ORE (quen. serce, wewntrzny umys) Nazwa tengwy n (nr 21),
uywanej najczciej do wyraenia mikkiego (niewibrujcego)

roku. (III 361, 365)
ORFALCH ECHOR (sind. -krg) Ostatnia zapora na gwnej
drodze do Gondolinu, gboka rozpadlina w poudniowo-zachodnim Tumladen, prowadzca w gr z tunelu Suchej Rzeki.
Przegradzao j siedem bram.
Take -> Droga Ucieczki. (S 224)
ORGALADH (sind. dzie-drzewo) -> A ldea. (III 352)
ORGALADHAD (sind. dzie-drzewa) - A ld u y a . (III 352)
ORGILION (sind. dzie-gwiazdy) -> Elenya. (III 352)
ORI (zm. 2994 TE) Krasnolud z rodu Durina, czonek Kompanii
Thorina. W 2989 roku opuci Erebor i uda si do Khazad-dumu

wraz z Balinem, gdzie zgin, bronic Komnaty Mazarbul jako
jeden z ostatnich czonkw kolonii. (I 230, 231, H 17, 19, 37,
79, 94, 110, 116, 142, 210)
ORITHIL (sind. dzie-ksiyc) - Isilya. (III 352)
ORKOWIE [Orcs] Za rasa ze rdziemia. Prawdopodobnie zostali
wyhodowani przez Morgotha w Utumno na pocztku Pierwszej

Ery (po przebudzeniu elfw, lecz przed Bitw Potg) z elfw,
ktrych pojma nad Cuivienen i znieprawi w swych lochach.
Rozmnoyli si podczas uwizienia Melkora, a po raz pierwszy
pojawili w Beleriandzie pod koniec trzeciego wieku jego uwi
zienia. Wystpili w pierwszej z Bitew o Beleriand i od tego czasu
zawsze byli najliczniejsi spord onierzy i sug Morgotha. Po
zwycistwie nad Morgothem szczepy orkw przetrway w Grach
Mglistych i innych miejscach. W Drugiej i Trzeciej Erze orkowie
wystpowali jako najwaniejsi sudzy Saurona, byli te wyko
357
ORKOWIE
rzystywani przez Sarumana. Wydaje si, e niekiedy dziaali na

wasn rk.
W Trzeciej Erze orkowie zaczli m noy si w Grach
Mglistych okoo 1300 roku, a w czasach Wojny o Piercie wy
stpowali w Mordorze, Minas Morgul, Mrocznej Puszczy i na
innych terytoriach opanowanych przez Saurona. Brali udzia
we wszystkich wikszych przedsiwziciach Saurona, od walk
w krlestwie Angmaru na pnocy po ataki na Gondor na pou
dniu. Zagarnli Khazad-dum, gdy zosta on opuszczony przez
krasnoludw, i zniszczyli koloni Balina w 2994 roku; napadali
na podrnych w Grach Mglistych, atakowali wschodni Eriador,
a nawet Shire (w 2747 roku) i Rohan (w 2800 roku), stale te
niepokoili elfw w Lrien i Mrocznej Puszczy. Po 2950 roku
Saruman wykorzystywa orkw do atakw na Rohan. Nie moemy
tu wymieni wszystkich walk midzy orkami a Wolnymi Ludami,
trzeba jednak wspomnie o dwch z nich: wojnie krasnoludw
z orkami, ktra doprowadzia do wyniszczenia wikszoci orkw
z Gr Mglistych (2793- 2799 TE), oraz Bitwie Piciu Armii, ktra
doprowadzia do podobnego efektu w 2941 roku.
Orkowie byli wyhodowani jako szyderstwo z elfw i, podobnie
jak elfy, byli zaciekymi wojownikami, a take nie umierali mier
ci naturaln. Jednake pod kadym innym wzgldem rnili si
od nich diametralnie. Poszczeglne ich szczepy byy odmienne,
jednak w zasadzie byli niscy, krpi, krzywonodzy, mieli dugie
rce, ciemne twarze, skone oczy i dugie ky. Wikszo orkw,
z wyjtkiem Uruk-hai, saba w promieniach Soca, a wszyscy
woleli ciemno. Byli uzdolnieni w dreniu tuneli, kuciu broni
i innych praktycznych umiejtnociach; ich leki byy cierpkie,
lecz bardzo skuteczne. Nosili cuchnce, szorstkie ubrania i ci
kie buty. Nienawidzili wszystkiego co pikne, kochali za zabija
i niszczy. Orkowie uywali wielu rodzajw broni, w tym ukw,
wczni, mieczy do kucia i dugich noy, wydaje si jednak, e
preferowali podobne do scimitarw miecze. Lubili pi krew i je
surowe miso, take ludzi, kucw i innych orkw.
Istniao wiele rnych szczepw orkw i cho w ramach
kadego szczepu orkowie wsppracowali ze sob, poszczeglne
szczepy nienawidziy si tak samo, jak nienawidziy wszystkich
ORY
358
innych istot. Istniaa jednak pewna organizacja ponadszczepowa

i na przykad orkowie z Gr Mglistych mieli stolic w Gundabad.
Ta wsppraca, co oczywiste, bya cilejsza w czasie wojen, gdy
zgromadzeni w wielkiej liczbie orkowie, czsto podporzdkowani
Sauronowi, wspdziaali ze sob w walce z Wolnymi Ludami. Nic
nie wiadomo o strukturach plemiennych orkw ani o ich kobie
tach; mwi si, e mnoyli si bardzo szybko. Rnice fizyczne
midzy szczepami nie byy wielkie, cho niektre szczepy (jak
np. orkowie-tropiciele) mogy by specjalnie hodowane do okre
lonych celw. Jednake
Uruk-hai stanowili oddzieln grup,
odmienn fizycznie: byli wiksi i bardziej wojowniczy (take -
Porkowie). Szczepy orkw wzmiankowane we Wadcy Piercieni
to orkowie z Minas Morgul, Barad-dur, Isengardu oraz rne
grupy z Gr Mglistych i Mrocznej Puszczy. W niektrych z tych
miejsc mogli y orkowie z wicej ni jednego szczepu, a wik
szoci poledniejszych orkw dowodzili Uruk-hai.
Szczepy orkw tworzyy bardzo prymitywne jzyki dla poro
zumiewania si midzy sob; wikszo z nich zawieraa gar
sw z Czarnej Mowy. Midzy szczepami porozumiewano si
zwyrodnia wersj westronu (take - jzyk orkw). Orkowie,
ktrzy umieli pisa, posugiwali si pismem cirth.
Okrelenia orkw s podobne we wszystkich jzykach: w sindarinie orch (l.mn. yrch), w Czarnej Mowie uruk, w tumaczo
nym (i przypuszczalnie oryginalnym) rohirrimskim orc (jest to
staroangielskie sowo oznaczajce demona), a w jzyku Wosw
gorgun. Hobbici zwali ich goblinami, a Eldarowie - Glamhoth.
(I 62, 308-314, 317-320, 324, 327, 361, 368, I I 19, 42, 49-63, 67,
III 85, 375, S 49, 91, 101, 145-147, 181, 183, 196, 206, 207, 274)
ORY [Eagles] Najwiksze i najszlachetniejsze z ptakw, stwo
rzone przez Manwego i Yavann przed przebudzeniem Dzieci

Iluvatara, niewtpliwie jako wadcy kelvarw. Ich zadaniem byo
wspomaganie elfw i ludzi w walce przeciw Morgothowi. Ory
z Gr Okrnych, pod wodz Thorondora, osiedliy si w Pierwszej
Erze w Crissaegrimie. Do wielkich czynw orw naley ochrona
Gondolinu przed szpiegami Morgotha, ocalenie Berena i Luthien
spod bram Angbandu, ochrona Tuora, Idril i innych zbiegw
359
ORODRETH
z Gondolinu podczas ucieczki z miasta oraz pokonanie, wesp

z Earendilem, skrzydlatych smokw w Wielkiej Bitwie.
W Drugiej Erze wiele orw odleciao, zapewne do Amanu.
Nadlatyway te z Zachodu, by ostrzec Numenor przed zblia
jc si zagad.
W Trzeciej Erze ory z Gr Mglistych pod wodz Gwaihira
wspomagay Gandalfa i Radagasta. Odegray kluczow rol w wy
prawie Kompanii Thorina oraz w Bitwie Piciu Armii, a podczas
Wojny o Piercie uwolniy Gandalfa z Orthanku i uratoway
Froda i Sama z ogarnitych pomieniami stokw Orodruiny.
Ory byy dostatecznie wielkie, by unie czowieka (lub kra
snoluda i hobbita naraz); najwikszy z nich, Thorondor, mia
skrzyda o rozpitoci 180 stp. Mogy mwi jzykami ludzi
i elfw. yy bardzo dugo, a moe nawet byy niemiertelne;
czyny Thorondora rozcigaj si na przestrzeni niemal 600 lat.
Zwane te Orami Manwego, Krla lub Wadcw Zachodu
oraz Orami Pnocy, Wielkimi Orami. W sindarinie sowo orze
brzmi thoron. (I 250, 262-263, 282, III 74, 204, 217, S 45, 116,
150, 151, 172, 215, 228, 257, 258, H 86, 88)
ORMAL (quen. wysokie zoto?) Poudniowa z - Latarni Valarw.
(S35, 36)
ORM ENEl (sind. dzie-niebiosa) - > M en elya . (III 352)
ORNENDIL (quen., zm. 1437 TE) Dunadan z Gondoru, syn kr
la Eldacara. Pojmany i zamordowany przez Castamira podczas

Wani Rodzinnej. (III 290, 297)
OROCARNI (quen. czerwone gry) Gry z Pierwszej Ery, na
wschd od morza Helcar.
Zwane take Grami Wschodu. (S 48)
OROD-NA-THN (sind. gry sosen) -> Dorthonion. (II 71)
ORODRETH (sind., zm. 2685 TE) Dunadan, szesn a sty rzdzcy

ORODRETH (sind., zm. 496 PE) Noldor, drugi syn Finarfina
i ojciec Finduilas, drugi i ostatni krl Nargothrondu (467-496).

W Eldamarze przyjani si z synami Fingolfina. Podczas narady
ORODRUINA
360
poprzedzajcej bunt Noldorw byl jedynym z wnukw Feanora,

ktry nawoywa do umiarkowania i zastanowienia; doczy jed
nak do swych braci.
W rdziemiu Orodreth wada Minas Tirith pod zwierzch
nictwem swego brata Finroda. Obroni twierdz i Przeom Sirionu
podczas Dagor Bragollach, jednak w 457 roku zosta z niej wy
party przez Saurona i uciek do Nargothrondu. By regentem Nargothrondu, gdy Finrod uda si wraz z Berenem na poszukiwanie
Silmarila. Curufin i Celegorm usiowali podway jego wadz,
jednak po wypdzeniu ich z Nargothrondu Orodreth zosta krlem.
Z pocztku kontynuowa rozpoczt przez Finroda polityk
izolacji Nargothrondu. Z tego powodu, a take ze wzgldu na
nienawi do Curufina i Celegorma, odmwi udziau w Lidze
Maedhrosa, a pniej nie stawa w otwartym boju przeciwko
armiom Morgotha pustoszcym Talath Dirnen. Jednak wkrt
ce po 490 roku uleg namowom Turina i zmieni polityk, a je
go krlestwo zostao na jaki czas oczyszczone z nieprzyjaci.
Morgoth odpowiedzia na to, wysyajc przeciw Nargothrondowi
wielk armi pod wodz Glaurunga. Orodreth wyszed naprze
ciw nieprzyjacielowi, lecz armia Nargothrondu zostaa wyrni
ta w pie na rwninie Tumhalad. Orodreth poleg w pierwszej
linii.
Orodreth by ostrony, lecz nie mia zbyt silnej woli. (S 59,
80, 148, 164, 166, 177, 199, 200)
ORODRUINA [Orodruin] (sind. gra czerwonego pomienia)
Wulkaniczna gra w Mordorze, na rwninie Gorgoroth. W jej
ogniu Sauron wyku okoo 600 roku Drugiej Ery Jedyny Piercie,
a Orodruina wybuchaa zawsze wtedy, gdy moc Saurona rosa.
Buchna ogniem w 3492 roku Drugiej Ery i bez przerwy wy
buchaa od 2954 roku Trzeciej Ery do koca Wojny o Piercie.
Gdy w 3019 roku Gollum wraz z Jedynym Piercieniem ru
n w Rozpadliny Zagady, nastpi najwikszy wybuch Orodruiny.
Orodruina miaa zaledwie okoo 4500 stp wysokoci, bya
jednak odosobniona porodku rozlegej rwniny, wydawaa si
wic wysza. Jej wielka podstawa miaa okoo 3000 stp wyso
koci, a nad ni wznosi si stokowaty wierzchoek z szerokim
361
ORTHANK
kraterem. -> Sammath Naur znajdoway si w stokowatej cz

ci, a po wejciu do nich dochodzio si do Rozpadlin Zagady,
wielkiej szczeliny, w gbi ktrej pon -> ogie zagady.
Od czasu wybuchu pod koniec Drugiej Ery przez ludzi
z Gondoru zwana bya Gr Przeznaczenia (sind. Amon Amarth),
w westronie Gr Ognia. (I 70, III 157, S 272)
OROFARNE (quen.) Jarzbina z Fangornu, cita przez orkw
z Isengardu pod koniec Trzeciej Ery. (II 84)

OROME (quen. rg-dmcy) Ainur, jeden z Wadcw Valarw
i Aratarw, maonek Vany. Jako wielki myliwy Orome kocha

Srdziemie, po ktrym czsto jedzi na swym wierzchowcu,
Naharze, polujc na potwory Morgotha. Podczas jednej z tych
podry odnalaz elfw, ktrych poprowadzi na Wielk Wdrwk.
Orome i Tulkas s tymi Valarami, ktrzy dokonuj czynw
mstwa. Orome jest srogi i straszny w gniewie. Prawdopodobnie to
on sprowadzi do rdziemia mearasy i bawoy - Arawa. Kocha
te drzewa. Jego rg zwie si Valarma. W Amanie jego ziemie,
pokryte lasami, le na poudniu Valinoru.
W sindariskim zwany Araw, a przez ludzi - Bema. Zwany
te Aldaronem i Tauronem ze wzgldu na sw mio do drzew,
a take Oromem Wielkim i Wielkim Jedcem. (III 102, S 24, 27,
40, 46, 48-53, 56, 69, 71, 80, 91, 146)
OROMET (quen. ostatnia gra) Wzgrze w zachodnim Nu-
menorze w pobliu Andunie. Tu Tar-Minastir zbudowa wie.

(S 251)
OROPHIN (sind.?, nand.?, WoP) Elf Leny z Lrien, brat Haldira.
By stranikiem pnocnej granicy Lrien. (I 325, 327)

ORTHANK [Orthanc] (sind. rozwidlone wzniesienie) Wiea
Isengardu, skadajca si z czterech kolumn z czarnej skay, wznie

siona przez Dunedainw z Gondoru. Wierzchoek Orthanku, pa
ska powierzchnia pokryta symbolami astronomicznymi, wznosia
si 500 stp ponad rwnin Isengardu.
Opuszczona przez Dunedainw w Trzeciej Erze, staa pusta
do 2759 roku, gdy zamieszka w niej Saruman. Podczas Wojny
o Piercie wiea opara si entom, atwo kruszcym inne skay,
OSGILIATH
362
i przetrwaa wojn nietknita. W Czwartej Erze bya ponownie

we wadaniu Gondoru.
W tumaczonym rohirrimskim O rthanc znaczy przebiegy
umys. W westronie Orthank zwa si Gr-Kem; by te nazy
wany Iglic Isengardu. (1247, II 40, 151, I I I 47)
OSGILIATH (sind. cytadela gwiazd) Pierwsza stolica Gondoru,
miasto wzniesione na obu brzegach Anduiny midzy Minas Anor
a Minas Ithil. Podczas Wani Rodzinnej zostao spalone, a naj
wikszy gmach, Kopu Gwiazd, zniszczono. Wielu mieszkacw
wymaro podczas Wielkiej Zarazy w 1636 roku, a wikszo tych,
ktrzy uciekli i ocaleli, nie wrcia do miasta. W 1640 roku dwr
krlewski przenis si do Minas Anor.
W 2475 roku Osgiliath zostao zajte przez Urukw z Mordoru,
a po krtkim czasie odbite przez Boromira. Po tych wydarzeniach
miasto cakowicie opustoszao i stao si jedynie placwk woj
skow strzegc Gondoru przed napaci ze wschodu. Podczas
Wojny o Piercie Osgiliath zostao zaatakowane w czerwcu 3018
roku; ostatni most na Anduinie zosta zburzony, a wschodnia cz
miasta wpada w rce Saurona. W marcu 3019 roku stranicy
z Ithilien bronili zachodniej czci miasta, lecz szybko musieli si
wycofa. Nie ma wzmianki o odbudowie miasta w Czwartej Erze.
W Osgiliath przechowywano gwny palantir, przepad on
jednak podczas Wani Rodzinnej. (I 235, II 23, II I 18, S 270,
271,275)
OSSE Ainur, jeden z Majarw Ulma. Wraz z maonk Uinen
wada Morzami Wewntrznymi. Kocha sztormy i ryk fal, a sam

jest nieprzewidywalny.
Osse zosta zwiedziony przez Melkora na pocztku dziejw
Ardy, jednak Uinena skonia go, by ponownie sta si wierny
Ulmowi. Pniej zaprzyjani si on z Telerimi, zamieszkuj
cymi wybrzea Beleriandu, nauczy ich budowa statki. Skoni
te Falathrimw do pozostania w rdziemiu, a Ulma - do zako
twiczenia Tol Eressei u wybrzey Amanu jako siedziby wybranej
przez niego dla Telerich z Eldamaru. Na pocztku Drugiej Ery
wydwign wysp Numenor nad powierzchni Morza.
W sindarinie zwany Gaerys. (S 28, 40, 56, 57, 113, 243)
363
OSTATNIA WYPRAWA POWIERNIKW PIERCIENI
OSSIRIAND (sind. siedem-rzek-kraj) Cz Beleriandu midzy
Ered Luin a rzekami Ascar, Gelion i Adurant, zwana od sied

miu rzek (Gelionu i jego dopiyww), ktre przez ni przepywa
y. Ossiriand by gsto zalesiony (w lasach tych rosy, przynaj
mniej w czci, wizy) i stanowi siedzib Laiquendich. Bitwy
o Beleriand wyrzdziy tu niewiele szkd. Cz Ossiriandu
przetrwaa Wielk Bitw.
Znany take jako Lindon; w pniejszych erach uywano
tylko tej nazwy. (II 71, S 90, 107, 116-119, 134, 144, 177, 184,
219-221, 264)
OSTATNI MOST [Last Bridge] >Most na Mitheithel. ( 1 195)
OSTATNI PRZYJAZNY DOM [Last Homely House east of the Sea]
Dom Elronda w Rivendell, zwany tak, gdy by najdalej pooo

nym na wschd prawdziwym domem El darw w rdziemiu.
Zwany Domem Elronda. (I 216, 269, H 43, 46, 49, 97, 214)
OSTATNI SOJUSZ LUDZI I ELFW [Last Aliance of Elves and
Men] Sojusz zawarty przeciw Sauronowi przez Elendila i Gilgalada w 3430 roku Drugiej Ery. W 1343 roku armia Ostatniego
Sojuszu, najwiksza i najwspanialsza po Zastpach Valinoru,
jak kiedykolwiek widziano w rdziemiu, ruszya na poudnie,
zwyciya w Bitwie na Rwninie Dagorlad i obiega Barad-dur.
W 3441 roku, po walce na stokach Orodruiny, Sauron zosta po
konany, jednak zarwno Gil-galad, jak i Elendil zginli. Zwany
te Ostatnim Przymierzem. (I 182, S 249)
OSTATNI STATEK [L ast Ship, The] Wiersz z Shire napisany
w Czwartej Erze, oparty na motywach gondorskich. (TB 122-123, 187-191)

OSTATNIA BITWA [Last Battle] Walka, ktra bdzie miaa miejsce
przy Kocu Dni, prawdopodobnie cakowite i ostateczne poko

nanie si Ciemnoci w Ea. (S 43, 47, 258)
OSTATNIA GRA [Last Mountain]
Methedras. ( I I 35, 72, 82)
OSTATNIA WYPRAWA POWIERNIKW PIERCIENI [Last Riding
of the Keepers of the Rings] Pochd z Rivendell do Szarych

Przystani we wrzeniu 3021 roku Trzeciej Ery. Wzili w nim udzia
OST-IN-EDHIL
364
Galadriela, Elrond, Bilbo i wielu innych elfw, w tym Gildor.

Frodo i Sam doczyli na Zielonych Wzgrzach, a Gandalf w Przystaniach. Wszyscy jej uczestnicy, oprcz Sama, odpynli
za Morze. (III 279-381, 341-342)
OST-IN-EDHIL (sind. miasto-elfw) Miasto Gwaith-i-Mirdain
w Eregionie, zniszczone podczas Wojny Elfw z Sauronem w 1697
roku Drugiej Ery. (S 266, 267)
OSTOHER (quen. twierdza-pan, zm. 492 TE) Dunadan, sidmy
krl Gondoru (411-492). Przebudowa Minas Anor i zapoczt

kowa zwyczaj spdzania tu lata. (III 290)
OSTROUCHY [Sharp-ears] (WoP) Jeden z kucw dostarczonych
przez Merryego Frodowi na drog z Bucklandu do Imladris w 3018
roku. Zosta wyposzony ze stajni przy gospodzie w Bree, lecz
pniej odnalaz si i reszt ycia spdzi pracujc u Barlimana
Butterbura.
Otrzyma imi od Toma Bombadila. (1 143)
OTCHA [Abyss] Dolna cz Pozaczasowych Siedzib -> Iluvatara. (S 15)
OVERBOURN [Overbourn Marshes] Moczary w Poudniowej
wiartce na poudnie od dolnego biegu rzeki Shirebourn. (I 30)

OVERHILL Wie w Zachodniej wiartce, na pnoc od Wzgrza.
(I 30, 55)
OVERLITHE Dodatkowy dzie w Kalendarzu Shire, nastpujcy
po Dniu rodka Roku w co czwartym roku, oprcz ostatniego

dnia stulecia. By szczeglnym witem. (III 348)
p
PAGREK [Hill] Jedno z najdalej wysunitych na zachd wzgrz
Wyyny Kurhanw. Na jego zachodnim stoku sta dom Toma
Bombadila. ( I I 121)
PAGRY ROHANU [Wold of Rohan] Trawiasta wyynna rwni
na na pnocnym wschodzie Rohanu, pooona midzy Anduin

i Entwash. (III 312)
PALANTIRY [Palantiri] (quen. daleko-widzce, l.poj. palantir)
Krysztaowe kule wykonane przez Noldorw w Eldamarze. Gwny

przechowywano w wiey Avallne, natomiast siedem pozosta
ych palantirw Eldarowie przekazali Amandilowi z Andunie.
Palantiry ukazyway wydarzenia odlege w czasie lub przestrzeni,
zwaszcza rozgrywajce si w pobliu innych palantirw. Dwch
palantirw mona byo uywa do komunikowania si. Osoba
obdarzona siln wol moga nauczy si kontrolowa palantir
i z jego pomoc widzie to, co chciaa.
Po upadku N um enoru Elendil przyw iz palantiry do
rdziemia i rozm ieci w swym krlestwie. Gwny palan
tir, jedyny, ktry mg widzie jednoczenie wszystkie pozo
stae, znalaz si pod Kopu Gwiazd w Osgiliath, pozostae w Minas Ithil, Minas Anor, Orthanku, Annuminas, Elostirion
na Wieowych Wzgrzach oraz w wiey Amon Sul. Po upadku
Elendila Eldarowie przejli pod sw opiek palantir z Wieowych
Wzgrz, ktry spoglda jedynie w stron Niemiertelnych Krajw
i od czasu do czasu urzdzali pielgrzymki na Wzgrza, by spoj
rze na Eldamar i Valinor. Palantir ten zosta zabrany na bia
y statek podczas Ostatniej Wyprawy Powiernikw Piercieni
w 3021 roku Trzeciej Ery. Palantir z Amon Sul by przedmiotem
PALANTiRY
366
podania Cardolanu i Rhudauru jako gwny kamie Pnocnego

Krlestwa, a dwa pozostae naleay do Arthedainu i Eldarw.
W 1409 roku wiea Amon Sul zostaa zniszczona przez siy
Angmaru, Arthedain jednak odzyska palantir, ktry przeniesiono
do Fornostu. Palantiry z Amon Sul i Annuminas znajdoway si
tam do upadku Arthedainu; wwczas wszystkie trzy przepady
w katastrofie statku, w ktrej zgin Arvedui.
W Gondorze palantir z Osgiliath zagin, gdy miasto spono
podczas Wani Rodzinnej. Palantir z Minas Ithil wpad w rce
Nazguli, gdy zajli oni to miasto w 2002 roku. Sauron zdoby
nad nim wadz, co sprawio, e posugiwanie si pozostaymi
palantirami (zwaszcza najsilniej z nim zwizanym paantirem
z Minas Anor) stao si niebezpieczne. Palantir z Minas Ithil
zosta prawdopodobnie zniszczony wraz z upadkiem Saurona
podczas Wojny o Piercie. Krlowie i namiestnicy Gondoru
nie uywali palantiru z Minas Anor po upadku Minas Ithil a do
czasw Wojny o Piercie, gdy Denethor II, pogrony w rozpa
czy po mierci ony, potrzebowa wiedzy, aby przeciwstawi si
Sauronowi i zajrza w palantir. Jednake Sauron manipulowa
wizjami Denethora i atakowa jego umys tak, e podczas Bitwy
na Polach Pelennoru namiestnik oszala i spali si ywcem, trzy
majc palantir w doniach. Od tego czasu jedynym obrazem, jaki
mona byo zobaczy w tym krysztale, byy dwie ponce donie.
Tylko osoba o bardzo silnej woli moga zmusi w palantir, by
pokaza co innego.
Sidmy palantir, zoony w Orthanku, przez wiksz cz
Trzeciej Ery pozostawa bezczynny. W 2759 roku Saruman przy
by do Orthanku i odnalaz kryszta; w efekcie sam wpad w sie
Saurona. Podczas Wojny o Piercie Grima wyrzuci kamie
Orthanku z wiey, dziki czemu dosta si on w rce Aragorna,
ktry jako prawy waciciel podporzdkowa go swej woli. Odkry
on dziki palantirowi wiele rzeczy, w tym zagroenie Gondoru
przez flot korsarzy, co umoliwio mu przeciwdziaanie, ktre
doprowadzio do zwycistwa si Zachodu w Bitwie na Polach
Pelennoru. Po Wojnie o Piercie Aragorn posugiwa si palantirem, by pozna stan swego krlestwa.
367
PELARGIR
Palantiry zwano take Krysztaami Widzenia, Kamieniami

Widzcymi, Siedmioma Krysztaami i Siedmioma Krysztaami
Widzenia. Paantir z Wieowych Wzgrz by zwany Krysztaem
Elendila. (II 187, 190-191, III 15, 16, 47, 235, 289, S 271)
PAN ZIEMI [Lord of the Earth] Tytu, ktry przypisa sobie -
Sauron podczas Czarnych Lat, w czasach jego najwikszej po

tgi. (S 367)
PANI Z LASU [Lady of the Wood] -> Galadriela. (II 42)
PANOWANIE LUDZI [Dominion of Men] Czwarta Era, w kt
rej elfy i krasnoludy zanikay, a ludzie podporzdkowali so

bie Ard. Panowanie to zaczo si, gdy ustaa moc Trzech
Piercieni, a ich Powiernicy odpynli za Morze, jednak wydarzenia
Trzeciej Ery, -> Lata Zmierzchu, przygotowyway jego nadejcie.
(S 279)
PARMA (quen. ksika) Nazwa tengwy p (nr 2), uywanej naj
czciej na oznaczenie p. (III 361, 365)

PARMATEMA (quen. p-seria) Druga seria znakw tengwaru.
W Trzeciej Erz ep a rm a te m a bya zazwyczaj uywana do zapisu
gosek wargowych i dwuwargowych. Tengwa nr 22 z szstego

rzdu nie bya rygorystycznie wczana do tej serii, jednak jej
najpowszechniejsza warto fonetyczna - w, bya dwuwargowa. (III 361, 363)
PARTH GALEN (sind.) Pikna ka biegnca z Nen Hithoel do
stp Amon Hen. (I 372, 382, II 20, III 40, 210)

PASTERZE DRZEW [Shepherds of the Trees] h> Entowie, nazwani
tak w Pierwszej Erze jako stranicy olvarw. (S 45, 221)

PELARGIR (sind. ogrodzenie krlewskich statkw) Miasto,
gwny port Gondoru, zbudowany nad Anduin, u ujcia Sirith
w 2350 roku Drugiej Ery. By najwikszym portem Wiernych
w rdziemiu. Tu po zagadzie Numenoru wyldowa Elendil.
Odbudowany przez Earnila I okoo 920 roku Trzeciej Ery, Pelargir
by baz Krlw eglarzy podczas ich atakw na rejon Umbaru.
Podczas Wani Rodzinnej, po Bitwie u Brodu na Erui wpad w rce
PELENDUR
368
buntownikw i by przez rok oblegany przez Eldacara. Podczas

Wojny o Piercie zosta zdobyty przez korsarzy, ktrzy tu zosta
li rozgromieni przez Umarych z Dunharrow. (III 56, 134-137,
141, 1 5 5 ,2 2 5 ,S 249)
PELENDUR (quen., zm. 1998 TE) Dunadan z rodu Hurina, na
miestnik Gondoru (przed 1944 do 1998). Rzdzi Gondorem przez

rok po mierci krla Ondohera w 1944 roku i odegra istotn rol
w odrzuceniu pretensji Arvedui do korony Gondoru. (III 291, 302)
PELENNOR (sind. ogrodzony kraj) Cz Gondoru wok Minas
Tirith; pikny i yzny kraj. By otoczony waami - Rammas

Echor. Tu podczas Wojny po Piercie stoczono Bitw na Polach
Pelennoru.
Zwany take polami Pelennoru. (III 17-18, 31, 73, 99, 103,
109,112, 138, 141)
PELRI (quen. umocnione wzgrza) Wielki acuch grski
w Amanie, tworzcy pksiyc na wschd od Ekkaii. Stanowi

granic Valinoru na pnocy, wschodzie i poudniu.
Gry zostay wzniesione przez Valarw, po tym jak zamiesz
kali w Amanie, jako obrona przed Melkorem; po Ukryciu Valinoru
Pelri podwyszono i uczyniono bardziej stromymi. Byy najwy
szymi grami Ardy. Jedynym przejciem przez nie bya Calacirya.
Znamy tylko dwie nazwy szczytw Pelri: Taniuetil w centrum
oraz Hyarmentir na dalekim poudniu.
Zwane take Grami Amanu, Grami Valinoru, Grami
Obronnymi, a by moe take Grskim Murem. (S 37, 39, 58,
71,72, 77, 95, 96, V 65, Y 62)
PENIA. VALINORU [N oontide of Valinor, N oontide of the
Blessed Realm] Okres najwikszej chway Valinoru, rozpoczty

Uwizieniem Melkora i przybyciem Trzech Plemion do Eldamaru,
a zakoczony zatruciem Dwch Drzew i buntem Noldorw. Trwa
trzy stulecia.
Zwane take Dniami Szczliwoci Valinoru. (S 38, 67)
PEZACZ [Slinker] Imi, jakie Sam nada przyzwoitszej, grzeczniej
szej poowie - Golluma, ktr sam Gollum nazywa Smeagolem.

( I I 230, 289, 301)
369
PIENIDZE
PEREDHIL (sind. p-elfowie, l.poj. Peredhel) Elros i Elrond,
dwch synw Earendila i Elwingi. Zwano ich Peredhil ze wzgldu

na to, e mieli mieszan krew ludzi i Eldarw. Pod koniec Pierwszej
Ery dano im wybr, do ktrej rasy chc nalee. Elros wybra po
zostanie wrd Edainw i zosta obdarzony przez Valarow cza
sem ycia wielokrotnie duszym ni zwykli ludzie. Elrond sta
si wadc elfw o wielkiej mocy i mdroci. Jego dzieciom tak
e dano wybr rasy, do ktrej chc nalee - miay go dokona,
gdy Elrond opuci rdziemie. Caa trjka jego dzieci wybraa
miertelno.
Zwani take Pelfami, ktre to okrelenie odnoszono take
do Earendila i Elwingi. (III 287, S 211, 252, 238)
PERIANIE [Perian, l.mn. Periannath] (sind. nizioki) -> Hobbici.
Zwani periann ath w jzyku elfw. (III 121, 132, 144, 220, 331,
356, 359, 374, Y 67)

P E R R Y WINKLE [Perry-the-Winkle] Humorystyczny wiersz,
napisany przez Sama Gamgee i zapisany w Czerw onej K sidze
M archii Zachodniej. Jego gwna posta, Samotny Troll, jest przy
puszczalnie fikcyjna, ale hobbici wzmiankowani w tym wierszu

mog by wzorowani na rzeczywistych osobach. (TB 162-167)
PERRY WINKLE [Perry-the-Winkle] Mody hobbit z Michel Delving,
wystpujcy w wierszu Perry W inkle.
Zwany take Winkle. Posta ta moga by wzorowana na
rzeczywistym hobbicie. (TB 162-167)
PHURUNARGIAN (oryg. west, krasnolud-siedziba) - Khazad-
-dum. (III 381)

PICKTHORN TOM (zm. 3019 TE) Czowiek z Bree, zabity w walce
midzy mieszkacami Bree a Billem Fernym i jego ludmi. (III 245)

PICKTHORNOWTE [Pickthorn] Rodzina ludzi z Bree. (III 245)
PIENIDZE [Money] Wbrew spotykanym czasem pogldom, we
W adcy Piercieni pojawiaj si wzmianki o pienidzach, zwi
zane gwnie z Bree. Kuc by tam warty okoo czterech srebrnych

groszy, strata 30 srebrnych groszy bya cikim ciosem dla zamo
nego Barlimana Butterbura, za zoty talar stanowi zdecydowanie
2 4 - Encyklopedia rdziem ia
PIERCIENIE ELFW
370
ekstrawaganckie wynagrodzenie za dobr nowin. Azog cisn

Narowi par marnych groszy, by go obrazi. Zoto i srebro
Bilba, pochodzce z Ereboru, byy prawdopodobnie monetami.
Z wielkim prawdopodobiestwem mona powiedzie, e istniao
wiele rodzajw pienidza i e byy one niewtpliwie wzajemnie
wymienialne, tak jak to byo w redniowiecznej Europie. (I 33,
49, 176, III 313, 320)
PIERCIENIE ELFW [Elven-rings] Piercienie Wadzy, zwaszcza
-> Trzy Piercienie. (I 5, III 329, 330, S 274, 275, 280)

PIERCIENIE KRASNOLUDW [Dwarf Rings] - Siedem Piercieni.
(III 319, 320, 322, 323, S 266)

PIERCIENIE WADZY [Rings of Power] Najpotniejsze piercie
nie rdziemia, wykute przez noldorskich kowali w Eregionie oraz

przez Saurona midzy 1500 a 1590 rokiem Drugiej Ery. Dziewi
Piercieni przeznaczonych byo dla ludzi, siedem dla krasnoludw,
a trzy dla elfw. Dziesi lat po wykuciu tych Piercieni Sauron
zdradziecko wyku -> Jedyny Piercie, by rzdzi pozostaymi,
jednak Celebrimbor przenikn jego zamiary. Elfy unikny wic
puapki, a krasnoludy okazay si niepodatne na wpyw Piercieni,
natomiast Dziewi Piercieni usidlio - Nazguli. Po unicestwie
niu Jedynego Piercienia podczas Wojny o Piercie wszystkie
Piercienie Wadzy utraciy sw moc.
miertelni posiadacze tych Piercieni nie umierali, ale byli
coraz bardziej zmczeni yciem; tylko krasnoludy nie podlegay
temu oddziaywaniu.
Wszystkie Piercienie oprcz Jedynego byy metalowymi ob
rczkami z wprawionymi klejnotami.
Zwane take Wielkimi Piercieniami i Piercieniami. (III 329,
S 265, 266, 277)
PIERCIENIE W ADZYI tr z e c ia ERA [Of the R ings of Power
an d the ThirdA ge] Ksiga D ziejw , opisujca histori Piercieni
Wadzy, niewtpliwie napisana w Czwartej Erze, zapewne po

mierci lub odejciu wszystkich uczestnikw Wojny o Piercie.
Jest ona pena sympatii do Dunedainw, pena szacunku dla
Eldarw i Gandalfa, a dystansu wobec hobbitw; jej autor by
371
PIERCIE Z DIAMENTEM
niewtpliwie uczonym, Dunedainem. Ksiga ta bya zapewne

jednym z rkopisw skopiowanych dla Tookw i przechowywa
nych w Wielkich Smialach. (S 261-280)
PIERCIE [Ring] - Jedyny Piercie. (S 259, 271-280)
PIERCIE BARAHIRA [Ring of Barahir] Piercie elfw wyko
nany przez Noldorw w Valinorze i przekazany przez Finroda

Barahirowi podczas Dagor Bragollach jako rkojmia pomocy, ja
kiej zobowizywa si udziela jemu i jego rodowi. Gdy Barahir
zgin w Dorthonionie, orkowie odrbali mu rk z piercieniem,
by j okaza na dowd jego mierci, jednak Beren, podejmujc
wielkie ryzyko, odzyska zarwno rk, jak i piercie. Uda si
on z nim do Nargothrondu podczas poszukiwania Silmarila,
a Finrod dopeni swego lubowania, oddajc ycie za Berena
w lochach Minas Tirith.
Piercie zosta w nieznany sposb przechowany przez po
zosta cz Pierwszej Ery, zapewne przez Diora i Elwing,
a w Drugiej Erze przeszed w rce Wiernych Numenorejczykw.
W Trzeciej Erze stanowi cz dziedzictwa Pnocnego Krlestwa.
Po upadku Arthedainu Arvedui przekaza go wodzowi Lossothw,
od ktrych pniej go wykupiono. W pniejszym okresie prze
chowywany by w Rivendell.
Piercie wyobraa dwa we o szmaragdowych oczach,
poerajce si nawzajem; na ich gowach wspieraa si korona
ze zotych kwiatw.
Zwano go take piercieniem Feagunda. (III 294, 307, 334,
S 155,158)
PIERCIE ISENGARDU [Ring of Isengard] - Isengard. ( I I 151,
190)
PIERCIE OGNIA [Ring of Fire] -> Narya. (III 330, S 263, 275,
280)
PIERCIE RZDZCY [Ruling Ring] -> Jedyny Piercie. (S 266,
267)
PIERCIE Z DIAMENTEM [Ring of Adamant]
275)
Nenya. (S 266,
PIERCIE Z SZAFIREM
372
PIERCIE Z SZAFIREM [Ring of Sapphire] -> Vilya. (S 266, 274)

PIERWORODNE D ZIECI ILUVATARA [Firstborn of Iluvatar]
Elfy, zwaszcza Eldarowie. (S 16, 38, 40, 43, 47-56, 61,100, 142,
197, 219, 232, 246, 264, 274)
PIERWSZA BITWA U BRODW NA ISENIE [First Battle of the
Fords of Isen] -> Bitwy u Brodw na Isenie. (III 337)

PIERWSZA DYNASTIA [First Line[ Pierwszych dziewiciu krlw
Rohanu. Pierwsza Dynastia rozpocza si od Eorla, a godno

krlewska przechodzia z ojca na syna. Ostatnim krlem tej dy
nastii by Heim, ktrego nastpc zosta siostrzeniec, gdy jego
synowie zginli w wojnie z Wulfem. (III 315-316)
PIERWSZA ERA [First Age] Pierwsza z zarejestrowanych er dzie
jw rdziemia. Rozpocza si zapewne wraz z ukoczeniem

Ardy lub z przebudzeniem Elfw. Jej wczesne dzieje, oprcz Bitwy
Potg i Wielkiej Wdrwki, s mao znane, gdy wikszo Eldarw
przebywaa na Zachodzie, a inne rasy zachoway niewiele relacji.
Wydaje si te, e do wzejcia Ksiyca i Soca w rdziemiu
nie istniaa rachuba lat.
Byy to czasy Eldarw i Morgotha. Zakoczyy si one Bitwami
o Beleriand oraz Wielk Bitw, w ktrej Morgoth zosta wyrzu
cony z Ea.
Zwana take Starszymi Dniami, Najstarszymi Dniami i Daw
nymi Dniami.
Prb zestawienia chronologii Pierwszej Ery zawiera Dodatek I
do tej E ncyklopedii. (I 289, III 285, 318, S 7)
PIERWSZA WOJNA [First War] Pierwszy konflikt w Ea midzy
Valarami a Melkorem, w ktrym ten przeszkadza ukoczeniu

Ardy, dopki nie uciek przed Tulkasem. Ostatecznie Arda zosta
a umocniona, jednak pierwotne plany musiay by zmienione.
(S 35)
PIERWSZY DZIE [First Day] Czas pierwszego kwitnienia i wid
nicia Dwch Drzew. (S 38)

PIERWSZY ODDZIA WSCHODNIEJ WIARTKI [First Eastfarthing
Troop] -> Policja. (III 254)
373
PIE O UPADKU GONDOLINU
PIERWSZY POZIOM [First Deep] Poziom Khazad-dumu tu po
niej Wielkiej Bramy. (I 310-311)

PIERWSZY RD EDAINW [First House of Edain] Rd Beora,
pierwsza grupa Edainw, ktra wkroczya do Beleriandu. Jej

czonkowie przez jaki czas mieszkali w Ossiriandzie, nastpnie
za w Estoladzie, ostatecznie jednak sprzymierzyli si z rodem
Finarfina i osiedlili w Dorthonionie, gwnie w Ladros. Jednak
cz z nich, pod wodz Berega, odmwia udziau w Bitwach
0 Beleriand i wywdrowaa z Beleriandu na poudnie.
Pierw szy Rd zosta zdziesitkow any podczas Dagor
Bragollach i po niej. Wikszo ocalaych z pierwszego ataku
1 obrony odwrotu Finroda przez Barahira ucieka do Hithlumu,
gdzie zmieszaa si z Trzecim Rodem. Garstka wojownikw pod
wodz Barahira pozostaa w Dorthonionie jako banici; przey
tylko Beren. Resztki kobiet i dzieci rodu, prowadzone przez
Emeldir, ucieky z Dorthonionu i zmieszay si z innymi ro
dami.
Ludzie z Pierwszego Rodu byli ciemnowosi i szaroocy.
Duchowo byli bliscy Noldorom; mieli zrczne rce i rozwane
umysy. Zwani take rodem Beora. (S 134, 137, 142, 148, 152)
PIERWSZY SZERYF [First Shirriff] Urzd i tytu burmistrza Michel
Delving jako szefa Policji. (I 22)

PIENI WIEDZY [Rhymes of Lore] Wiersze majce pomaga w za
chowaniu wiedzy o rnych wydarzeniach z przeszoci. Ludzie,

elfy, hobbici, a zapewne take inne rasy miay takie pieni. -
D ugi spis en tw moe by przykadem jednej z nich. ( I I 190)
PIE O NIMRODEL [Lay of Nim rodel] Jedna z wielu uoonych
przez Elfw Lenych i ludzi pieni, ktrych bohaterami s Nimrodel

i Amroth, mwica te o wczesnych dniach Lrien. (I 321-323)
PIE O TINUVIEL [Lay of Luthien] Zapewne Ballada o Leithian
lub pie przetumaczona i zapiewana przez Aragorna. (1187-189)

PIE O UPADKU GONDOLINU [Fall of G ondolin, The] Relacja
o szturmie i zniszczeniu Gondolinu oraz bohaterskich czynach

jego obrocw. (S 226)
PIE POEGNANIA
374
PIE POEGNANIA [Song of Parting] Pie, ktrej tylko frag
ment zosta przetumaczony, uoona przez Berena, gdy zda

do Angbandu na poszukiwania Silmarila. Myla, e opuszcza
Luthien i zmierza ku mierci, lecz Luthien i Huan usyszeli jego
piew i przybyli do niego. (S 168)
PINCUP Wie w Poudniowej wiartce, w Kraju Zielonych Wzgrz.
(130)
PINNATH GELIN (sind. zbocza zielone) Wzgrza w poudniowo-zachodnim Gondorze, na pnoc od Anfalas.
W Westronie zwane Zielonymi Wzgrzami. (III 38, 56, 112,
220 )
PIPPIN
Peregrin Took. (I 53, 75)
PISARZE KRLEWSCY [Kings Writers] Skrybowie krlw
Gondoru. (I 26)
PLAC FONTANNY [Court of the Fountain] Plac w twierdzy Minas
Tirith, na ktrym bya fontanna, w centrum ktrej stao Biae
Drzewo (lub Martwe Drzewo). (III 20)
PLACKI BEORNA [Honeycakes of Beorn] Smaczne poywienie
podrne, przygotowywane przez Beorna. Podobnie jak kramy,
placki byy bardzo odywcze i mogy by dugo przechowywa
ne. Zwane te miodowymi ciasteczkami Beorna. (I 349, H 102)
PLEMI DURINA [Durins Folk] Najstarszy i najwikszy z siedmiu
rodw krasnoludzkich, potomkowie Durina I. Ojczyst siedzib

rodu by Khazad-dum, a krasnoludy plemienia Durina bray nie
wielki udzia w Bitwach o Beleriand. Byli oni bardziej przyjani
w stosunku do elfw ni wikszo krasnoludw, a w Drugiej Erze
wiele zyskali dziki kontaktom z Noldorami z Eregionu. Walczyli
przeciw Sauronowi w siach Ostatniego Sojuszu.
W Trzeciej Erze plemi Durina yo w Khazad-dumie przez
prawie 2000 lat, bogacc si dziki zasobom swych kopalni,
zwaszcza mithrilu. Przetrwao wszelkie ataki z zewntrz, jed
nak zostao wyparte z Khazad-dumu po przebudzeniu Balroga
w 1980 roku. Stao si wwczas ludem rozproszonym i w
drownym, osiadajc w rnych miejscach w Ered Mithrin oraz
POCHODNIA WESTERNESSE
375
w Ereborze, skd zostao wypdzone przez smoki. Okoo 2800

roku naleay do niego jedynie ndzne kopalnie w Ered Luin
i elaznych Wzgrzach. W 2790 roku Thrr prbowa wrci
do Khazad-dumu, jednak zgin z rk orkw, ktre tam yy.
Jego syn, Thrain, szukajc zemsty, rozpocz wojn krasnoludw
z orkami (2793-2799), w ktrej plemi Durina odegrao gwn
rol.
W 2941 roku Thorin II powrci do Ereboru i plemi Durina
ponownie miao swj dom i mogo si bogaci. Wprawdzie pr
ba zajcia Khazad-dumu przez Balina w 2989 roku nie powioda
si, ale mier Balroga i klska Saurona w Wojnie o Piercie
umoliwia ponowne objcie Khazad-dumu przez plemi Durina
w Czwartej Erze.
Plemi D urina byo rzdzone przez - krlw plemienia
Durina, dziedzicw Durina. Poniewa krlowie ci posiadali ostat
ni i najwikszy z Siedmiu Piercieni, oni i ich lud byli w Trzeciej
Erze przedmiotem szczeglnej nienawici Saurona.
Zwane take Dugobrodymi, gdy wielu krasnoludw z ple
mienia Durina miao dugie brody, czsto splecione i rozwidlone.
(III 318-327)
PLEMIONA GRSKIE [Hill-men] Zy lud yjcy zapewne na wrzo
sowiskach Ettenmoors lub w zachodniej czci Gr Mglistych,

w pobliu Klina, sprzymierzony z Angmarem. Okoo 1350 roku
plemiona grskie przejy kontrol nad Rhudaurem i wraz z sia
mi Angmaru walczyy z Arthedainem i Cardolanem a do upadku
Angmaru w 1975 roku, kiedy to zostay zapewne wyniszczone
ub rozproszone. (III 292)
POMIE ANORU [Flame of Anor] Moc, ktr wada Gandalf; by
moe aluzja do biaego wiata Soca jako symbolu Tajemnego

Ognia. (1312-313)
POMIE Z UDUNU [Flame of Udun] Ogie Balroga.
Take - Udun. (I 313)

POCHODNIA WESTERNESSE [Flammifer of Westernesse] ->
Earendil jako gwiazda, zwany tak, gdy prowadzi Edainw do

Numenoru. (I 227)
POCZMISTRZ
376
POCZMISTRZ [Postmaster] Urzd i tytu burm istrza Michel
Delving jako szefa Poczty. (I 22)

POCZTA [Messenger Service] Poczta Shire, kierowana przez bur
mistrza jako najwyszego poczmistrza. (I 22, 38)

POD KRZAKIEM BLUSZCZU [Ivy Bush, The] Gospoda przy drodze
w Bywater, odwiedzana przez hobbitw z Bywater i Hobbitonu.
(III 252)
POD PAGRKIEM [Under-Hill] Miejsce w Hobbitonie, gdzie znaj
doway si nory, ktre, jak Bag End, byy wydrone w Pagrku
(Wzgrzu). (H 12)
POD PYWAJC KOD [Floating Log, The] Dobra gospoda we
Frogmorton, zamknita podczas Wojny o Piercie przez ludzi

Sharkeya. (III 252)
POD ROZBRYKANYM KUCYKIEM [Prancing Pony, The] Gospoda
w Bree, od wielu pokole prowadzona przez rodzin Butterburw.

W czasach Wojny o Piercie jej wacicielem by Barliman
Butterbur. Tu narodzia si i rozwina sztuka palenia fajkowego
ziela, a w pomylnych czasach bya jednym z gwnych orodkw
wymiany wiadomoci w Eriadorze. (I 20, 147, 149)
POD ZIELONYM SMOKIEM [Green Dragon] Gospoda w Bywater,
po hobbitoskiej stronie wsi, odwiedzana przez hobbitw z obu

wsi. (I 55, 74, III 255)
POD ZOTYM OKONIEM [Golden Perch] Gospoda w Stock;
w czasach Wojny o Piercie podawano tu najlepsze piwo we
Wschodniej wiartce. (I 93, 97)
PODRNICY [Travellers] Miano nadane Frodowi, Samowi,
Merryemu i Pippinowi przez hobbitw z Shire po ich powrocie

z Wojny o Piercie. (III 255, 273)
PODSTAWOWE PRAWA [Rules, The] Prawa Shire ustanowio
ne przez krlw Arthedainu. Przestrzegano ich dobrowolnie,

byy bowiem staroytne i sprawiedliwe. Podczas rzdw Lotha
i Sarumana w Shire w 3019 roku Trzeciej Ery liczba przepisw
wzrosa i przeksztaciy si one w narzdzie ucisku. (I 2 1 )
377
POUDNIE
PODZIEMIA [Underworld] Pieko, w opozycji do rdziemia
i Krain Nadniebnych. W sindarinie zwane Udunem. (III 9, 92)

POGRANICZNICY [Bounders] Stra pograniczna Shire, cz
policji. Zawracali niepodane osoby i odpdzali zwierzta, stra

ujc na granicach Shire. Ich liczba zmieniaa si stosownie do
potrzeb. (1 2 2 )
POKJ ARDY [Peace of Arda] Trzy wieki Uwizienia Melkora,
od pojmania go po Bitwie Potg do zatrucia przeze Dwch

Drzew. Pokj Ardy cile odpowiada Peni Valinoru i - Snowi
Yavanny. (S 46-64)
POLA CELEBRANTU [Fieds of Celebrant] ki midzy Limlight
a Srebrn y, miejsce Bitwy na Polach Celebrantu (2510 rok

Trzeciej Ery). ( I I 111, III 229)
POLA CORMALLEN [Fields of Cormallen] (quen. krg-zoty)
Miejsce w pnocnym Ithilien, w pobliu Henneth Annun. Miay
tam miejsce uroczystoci z okazji upadku Saurona.
Nazwa ta pochodzia od rosncych tam drzew culumalda, bya
te jednak stosowna do uroczystoci, moliwej dziki zniszczeniu
Jedynego (zotego) Piercienia. (III 211)
POLANA OGNISKA [Bonfire Glade] Polana w Starym Lesie, gdzie
hobbici z Bucklandu jaki czas przed Wojn o Piercie spalili

wiele drzew podczas ataku Lasu na Buckland. Nie wyroso tam
ju adne drzewo, byo jednak mnstwo traw, zi, pokrzyw i po
dobnej rolinnoci. (I 113)
POLOWANIE NA WILKA [Hunting of the Wolf] Wydarzenie wie
czce poszukiwanie Silmaria, w ktrym oddzia dowodzony przez

Thingola, Berena, Mablunga, Belega i Huana tropi Carcharotha,
pustoszcego dolin Esgalduiny. Podczas oww zginli Beren,
Huan i Carcharoth, odzyskano jednak Silmaril, wydobyty z wntrz
noci wilka. (S 162-175)
POUDNIE [Sunlands] Nazwa uywana w Shire na okrelenie
krain lecych daleko na poudniu rdziemia, z grubsza od

powiadajcych Haradowi (to okrelenie jest rwnie niejasne).
(II 105, 132, 233)
POUDNIOWA ARMIA GONDORU
378
POUDNIOWA ARMIA GONDORU [Southern Army of Gondor]
Jedna z dwch armii Gondoru w dniach jego najwikszej potgi.

Poudniowa Armia walczya gwnie w Haradzie, a w 1944 roku
Trzeciej Ery wzmocnia Pnocn Armi. (III 299, 338)
POUDNIOWA WIARTKA [Southfarthing] Jedna z czterech
wiartek Shire, najcieplejsza i pooona najdalej na poudnie.

Uprawiano tu fajkowe ziele. Poudniowa wiartka jako pierwszy
obszar Shire dostaa si pod kontrol Lotha Sackville-Bagginsa,
a Saruman utrzymywa tu agentw ju w 2953 roku Trzeciej Ery.
(121, 49, I I 168, III 244)
POUDNIOWA CIEKA [South Lane] Droga w Shire prowa
dzca z Bywater na poudnie. Podczas Wojny o Piercie przy

Poudniowej ciece mieszkali Cottonowie. (III 258)
POUDNIOWE TTU H IFN [South Ithilien] Cz Ithilien pooona
na poudnie od M orgulduiny. (III 399)
POUDNIOWE KRLESTWO [South Kingdom] -> Gondor, w od
rnieniu od Arnoru. Zwane te Krlestwem Poudnia. (III 68 ,

112, 300, S 268, 269, 272)
POUDNIOWE WZGRZA [South Downs] Ponure, czciowo
zalesione wzgrza lece na poudnie od Wschodniego Gocica

midzy Bree i Mitheithel. (II 8)
POUDNIOWY GOCINIEC [South Road] Jedna z gwnych drg
Gondoru biegnca od Minas Tirith do Pelargiru, przecinajca Erui

w miejscu Przeprawy przez Erui. (III 399)
PONIEDZIAEK [Monday]
M onen dei. (III 353)
PORO (sind.) Rzeka pynca z poudniowej czci Ephel Duath

i wpadajca do Anduiny tu powyej jej delty. Stanowia pou
dniow granic Ithilien. Droga do Haradu przecinaa j, two
rzc Przepraw przez Poro, ktra bya terenem wanej bitwy
z Haradrimami w 2885 roku Trzeciej Ery. (III 399)
POSPOLITE RUSZENIE [Hobbitry-in-arms] Powszechna mobili
zacja mieszkacw Shire, ogaszana jedynie w razie zagroenia
POEGNALNE PRZYJCIE
379
i dowodzona przez thana. Poniewa zagroenie nie zdarzao si

czsto, mobilizacja take nie bya czym zwyczajnym.
Hobbitry-in-arm s byo przypuszczalnie tym samym lub czym
podobnym, co Shire-m uster. (III 262-267)
POTGI [Mighty] -> Valarowie. (S 50, 63, 98, 99)
POTGI WIATA, POTGI ARDY [Powers of Arda, Powers of the
World]
Valarowie. (S 17, 24, 51)
POTT Nazwisko hobbickie, wymienione w wierszu Sama Gamgee

Perry W inkle. Wystpujcy w nim wjt Pott by burmistrzem
Michel Delving. (TB 163)

POWIERNICY TRZECH PIERCIENI [Keepers of the Three Rings]
Eldarowie wadajcy Piercieniami Wadzy elfw. Na pocztku

Gil-galadowi powierzono piercie Vilya, Cirdanowi - Narya,
a Galadrieli - Nenya. Jaki czas przed mierci Gil-galad przekaza
swj piercie Elrondowi, a po przybyciu Istarich do rdziemia
Cirdan da Nary Gandalfowi. Pod koniec Trzeciego Wieku Ostatnia
Wyprawa Powiernikw zabraa Piercienie za Morze.
Zwani take Powiernikami Piercieni i Trjk Powiernikw.
(III 279, 280, 341)
POWRONIK GAMGEE [Roper Gamgee]
Hobson Gamgee.
(III 347)
POZACZASOWE PRZESTRZENIE [Timeless Halls] Siedziba
Ilvatara i Ainurw, w odrnieniu od - Bezczasowej Pustki

oraz - E. Pozaczasowe Przestrzenie nie maj granic, rozciga
jc si od Otchani po Firmament. (S 18)
POEGNALNE PRZYJCIE [Farewell Party] Urodzinowe przy
jcie wydane w Urodzinowym Ogrodzie 22 wrzenia 3001 roku

Trzeciej Ery, z okazji sto jedenastych urodzin Bilba oraz penoletnoci Froda. Byo bardzo okazae (na odbywajcy si w jego
trakcie specjalny rodzinny bankiet zaproszono 144 wybranych
goci), z ogromn iloci jedzenia, fajerwerkami Gandalfa oraz
prezentami pochodzcymi nawet z Ereboru. Pod koniec bankie
tu Bilbo naoy Jedyny Piercie i nigdy wicej nie widziano go
w Shire. (I 33-47)
PELFY
380
PELFY [Half-elven] -> Peredhil. (S 211, 238, 252)

PMROK [Twilight] Prawdopodobnie ten okres podczas Snu
Yavanny, kiedy Morgoth tworzy istoty (takie jak trolle), by yy
w ciemnoci. (III 376)
PNOCNA ARMIA GONDORU [N orthern Army of Gondor]
Jedna z dwch armii Gondoru w dniach jego najwikszej pot

gi. Toczya walki na pnoc i wschd od Minas Tirith, gwnie
przeciw Easterlingom.
Take -> Poudniowa Armia Gondoru. (III 299)
PNOCNA BRAMA [North-gate] -> Brama Bucklandu. (I 109,
110, 174)
PNOCNA WIARTKA [Nortfarthing, N ort Farthing] Jedna
z czterech wiartek Shire; tu uprawiano jczmie na piwo dla

caego Shire. Jedynie tu w Shire nieg by zwykym zjawiskiem.
Pnocna wiartka bya take miejscem polowa. Gleby tamtejsze
byy raczej kamieniste. (I 21, 55, 275, II 240, W 186)
PNOCNA GRANICA [Northern Fences] Pnocna granica ->
Lrien. Zwana take pnocnym skrajem i pnocnym pograni

czem. (I 320, 327, 331, 337, 339, 350)
PNOCNA MROCZNA PUSZCZA [Northern Mirkwood] -> Lene
Krlestwo. (1231)
PNOCNE BAGNA [North Moors] Bagna w Pnocnej wiartce.
W 3001 roku Trzeciej Ery Halfast z Overhill widzia tam enta.

(I 55, 56)
PNOCNE ITHIUEN [North Ithilien] Cz Ithilien na pnoc
od Morgulduiny. (III 399)

PNOCNE KRAJE [Northerland] Dla Boromira: Eriador. By
moe wszystkie kraje na pnoc od Rohanu. (I 149, 322, 353)

PNOCNE KRLESTWO [North Kingdom, North-kingdom]
Pnocne Krlestwo Dunedainw, zarwno Arnor, jak i Arthedain.

Zwane te Krlestwem Pnocnym i Krlestwem Pnocy. (1 16,
181, 196, III 290-295)
381
PROM BUCKLEBURY
PNOCNE POGRANICZE [North March] Obszar wok Rauros,
pnocna granica Gondoru w czasach Wojny o Piercie. ( I I 42)

PNOCNE SCHODY [North Stairs] cieka transportowa, cz
ca poudniowy kraniec Nen Hithoel i podna Rauros, wykonana

przez Gondor na pocztku Trzeciej Ery. (I 367)
PNOCNE WZGRZA [N orth Dow ns] Wysokie w zgrza
w Amorze, okoo 150 mil na pnocny wschd od Shire. Tam
znajdowa si Fornost. (I 235, III 246)
PNOCNI TOOKOWIE [North-tooks] Ga rodziny Tookw y
jca w Long Cleeve. Byli potomkami Bandobrasa Tooka. (III 345)

PNOCNY GOCINIEC [North-way] Jest to oczywicie inna
nazwa Zachodniego Gocica. Wszystko zaley od tego, gdzie

si stoi. (III 142)
PNOCNY WIAT [Northern World] Termin, okrelajcy oglnie
znane obszary rdziemia. (I 189, 412, I I 144)

PORKOWIE [Half-orcs] Sudzy Sarumana, wykorzystywani
przeze jako szpiedzy i onierze. Wydaje si, e byli produk

tem krzyowania ludzi i orkw. Wysocy jak ludzie, mieli jednak
ziemist cer i skone oczy. Ludzie Naczelnika byli porkami.
Porkowie byli czym innym ni Uruk-hai. (III 258)
PNIEJSZE CZASY [Later Ages] Ery, ktre nastpiy w rdziemiu
po Trzeciej Erze. (S 29)

PRADAWNA MOWA [Ancient Speech, Ancient Tongue] -> Quenya.
(I 87)
PRASTARE CIEMNOCI [Ancient Darkness] -> Pustka. (S 252)
PRASTARY ZACHD [Ancient West] Okrelenie > Am anu
w Trzeciej Erze, po usuniciu go poza granice Ardy. (S 260)

PRAWDZIWE SREBRO [True-silver] Mithril. (I 226, 301, 318)
PROM BUCKLEBURY [Bucklebury Ferry] Prom przez Brandywin
midzy Bucklebury a Marish. By samoobsugowy, a d trzyma

no na wschodnim brzegu rzeki. (I 79, 93-95, 102)
PROROCTWO PNOCY
382
PROROCTWO PNOCY [Prophecy of the North] - Przeznaczenie
Noldorw. (S 305)
PROSTA DROGA [Straight Road, Straight Way] Szlak, po ktrym
Eldarowie eglowali do Amanu po tym, jak zostai on usunity

poza Krgi wiata. Wybrane statki opuszczay w jaki sposb
zakrzywione Morze, lecz unosiy si na wodzie, a docieray do
Tol Eressei i wybrzey Eldamaru. Jest powiedziane, e czasami na
Prost Drog wpywali przez przypadek miertelni eglarze. (S 260)
PROSTE SCHODY [Straight Stair] Pierwszy odcinek schodw na
podejciu od Imlad Morgul do Cirith Ungol. Proste Schody byy

dugim, stromym cigiem starych stopni, czsto pokruszonych
lub popkanych, z biegncym po obu stronach murem. ( I I 296)
PROUDFOOT BODO (ok. 2900 TE) Hobbit z Shire, m Lindy
Baggins i ojciec Oda Proudfoota. (III 344)

PROUDFOOT LINDA (2862-2963 TE) Hobbitka z Shire, czwarte
dziecko a druga crka Munga Bagginsa. Wysza za Boda Proud

foota i urodzia co najmniej jedno dziecko. (III 344)
PROUDFOOT ODO (2904-3005 TE) Hobbit z Shire, syn Boda
Proudfoota i Lindy Baggins. By gociem na poegnalnym przy

jciu Bilba Bagginsa. (I 42, 51, III 344)
PROUDFOOT OLO (2946 TE-15 CE) Hobbit z Shire, syn Oda
Proudfoota. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.

(III 344)
PROUDFOOT SANCHO (ur. 2990 TE) Hobbit z Shire, syn Ola
Proudfoota. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa,

po ktrym zosta przyapany w Bag End na szukaniu skarbw.
(151)
PROUDFOOTOWIE [Proudfoot] Rodzina hobbitw z Shire, za
pewne zamona. (I 40, 42, 51)

PRZEDWIECZNY WIAT [Ancient World] Tak okrela wiat
Pierwszej Ery Aragorn. (I 336)

PRZEKLCI PRZEZ SIEBIE SAMYCH [Self-cursed] Nazwa nadana
-> ludziom przez Eldarw. (S 98)
383
PRZEWENIE
PRZEKLTE LATA [Accursed Years] > Czarne Lata. (III 54)

PRZEKADY Z ELFICKIEGO [Translations from the Elvish] Ksiga
z legendami spisana przez Bilba Bagginsa midzy 3003 a 3018

rokiem Trzeciej Ery w Rivendeil, w ktrej zamieci wszystkie le
gendy elfw oraz ca histori Pierwszej Ery, jakie udao mu si
wydoby ze rde ywych czy pisanych. Spisane w westronie
P rzekady skaday si na trzytomow C zerw on Ksig M archii
Zachodniej i zawieray prawdopodobnie A inulindal, Valaquenta
oraz Q uenta Silm arillion. (I 26)
PRZECZ CZERWONEGO ROGU [Redhorn Pass] - Brama
Czerwonego Rogu. (III 294)

PRZECZ MORGULU [Morgul Pass] Przecz przez Ephel Dath,
czca Minas Morgul z Mordorem.

Zwana take Bezimienn Przecz. (III 158)
PRZEOM SIRIONU [Pass of Sirion] Wska dolina, ktr Sirion
przeciska si midzy Ered Wethrin a Echoriath. Stanowia gwne

wejcie do Beleriandu Zachodniego z Ard-Galen i bya strzeona
przez wie Minas Tirith na Toi Sirion; dalej na pnoc dobr po
zycj obronn stanowiy moczary Serech. Czsto atakowany przez
Morgotha, Przeom Sirionu by utrzymywany przez Noldorw
z Nargothrondu do 457 roku Pierwszej Ery, gdy Sauron zdoby Minas
Tirith. Po tym, jak Sauron zosta wypdzony przez Luthien i Huana
w 466 lub 467 roku, Przeom Sirionu nie by ju stale broniony.
Strome ciany tej doliny porastay sosny, a gleby na jej dnie
byy yzne. (S 109, 168, 181, 199)
PRZEPRAWA NA TEIGLENTE [Crossings of Teiglin] Brd w Brethilu
na drodze z N argothrondu do Beleriandu Wschodniego i do
Przeomu Sirionu, najwidoczniej jedyne miejsce, w ktrym mo
na byo sforsowa Teiglin. Majc wielkie znaczenie strategiczne
dla obrony Nargothrondu, brd by strzeony przez Haladinw,
a przez kilka lat - przez Turina. By miejscem licznych bitew
midzy Haladinami a orkami. (S 116, 141)
PRZEWENIE [Narrows] Kraina w poudniowej czci Mrocznej
Puszczy, gdzie jej zachodnia i wschodnia granica zbliay si do
PRZEZNACZENIE NOLDORW
384
siebie, tworzc przewenie. W Czwartej Erze stanowia pnoc

n granic Wschodniego Lrien.
PRZEZNACZENIE NOLDORW [Doom of the Nodor] Cierpienie,
zniszczenie i utrata jednoci przepowiedziana przez Mandosa

Wygnacom, zwaszcza rodowi Feanora oraz tym Sindarom
i Edainom, ktrzy zostan wpltani w ich daremne prby odzy
skania Silmarili. Kltwa ta bya nastpstwem nieposuszestwa
Noldorw wobec woli Valarow oraz Bratobjstwa, ktre zbrukao
Aman. Moc tego przeznaczenia synowie Feanora stali si zdra
dzieccy, podstpni i aroganccy. Nastpstwa skalania dusz Noldorw
ukazuje spalenie statkw w Losgarze, nieufno Thingola wobec
rodu Feanora, a take mier Finroda i Diora.
Obwieszczone przez Mandosa, gdy Wygnacy dotarli do p
nocnych granic Amanu, Przeznaczenie Noldorw znane jest take
jako Proroctwo Pnocy, Wyrok Mandosa oraz Kltwa Mandosa.
(S 84, 141, 156, 169)
PRZEZNACZENIE WIATA [Doom of the World] Ustalony los
Ea, ktry moe by zmieniony tylko przez Iluvatara. (S 47, 176,

197,245)
PRZYGODY TOMA BOMRADILA [Adventures of Tom Bom badil,
The] Bucklandzki wiersz o Tomie Bombadilu, prawdopodobnie
napisany przed Wojn o Piercie. (TB 126-132)

PRZYJACIEL NOLDORW [Friend of the Noldor] -> Aule, zwany
tak, gdy naucza Noldorw, podzielajcych jego zainteresowanie

materiaami i rzemiosami. (S 39)
PRZYJACIELE ELFW [Elf-friends] Elendili, - Wierni Numeno-
rejczycy. (S 248, 250)

PRZYJACIELE ELFW [Elf-friends] Trzy Rody Przyjaci Elfw,
Edainw. By to take tytu lub przydomek nadawany przez

elfw tym czonkom innych ras, ktrzy im pomogli lub ich lubili.
Byli wrd nich midzy innymi Hador, Hurin, Beren, Turin, Bilbo
i Frodo. (187, 90,125, I I 267, H 46, 54, S 138,139, 249, 252, 253)
PRZYSIGA EORLA [Oath of Eorl] Przysiga zoona przez Eorla
Modego na rce Ciriona, namiestnika Gondoru w 2510 roku Trzeciej
385
PRZYSTANIE SIRIONU
Ery. Zgodnie z ni Eorl i jego nastpcy mieli wspomaga namiestni

kw Gondoru w potrzebie, w zamian za co otrzymali Calenardhon.
Znakiem takiej potrzeby bya, jak si wydaje, - Czerwona Strzaa.
Rohan wielokrotnie w Trzeciej Erze dotrzymywa przysigi, zwasz
cza za krla Folcwinea i namiestnika Turina II (2885 rok) oraz
podczas Wojny o Piercie. Po tej wojnie Eomer, krl Rohanu, od
nowi przysig przed krlem Elessarem. (III 303, 318)
PRZYSIGA FEANORA [Oath of Feanor] Wielka i straszna przysiga
zoona przez Feanora i jego synw na pocztku buntu Noldorw.
Przysigali oni na Iluvatara, Manwego, Vard i Taniquetil, przy
woujc na swe gowy Wieczne Ciemnoci, jeli kiedykolwiek
zaniechaj pocigu za kimkolwiek, kto skradby lub ukry przed
nimi Silmarile. Przysiga sprawia, e rd Feanora odda si nie
nawici i zemcie za wszelk cen i spowodowaa, e pragnienie
Silmarili doprowadzao kadego do zego koca. Przeznaczenie
Noldorw byo jedynie praktyczn konsekwencj tej przysigi.
Wpyw Przysigi umocni pych i popdliwo Feanora i je
go synw. Wygnanie Noldorw, Bratobjstwo, a zapewne take
spalenie statkw w Losgarze mona powiza z jej oddziaywa
niem, podobnie jak upadek Ligi Maedhrosa oraz zamordowanie
Diora, Nimloth, elfw z Przystani Sirionu oraz stray Enwego
po Wielkiej Bitwie.
Jednake konsekw encje Przysigi byy daleko szersze.
Podanie Silmarila przez Thingola przynioso w konsekwencji
mier Finroda z rki Saurona, a ostatecznie - mier samego
Thingola z rk krasnoludw z Nogrodu. Najwidoczniej Valarowie,
mimo ich litoci nad cierpieniami Beleriandu, nie byli w stanie
pomc Noldorom, dopki Przysiga nie dopenia si ostatecznie.
(S 80, 84, 102-103, 106, 122, 160, 177, 230, 235)
PRZYSTANIE FALAS [Havens of Falas] Brithombar i Eglarest,
porty Falathrimw.
Czsto zwane Przystaniami. (S 57, 91-92, 102, 114, 184)
PRZYSTANIE SIRIONU [Havens of Sirion] Port i twierdza u ujcia
Sirionu, utrzymywany przez eglarzy Cirdana jako oparcie dla elfw

i ludzi uciekajcych przed wojskami Morgotha. Wzmiankowane
po raz pierwszy po upadku Falas, stay si z czasem znaczc
PRZYSTA
386
wsplnot, na pozr tolerowan przez Morgotha. W szstym stu

leciu wadc Przystani by Earendil, a jego poddanymi byli gwnie
elfy z Gondolinu i Doriath. Pod koniec Pierwszej Ery Przystanie
zostay zaatakowane i zniszczone przez synw Feanora, poszu
kujcych Silmarila Elwingi. (S 222, 235)
PRZYSTA [Haven] - Alqualonde. (S 82-85, 99, 106)
PRZYSTA F.I.DARW [Haven of the Eldar] '-> Alqualonde.
(Ill 287)
PRZYWILEJ CZOWIEKA [Gift of Men] Specjalne przeznaczenie
ludzi, naoone na nich przy stworzeniu przez Iluvatara, zgodnie
z ktrym ich pragnienia i losy rozcigaj si poza A inulindale.
Umierajc w Ardzie, ludzie id do Siedzib Mandosa, lecz na
stpnie odchodz ku nieznanemu przeznaczeniu poza Krgami
wiata. Zatem, inaczej ni elfy, ludzie na obszarze Ea starzej si
i umieraj w sposb ostateczny, ale ta mier jest dla nich drog
do osignicia wikszej wolnoci.
W Drugiej i Trzeciej Erze to bogosawiestwo byo cz
sto odbierane jako przeklestwo przez tych ludzi, zwaszcza
Numenorejczykw, ktrzy nie patrzyli dalej ni ich ycie na
Ardzie. Std te byo ono zwane Przeklestwem Ludzi. Zwane
take Darem Iluvatara. (III 287, S 142)
PUDDIFOOTOWIE [Puddifoot] Rodzina hobbitw; co najmniej
jedna jej ga ya w Stock w czasach Wojny o Piercie. (I 96)
PUKELE [Pukel-men] Imi nadane przez Rohirrimw grotesko
wym posgom przy drodze z Edoras do Dunharrow, wykutym na

pocztku Drugiej Ery przez Ludzi z Gr. (III 60)
PULPET [Fatty Lumpkin] (WoP) Kuc Toma Bombadila. ( 1 143)
PUSTA MORANNONU [Desolation of Morannon] Cuchncy,
zapylony obszar midzy Morannonem a Dagorlad, spldrowa

ny przez sugi Saurona, zryty jamami i pokryty kopcami ulu.
(III 11, 147)
PUSTKA [Void] N ieobecno Iluvatara i N iezniszczalnego
Pomienia. Po Pustce bka si Melkor w poszukiwaniu Pomienia
387
PUSTKOWIE PNOCNE
(oczywicie na prno), w Pustce bya te osadzona Ea, nie sta

nowic jednak jej czci.
Zwana take Zewntrzn Otchani, Bezczasow Otchani
(w odrnieniu od Pozaczasowych Przestrzeni oraz Czasu Ea),
Wiecznymi Ciemnociami, Prastarymi Ciemnociami oraz, by
moe, nicoci (III 92) i Zewntrzem. (S 14-17, 23)
PUSTKOWIA [Empty lands] Obszary wschodniego rdziemia,
przeksztacone w Odmianie wiata. (S 258)
PUSTKOWIE [Waste] By moe kraina spustoszona przez Smauga.
(H 148)
PUSTKOWIE PNOCNE [Northern Waste] Kraje na pnoc od
Gr Mglistych i Ered Mithrin. Zwane te Pnocnymi Pustkami.

Take
Forodwaith. (I 340, II 8-9)
Q
QUELLE (quen. przekwitanie) Czwarta pora eldarskiego -> loa,
w przyblieniu odpowiadajca naszemu padziernikowi i listopa
dowi. Jej sindarisk nazw byo firith. Inne jej nazwy brzmiay
lasselanta i narbeleth.
Q uelle i lasselanta zostay przyjte przez ludzi jako okrele
nie koca y v i i pocztku hriv. (III 349-350)
QUENDI (quen. mwicy) -> Elfy. (S 41, 48-50, 66 , 100)
QUENTA SILMARILLION (quen. historia Silmarili) Zwiza
historia pocztkw Ardy, od stworzenia Latarni Valarw do

Wielkiej Bitwy i wyrzucenia Melkora poza Mury wiata pod
koniec Pierwszej Ery rdziemia. Stanowic kompilacj relacji
Eldarw z Beleriandu, Q uenta Silm arillion skupiaa si na bun
cie Noldorw i Wojnie o Wielkie Klejnoty. Duy nacisk pooo
no w niej na wielkie czyny Edainw, jednak gwnym tematem
opowieci, jak na to wskazuje tytu, jest tragedia spowodowana
splugawieniem przez Melkora Dwch Drzew oraz Silmarili, naj
wikszych dzie Valarw i Dzieci Ilvatara.
Quenta Silmarillion stanowia niewtpliwie cz Przekadw
z elfickiego Bilba, zachowanych w C zerw onej K sidze M archii
Z achodniej. cile zwizanymi z ni utworami byy A in u lin dal
i V alaquenta. (S 33)
QUENYA (quen. mowa) Jzyk Eldarw z Valinoru, prawdopo
dobnie najbliszy jzykowi, ktrym pierwsi Quendi mwili nad

Cuivinen. Proces powolnych zmian w Niemiertelnych Krajach
i rdziemiu doprowadzi do istotnych zmian fonologicznych,
w tym uproszczenia wystpujcych przed akcentem mb i nd
389
QUESSETEMA
do m i n, oraz zmian th, z, pocztkowego ch, w,

ng i ngw w s, r, h, v, n i nw. Sownictwo zostao
wzbogacone zapoyczeniami z jzyka Valarw.
Na Zachodzie uenya Teerich z Tol Eressei rozwina si
w dialekt, odrbny od jzyka Noldorw i Vanyarw w Amanie.
W miertelnych krajach jzykiem tym mwili noldorscy Wygnacy;
zaszo wwczas kilka drugorzdnych zmian, proces zmian zosta
jednak zahamowany, gdy jzyk ten, jako mowa Bratobjcw, zo
sta zakazany. Quenya staa si wwczas jzykiem ksig, kocha
nym przez Noldorw, Edainw, ktrzy j poznali, oraz Entw;
nie uywano jej jednak publicznie. Quenya pozostaa jzykiem
wiedzy take wrd Dunedainw, a w pniejszych czasach uy
wanie jej byo oznak szacunku i sympatii do Eldarw.
Quenya bya piknym jzykiem, jej pynne sylaby odpowiaday
potrzebom poezji i pieni. Przykady uenya to utwr N am arie,
nazwy znakw tengwaru (wynalezionego, by zapisywa ten jzyk),
okrelenia kalendarzowe, imiona krlewskie w Numenorze (sprzed
czasw upadku), Arnorze i Gondorze, niektre sowa wypowie
dziane przez Drzewca, a take wiele imion Ainurw i Eldarw.
Zwana take Starodawn Mow, Starodawnym Jzykiem,
Szlachetnym Jzykiem Zachodu, eldarskim, jzykiem Elfw
Wysokiego Rodu oraz mow Valinoru. (III 364-366, 372)
QUESSE (quen. piro) Nazwa tengwy q (nr 4), pierwotnie maj
cej warto kw. (III 361-365)

QUESSETEMA (quen. kw-seria) Wargowa seria tengwaru, w za
pisie uenya - seria IV. Jej pierwsze cztery litery czsto oznacza
y kw, gw, khw lub hw oraz ghw lub w; w uenya
kw, ngw, gw i nw. (III 363)
R
RACHUBA CZASU [Count of Time] Rachuba lat, rozpoczynajca si
stworzeniem Dwch Drzew i cyklami Lat Drzew Valinoru. (S 38)

RACHUBA KRLEWSKA [Kings Reckogning] Kalendarz uywany
w Numenorze oraz w zachodnich krajach rdziemia do okoo

2100 roku Trzeciej Ery, stanowicy syntez systemw Eldarw
i Edainw. - E nquie liczy w nim siedem dni, a - astar 30. -
L oa skada si z 12 a sta ri oraz dni dodatkowych, co w sumie
dawao 365 dni. Kalendarz roczny (loa) by nastpujcy:
yestare - dzie pierwszy
N a w in y e - 30 dni
N enim e - 30 dni
Sulim - 30 dni
Viresse - 30 dni
Ltesse - 30 dni
N arie - 31 dni
Loende - Dzie rodka Roku
C ermie - 31 dni
Urime - 30 dni
Y a van n ie - 30 dni
N arquelie - 30 dni
H isim e - 30 dni
R ingare - 30 dni
m ettare - ostatni dzie
Rok rozpoczyna si w dniu przesilenia zimowego. W latach
przestpnych (kady czwarty rok, oprcz ostatniego roku stu
lecia) loende byo zastpione dwoma enderi. Dalsze poprawki
wprowadzono w konsekwencji powstania
Deficytu.
391
RADA U ELRONDA
Okoo 2100 roku Rachub Krlewsk zastpiono Rachub

Namiestnikowsk, przyjt we wszystkich krajach Zachodu
oprcz Shire (-> Kalendarz Shire). Najpowszechniej uywano
nazw miesicy w quenya, jednak Dunedainowie uywali nazw
sindariskich, a hobbici - pochodzcych z jzyka ludzi.
Take
Nowa Rachuba. (III 350-352)
RACHUBA LAT [R eckon ing o f Years, The] Ksiga autorstw a
Meriadoca Brandybucka, omawiajca zalenoci midzy kalen

darzami Shire, Bree, Rivendell, Gondoru i Rohanu.
RACHUBA NAMIESTNIKOWSKA [Stewards Reckoning] Poprawio
na Rachuba Krlewska wprowadzona przez namiestnika Mardila

okoo 2100 roku Trzeciej Ery i w kocu przyjta na caym obszarze
posugujcym si westronem z wyjtkiem Shire i Bree. Wszystkie
miesice miay po 30 dni, a pi pozostaych dni byo witami.
Kalendarz ten rni si od Rachuby Krlewskiej tylko tym, e
tuilere nastpowa po 30 Sulim , N arie i Cermie miay po 30 dni,
a yaviere nastpowa po 30 Yavannie.
Na pocztku Czwartej Ery Rachuba Namiestnikowska zostaa
zastpiona ->Now Rachub. (III 350-351)
RACHUBA RIVENDELL [Reckoning of Rivendell] -> Kalendarz
Imladris, zwany tak przez hobbitw z Shire. (III 350)

RADA GONDORU [Council of Gondor] Rada skadajca si
z najwyszych dostojnikw Gondoru, cywilnych i wojskowych,

suca krlom i rzdzcym namiestnikom jako ciao doradcze.
(III 80, 299)
RADA KRLESTWA PNOCY [Council of the North-Kingdom]
Ciao doradcze krlw Arnoru i Arthedainu. W 14 roku Czwartej

Ery than i burmistrz Shire oraz Dziedzic Bucklandu zostali mia
nowani jej czonkami. (III 342)
RADA MDRCW [Council of the Wise] Kade zgromadzenie ->
Mdrcw, w szczeglnoci - Biaa Rada. (I 55, 59, 63, S 276)

RADA U ELRONDA [Council of Elrond] Narada, ktra odbya si
w Rivendell 25 listopada 3019 roku Trzeciej Ery. Jej celem byo

omwienie sprawy Piercieni Wadzy, w szczeglnoci Jedynego
RADAGAST
392
Piercienia, i znalezienie rozwizania problemw rnych grup

Wolnych Ludw. Wrd obecnych byli: Elrond, ktry przewod
niczy obradom, Gandalf, Glorfindel, Erestor i inni doradcy spo
rd domownikw Elronda, Frodo, Bilbo i Sam, ktry nie by
zaproszony, Glin i Gimli, wysannicy krasnoludw z Ereboru,
Galdor, reprezentant Cirdana, Legolas, reprezentant Thranduila,
oraz Boromir, przybyy do Rivendel w poszukiwaniu wyjanienia
snu, ktry przyni si jemu i Faramirowi.
Zgromadzeni zapoznali si ze stanem spraw na Zachodzie oraz
przygotowaniami wojennymi Saurona, dowiedzieli si o zdradzie
Sarumana i ucieczce Golluma, poznali histori Piercienia i prb
odzyskania go przez Saurona. Wynikiem Rady bya decyzja o znisz
czeniu Piercienia w Sammath Naur i decyzja Froda o podjciu
misji poszukiwania drogi do Gry Przeznaczenia. (1230-259)
RADAGAST (tum. ludz., ok. 1000-3018 TE) Jeden z Istarich.
Mieszka w Rhosgobel i by mistrzem wiedzy o rolinach i zwie

rztach. Szczeglnie przyjani si z ptakami. Wydaje si, e nie
odegra wikszej roli podczas Wojny o Piercie, oprcz tego, e
niewiadomie pomg Sarumanowi uwizi Gandalfa - i rwnie
niewiadomie udzieli pomocy temu drugiemu w ucieczce.
W Bractwie Istarich by Radagastem Brzowym. (1246-248,
250, 262, H 93, S 276, 278, 280, 297)
RADBUG (zm. 3019 TE) Ork z wiey Cirith Ungol. Shagrat wyupi
mu oczy, gdy ten odmwi wykonywania rozkazw po walce orkw

z Cirith Ungol z oddziaem Gorbaga z Minas Morgul. (III 163)
RADHRUIN (sind. -pomie?, zm. 460 PE) Adan z Pierwszego
Rodu, jeden z 12 towarzyszy Barahira w Dorthonionie. (S 148)

RAGNOR (sind., zm. 460 PE) Adan z Pierwszego Rodu, jeden

RAMDAL (sind. mur-koniec) Wzgrze lub wzgrza w Beleriandzie
Wschodnim, wschodni kraniec Andram. (S 146)

RAMMAS ECHOR (sind. wielki-mur-krg) Mury zbudowane
wok Pelennoru przez namiestnika Ectheliona II po opuszczeniu

Ithilien w 2954 roku Trzeciej Ery. W czasach Wojny o Piercie
393
REGION
byy remontowane, lecz zostay bez trudu zdobyte przez armi

Wodza Nazguli 13 marca 3019 roku.
Take - Forty na Grobli. (III 18, 80, 111)
RANA (quen. wdrowiec) Imi nadane > Ksiycowi przez
Noldorw.
Zwany take Kaprynikiem. (S 94, 132,172, 181)
RANUGAD (oryg. hob. zosta-w-domu)
Hamfast. (III 379)
RATH CELERDAIN (sind. ulica latarnikw) Szeroka ulica na
pitym poziomie Minas Tirith, prowadzca do Wielkiej Bramy.

Znajdowaa si przy niej Stara Gospoda.
Zwana w westronie Ulic Latarnikw. (III 35)
RATH DINEN (sind. milczca ulica) Gwna ulica w witym
miejscu -> Minas Tirith. (III 90)

RATHLRIEL (sind. droga-zota, zote oe) Nazwa nadana rze
ce - Ascar, gdy skarb zagarnity w Doriath przez krasnoludw

z Nogrodu zaton w jej nurcie. (S 117, 221)
RAUROS (sind. ryczca-piana) Wodospady na Anduinie na
poudnie od Nen Hithoel, gdzie rzeka spadaa z duej wysokoci

Emyn Muil. Mona je byo obej Pnocnymi Schodami, zbu
dowanymi przez krlw Gondoru.
Zwane te Wodogrzmotami Rauros. (I 348, II 21, III 26)
R E (quen. dzie) Dzie Eldarw, mierzony od zachodu do
zachodu Soca. Stosowany zapewne take w kalendarzach

REFORMA 2 SHIRE [Shire-reform] Reforma kalendarza opra
cowana i wprowadzona w Shire okoo 2700 roku Trzeciej Ery,

a w Bree przyjta nieco pniej. Sprawia ona, e Dzie rodka
Roku i O verlithe nie nosiy nazwy dnia tygodnia, dziki czemu
rok skada si dokadnie z 52 tygodni, a kadej dacie odpowiada
zawsze ten sam dzie tygodnia. (III 351)
REGION (sind. kolec, ostrokrzew?) Gsta puszcza w Beleriandzie
Wschodnim, pooona midzy rzekami Esgalduin i Aros na po
udnie od Dor Dinen. Cz Noldorw odpoczywaa tu podczas
REGUA BELERIANDU
394
Wielkiej Wdrwki. Pniej m ieszkao tu wielu Sindarw.

Jako cz krlestwa Doriath, Region znalazo si wewntrz
Obrczy Meliany. Zwany te lasem Region. (S 54, 92, 128, 219,
220 )
REGUA BELERIANDU [Mode of Beleriand] Wariant tengwaru,
w ktrym samogoski zapisywano odrbnymi literami. Dyftongi

zaznaczano przez umieszczenie znaku tehta wraz z tengw od
powiadajc w lub y, lub przez umieszczenie tethy nast
pujce y lub u nad samogosk. Inskrypcja na Zachodniej
Bramie Morii ukazuje typowy sposb uycia Reguy Beleriandu.
(I 289-291, III 364-365)
REGUA EREBORU [Mode of Erebor] Wariant A ngerthas Moria.
Niezmieniony w kwestiach podstawowych, mg zawiera pew

n liczb rnic, z ktrych cz bya nawrotem do A ngerthas
D aeron. Regua rozwinita przez krasnoludw z Ereboru, bya
uyta w K sidze M azarbul. (III 367)
REMMIRATH (sind. sie, klejnot) Gwiazdozbir Plejady.
Zwany w westronie Sie Gwiazd. (I 88 )

RERIR [Mount Rerir] Gra w Beleriandzie, cz pnocnej od
nogi Ered Luin. Bya umocniona przez Noldorw Caranthira, lecz

pada po Dagor Bragolach. (S 107, 117, 118, 145)
RETHE Trzeci miesic Kalendarza Shire i Bree, w przyblieniu
odpowiadajcy naszemu marcowi. (III 348)

R H IW (sind. zima) Sinariska forma
hrw e. (III 350)
RHOSGOBEL (sind. brzowa siedziba) Siedziba Radagasta,
pooona w pobliu poudniowej granicy Mrocznej Puszczy.

Prawdopodobnie leaa w Dolinie Anduiny. (I 246, 262)
RHOVANION (sind.) Oglna nazw a krajw midzy Grami
Mglistymi a Bystr Rzek.

W westronie zwany Dzik Krain. (I 9, III 297-303, 312,
331, S 253, W 196)
RHUDAUR (sind. wschd-) Cz Eriadoru i krlestwo, zaoone
w 361 roku Trzeciej Ery przez jednego z synw Earendura, krla
395
RIMMON
Arnoru. W skad krlestwa wchodziy ziemie midzy Wichrowymi

Wzgrzami, Ettenmoors i Grami Mglistymi, wcznie z Klinem.
W Rhudaurze yo niewielu Dunedainw, a po 1350 roku dosta
si on pod panowanie plemion grskich i sta si sojusznikiem
Angmaru. Po klsce Czarnoksinika w 1975 roku take Rhudaur
upad, a jego ludno rozproszya si lub wygina. (III 291-293,
331, S 270)
RHUN (sind. wschd) Nazwa nadana przez Dunedainw
z Gondoru obszarom na wschd od morza Rhun. W Pierwszej

Erze polowa tam Orome, a Gondor u szczytu swej potgi wa
da zachodni czci tych ziem. Jednak od szstego stulecia
Trzeciej Ery ludy yjce w rnych czciach Rhun, zwane ogl
nie Easterlingami, atakoway Gondor, do czego skania ich
Sauron.
W westronie zwane Wschodem lub Wschodnimi Krajami.
(I 238, III 23, 204, 238)
RHUN [Sea of Rhun] Wielkie rdldowe morze, lece na p
nocny wschd od Mordoru. Wedug map do morza Rhun wpa

da jedynie Celduina ze swym dopywem Carnen, a nie wypywa
z niego adna rzeka.
Zwane take Morzem Wewntrznym. (1238, III 23, 204, 238)
RIANA [Rian] (sind., zm. 473 lub 474 PE) Kobieta z Pierwszego
Rodu Edainw, crka Belegunda. Po Dagor Bragollach ucieka

z Dorthonionu do Dor-lminu wraz z Emeldir; tam wiosn
473 roku polubia Huora, na dwa miesice przed jego mierci
w Nirnaeth Arnoediad. Zim tego roku urodzia syna, Tuora,
ktrego oddaa na wychowanie Sindarom z Mithrimu. Nastpnie
udaa si na Haudh-en-Ndengin, pooya si tam i umara. (S 141,
147, 187,223)
RIDDERMARCHIA ROHANU [Riddermark of Rohan] -> Rohan.
(I 251,1137, 107)
RIMMON Gra w pnocnych Ered Nimrais, na ktrej zbudowano
wie sygnaow Min-Rimmon.

Znaczenie nazwy Rimmon jest nieznane; pochodzi ona
z Drugiej Ery, sprzed zaoenia Gondoru. (III 16, 70, 96, 220)
RINGARE
396
RINGARE (quen. zimno-) Dwunasty miesic Rachuby Krlewskiej
i Rachuby Namiestnikowskiej, a dziewity w Nowej Rachubie.

W przyblieniu odpowiada naszemu grudniowi.
S indariska form a tej nazwy, uyw ana jedynie przez
Dunedainw, brzmiaa G irithron. (III 352)
RINGIL (sind. zimna-gwiazda, zimny-blask) Miecz Fingolfina.
(S 146)
RINGL (sind. zimne-rozlewisko) Rzeka w Lamedonie (czci
Gondoru), najwikszy z dopyww Morthondu, wpadajcy do niego

tu powyej ujcia. Jej dopywem bya Ciril. (III 37, 135, S 319)
RINGWIL (sind. zimno-) Rzeka w Beleriandzie Zachodnim,
pynca na wschd przez Taur-en-Faroth i czca si z Narogiem

koo Nargothrondu. (S 117)
RIVENDELL Siedziba i azyl elfw w ukrytej dolinie o stromych
stokach, pooonej w Klinie, zaoona w 1697 roku Drugiej Ery

przez Elronda, ktry schroni si tu wraz z resztkami Gwaith-i-Mirdain po zniszczeniu Eregionu. Wikszo elfw z Rivendell
bya Eldarami, wrd nich byli wielcy wadcy, Gildor i Glorfindel.
Podczas Trzeciej Ery Elrond z Rivendel wspomaga Dune
dainw w potrzebie. Tu wychowywa si Valandil, syn Isildura,
podobnie jak - pniej - wszyscy wodzowie Dunedainw. Rivendell
przetrwao Wojn Elfw z Sauronem i wojny z Angmarem dzi
ki wielkiej mocy Eldarw. W czasach pokoju stanowio orodek
wiedzy i miejsce, gdzie udzielano rad.
Po Wojnie o Piercie Elrond i wielu elfw z Rivendell wywdrowao za Morze, natomiast Elladan i Elrohir pozostali tu, p
niej za doczy do nich Celeborn. Nie wiadomo, kiedy Rivendell
ostatecznie opustoszao.
W sindarinie zwane Imladris, a w westronie - Karningul.
(115, 26, 74, 211, I I 45, III 42, 277- 278, H 40, 43, 46, 214, Y 64)
RIVIL (sind.) Strumie pyncy na pnocny zachd z Beleriandu
Zachodniego do moczarw Serech, gdzie wpada do Sirionu.

(S 183)
397
ROHAN
ROAC (ur. 2788 TE) Wdz wielkich krukw z Ereboru, syn Carca,
zaprzyjaniony z krasnoludami. W 2941 roku Roac by doradc

i posacem Thorina, powiadomi go o mierci Smauga i wy
sa kruki, by sprowadziy krasnoludw z plemienia Durina do
Ereboru. (H 186-187)
ROBACZYWY JZYK [Wormtongue] - Grima. ( I I 108, 112-120,
127, 141, 151-152, 166-168, 171, III 58, 128, 236, 270-271)
ROCHALOR (sind. ko-) Ko Fingolfina, zapewne wyhodo
wany w Valinorze i sprowadzony do rdziemia przez Feanora
i Wygnacw. (S 146)
RO CZN IK Z TUCKBOROUGH [Year-book of Tuckborough]
ttoskra Ksiga. (III 353)
->
RODYN -> Valanya. (III 352)

ROGATA SKAA [Hornrock] Skaa, na ktrej zbudowano -
Rogaty Kasztel, czarna iglica wznoszca si z pnocnego urwi

ska Hemowego Jaru. ( I I 126)
ROGATY KASZTEL [Hornburg] Twierdza w zachodnim Rohanie
zbudowana przez Gondor za czasw jego potgi, postawiona na

Rogatej Skale, u stp Trjroga. Powiedziane byo, e aden nie
przyjaciel nie zdobdzie go, jeli tylko grd bdzie broniony. Hem
schroni si tu przed Dunlendingami w latach 2758-2759 Trzeciej
Ery, a podczas Wojny o Piercie Theoden stoczy tu z wojskami
Sarumana Bitw o Rogaty Kasztel.
Nazwa twierdzy pochodzi std, e dwik rogu, na ktrym
zagrano w jego wiey, odbija si echem po krtych zaktkach
Hemowego Jaru. W czasach pokoju bya to siedziba wadcw
Zachodniego Fadu. ( I I 126, III 43)
ROHAN (sind. ko-kraj) Krlestwo Rohirrimw, pooone mi
dzy Ered Nimrais, Isen, Grami Mglistymi, Fangornem, Limlight,

Anduin, ujciem Entwash i strumieniem Mering. Pocztkowo
by prowincj Gondoru, zwan Calenardhon, lecz w 2510 roku
Trzeciej Ery zosta przekazany przez Ciriona z Gondoru Eotheodom
w zamian za ich pomoc w Bitwie na Polach Celebrantu i zoenie
ROHERYN
398
Przysigi Eorla. Rohan, jak zwano ten kraj w Gondorze, rzdzony

by przez krla Eorla i jego nastpcw.
Rohirrimowie uprawiali ziemi i hodowali konie na zielonych
rwninach swego kraju, odbudowali te w Ered Nimrais staro
ytne twierdze i schronienia, z ktrych najwaniejszymi byy
Dunharrow i Hemowy Jar. Pierwsi krlowie zbudowali stolic
w Edoras, poniej Dunharrow, ale wikszo Rohirrimw miesz
kaa w niewielkich wsiach. Najwicej uwagi powicali swym
koniom, najlepszym na wiecie.
W 2758 roku Rohan zosta najechany przez Dunlendingw
pod wodz Wulfa, lecz nastpnej wiosny najedcy zostali roz
gromieni przez Frealafa. Po 2799 roku orkowie, uciekajcy z p
nocy po Bitwie w Nanduhirion, niepokoili Rohan i nie zdoano
ich wyprze z Ered Nimrais a do 2864 roku. Okoo 2960 roku
Saruman zacz nka Rohan, a jego wypady trway a do Wojny
o Piercie, podczas ktrej Rohan zosta najechany przez wiel
k armi orkw i Dunlendingw. Rohirrimowie zostali pokona
ni w dwch Bitwach u Brodw na Isenie, lecz dziki pomocy
Gandalfa i huornw najedcy zostali rozgromieni w Bitwie
o Rogaty Kasztel.
Przez cae swe dzieje Rohan by cile sprzym ierzony
z Gondorem. Najwiksze usugi odda krlestwu Dunedainw
podczas Wojny o Piercie, gdy Jedcy Rohanu odegrali decy
dujc rol w Bitwie na Polach Pelennoru.
Nazw Rohan nadano temu krajowi w Gondorze; Rohirrimowie
zwali go Riddermarchi, Marchi Jedcw lub po prostu Marchi.
Orkowie zwali go Krajem Koni.
Take - Wschodni Fad, Zachodni Fad. (I 26, 236, II 23,
97, III 16)
ROHERYN (sind. ko pani) Wierzchowiec Aragorna, dumny,
silny, o szorstkiej sierci. Podczas Wojny o Piercie Halbarad

przyprowadzi Roheryna Aragornowi do Rohanu, ten za jedzi
na nim przez reszt wojny.
Nosi takie imi, gdy Aragorn otrzyma go od Arweny.
(III 45, 49, S 319)
399
RMENDACIL II
ROHIRRIMOWIE [Rohirrim] (sind. ko-wadca-kraj) Ludzie,
mieszkacy Rohanu, potomkowie othodw. Byli przyjaci

mi Gondoru i miertelnymi wrogami jego nieprzyjaci dziki
Przysidze Eorla i swej wrodzonej szlachetnoci.
Rohirrimowie byli wysocy i jasnowosi, mieli jasn cer.
Doywali okoo 80 lat i zachowywali siy do pnego wieku.
Ponad wszystko kochali konie; hodowali najszlachetniejsze wierz
chowce i byli najlepszymi jedcami caego rdziemia. Kultura
Rohanu miaa tradycjonalistyczny charakter. Nawet w Czwartej
Erze Rohirrimowie zachowywali dawne obyczaje i mow. Pisali
prymitywnym wariantem pisma cirth.
Rohirrimowie nazywali samych siebie Eorlingami (prze. rohir. synowie Eorla) ; nazw Rohirrimw nadali im Gondorczycy.
Zwano ich take synami Eorla, Wadcami Koni, Jedcami (przez
G hn-buri-G hna), Jedcami Pnocy, Forgoilami (przez
Dunlendingw), Biaoskrymi (przez orkw), Jedcami Rohanu
i Ludmi z Pnocy, w przeciwiestwie do Haradrimw. (I 27,
251, II 26-28, 32, III 312-315, 374)
ROK LAMENTU [Year of Lam entation] Rok bitwy N irnaeth
Arnoediad. (S 121, 187)

ROK SONECZNY [Years of the Sun] - Coranar, jednostka po
miaru czasu uywana po wzejciu Soca. (III 349)

RMEN (quen. wschd) Nazwa tengwy y (nr 25), zazwyczaj
uywanej dla oznaczenia wibrujcego r. Tengw t powszech

nie stosowano do oznaczania kierunku wschodniego na mapach.
(111361,364-365)
RMENDACIL I (quen. wschd-zwycizca, zm. 541 TE) Dnadan,
smy krl Gondoru (492-541). Imi krlewskie przyj dla upa

mitnienia swych zwycistw nad Easterlingami, pniej jednak
zgin w walce z nimi.
Jego pierwotne imi brzmiao Tarostar. (III 290, 295)
RMENDACIL II (zm. 1366 TE) Dnadan, dziewitnasty krl
Gondoru (1304-1366), pocztkowo zwany Minalcarem, bratanek

krla Narmacila. By obdarzony wielk energi i zdolnociami,
wic NarmaciI, a po nim ojciec Rmendacila, Calmacil, powierzyli
RMENNA
400
mu regencj (1240-1304). W 1248 roku odnis wielkie zwyci

stwo nad Easterlingami i rozszerzy terytorium Gondoru a po
morze Rhun. Po tym zwycistwie przybra imi Rmendacila,
pod ktrym zosta pniej ukoronowany. Do jego osigni na
ley ufortyfikowanie granicy na Anduinie i budowa Argonath.
Zdajc sobie spraw z niedostatku rezerw ludzkich Gondoru,
Rmendacil okazywa wielk przychylno Ludziom Pnocy,
a w 1250 roku wysa swego syna Valacara na dwr Vidugavii.
Czyn ten, aczkolwiek mdry, w konsekwencji doprowadzi do
Wani Rodzinnej. (III 290, 296-297)
RMENNA (quen. ku-wschodowi) Port we wschodniej czci
Numenoru, po 3100 roku Drugiej Ery gwny orodek Wiernych

Numenorejczykw, a za dni Amandila gwna siedziba ksit
Andunie. (S 250, 256)
ROPEROWIE [Roper] Rodzina hobbitw z Shire, potomkowie
Andwisea Powronika, najstarszego syna Hobsona Powronika

Gamgee. Przez co najmniej dwa pokolenia zajmowali si produk
cj lin w Tighfield. (III 347)
ROTHINZIL (adun. piana-kwiat) - Vingilot. (S 243)
ROWAN (ur. 2849 TE) Hobbitka z Shire, najstarsze dziecko
Holmana Zielonorkiego. Polubia Hoba Gammidge i urodzia

mu jedno dziecko, Hobsona Gamgee. (III 347)
ROZPADLINY ZAGADY [Crack of Doom] Wielka wulkaniczna
szczelina w spgu Sammath Naur w Orodruinie. W gbiach po

n Ogie Zagady; w jego pomieniach wykuto jedyny Piercie,
ktry tylko tam mg zosta unicestwiony. (I 70, I I 270, III 195)
ROZSTAJE DRG [Cross-roads of the Fallen King] Skrzyowanie
drg z Morannonu do Haradu i z Morgulu do Osgiliath, pooone

w rodkowym Ithilien. Na pocztku Trzeciej Ery Gondorczycy
posadzili tam wysokie drzewa i postawili pomnik ukoronowane
go krla. Zosta on pniej zbezczeszczony przez sugi Saurona,
ale podczas Wojny o Piercie ponownie ustawiony przez Armi
Zachodu. (II 11, 73, 143, 145-146, 155, 191, 232, 287, 289,
337)
401
RD FEANORA
RD ANARIONA [House of Anarion] -> Dynastia Krlw Gondoru.
(III 290)
RD BEORA [House of Beor]
Pierwszy Rd Edainw. (S 134-
136,142)
RD DURINA [House of Durin] Krlewski rd -> plemienia
Durina, potomkowie Durina I. (III 324)
RD ELENDILA [House of Elendil] Dynastia krlewska Dune-
dainw, zaoona w rdziemiu przez Elendila, na pnocy re

prezentowana przez - Lini Isildura, a na poudniu przez -
Krlw Gondoru. Wraz z krlem Elessarem rd Elendila powrci
do Gondoru. (III 290)
RD ELROSA [House of Elros] Dynastia krlewska Numenoru,
rozpoczynajca si od Elrosa Tar-Minyatura w 32 roku, a ko

czca mierci Ar-Pharazna w 3441 roku Drugiej Ery. (III 286-289)
RD EORLA [House of Eorl] -> Krlowie Marchii. (III 312-318)
RD FEANORA [House of Feanor] Szlachetny rd noldorski,
skadajcy si z Feanora, jego siedmiu synw oraz ich potomkw,

zwaszcza Celebrimbora. Byli oni znani ze swych zdolnoci do
wszystkich kunsztw - zwaszcza do obrbki klejnotw i metalu,
ale take do jzykw i muzyki - cierpieli jednak z powodu swej
arogancji i nieposkromionej pychy. Feanor kci si ze swymi
brami przyrodnimi ju podczas Peni Valinoru, a pniej on i jego
synowie podnieli katastrofalny bunt Noldorw. W nastpstwie
bezwzgldnoci Feanora jego rd zosta oddzielony od reszty
Noldorw i straci zwierzchnictwo nad nimi.
W rdziemiu rd Feanora, ktremu przewodzi Maedhros,
stara si zazwyczaj dziaa powcigliwie, jednak fatalny wpyw
Przysigi Feanora podwaa te intencje i raz po raz synowie
Feanora, pobudzeni dz Silmarili, dziaali zdrad i przemoc,
a w kocu ich potga zostaa zamana, a sami ponieli niesawn
mier. W Drugiej Erze rd Feanora przetrwa pord Gwaith-i-Mfrdain, lecz Celebrimbor, najwidoczniej ostatni jego czonek,
zgin podczas upadku Eregionu.
2 6 - Encyklopedia rdziem ia
RD FINARFINA
402
Godem rodu Feanora bya Omioramienna Srebrna Gwiazda.

Zwano ich te Wydziedziczonymi. (1289, S 59, 69, 84,103-107,
118-129, 136, 145, 160, 166-184, 230-236)
RD FINARFINA [House of Finarfin] > Rd Finroda. (59, 80,
106, 123, 135, 157-158, 166)

RD FINGOLFINA [House of Fingolfin] Dynastia Najwyszych
Krlw Noldorw w rdziemiu i ich dziedzicw, z ktrej wy

wodzi si Elrond Pelf. Mdrzy, lecz porywczy, przywdcy rodu
Fingolfina doczyli do buntu Noldorw pod wpywem pragnienia
przygody w rdziemiu. W Beleriandzie chronia ich wasna roz
waga oraz przyja Ulma. Jednak w kocu Hithlum i Gondolin
pady, a rd Fingolfina przetrw a tylko w osobie Gil-galada,
Najwyszego Krla Noldorw w Drugiej Erze.
Sztandary rodu Fingolfina byy bkitne i srebrne. (S 69, 85,
105-107, 129, 178, 185)
RD FINRODA [House of Finrod] Trzecie odgazienie rodu
Finwego, waciwie rd Finarfina, ktry jednak wycofa si

z buntu Noldorw. Wrd Wygnacw gow rodu by Finrod,
krl Nargothrondu. Mdrzy i nastawieni pokojowo przywd
cy rodu Finroda w mniejszym stopniu angaowali si w Bitwy
o Beleriand ni inne rody. Wydaje si te, e w zaskakujco wiel
kiej liczbie pozostali w rdziemiu po zakoczeniu Pierwszej Ery;
Galadriela, Gildor i prawdopodobnie Glorfindel naleeli do tego
rodu.
Rd Finroda by zotowosy, gdy matk Finarfina bya Indis
z plemienia Vanyarw. (1 186, III 372)
RD FINWEGO [H ouse of Finwe] Rd krlewski Noldorw, spo
rd czonkw ktrego wybierano Najwyszych Krlw Noldorw

w Eldamarze i rdziemiu.
Take - Rd Feanora, Fingolfina, Finroda. (S 59, 63, 127,
164, 232)
RD HADORA [House of Hador, Men of Hador] Okrelenie po
tomkw Hadora Lrindola.

Take -> Trzeci Rd Edainw. (S 141, 142, 145, 147-152,
178, 182-184, 187, 188, 194, 203, 214, 233)
403
RIJMII.
RD HURINA [House of Hurin] -> Rd Namiestnikw. (III 291)

RD NAMIESTNIKW [House of Stewards] Szlachecka rodzina
Dunedainw, z ktrej wybierano namiestnikw Gondoru od roku

1621 Trzeciej Ery. Pierwszym namiestnikiem by Hurin z Emyn
Arnen, namiestnik krla Minardila. Nastpnie wszystkich na
miestnikw wybierano spord jego potomkw, a po Pelendurze
(zm. w 1980 roku) godno ta staa si dziedziczna.
Wydaje si, e namiestnicy mieli swe dziedziczne ziemie
w Emyn Arnen; stamtd pochodzi Hurin, a po Wojnie o Piercie
Faramir zosta wadc Emyn Arnen.
Gwnym dziedzictwem rodu by Wielki Rg, pierwotnie
uywany przez Vorondila; od jego czasw nosili go nastpcy
gowy rodu.
Zwany take rodem Hurina. (III 291)
RD ZOTEGO KWIATU [House of the Golden Flower] Szlachecka
rodzina z Gondolinu, ktrej gow by Glorfindel. (S 226)
RG ALARMOWY BUCKLANDU [Horn-call of Buckland] Rg
alarmowy Bucklandu, nieuywany zbyt czsto. (1 174)

RG MARCHII [Horn of the Mark] May srebrny rg staroytnej
krasnoludzkiej roboty, zabrany przez Eotheodw ze skarbu smoka
Scathy. Po Wojnie o Piercie Eowina przekazaa go Merryemu
jako pamitk, a on uy go, by rozgrza serca hobbitw pod
czas porzdkw w Shire. Pniej grano na nim w kad rocznic
pierwszego uycia w Shire. (III 231)
RWNINA BITWY [Battle Plain] -> Dagorlad. ( I I 198)
RA [Rose] (ur. 2862 TE) Hobbitka z Shire, najmodsze dziec
ko Holmana Zielonorkiego. Polubia Cotmana i urodzia mu

jedno dziecko, Holmana Cottona. (III 347)
RUDA WODA [Redwater] - Carnen. (III 319)
RUMBLEOWIE Rodzina hobbitw z Shire. Przynajmniej jedna jej
ga ya w Hobbitonie. Na pocztku Czwartej Ery Wdowa Rumbie

opiekowaa si Hamfastem Gamgee po lubie Sama. (III 275)
RUMEL (quen.?, WoP) Elf Leny z Lrien, brat Haldira. By stra
nikiem pnocnej granicy Lrien. (I 325)
RIJMIL
404
RIJMIL (quen.?, PE-) Elf Noldor z Tirionu, uczony i mdrzec.

Uoy A in u lin dale i wynalaz pierwszy system pisma, nadajcy
si do wykonywania napisw na rnych materiaach. Nie wydaje

si, by doczy do Wygnacw (S 61)
RUNY DAERONA [Daerons Runes] Pismo cirth lub ktrakolwiek
z jego odmian. W tym miejscu chodzi o Angerthas Moria. (1303)
RUSHEY Hobbicka wie w Marish, pooona na Grobli. Zwana
take Rushy. (I 30, 102, TB 123, 138, W 190)

RUSHLIGHTOWIE Rodzina ludzi z Bree. (1 153)
RUSHOCK [Rushock Bog] Bagno w Zachodniej wiartce, nad
Wod, na poudnie od Needlehole. (I 30)
RYBO-W [Turtle-fish] Prawdopodobnie mityczny gatunek ryb
w Morzu, ktrego ostatnim przedstawicielem by -> Fastitocalon.
(TB 171-172)
RZDCA ESGAROTH [Master of Esgaroth] Wadca Esgaroth,
jak si wydaje wybierany przez kupcw miejskich. Urzd ten nie

by dziedziczny. W czasach wyprawy Kompanii Thorina (2941
rok Trzeciej Ery) by nim czowiek chciwy i egoistyczny, ktry
nie sprawdzi si w warunkach zagroenia. Po upadku Smauga
zbieg z pienidzmi otrzymanymi od Barda na odbudow miasta
i pniej zmar na Pustkowiu. Jego nastpca by mdrzejszy i za
jego czasw, dziki odbudowie Dale i Ereboru, Esgaroth stao si
bardzo zamone. (H 143-146, 181)
RZDZCY NAMIESTNICY GONDORU [Ruling Stewards of
Gondor] Ci -> namiestnicy Gondoru, ktrzy penili swj urzd

pod nieobecno krla. Pelendur rzdzi jako namiestnik w la
tach 1944-1945 podczas interregnum po mierci krla Ondohera,
a wszyscy namiestnicy od Mardila do Denethora (2050-3019)
byli rzdzcymi namiestnikami.
Mimo e namiestnicy penili swj urzd, oczekujc powrotu
krla, niewielu wierzyo w taki powrt, a rzdzcych namiestni
kw nie cieszyaby idea przekazania korony jakiemukolwiek dzie
dzicowi Isildura. Jednake aden z rzdzcych namiestnikw nie
zasiad na tronie Gondoru ani nie woy korony. Symbolem ich
405
RZEKA ZAKLTA
wadzy bya biaa rdka, ich sztandary byy biae, bez adnych
znakw. Jednak pod kadym innym wzgldem ich rola i wadza
bya taka sama jak krlw w innych krajach.
Do tytuw rzdzcych namiestnikw naleay: Pan i Na
miestnik Minas Tirith, Wadca Miasta, Wadca Biaej Wiey.
Nastpca namiestnika by zwyczajowo Wodzem i Najwyszym
Stranikiem Biaej Wiey i nosi Wielki Rg. (III 291, 302-306)
RZEKA [River-woman] Mieszkanka Starego Lasu, yjca w g
bokim rozlewisku Withywindle. Matka Zotej Jagody. (TB 126)

RZEKA ELFW [Elven River]
Esgalduina. ( 1 187)
RZEKA ABDZI [Swanfleet] -> Glanduina. (III 237)

RZEKA ZAKLTA [Enchanted River] Rzeka w Mrocznej Puszczy,
pynca na pnoc z Gr Mrocznej Puszczy i wpadajca do Lenej

Rzeki. Kady, kto pi jej wod lub kpa si w niej, zapada w g
boki sen i ni o ucztach elfw w Mrocznej Puszczy. Zwana stru
mieniem. (H 216, 223)
s
SACKVTLLE-BAGGINS LOBELIA (przed 2920-3020 TE) Hobbitka
z Shire, ona Otha Sackville-Bagginsa i matka Lotha. Z domu

Bracegirdle, urodzia si w Hardbottle. Znana ze swej zoli
woci i zachannoci Lobelia przez wikszo ycia staraa si
odebra Bag End Bilbowi i Frodowi, a w kocu w 3018 roku
Frodo sprzeda jej t rezydencj, opuszczajc Shire. Podczas
rzdw Sarumana w Shire Lobelia zostaa uwiziona w Lochach
za to, e pokcia si z ktrym z Ludzi Naczelnika. Po uwol
nieniu po raz pierwszy w yciu staa si ubiana, ale zdruzgota
na mierci syna wrcia do swej rodziny w Hardbottle, zwra
cajc Bag End Frodowi. Umierajc, przekazaa swe pienidze
Frodowi z przeznaczeniem dla hobbitw, ktrzy z winy jej
syna i Sarum ana zostali bezdomni. (I 40, 49-52, 74, 76-77,
III 272)
SACKVILLE-BAGGINS LOTHO (2964-3019 TE) Hobbit z Shire,
syn Otha i Lobelii Sackville-Bagginsw, prawdopodobnie nieo

naty. We wrzeniu 3018 roku wraz z matk wprowadzi si do
Bag End, odkupionego od Froda. Wkrtce potem, dziki pieni
dzom otrzymanym z Isengardu i innych rde za fajkowe ziele
hodowane w jego posiadociach w Poudniowej wiartce, zacz
skupywa nieruchomoci i popiera ludzi z zewntrz, znanych
jako zbje lub Ludzie Naczelnika. Nastpnie uwizi burmistrza
Willa Whitfoota i ogosiwszy si Naczelnikiem Szeryfw, przej
wadz w Shire, uprzemysawiajc je i regulujc jego ycie prze
pisami. We wrzeniu 3019 roku, po przybyciu Sarumana, jego
wadza zaamaa si. W tym samym miesicu zosta zabity, praw
dopodobnie przez Grim, ktry moe nawet go zjad.
407
SALA WIEOWA
Lotho by czsto zwany, na wasne yczenie, Naczelnikiem,

co byo skrtem od Naczelnika Szeryfw. Hobbici w Shire zwali
go Pryszczem (wydaje si, e by do krostowaty). (176, III 248,
250, 252, 257-258, 261, 265-270, 272)
SACKVILLE-BAGGINS OTHO (2910-3012 TE) Hobbit z Shire, syn
Longa Bagginsa i Kamelii Sackville, zaoyciel rodziny Sackville-Bagginsw. Polubi Lobeli Bracegirdle; jedynym ich dzieckiem
by Lotho. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.
Podobnie jak reszta jego rodziny by niegrzeczny i chciwy.
(I 40, 50, 52, 74, III 344)
SACKYTLLE-BAGGINSOWIE [Sackville-Baggins] Rodzina hobbitw
z Shire, zaoona przez Otha, syna Longa Bagginsa, i Kameli

Sackville. Rodzina bya nadzwyczaj niesympatyczna, lecz wy
mara po dwch pokoleniach. (I 49-52, 76-77, III 250-261, 269-270, 344, H 218)
SACKVILLEOWIE Rodzina hobbitw z Shire, prawdopodobnie
zamona. (I 33)
SAEROS (sind., zm. 485 PE) Elf z plemienia Nandorw, mieszka
jcy w Doriath, jeden z gwnych doradcw Thingola. Zazdrosny

o Turina, drani si z nim przy stole i zosta zraniony cinitym przez niego pucharem. Nastpnego dnia Saeros zaatakowa
Turina, zosta pokonany i podczas ucieczki spad w przepa.
Bojc si gniewu Thingola, Turin uda si na swe pierwsze wy
gnanie. (S 188, 189)
SALA OGNIA [Hall of Fire] Wielka sala w domu Elronda. Cho
uywana tylko w dniach witecznych, ogie podtrzymywano
tam przez cay czas. (I 221, 315)
SALA WIEOWA [Tower Hall] Wielka sala audiencyjna w Biaej
Wiey w Minas Tirith, wzbudzajca podziw komnata o wysokich
kolumnach, z kamiennymi posgami krlw Gondoru i umiesz
czonym za tronem rzebionym i wysadzanym klejnotami wize
runkiem kwitncego Biaego Drzewa.
Zwana take Wielk Sal Biaej Wiey. Sala Wieowa naj
wyraniej bya krlewsk sal tronow. (III 82)
SALE EREBORU
408
SALE EREBORU [Halls of Erebor] Sale - Krlestwa pod Gr.
(III 319)
SALE OCZEKIWANIA [Halls of Awaiting]
Domy Umarych.
(S 53)
SALMAR (quen.?) Ainur, Majar bdcy wasalem Ulma. Salmar
wykona Ulumuri. (S 40)
SAM (oryg. hob.) Skrcona wersja tumaczonego hobbickiego
imienia, prawdopodobnie Samba. (III 379)

SAMMATH NAUR (sind. komory ognia) Komory lece wyso
ko we wntrzu - Orodruiny, w ktrych znajduj si Rozpadliny

Zagady. Do Sammath Naur prowadzia droga Saurona.
W westronie nazywane Komorami Ognia. (III 197)
SAMOTNA GRA [Lonely Mountain] - Erebor. (181, 219, III 141)
SAMOTNA WYSPA [Lonely Isle] -> Tol Eressea. (S 58, 231, 236,
260)
SAMOTNE KRAINY [Lone-ands] Okrelenie terenw midzy Bree
(lub, by moe, midzy Zapomnian Gospod) a Rivendell. (H 32)

SAMOTNY TROLL [Lonely Troll] Troll, gwna posta z wiersza
Perry W inkle. By dobrze wychowany, lecz samotny; by te znako
mitym piekarzem. Przypuszczalnie posta fikcyjna. (TB 162-167)

SANDHEAVEROWIE [Sandheaver] Rodzina hobbitw z Bree.
By moe jacy Sandheaverowie mieszkali take w Shire. (1153)

SANDYMAN TED (WoP) Hobbit z Hobbitonu w Shire. By zwi
zany z Lothem Sackville-Bagginsem w okresie, gdy ten obj

kontrol nad Shire. (I 55, III 264, 268)
SANDYMANOWIE [Sandyman] Rodzina hobbitw z Shire, ktrej
jedna z gazi przed Wojn o Piercie prowadzia w Hobbitonie

wasny myn. (I 12, 35-36, 55, III 263-264)
SANGAHYANDO (quen. tum-przecinajcy, ok. 1634 TE)
Dunadan, prawnuk Castamira Samozwaca. Wraz ze swym bra

tem Angamaitem poprowadzi korsarzy z Umbaru na wypraw na
409
SARUMAN
Pelargir, podczas ktrej poleg krl Gondoru Minardil. (III 298,

S 320)
SARN ATHRAD (sind. kamienny brd) Brd na Gelionie tu nad
ujciem Ascaru w Beleriandzie Wschodnim, ktrdy prowadzia

Droga Krasnoludw. Przy Sarn Athrad Beren, Dior i Laiuendi
zasadzili si na krasnoludw z Nargothrondu, ktrzy zupili
Doriath. (S 88 , 134, 221)
SARN GEBIR (sind. kamienne kolce) Bystrzyny na Anduinie
powyej Argonath. Na zachodnim brzegu rzeki zbudowano dro

g, pozwalajc przenie odzie ldem.
Zwane take Progami. (I 348, 363)
SARN-ATHRAD [Sarn-athrad] Pierwotna nazwa - Brodu Sarn.
(W 190)
SARUMAN (zm. 3019 TE) Jeden z Istarich, jako Saruman Biay
najwaniejsza osoba w Bractwie. Saruman mia wielk wadz

nad ludzkimi umysami oraz zrczne rce; szczeglnie dobrze zna
legendy dotyczce Piercieni elfw i knowa Saurona. W roku
2463 Trzeciej Ery zosta zwierzchnikiem Biaej Rady. Podrowa
na Wschd, lecz w 2759 roku, za zgod namiestnika Gondoru
Berena, osiad w Isengardzie. Pocztkowo by prawdziwym przy
jacielem Rohanu, lecz powoli stawao si jasne, e pragnie wadzy
i poda Jedynego Piercienia. Osiad w Isengardzie, poniewa
zamierza wykorzysta tamtejszy palantir. Z tego samego powodu
przekona Bia Rad, by nie wypdzaa Czarnoksinika z Doi
Guldur, gdy mia nadziej, e jeli Sauron nie bdzie niepokojony,
to poszukujcy swego pana Piercie ujawni si. Dwulicowo
Sarumana wzgldem Biaej Rady, ktra darzya go zaufaniem jako
specjalist w sprawach Piercieni, opnia wiele dziaa i upia
liczne uzasadnione obawy.
W 2953 roku Saruman przej Isengard na wasno i uforty
fikowa go. Zgromadzi tam orkw i Dunlendingw, ktrzy z jego
rozkazu zaczli nka Rohan i Fangorn; zacz take szpiegowa
Gandalfa i utrzymywa agentw w Bree i Shire. Okoo 3000 roku
posuy si palantirem i zosta usidlony przez Saurona; odtd,
cho uwaa si za wolnego, znajdowa si pod jego kontrol.
SAURON
410
Jego duma rosa szybciej ni wadza i przed wybuchem Wojny

0 Piercie nazwa si Sarumanem Wielu Kolorw. Okoo 3010
roku doprowadzi, wykorzystujc swego agenta Grim, do przed
wczesnego zniedonienia Theodena z Rohanu, lecz Gandaf
przywrci krlowi siy w 3019 roku. Podczas Wojny o Piercie
Saruman sprowadzi sam na siebie zgub, wysyajc przeciwko
Druynie Piercienia oddzia orkw. Orkowie schwytali jedynie
Merryego i Pippina, ktrzy nastpnie uciekli do lasu Fangom,
gdzie ich obecno doprowadzia do wyprawy entw, ktrzy za
atakowali Isengard i uwizili Sarumana w Orthanku. Gandalf wy
kluczy go wtedy z Bractwa. Wypuszczeni pniej przez Fangorna,
Saruman i Grima udali si do Shire, gdzie umoliwili dojcie do
wadzy Lotha Sackville-Bagginsa. Po powrocie z Gondoru Frodo
wyrzuci z Shire Sarumana, ktry ostatecznie zgin z rk Grimy.
Saruman lub Saruman Mdry byo imieniem nadanym mu
przez ludzi mieszkajcych na pnocy Srdziemia; elfy zway go
Curunirem. Jego godem, ktrego nazw okrelano take jego
samego, bya Biaa Rka. Orkowie z Isengardu i jego najemni
cy w Shire nazywali go Sharkey. (I 11, 59, 247-251, II 22-192,
III 24, 232-237, 248, 269-271, S 278-280)
SAURON (quen. ohydny) Ainur, jeden z Maj arw Aulego.
Zwiedziony przez Melkora na pocztku Pierwszej Ery, Sauron

sta si przeoonym jego sug i organizowa pierwsz lini jego
obrony przed Valarami i Eldarami. Podczas gdy Melkor mieszka
w Utumno, Sauron zajmowa Angband; w czasie Bitwy Potg
unikn schwytania.
Kiedy Melkor powrci do rdziemia z Silmarilami, Sauron
doczy do niego w Angbandzie, a nawet kierowa wojn w czasie,
kiedy Melkor usiowa skazi ludzi wkrtce po ich przebudzeniu.
Po przerwaniu Oblenia Angbandu Sauron ponownie podj
si osony poudniowo-zachodnich rubiey wadztwa Melkora.
W 457 roku zaj Minas Tirith na Tol Sirion, zapeniajc j swymi
wilkoakami i otwierajc Beleriand Zachodni na upiecze ataki
orkw. W kilka lat pniej Sauron zdoby Dorthonion, schwy
tawszy Gorlima za pomoc czarw i zmusiwszy go do zdradze
nia towarzyszy Barahira. W 466 roku Sauron schwyta Finroda
1 Berena, pokona tego pierwszego w czarnoksiskim pojedynku
411
SAURON
i zabi go oraz towarzyszcych mu elfw, jednego po drugim,

w swoich lochach. Odwet nadszed jednak szybko, kiedy na ra
tunek Berenowi przybya Luthien i Huan. Gdy Huan zagryz jego
wilkoaki, Sauron sam przybra posta wilka i rzuci si na psa.
Pokonany przez jego si i magi Luthien, Sauron podda wie
i uciek pod postaci nietoperza do Taur-nu-Fuin, gdzie pozosta,
straszny, lecz bezczynny, przez reszt Pierwszej Ery.
Po Wielkiej Bitwie Sauron podda si Enwemu, lecz do
wiedzia si, e bdzie musia wrci do Amanu, gdzie osdz
go Vaarowie. Chocia jego skrucha moga by szczera, duma
nie pozwolia mu znie takiego upokorzenia. Sauron uciek
i ukry si gdzie w rdziemiu. Okoo 500 roku Drugiej Ery
znw zacz si ujawnia i do 1000 roku nabra mocy wystar
czajcej do zaoenia fortecy w Mordorze i rozpoczcia budowy
Barad-dur. Podczas dugich tysicleci Czarnych Lat Sauron ska
zi wiele ludzkich plemion. Pod imieniem Annatara i pod pikn
postaci zwid wiele grup elfw, szczeglnie Gwaith-i-Mirdain
z Eregionu. Poczenie umiejtnoci Saurona i noldorskiej sztuki
wzbogacio obie strony. Okoo roku 1500 elfy zaczy wykuwa
Piercienie Wadzy, za pomoc ktrych Sauron mia nadziej
ujarzmi Wolne Plemiona. Sauron wielk cz swej mocy przela
w Jedyny Piercie, dziki ktremu ukoczy budow Barad-dur.
Kiedy Celebrimbor z Eregionu odkry zdradziecki czyn Saurona,
ten ostatni uciek si do przemocy i rozpocz Wojn Elfw
z Sauronem (1693-1700), w ktrej zniszczy Eregion i najecha
Eriador, lecz zosta pokonany przez Gil-galada oraz flot wysan
do rdziemia przez Tar-Minastira z Numenoru.
Potem Sauron wystpi otwarcie, gromadzc w swej su
bie orkw i inne stwory Morgotha, rzdzc wielkimi obszarami
(szczeglnie na wschodzie) si i strachem, oraz skaniajc swych
wasali do oddawania czci Melkorowi, ktrego pozostawa odda
nym sug. Powodowany dum, przybra tytu Krla Ludzi, roz
budzajc w ten sposb rwnie wielk dum krlw Numenoru.
W roku 3262 Trzeciej Ery w Umbarze wyldowa z licznym
wojskiem Ar-Pharazn. Opuszczony przez swoje armie, Sauron
zosta zmuszony do poddania si i krl zabra go ze sob do
Numenoru. Przez 50 lat Sauron tak skutecznie podsyci strach
SAURON
412
Numenorejczykw przed mierci, e wikszo z nich cakowi

cie wypara si Vaarw i oddawaa cze Melkorowi w wityni
Saurona. W kocu udao mu si przekona Ar-Pharazna, by
zdoby niemiertelno, najedajc Aman. Ku jego zaskoczeniu,
Valarowie odpowiedzieli wezwaniem na pomoc Iluvatara; ciao
Saurona sczezo w straszliwej katastrofie, jak byo zniszczenie
Numenoru, i odtd nie potrafi on ju przybra piknego ksztatu.
Sauron wrci do Mordoru i zebra swe siy. W 3429 roku za
atakowa Gondor, zdobywajc Minas Ithil i niszczc Biae Drzewo,
znienawidzony symbol wiata Amanu. W roku 3434 zosta jednak
pokonany przez armie Ostatniego Sojuszu w Bitwie na Rwninie
Dagorlad i oblony w Barad-dur. W 3441 roku, podczas ostat
niej bitwy na stokach Orodruiny, Sauron zosta pokonany przez
Gil-galada i Elendila, lecz zabi obu swych wrogw. Isildur odci
mu palec i zabra Piercie.
W Trzeciej Erze, pozbawiony Jedynego Piercienia, ktry
tworzy podstaw jego potgi, Sauron by niezwykle ostrony.
Jego polityka miaa dwa cele: osabi krlestwa Dunedainw,
nie wywoujc zmasowanego odwetu, oraz odzyska Piercie.
Temu ostatniemu nie sprzyjaa niepewno Saurona co do losu
klejnotu, ktry powinien zosta zniszczony przez Isildura. Kiedy
Sauron objawi si ponownie okoo roku 1000 Trzeciej Ery, ukry
sw tosamo i by znany jako Czarnoksinik z Doi Guldur,
gdzie - jako e Gondor strzeg Mordoru - zamieszka. Okoo 1300
roku zacz atakowa Wolne Plemiona, szczeglnie Dunedainw.
Wysa Wodza Nazguli na pnoc, gdzie tamten zaoy pastwo
Angmar. Na poudniu Sauron judzi Haradrimw i Easterlingw
przeciwko Gondorowi.
Po Wielkiej Zarazie z roku 1636, ktr by moe zesa Sauron,
Gondor nie strzeg ju tak pilnie Mordoru i Nazgule powrciy
do tego krlestwa, by przygotowa je dla Saurona. W 2002 roku
Nazgule zajy Minas Ithil, zdobywajc w ten sposb dla Saurona
palantir, ktrego pniej uy do usidlenia Sarumana i oszuki
wania Denethora II. W roku 2063 do Doi Guldur wyprawi si
Gandalf, by si dowiedzie, kim jest Czarnoksinik, lecz Sauron
uciek na wschd. Znacznie wzmocniony, wrci do Doi Guldur
w 2460 roku i wci knu swe intrygi a do roku 2941, kiedy zo
413
SAURON
sta wypdzony z Doi Guldur przez Bia Rad. Sauron chtnie

wycofa si do Mordoru, gdzie si ujawni, odbudowa Barad-dur i przygotowa si do pokonania Zachodu, do czego wst
pem mia by podbj Gondoru i mniejszych krlestw Pnocy za
pomoc nieprzeliczonych zastpw orkw, trolli, Haradrimw,
Easterlingw i jeszcze bardziej plugawych stworw.
Mimo e Sauron nie mia Piercienia, samo istnienie Jedynego
dawao mu si wystarczajc do zgniecenia Zachodu. Gandalf
i Elrond, ktrzy to dostrzegali, jedyny sposb pokonania Saurona
widzieli w zniszczeniu Piercienia. Frodo Baggins podj si wy
prawy ku Grze Przeznaczenia i wymknwszy si sugom Saurona,
ktrzy szukali i jego, i Piercienia, zniszczy Piercie w ogniu
zagady. Nazgule zostay unicestwione, a Sauron tak osabiony,
e nigdy ju nie przyj cielesnej powoki.
Jest prawie niemoliwe opisa wszystkie knowania Saurona,
mistrza oszustwa i zdrady, zatem przedstawiamy tu jedynie za
rys jego dziaa. Wrd innych dokona Saurona wyrnia si
stworzenie Czarnej Mowy i Nazguli, jego najpotniejszych sug,
zniewolonych przez Dziewi Piercieni oraz wyhodowanie olog-hai i, by moe, uruk-hai.
Po zniszczeniu jego ciaa i zatoniciu Numenoru Sauron
przyj posta czowieka; jego skra bya czarna i pona ogniem.
W Trzeciej Erze najczciej zjawia si jako przeraajce nie
ustannie czuwajce Oko.
Imi Sauron pochodzi od wczeniejszej uenejskiej formy
Thauron; jego sindariskie miano brzmiao Gorthaur Okrutny.
Zwany take Sauronem Kamc, Panem Ziemi (w Drugiej Erze),
Nieprzyjacielem, Mistrzem, Ciemn Moc, Wadc Ciemnoci,
Wadc Mordoru, Mrocznym Wadc, Czarnym Mistrzem, Czarnym
Panem Barad-dur, Panem Czarnej Wiey Mordoru, Cieniem,
Wrogiem. By take nazywany, w nawizaniu do swoich atry
butw, Wielkim Okiem, Czerwonym Okiem, Okiem Barad-dur,
Okiem bez Powiek i Zym Okiem. Mwiono o nim rwnie:
Bezimienny, Ten, ktrego imienia nie wymawiamy, Bezimienne
Oko oraz On. Zwany te Wadc Piercieni, Wadc Piercienia,
Twrc Piercienia, a take (przez Golluma) Czarn Rk. (111,
27, 61, 70, 174, 186, 204, 232-234, 242-257, 276, 301, 376, I I 22,
SCARY
414
32, 38-41, 78, 101, 178, 190, 203, 228, 242, 297, 310, III 47, 51,
83, 118,137-140,149-151,192, 200, 289, S 30, 46, 50, 135,148,
153-155, 161-169, 249-261, 265-282)
SCARY Wioska we Wschodniej wiartce leca w ssiedztwie
Kamienioomw. (III 272)

SCATHA (zm. ok. 2000 TE) Ogromny smok z Ered Mithrin, po
siadacz duego skarbu krasnoludw. Zgin z rki Frama z ple

mienia Eotheodw. (III 231, 313)
SCHODY CIEMNEGO STRUMYKA [Dimrill Stair] cieka wio
dca z Azanulbizar na Przecz Czerwonego Rogu, zbudowana

wzdu brzegu wartkiego strumienia z licznymi wodospadami.
Zwane Schodami Dimrilla. (1262, 271, 315, 325)
SCHODY DO WAROWNI [Stair of the Hod] Strom a droga
w Rohanie, wijca si serpentynami i prowadzca z Edoras do
Dunharrow, wybudowana przez zapom nian ras. Poniewa
z kadego odcinka byo wida odcinki lece poniej, aden wrg
nie mg zdoby schodw (ani Dunharrow), nie uciekajc si do
oblenia lub ataku z powietrza.
Przy kadym zakrcie schodw stay wyrzebione -> Pukele.
(III 60)
SEN YAVANNY [Sleep of Yavanna] Okres w dziejach rdziemia
midzy zniszczeniem Latarni Valarw i wzejciem Ksiyca

i Soca, kiedy kontynent ten owietlay jedynie gwiazdy, a wik
szo istot ywych spaa, czekajc na powrt wiata. Tylko
w miejscach penych mocy, jak Doriath (pod wadaniem Meliany)
i Pnoc (gdzie mnoyy si potwory Morgotha), kwito ycie,
chocia po wiecie chodziy ju elfy i krasnoludy.
Zasadniczo jednoznaczny z Pokojem Ardy. (S 73-79, 87-95)
SERECH [Fen of Serech] Moczary powyej Przeomu Sirionu
na wschodnim brzegu rzeki, miejsce wielu walk podczas Bitew

o Beleriand, a zwaszcza bohaterskiej obrony odwrotu armii
Gondolinu podczas Nirnaeth Arnoediad przez stra tyln Huora,
Hurina oraz Edainw z Hithlumu. (S 102, 145, 154, 180, 182,
183,215)
415
SHELOBA
SEREGON (sind. krwawy kamie, krew kamienia) Rolina
o czerwonych kwiatach rosnca na skalistym szczycie Amon

Rudh. (S 191)
SERINDE (quen. hafciarka) Imi nadane Miriel, onie Finwego.
(S 59, 61-63, 67)

SERNI (sind. kamienny) Rzeka w Lebennin w Gondorze, wpy
wajca do Gilrainy w pobliu Linhiru.
Zapisywana take jako Sernui. (III 398, S 320, TB 122)
SFERY NADNIEBNE [Over-heaven] -> Tar menel. (III 191)
SHAGRAT (WoP) Uruk, dowdca wiey Cirith Ungol. Jako jeden
z nielicznych przey walk swojej bandy z band Gorbaga o mithrilow kolczug Froda i zatrzyma j dla Saurona mimo powanej
rany rki. ( I I 322-327, III 156-157,160, 162-165,176-177,182)
SHARKEY (ork. sharku stary czowiek) Imi nadane przez lu
dzi i orkw z Isengardu Sarumanowi, pod ktrym by on take

znany w Shire. (III 256, 263-264, 269, 271, 273)
SHATHUR - Bundushathur. (I 271)
SHELOBA [Shelob] (sind., PE-TE) Wielka pajczyca, spokrewniona
z pajkami z Nan Dungortheb. W jaki sposb Sheloba umkna ze

zniszczenia Beleriandu; ona i jej potomstwo zamieszkali w Ephel
Duath i w Mrocznej Puszczy. Sama Sheloba miaa obszern jaski
ni w Cirith Ungol i przez dwie ery rdziemia ywia si ludmi,
elfami oraz orkami, tworzc nieprzebyt zapor dla wszystkich,
ktrzy chcieli wej do Mordoru od tej strony. Okoo 3000 roku
Trzeciej Ery schwytaa Golluma, lecz uwolnia go pod warunkiem,
e bdzie sprowadza dla niej poywienie. W 3019 roku podczas
wyprawy ku Grze Przeznaczenia Gollum zaprowadzi do Jaskini
Sheloby Froda i Sama. Sheloba sparaliowaa Froda, lecz sama
zostaa olepiona i zraniona przez Sama, ktry posuy si flako
nikiem Galadrieli i dem. By moe Sheloba w kocu zgina
z ran lub z godu, poniewa pozbawiona wzroku nie moga polowa.
Orkowie z wiey Cirith Ungol nazywali Shelob Jej Wysokoci.
Bya take znana jako Sheloba Wielka. (II 304-311, 314-326,
III 155)
SHIRE
416
SHIRE Obszar okoo 18 000 mil kwadratowych w Eriadorze mi
dzy Baranduin i Dalekimi Wzgrzami, pierwotnie yzna i do

brze uprawiana cz Arnoru. W czasie, gdy Pnocne Krlestwo
chylio si ku upadkowi, teren ten wyludni si i w 1601 roku
Trzeciej Ery krl Argeleb II z Arthedainu da go hobbitom pod
wodz Marcha i Blanca. W 1630 roku wikszo hobbitw ze
rdziemia mieszkaa ju w Shire, ktre skadao si z czterech
wiartek, dzielcych si dalej na krainy rodowe. Hobbici yli spo
kojnie na swojej nowej ziemi; jedynymi przeciwnociami, jakim
musieli stawi czoo w Trzeciej Erze, byy: Wielka Zaraza w 1636
roku, Bitwa o Zielone Pola, Duga Zima w 2747 roku, Chude Lata
w latach 2758-2760, Duga Zima w 2911 roku oraz opanowanie
Shire przez Lotha Sackville-Bagginsa, Sarumana i zych ludzi
pod koniec Wojny o Piercie. W gruncie rzeczy hobbitom z Shire
tak dugo udawao si nie zwraca uwagi na wiat zewntrzny, e
prawie zapomnieli o jego istnieniu, mimo e przez rodek Shire
przebiega Wschodni Gociniec. Swoje bezpieczestwo zawdzi
czali te czciowo nieustannej czujnoci Stranikw Pnocy.
Z powodu przeludnienia w 2340 roku Oldbuckowie z Marish
przekroczyli Brandywin i osiedli w Bucklandzie. W 32 roku
Czwartej Ery krl Elessar formalnie przyczy Buckland do
Shire i da hobbitom take Marchi Zachodni, rozcigajc si
od Dalekich po Wieowe Wzgrza. Przedtem, w 17 roku, wyda
dekret, na ktrego mocy Shire byo wolnym krajem pod jego
protektoratem i ktry zakazywa ludziom wstpu na jego obszar.
Przed mierci krla Arvedui Shire uznao wadz krla, lecz
kraj by tak odcity od spraw zewntrznych, e wadza ta bya
jedynie nominalna. Po upadku Pnocnego Krlestwa hobbici
wybierali thana, ktry mia sprawowa wadz do powrotu kr
la; jego urzd mia gwnie ceremonialne znaczenie. Jedynym
urzdnikiem penicym rzeczywicie swe obowizki by burmistrz
Michel Delving, ktry kierowa Policj i Poczt.
Struktura spoeczna Shire wydaje si prosta. Istniaa pewna
liczba ziemian, na tyle zamonych, e nie musieli pracowa, lecz
wikszo hobbitw bya rolnikami, kupcami lub robotnikami.
Trafiali si te biedacy, ale ich los nie by rozpaczliwy. Shire byo
krain zasadniczo rolnicz.
417
SIEDEM PIERCIENI
Zwany take czterema wiartkami. Jego prawdziwa hobbicka

nazwa brzmiaa Suza. (114, 26, 33, I I 74, III 27, 241, W 184,191)
SHIREBOURN Rzeka w Shire, spywajca ze rde w Kraju
Zielonych Wzgrz na poudnie, a potem na wschd do Brandywiny,

do ktrej wpadaa na poudnie od Deephallow. W miejscu tym
znajdowao si Ujcie. W dolnym biegu Shirebourn stanowia
granic midzy Wschodni i Poudniow wiartk. (130, TB 123)
SIEDEM BRAM [Seven Gates] Bramy w -> Orfalch Echor. (S 223)
SIEDEM BRAM [Seven Gates] Wejcia do poszczeglnych krgw
Minas Tirith. (III 19-20)
SIEDEM GWIAZD [Seven Stars] -> Valacirca. (S 34)
SIEDEM GWIAZD [Seven Stars] Szecioramienne gwiazdy bdce
godem Elendila i jego spadkobiercw. Przedstawiay pojedyncze

gwiazdy z bander tych statkw Wiernych, na pokadzie ktrych
znajdoway si palantiry. (1264)
SIEDEM KRYSZTAW [Seven Stones] -> Palantiry. (III 16)
SIEDEM PIERCIENI [Seven Rings] - Piercienie Wadzy nalece
do krasnoludw. Prawdopodobnie otrzymali je krlowie kade

go z siedmiu rodw krasnoludzkich. Wbrew intencjom Saurona
Siedem Piercieni nie zdoao zawadn krasnoludami ani przez
zaraenie ich zem, ani przez wyduenie im ycia. Piercienie
spowodoway jednak, e ci, ktrzy je nosili, podali zota oraz
innych cennych metali. Przez to niepowodzenie Sauron jeszcze
bardziej znienawidzi krasnoludw i stara si Piercienie od
zyska.
Sauronowi udao si odebra trzy z nich, a pozostae cztery
poary smoki. Jedyny Piercie, o ktrym jest wicej powiedzia
ne, to Piercie plemienia Durina. Durin III otrzyma go podobno
od elfw, a nie od Saurona, i Piercie ten mia prawdopodobnie
najwiksz moc z Siedmiu. Dugo by trzymany w ukryciu, lecz
krasnoludy wierzyy, e Sauron w kocu odkry miejsce jego prze
chowywania i dlatego szczeglnie przeladowa krlw z rodu
Durina. Piercie ten zosta odebrany Thrainowi w Doi Guldur
w 2845 roku Trzeciej Ery.
SIEDEM RZEK
418
Kady z Siedmiu Piercieni mia form metalowej obrczki,

w ktrej byl osadzony jeden kamie. (I 61, III 319, 322-323,
S 266, 275, 278)
SIEDEM RZEK [Seven Rivers] Gwne rzeki poudniowego
Gondoru: Lefnui, Morthond-Ciril-Ringl, Gilraina-Sernui oraz

Anduina. (TB 122)
SIEDEM SKARBW [Seven Hoards] Skarby dawnych krlw kra
snoludw, zgromadzone prawdopodobnie przez Siedmiu Ojcw

Krasnoludw, cho moliwe jest, e powstay wok kadego
z Siedmiu Piercieni w Drugiej Erze. (S 266)
SIEDMIU OJCW KRASNOLUDW [Seven Fathers of the Dwarves]
Pierwszych siedmiu krasnoludw, stworzonych przez Aulgo

i pobogosawionych przez Ilvatara. Po ich stworzeniu i prze
budzeniu Ilvatar rozkaza, by zasnli a do przebudzenia elfw,
Pierworodnych. Aule uoy Siedmiu w odosobnionych jaskiniach;
w Khazad-dmie obudzi si Durin. Siedmiu Ojcw zaoyo
siedem rodw Khazadw, z ktrych znamy nazw jedynie rodu
Durina, a take prawdopodobnie zgromadzili Siedem Skarbw.
(III 318, S 36)
SIEDZIBY TROLLI [Trollshaws] Lasy w Klinie lece na pnoc
od Wielkiego Wschodniego Gocica. Ludzie z Rhudauru bu
dowali tam zamki; chocia w czasie Wojny o Piercie byy one
ju od dawna opuszczone, a cay ten obszar wywoywa niemiy
dreszcz. Same za Siedziby Trolli roiy si od trolli. (I 195-202,
H 34-47, 217)
SIERP [Sickle] Wielka Niedwiedzica w terminologii hobbi-
tw.
Nazywany take Wielkim Wozem.
Take - Valacirca. (I 172, H 140)
SIERP VALARW [Sickle of the Valar] -> Valacirca. (S 34)
sn iM A (quen. lnica substancja stworzona dziki umiejtno
ciom) Substancja o nieznanym skadzie wynaleziona przez

Fanora i uyta przez niego do stworzenia -> Silmarili. Silima
bya krystaliczna, lecz nie mona jej byo roztrzaska. (S 320)
419
SILMARILE
SUMARIEN (quen., ur. 548 DE) Najstarsza spord dzieci Tar-Elendila z Numenoru. Jej syn Valandil by pierwszym z ksit
Andunie. (III 288, S 273)
SUMARILE [Silmarils] (quen. silmarili blask, klejnoty silimy,
l.poj. silmaril) Trzy klejnoty wiecce blaskiem Dwch Drzew,
wykonane przez Feanora w okresie po uwolnieniu M elkora
z okoww. Silmarile stanowiy najwiksze dziea sztuki wykona
ne przez Dzieci Iluvatara i, podobnie jak Dwa Drzewa, byy nie
powtarzalne. Substancj klejnotw stanowia silima, lecz w ich
wntrzu jarzyo si niegasnce wiato Drzew i Silmarile wieciy
wasnym blaskiem. Zostay powicone przez Vard, dlatego te,
jeli dotkna ich nieczysta do, ulegaa ona spaleniu i usychaa.
Mieszkacom Amanu klejnoty bardzo si podobay, lecz
Feanor woy w nie swoje serce, a Melkor poda ich wia
ta. Pocztkowo Feanor nosi je podczas uroczystoci, lecz pod
wpywem kamstw Melkora zacz je zamyka w ukryciu, a jego
mio do nich nabraa cech arogancji i chciwoci. Kiedy Melkor
i Ungolianta zatruli Drzewa, Feanor nie zgodzi si odda Silmarili,
by je uratowa. W tym wanie czasie Melkor ukrad klejnoty ze
skarbca Noldorw w Formenos, cho spaliy mu donie, od czego
cierpia nieustanne katusze.
Podanie Melkora i arogancja Feanora (wyraona w jego
Przysidze i buncie Noldorw) skaziy klejnoty i odtd wszel
kie pragnienie ich posiadania miao ze konsekwencje. Melkor
i Ungolianta pokcili si o nie; kiedy Czarny Wadca pokona sw
by sojuszniczk, osadzi klejnoty w elaznej Koronie. Tam te
pozostay, wabic noldorskich Wygnacw ku zgubie, a Beren,
posuszny mioci do Luthien i daniu Thingola, wyci z niej jeden
z Silmarili. Ten Silmaril wkrtce pokn Carcharoth, odgryzajc
przy tym do Berena. Klejnot zosta odzyskany dopiero po zabi
ciu Carcharotha podczas polowania na Wilka. Umierajcy Beren
da Silmaril Thingolowi, wypeniajc w ten sposb swoj misj.
Wtedy to Silmaril zacz spenia Przeznaczenie Noldorw.
Thingol nie odda go synom Feanora; niedugo potem zleci kra
snoludom z Nogrodu osadzenie go w Nauglamirze, lecz zgin
z ich rk, krasnoludy bowiem poday klejnotu. Chocia Silmaril
zosta odzyskany, Doriath uleg spustoszeniu - gdy po mierci ma
SILMARILLI
420
Meliana opucia sw krain, Obrcz Meliany zostaa przerwana

i Menegroth spldrowaa armia krasnoludw. Beren odzyska
Nauglamir i Luthien nosia go na Tol Galen a do swej drugiej,
ostatecznej mierci. Bya wwczas najwspanialszym obrazem
pikna spord wszystkich Dzieci Iluvatara.
Potem synowie Feanora, zmuszeni przez Przysig Feanora,
poszukiwali Silmarila, niszczc Menegroth oraz Przystanie Sirionu
i zabijajc Diora, Nimloth oraz ich synw. W kocu Elwinga,
spadkobierczyni Diora, popyna wraz z Earendilem do Amanu,
zabierajc ze sob Nauglamir - blask Silmarila pozwala im prze
pyn Morza Cienia i uzyska ask Valarw. Silmaril zosta
wyjty z Nauglamira i umieszczony na czole Earendila, ktry
zosta wysany na niebiosa jako gwiazda zwiastujca nadziej
dla Eldarw i Edainw w rdziemiu. Z tego wiata pochodzi
blask flakonika Galadrieli.
Pozostae dwa Silmarile zostay odzyskane po Ostatniej
Bitwie i usunite z elaznej Korony, lecz Maedhros i Maglor
ukradli je Eonwemu. Poparzeni przez klejnoty (byli bowiem ska
eni Przysig) bracia uciekli, paleni blem. Maedhros rzuci si
wraz ze swoim klejnotem w ognist przepa, a Maglor cisn
sw zdobycz do Morza. Moliwe, e Silmarile zostan odzyskane
i poczone, gdy nadejdzie Koniec.
Zwane take Wielkimi Klejnotami, Trzema Klejnotami oraz
Klejnotami Feanora. W westronie liczba mnoga brzmi silm arile,
a w uenya S ilm arilli. (1189, 225, I I 299, 307, III 286-287, S 7,
39, 65-69, 76-80, 105, 122, 160, 170, 228, 236, 237, V 65; Y 65)
SILMARILLI > Silmarile. (S 320)
SILMARILLION - Q uenta Silm arillion. (III 287, S 8 , 33)
SILME (quen. gwiezdny blask) Nazwa tengwy 6 (numer 29),
ktrej prawie powszechnie uywano do zapisywania dwiku

s. (III 361, 365)
SILME NUQUERNA (quen. s odwrcone) Nazwa tengwy 9 (nu
mer 30), uywanej najczciej jako silm e w poczeniu ze zna
kiem tehta. (III 361, 364-365)
SILPION (quen. lni-) Jedno z imion -> Telperiona. (S 38)
421
SINDARIN
SIY ZBROJNE SHIRE [Shire-muster] Oglna mobilizacja miesz
kacw Shire, zarzdzana przez thana w razie niebezpieczestwa,

co w nowych czasach zdarzao si bardzo rzadko. (1 2 1 )
SIMBELMYNE (tum. rohir. niezapominki) Niewielkie biae
kwiatki rosnce na kurhanach krlw Rohanu. Simbelmyne kwi

ty przez cay rok.
Zwane take niezapominkami. ( I I 106, III 54)
SINDACOLO (quen. szary paszcz) -> Singollo. (S 307)
SINDARIN (quen. szary-efi) Jzyk Sindarw. Rozwin si
w Beleriandzie, gdy reszta Eldarw udaa si do Eldamaru, lecz
z powodu zmiennoci miertelnych krain zmienia si szybciej
ni quenya. Cho mniej liryczny od quenya, sindarin wci by
jzykiem delikatnym i piknym. W Beleriandzie wszed do co
dziennego uytku wrd Wygnacw, szczeglnie gdy Thingol
zakaza Sindarom posugiwania si quenya, mow elfw winnych
Bratobjstwa. Sindarin zosta take przyjty przez Edainw (szcze
glnie z Trzeciego Rodu) i Dunedainw; wrd ludzi by zarwno
jzykiem legend, jak i codzienn mow. W czasach, gdy Numenor
ogarn Cie, posugiwanie si nim byo zakazane, lecz sindarin
przetrwa. W westronie odnajdujemy wiele zapoycze z sindarinu.
Najbardziej uderzajcym i rnicam i midzy sindarinem
i quenya jest zachowanie przez ten pierwszy pierwotnego elfickiego th (ktre w quenya przeszo w s) oraz wystpowanie
dwicznych gosek zwartych na pocztku wyrazw i po samo
goskach. To ostatnie zjawisko czciowo byo spowodowane
odmiennym rozwojem zbitek spgoskowych; pierwotne mb,
nd i ng przeszy w m, n i n w quenya (Mar-nu-falmar,
num en, N oldo), lecz w sindarinie czsto w b, d i g (Baren-Danwedh, adun, G olodh).
Midzy Pierwsz i Trzeci Er sindarin przeszed dalsze zmia
ny fonologiczne; najwaniejszymi z nich bya redukcja interwokalicznego ch do h i kocowego nd do nn, a potem n
(np. w nazwach Beleriand oraz Rochallor, w przeciwiestwie
do Rohan).
Zwany take jzykiem Elfw Szarych. (III 355-372, S 113,
123, 124, 221)
SINDAROWIi:
422
SINDAROWIE [Sindar] (quen. szarzy, l.poj. sinda) Nazwa nada
na przez noldorskich Wygnacw tym Telerim, ktrzy mieszkali

w Beleriandzie i nie dokoczyli Wielkiej Wdrwki. Pierwszymi
Sindarami byli przyjaciele Elwego, ktrzy zaczekali na niego,
gdy zgubi si w Nan Elmoth, oraz Falathrimowie namwieni
do pozostania na Bliszych Brzegach przez Ossego. Pniej do
Sindarw czsto zaliczano Laiuendich oraz innych Nandorw,
ktrzy przybyli do Beleriandu.
Chocia Sindarowie byli jedynie M oriuendimi, podczas
Snu Yavanny zdobyli wielk mdro, przewodzi im bowiem
Cirdan (niewtpliwie wspierany radami przez Ossego), Meliana
z Majarw i Elwe, ktry jako Elu Thingol by ich zwierzchnikiem.
Wielu Sindarw mieszkao w Mithrim (kraina ta zawdzicza im
sw nazw) i Falas, a niektrzy wdrowali po lasach, lecz orod
kiem sindarskiej potgi i kultury byo krlestwo Doriath, rzdzone
przez Thingola i Melian.
W pewnej mierze pogardzani przez Noldorw, Sindarowie nie
odgrywali w Bitwach o Beleriand zbyt wielkiej roli, chocia siy
Morgotha zaday im due straty. Pod koniec Pierwszej Ery wielu
Sindarw odeszo za Morze, a i w nastpnych erach systematycz
nie przenosili si na Zachd. Ci, ktrzy pozostali w rdziemiu,
mieszkali w Lindonie lub w krlestwach elfw, takich jak Lene
Krlestwo. W pniejszych erach Sindarowie byli w caoci za
liczani do Eldarw.
Sindarowie czuli si szczliwi w rdziemiu, lecz gdy raz
obudzia si w nich tsknota za Morzem, doznawali ukojenia do
piero wtedy, gdy poeglowali do Eldamaru. Sindarowie mwili
sindarinem; wymylili te pismo cirth. Chocia mniej uczeni
i potni od Calauendich i mniej zainteresowani rzemiosem
ni Noldorowie, byli niezwyke utalentowani muzycznie i mieli
pikne gosy.
Zwani take Elfami Szarymi i Elfami Pmroku. (III 328, 360,
381, S 37, 87, 90, 92, 99, 111, 113, 123, 124, 221, 265)
SINGOLLO (quen. szary-paszcz) Quenejska forma imienia
Thingol, ktre - Elwe otrzyma w Beleriandzie.
Pena quenejska forma brzmiaa Sindacollo. (S 51-55, 218)
423
SKARB
SIDMY POZIOM [Seventh Level] Jeden z poziomw Khazad-
-dumu, lecy o sze piter powyej Wielkiej Bramy. Na sidmym

poziomie znajdowao si wiele sal, cznie z Komnat Mazarbul.
(I 298, 302, 306)
SIRANNON (sind. strumie-brama) Strumie wypywajcy ze
rda znajdujcego si w ssiedztwie Zachodniej Bramy Khazad-dumu. Sirannon zosta przegrodzony przez Czatownika z Wody.
Wzdu strumienia biega staroytna droga z Ost-in-Edhil do
Khazad-dumu.
W westronie zwany Strumieniem Bramy.
Take -> Wodospad Schodw. (I 286)
SIRION (sind. rzeka) Wielka rzeka Beleriandu, pokonujca
ponad 130 staj z Eithel Sirion w Ered Wethrin do Ujcia Sirionu

nad zatok Balar. Sirion powsta w trakcie Bitwy Potg, a zosta
zniszczony podczas Wielkiej Bitwy. Jego gwnymi dopywami
byy Teiglin, Esgalduina, Aros i Narog; zasilay go take Rivil
i Mindeb. Jego brzegi czy Brithiach na pnoc od Brethilu,
most w Doriath na pnoc od ujcia Esgalduiny, promy w Doriath
w pobliu Aelin-uial, a na odcinku trzech staj midzy wodospa
dem i Bramami Sirionu, gdzie rzeka pyna pod ziemi, mona
byo j przekroczy w kadym miejscu.
Take - Serech, Dolina Sirionu, Tol Sirion, Sucha Rzeka,
Mindeb, Moczary Sirionu. (S 50, 56, 102, 108, 113, 114, 117,
137, 145, 148, 152, 179,180,182,195)
SIRIONDIL (quen. strumie-mionik, zm. 830 TE) Dunadan,
jedenasty krl Gondoru (748-830). (III 290)

SIRIONDIL (ok. 19 st. TE) Dunadan z Gondoru, ojciec krla
Earnila II. (III 300)

sm iTH (sind. pyncy) Rzeka w krainie Lebennin w Gondorze,
m ajca rda w Ered Nimrais i spywajca na poudnie do

Pelargiru, gdzie wpadaa do Anduiny. Jej gwnym dopywem
by Celos. (III 398, S 320)
SKARB [Hoard, The] Wiersz napisany przez hobbitw z Shire
w Czwartej Erze, zawierajcy strzpki legend z Pierwszej Ery.
SKAENIE ARDY
424
Krasnolud i krl z tego wiersza mog by wzorowani na Mimie

i Turinie, a smok - na Glaurungu. (TB 177-180)
SKAENIE AJRDY [Marring of Arda] Zniszczenie adu i pikna
Ardy (pocztej w Wielkiej Muzyce) przez przewrotno Melkora.

(S 237)
SKAONA ARDA [Arda Marred] Ziemia skaona przez zo Melkora
i tych, ktrzy wykonuj jego wol. (S 237)

SKOK BERENA [Leap of Beren] Jeden z wielkich czynw Pierwszej
Ery. Beren i Luthien zostali zaatakowani przez jadcych konno

Celegorma i Curufina. Curufin pochwyci Luthien i odjeda,
podczas gdy Celegorm szarowa konno na Berena. Beren skoczy
spod kopyt jego konia wprost na galopujcego konia Curufina,
schwyci jedca i zrzuci na ziemi. (S 167)
SKKKARKI [Neekerbreekers] Uywane przez Sama Gamgee
okrelenie haaliwych owadw z Komarowego Bagna. ( 1 179)

SKRZYDLATA KORONA [Winged Crown] -> Srebrna Korona
Gondoru. (I 235, II 28, S 273)

SKRZYDLATY WYSANNIK [Winged Messenger] Jeden z -
Nazguli, ktrego wierzchowca Legolas zestrzeli nad Anduin.

(II 97, 191)
SOCE [Sun] Modsza, janiejsza i gortsza z dwch lamp nie
bios, ktre stworzyli Valarowie po zatruciu Dwch Drzew. wiato

Soca pochodzio z ostatniego owocu Laurelinu, umieszczonego
w naczyniu zrobionym przez Aulego i prowadzonego po niebo
skonie przez Arien.
Soce po raz pierwszy wstao na zachodzie, kiedy Ksiyc
przemierzy niebo siedem razy i Fingolfin wkroczy do Mithrimu.
Wydarzenie to przerazio Morgotha i jego stwory ciemnoci jeszcze
bardziej ni wschd Ksiyca. Soce prawdopodobnie zmienio
kierunek krenia podczas zmiany swego szlaku, dziki czemu
nad Ard powrcia noc.
W uenya zwane Anarem, a w sindarinie Anorem. Zwane
te Gwiazd Dnia i (przez Golluma) t Twarz. (S 94-96)
425
SMOCZY HEM Z DOR-LMINU
SMAGLI LUDZIE [Swarthy Men] -> Easterlingowie. (S 149)

SMALLBURROW ROBIN (WoP) Hobbit z Shire, y w Hobbitonie.
Przed Wojn o Piercie zosta szeryfem, poniewa bya to a

twa praca, ale wraz z rozwojem tej funkcji pod rzdami Lotha
Sackvile-Bagginsa sta si, wbrew swej woli, czonkiem Pierwszego
Oddziau Wschodniej wiartki.
Zwany te Robinkiem. (III 253-255)
SMALLBURROWOWIE [Smallburrow] Rodzina hobbitw z Shire.
Podczas Wojny o Piercie przynajmniej jedna jej ga mieszkaa

w Hobbitonie. (III 253-254)
SMAUG (zm. 2941 TE) Smok z Ered Mithrin, najwikszy smok
swoich czasw. W roku 2770, usyszawszy o skarbach Ereboru,
Smaug zniszczy Dale i wypdzi krasnoludw z Krlestwa pod
Gr. Przez blisko 200 lat napawa si swoim skarbem, a do ro
ku 2941, kiedy to rozwcieczony przez Thorina i jego druyn,
ktra zakcia jego spokj, zaatakowa Esgaroth i zgin z rki
Barda ucznika.
Oprcz rozlicznych grzecznociowych tytuw, jakimi obda
rowa go przestraszony Bilbo, Smaug nosi imi Smauga Zotego.
(I 221, H 7, 24, 26, 43, 91, 105, 145-190, 202)
SMEAGOL - Gollum. (I 63, II 197, 208, III 212)
SMIALE [Smials] Obszerne tunele zamieszkiwane przez zamo
nych hobbitw z Shire, np. Bag End. Smiale miay zaokrglone

ciany i liczne odnogi. Bag End byo miaem. Niektre smiale,
jak Wielkie Smiale czy Brandy Hall, byy bardzo due i mogy
pomieci 100, a nawet wicej hobbitw. (I 17)
SMOCZY HEM Z DOR-LMINU [Dragon Heim of Dor-lmin]
Najwiksze dziedzictwo rodu Hadora, hem bojowy zrobiony

przez krasnoludw. Po Nirnaeth Arnoediad przechowany przez
Morwen, ktra wysaa go wraz z Turinem do Doriath. Pniej
Beleg przynis go Turinowi, gdy ten mieszka wraz z banitami.
Turin nosi go podczas wielu swych przygd. Hem zapewne zo
sta pochowany z Turinem.
Zwany take Hemem Hadora. (S 188, 193, 199, 217)
SMOKI
426
SMOKI [Dragons] Ze istoty z pnocy rdziemia, ogromne,
potne, pokryte usk, dugowieczne, dne skarbw i pene

przewrotnoci. Mogy omami kadego, kto patrzy im w oczy,
a mowa ich bya przebiega i zwodzca.
Smoki zostay prawdopodobnie wyhodowane po raz pierwszy
przez Morgotha po jego powrocie do Angbandu z Silmarilami.
Wydaje si, e byy trzy rodzaje smokw: Urulki, smoki skrzy
dlate, oraz smoki zimne. Pierwszym z Urulkich, ognistych
smokw Pnocy, by - Glaurung. Ziay one ogniem, ale nie
latay. By to najpowszechniejszy rodzaj smokw w Pierwszej
Erze. Skrzydlate smoki, take ziejce ogniem, pojawiy si po raz
pierwszy podczas Wielkiej Bitwy, nastpnie jednak brak o nich
wzmianek a do 2570 roku Trzeciej Ery, kiedy znw pojawiy
si w Ered M ithrin i napaday na krasnoludw i Eotheodw.
Najwikszym latajcym smokiem tej Ery by Smaug, ktry zaj
Erebor w 2770 roku, a zosta zabity w 2941 roku. Zimne smoki
wystpoway tylko w Ered Mithrin; prawdopodobnie nie ziay og
niem.
Zwane take Wielkimi Gadami. (III 231, 313, 319, 325, 332,
H 145-190, TB 177-179)
SMOKOAKI [Were-worms] Prawdopodobnie mityczne potwory
z Dalekiego Wschodu rdziemia. (H 23)

SNAGA (CM niewolnik) Miano nadawane pomniejszym orkom,
szczeglnie przez Uruk-hai. (III 375)

SNAGA (zm. 3019 TE) Ork z Isengardu, jeden z czonkw bandy
Ugluka. Zabity przez jedcw eoredu Eomera.

Imi to mogo by jedynie epitetem. (II 56)
SNAGA (zm. 3019 TE) Ork z wiey Cirith Ungol, ktry jako je
den z nielicznych przey walk swojej bandy z band Gorbaga.

By stranikiem Froda. Skrci kark, usiujc uciec przed Samem.
Imi to mogo by jedynie epitetem. (III 163-166)
SOBOTA [Saturday] Tumaczenie Sterrendei lub E lenya (nazwa
dnia, po ktrym nastpowa Sonnendei), lecz take M eresdei lub
Earenya (nazwa dnia, po ktrym nastpowa H ighdei). (III 353)
427
SPOZA GRANIC WIATA
SOLMATH Drugi miesic w Kalendarzu Shire, z grubsza odpowia
dajcy naszemu lutemu. Nazwa bya wymawiana, a take czsto

zapisywana jako Som ath. (III 348, 352)
SORONTAR (quen. wyniosy, szlachetny orze) - Thorondor.
(S 320)
SORONUME (quen. orze-) Jedna z konstelacji gwiazd stwo
rzonych przez Vard w ramach przygotowa do przebudzenia

elfw, by moe odpowiadajca wspczesnemu gwiazdozbioro
wi Ora. (S 47)
SPADKOBIERCA EARENDILA [Heir of Earendil] Tytu przywasz
czony przez Ar-Pharazna, ktry uwaa si za gow rodu Elrosa,

ignorujc istnienie linii Elronda. (S 320)
SPADKOBIERCA ISILDURA [Heir of Isildur] - Aragorn. Zwany
take dziedzicem Isildura. (III 47, 110,137, 306-307, S 279, 280)

SPADKOBIERCY ANARIONA [Heirs of Anarion] - Krlowie
Gondoru. Zwani take dziedzicami Anariona. (III 290)

SPADKOBIERCY ISILDURA [Heirs of Isildur] Najstarsi synowie
z rodu Isildura, ktrych linia przetrwaa nieprzerwana przez ca
Trzeci Er. Syn Isildura, Valandil, by krlem Arnoru, a jego na
stpcy - krlami Arnoru (do 861 roku) i Arthedainu (861-1974),
nastpnie za wodzami Dunedainw Pnocy (1974-3019). Po
Wojnie o Piercie spadkobiercy Isildura, -> Telcontari, byli kr
lami Zjednoczonego Krlestwa.
Spadkobiercy Isildura przetrwali po upadku Arthedainu je
dynie dziki pomocy Elronda, ale wikszo z nich przeya pe
ny okres swego ywota, ktrego dugo obniaa si wrd nich
wolniej ni u krlw Gondoru.
Dziedzictwem spadkobiercw Isildura byy: piercie Barahira,
szcztki Narsila, Elendilmir oraz bero Annuminas.
Zwani take Lini Pnocn i dziedzicami Isildura. (III 290,
310, S 274, 277)
SPOZA GRANIC WIATA [Outside] Wedug Toma Bombadila,
przyby stamtd Morgoth, by zakci Pokj Ardy. Moe chodzi

o Pustk lub o puste miejsca Ea. (1 131)
SREBRNA KORONA
428
SREBRNA KORONA [Silver Crown] Gwna oznaka wadzy kr
lewskiej w Gondorze. Pocztkowo by to zwyky numenorejski

hem bojowy, podobno nalecy niegdy do Isildura. Za czasw
Atanatara Alcarina zastpiono go hemem wysadzanym klejno
tami. Ten nowy hem sporzdzono ze srebra i ozdobiono wyku
tymi rwnie ze srebra oraz wysadzanymi perami skrzydami
morskiego ptaka. Korona bya wysadzana siedmioma klejnota
mi na cze Elendila, a ponadto zdobi j jeden klejnot na cze
Anariona.
Zwana take Bia Koron i Skrzydlat Koron. (II 260,
III 221-222, 294)
SREBRNA YA [Silverlode] > Celebrant. (I 262, 317, 323)
SREBRNY KWIAT [Flower of Silver]
Ksiyc, zwany tak, gdy
by ostatnim owocem Telperiona. (S 94-95)
SREBRNY RG, SREBRNY ROEK [Silvertine] -> Zirak-zigil.
(I 270, II 101)
SREBRO MORII [Moria-silver] -> Mithril. (I 301)
SROGA ZIMA [Feli Winter] Zima 2911 roku Trzeciej Ery, zwana
tak w kronikach Shire. Zamarzo wwczas wiele rzek, cznie

z Baranduin, a Biae Wilki napaday na wiele krajw, take na
Shire. (III 333)
SROGA ZIMA [Feli Winter] Zima 496 roku Pierwszej Ery, gdy
wczenie spady niegi i pno przysza wiosna. (S 201, 223)
STADDLE Wioska ludzi i hobbitw w kraju Bree, pooona na
poudniowo-wschodnim stoku wzgrza Bree. (1 148, III 245)

STANDELF Wioska w poudniowym Bucklandzie. (I 30)
STARA DROGA LENA [Old Forest Road] Droga prowadzca
z Wysokiej Przeczy przez Anduin, ktr przekraczaa przez

Stary Brd, w gb Mrocznej Puszczy na poudnie od gr. Okoo
2941 roku Trzeciej Ery jej wschodnia cz bya zabagniona
i trudna do przejcia, szlak ten porzucono take z powodu za
groenia przez orkw.
Zwana take Starym Lenym Traktem. (II 9, H 222-223)
429
STARY LAS
STARA GOSPODA [Old Guesthouse] Wielki budynek w Minas
Tirith, przy Rath Celerdain. Podczas oblenia Gondoru prze

bywao tu kilku chopcw, ktrzy pozostali w miecie. (III 35)
STARA WIERZBA [Willow, Old Man] (PE-CE) Za wierzba
w Starym Lesie, rosnca w pobliu rzeki Withywindle. Miaa
wadz nad du czci lasu, cho nie bya tak potna jak Tom
Bombadil.
Zwana take Wierzbinem, Wierzboludem i star siw wierz
b. (I 120-121, 127, 130, TB 134, 140)
STARE SOWA I NAZW Y W SHIRE [O ld Words a n d N am es in
the Shire] Ksiga napisana przez Merryego Brandybucka, oma
wiajca pokrewiestwa midzy jzykiem rohirrimskim a hobbickim. (I 26-27)

STARSZE DZIECI ILUVATARA [Elder Children of Iluvatar] -> Elfy.
(S 197, 219, 232)

STARUSZEK HOGG [Old Farmer Hogg] -> Hoggowie. (TB 164)
STARY BORSUK [Badger-brock] Gowa rodziny borsukw w Sta
rym Lesie, wymieniony w wierszu Przygody Toma B om badila.
Prawdopodobnie posta fikcyjna. (TB 128-129)
STARY BRD [Old Ford] Brd przez Anduin, dla kucw lub
koni, na Starej Drodze Lenej. (H 222-223)

STARY COTTON [Farmer Cotton] > Tolman Cotton. (III 347)
STARY LAS [Old Forest] Puszcza midzy Bucklandem a Kurhanami,
pozostao wielkich lasw, pokrywajcych niegdy wikszo

Eriadoru. Drzewa Starego Lasu, zwaszcza - Stara Wierzba i in
ne z Doliny - Withywindle byy zoliwe i potrafiy si porusza.
Z wygldu bardzo przypominay drzewa z Fangornu i mogy by
podobnie stare. Tom Bombadil, ktry mieszka tu za wschodnim
skrajem lasu, mia wielk wadz nad jego mieszkacami.
W 1409 roku Trzeciej Ery cz Dunedainw z Cardolanu
schronia si w Starym Lesie, gdy ich kraj zosta podbity przez
Angmar. Nieco pniej drzewa zaatakoway Buckland, usiujc
przedosta si przez Wysoki Pot, zostay jednak odparte przez
STARY ABD
430
hobbitw, ktrzy podoyli ogie w miejscu, zwanym pniej

Polan Ogniska. (I 34, 113, II 70, 74, III 249)
STARY ABD [Old Swan] abd, jeden z mieszkacw Withy-
windle, wymieniony w wierszu o Tomie Bombadilu. (TB 136)

STARY MAGGOT [Farmer Maggot] - Maggotowie. ( 1 105)
STARY POUDNIOWY GOCINIEC [Old South Road] Okrelenie
czci Pnocnego Gocica na poudnie od Tharbadu. ( I I 12)

STARY SPICHLERZ [Old Grange] Spichlerz po zachodniej stronie
drogi do Hobbitonu, na pnoc od Wody. Zosta zburzony przez

Ludzi Naczelnika podczas rzdw Lotha w Shire. (III 267)
STARY TOBY [Old Toby] Gatunek -> fajkowego ziela, zwany tak
na pamitk Tobolda Hornblowera. (I 20)

STARY TOOK [Old Took] - Gerontius Took. (134-36, 53, II 64,
III 238, 240)

STAW BYWATER [Pool of Bywater] Szeroka sadzawka w Bywater,
cz Wody. Tu czy si z Wod inny strumie, pyncy z p

nocy.
Zwany take Stawem. (I 30, III 194, 256)
STAWY PMROKU [Meres of Twilight, Twilight meres] - Aelin-
uial. (S 116, 117)

STERDAY
Sterrendei. (III 353)
STERRENDEI Wczesna forma nazwy pierwszego dnia hobbickiego

tygodnia, tumaczenie nazwy Elenya. W czasie Wojny o Piercie
uywano wariantu Sterday.
We W adcy P iercieni nazywany sobot. (III 353)
STOCK [Stockbrook] Strumie we Wschodniej wiartce, py
ncy od rde w Lenym Zauku przez Stock i wpadajcy do

Brandywiny. (I 30)
STOCK Wioska w pnocnej czci Marish, pooona na poudnie
od Mostu na Brandywinie. (I 30, 102)

STONINGLAND - Gondor, nazywany tak w Rohanie. (III 395)
431
STRA TWIERDZY
STOOROWIE [Stoors] Jeden z trzech szczepw hobbitw, miesz
kajcy najdalej na poudniu. Stoorowie pozostali w Dolinie

Anduiny najduej z nich, lecz okoo roku 1300 Trzeciej Ery
przekroczyli Przecz Czerwonego Rogu i osiedli w Dunlandzie
lub na terenie Klina. Po jakich 100 latach Stoorowie z Klina
uciekli do Dunlandu lub Rhovanionu przed atakami z Angmaru.
Osada Stoorw w Rhovanionie leaa na polach Gladden; prze
trwaa dugo po 2460 roku. Stoorowie z Dunlandu wyemigrowali
do Shire okoo 1630 roku i osiedlili si gwnie we Wschodniej
i Poudniowej wiartce. W czasie Wojny o Piercie Stoorw
czsto si spotykao w Marish i Bucklandzie.
Stoorowie byli ciszej budowy ni przedstawiciele innych
hobbickich szczepw i jako jedynym hobbitom rosy im brody.
Gdy ziemia robia si botnista, niektrzy Stoorowie nosili wysokie
buty. Pozostawali w bardziej przyjaznych stosunkach z ludmi
ni pozostae szczepy hobbitw i chtnie mieszkali na paskim
terenie i nad brzegami rzek. Stoorowie byli jedynymi hobbitami,
ktrzy mieli jakie pojcie o pywaniu - dk czy te wpaw oraz o owieniu ryb.
Stoorowie z Dunlandu nauczyli si tam jzyka spokrewnio
nego z jzykiem Dunlendingw i nawet pod koniec Trzeciej Ery
uywali wielu dziwnych sw, imion i nazw. (1 15, III 292, 331,
374, 379)
STRA TWIERDZY [Guard of the Citadel] Elitarna jednostka woj
skowa w Gondorze strzegca Cytadeli Minas Tirith i Biaego

Drzewa oraz penica funkcje reprezentacyjne. Liczya co najmniej
trzy oddziay, z ktrych kady ma wasny magazyn. Beregond
by czonkiem Trzeciego Oddziau; numeru oddziau Pippina nie
znamy.
Gwardzici nosili hemy, wzorowane na hemach numenorejskiej floty (- Srebrna Korona), wykonane z mithrilu oraz czarne
tuniki ze znakami Elendila. Tylko oni w czasach namiestnikw
uywali w Gondorze tych oznak.
Zgodnie z tradycj, dowdc gwardii by nastpca namiest
nika, a za czasw krlw - zapewne nastpca tronu.
Zwana take Stra Wiey Gondoru. (III 20, 30, 34, 36, 39)
STRA WIEY GONDORU
432
STRA WIEY GONDORU [Guard of the Tower of Gondor] ->
Stra Twierdzy. (III 34)

STRANICA PRZY MOCIE [Bridge-house] Jedna z brzydkich
i niewygodnych stranic hobbickich, zbudowana na zachodnim

kracu Mostu na Brandywinie na miejscu gospody przy mocie
za rzdw Lotha w Shire. Miaa dwa pitra, wskie okna i nie
odpowiednie kominki. (III 252, 255)
STRANICA WYPATRYWANIA [Seat of Seeing] Tron na szczycie
Amon Hen, zbudowany przez krlw Gondoru. Osoba sie

dzca na tronie widziaa wszystkie ziemie w promieniu kilkuset
mil.
Zwane take stranic Amon Hen. (I 367, 377-378, 381)
STRANICY [Watchers] - Stranicy Pnocy. (TB 139)
STRANICY PNOCY [Rangers of the N orth] Ci spord
Dunedainw Pnocy, ktrzy strzegli Eriadoru przed orkami,

dzikimi zwierztami i innymi zymi stworzeniami po upadku
Arthedainu. Specjaln opiek otaczali Shire, zwaszcza w okre
sie bezporednio poprzedzajcym Wojn o Piercie. Wydaje si,
e wikszo mczyzn spord Dunedainw bya Stranikami.
Wodzem ich by dziedzic Isildura.
Stranicy prowadzili surowe ycie, podobny te by ich wy
gld i ubir. Nosili szare lub ciemnozielone paszcze bez ozdb,
oprcz klamry w ksztacie szeciopromiennej gwiazdy. Jedzili
na mocnych koniach o szorstkiej sierci, a uzbrojeni byli we
wcznie, uki i miecze.
Hobbici z Shire zwali ich Stranikami lub Stranikami z Sarn
Ford. Tak w Bree, jak i w Shire nie cieszyli si dobr opini.
(I 17, 2, 109, 148, 150, 155, 166, 177, 179, 183-186, 213, 237-238, 261-262, 267, 272, 370, II 19, 33, 54, 88 , III 41, 45, 49,
11, 123,246-247)
STRANICY ZITHILIEN [Rangers of Ithilien] onierze Gondoru,
Dunedainowie wywodzcy si spord mieszkacw Ithilien.

Po zajciu Ithilien przez orkw w 2901 roku stranicy od czasu
do czasu przekraczali Anduin i nkali siy Saurona. Mieli tam
liczne tajne schrony, z ktrych najwaniejszym by H enneth
433
SUNLENDING
Annun. W czasach Wojny o Piercie wodzem stranikw by Faramir.

Po Wojnie o Piercie prawdopodobnie stali si rdzeniem
Biaej Kompanii.
Stranicy nosili stroje w brzowych i zielonych barwach
ochronnych, zielone rkawice i maski. Byli uzbrojeni we wcz
nie, dugie uki oraz miecze. ( I I 249, 262)
STRZEONA RWNINA [Guarded Plain] -> Talath Dirnen. (S 140,
1 5 9 ,2 0 0 )
STRZEONE KRLESTWO [Guarded Realm] - Valinor. (S 73)
STRZYYK [Willow-wren] Ptak ze Starego Lasu wystpujcy
w wierszu Tom B om badil p yn ie w w ia t. (TB 133-134, 140)
STUDNIE YARDY [Wells of Varda] Wielkie misy, do ktrych Varda
zbieraa ros Dwch Drzew, uywan przez mieszkacw Valinoru

jako rdo wiata i orzewienia. Studnie zostay wysczone do
dna przez Ungoliant. (S 38, 74)
STYBBA (WoP) Kucyk z Rohanu, ktrego Merry otrzyma od
Theodena. Jecha na nim z Rogatego Kasztelu do Dunharrow

przed zgromadzeniem si Rohanu. (III 45, 67-69)
SUCHA RZEKA [Dry River] Rzeka niegdy spywajca do Sirionu
z Echoriath, zwaszcza jej podziemne oysko, bdce wejciem
do Gondolinu.
Take -> Droga Odwrotu. (S 215)
SULE -> Thule. (III 365)
SULIM (quen. wiatr-) Trzeci miesic w Rachubie Krlewskiej
i Namiestnikowskiej, a dwunasty w Nowej Rachubie, odpowia

dajcy z grubsza naszemu marcowi.
Sindariska nazwa tego miesica, uywana wycznie przez
Dunedainw, to Gwaeron; w Shire nazywano go R ethe. (III 352)
SULIMO (quen. istota oddychajca, istota z wiatru) Przydomek
-> Manwego. (S 24, 39, 82)
SUNLENDING Rohirrimska nazwa - Anrien. (W 192)
2 8 - Encyklopedia rdziemia
434
SUNNENDEI
SUNNENDEI Wczesna forma nazwy drugiego dnia hobbickiego ty

godnia, odpowiednik quenejskiego A narya. We W adcy Piercieni
tumaczona jako niedziela. (III 353)

SUZA (oryg. hob. hrabstwo) - Shire. (III 378, W 191)
SWERTEVGOWIE [Swertings] Hobbickie okrelenie -> Haradrimw.
( I I 238, 251)
SYSTEM FEANORA [Mode of Feanor] Najpowszechniejszy wa
riant -> tengwaru. (III 362-363)
SZANIEC UMARYCH [Deadmens Dike] Nazwa - Fornostu po
jego zniszczeniu i opuszczeniu w 1974 roku Trzeciej Ery. (1235,

III 246)
SZARA DRUYNA [Grey Company] Ci, ktrzy przeszli cieki
Umarych wraz z Aragornem podczas Wojny o Piercie. Skadaa

si z Legolasa, Gimliego, Elladana, Elrohira i grupy 30 Stranikw
Pnocy. ( I I 102, III 43)
SZARE PRZYSTANIE [Grey Havens] Miasto i port Cirdana, po
oone u nasady zatoki Lhun, zaoone w 1 roku Drugiej Ery.

Powiedziane byo, e Cirdan pozostanie tu, dopki ostatni biay
statek nie odpynie za Morze w Czwartej Erze.
W sindarinie zwane Mithlond. Nazywane take Przystaniami.
(1 18, 231, III 134, S 266, 282)
SZARE ROZLEWISKO [Greyflood]
Gwathl. (I 195, III 237)
SZARY LAS [Grey Wood, Greywood] Zarola na wschd od Amon
Din w Anrien. Mogy stanowi cz lasu Druadan. (III 338, 399)

SZCZERBA MAGLORA [Maglors Gap] Rwnina midzy Himring
a Ered Luin, najtrudniejsze do obrony pnocne wejcie do

Beleriandu. Strzeona przez Maglora, zostaa zdobyta dwukrotnie,
przez orkw podczas Dagor Aglareb i przez Glaurunga podczas
Dagor Bragollach. (S 118, 145)
SZEROKI WIAT [Wide World] -> rdziemie. (H 125)
SZERYFOWIE [Watch, Shirriffs] Oficjalna nazwa szeryfw, czyli
Policji Shire. W kadej wiartce byo ich trzech do utrzymywa
435
SZYBKA POCZTA
nia adu wewntrznego, co wizao si gwnie z chwytaniem

zabkanego byda, oraz zmienna liczba Pogranicznikw, ktrych
zadaniem byo nie wpuszcza na teren Shire niepodanych ob
cych. Szeryfami kierowa burmistrz Michel Delving, ktry by
pierwszym szeryfem.
Podczas Wojny o Piercie Saruman i Lotho powikszyli stan
liczebny szeryfw, ktrzy mieli aresztowa wszystkich amicych
przepisy. Setki szeryfw zostay zorganizowane w oddziay, z kt
rych we W adcy P iercieni wymieniono tylko jeden - Pierwszy
Oddzia Wschodniej wiartki.
Szeryfw rozpoznawao si po pirach na czapkach. (I 22,
III 253-256, 260, 272-273)
SZLACHETNY JZYK ZACHODU [High Speech of the West] ->
Quenya. (S 124, 242)

SZPIEDZY VALARW [Spies of the Valar] Miano nadane Eldarom
z Tol Eressi przez Ludzi Krla z Nmenoru w okresie ich de

prawacji. (S 249)
SZYBKA POCZTA [Quick Post] System szybkiego przesyania prze
syek i wiadomoci. Wadajc w Shire, Lotho Sackville-Baggins

posugiwa si ni do wasnych celw. (III 254)
s
*
CIANY MORD [Walls of Moria] Wysokie skay wznoszce si
ponad Zachodni Bram Morii. (1286, 287)

CIANY NOCY [Walls of the Night] W Pierwszej i Drugiej Erze,
kiedy Arda bya paska, ciany Nocy stanowiy jej zewntrzn

granic, otaczajc morze Ekkaia piercieniem.
W zachodniej czci cian znajdowaa si Brama Nocy, a (by
moe) we wschodniej - Brama Poranka.
Zwane take cianami wiata oraz, prawdopodobnie, Grskim
Murem. (S 36, 37)
CIEKI UMARYCH [Paths of the Dead] Droga pod Ered Nimrais,
prowadzca od Bramy Umarych nad D unharrow do rde

Morthondu w okolicach Erech. cieki Umarych byy zamkni
te dla wszystkich oprcz Umarych, ktrzy po nich kryli, oraz
dziedzica Isildura. (II 42, III 42, 46, 49, 61)
LEDCZY [Questioner] Jeden ze sug Saurona (mistrz tortur
z Barad-dur) lub sam Sauron. (II 60)

MIERDZIEL [Stinker] Imi, jakie Sam nada gorszemu, gro
niejszemu, gollumowemu aspektowi - Golluma. ( I I 230, 301)
NIENOBIAA [Snow-white] -> Varda, tumaczenie przydomka
Fanuilos. (I 85)
NIENOGRZYWY [Snowmane] (zm. 3019 TE) Mearas, wierzcho
wiec krla Theodena. Zgin z rki Wodza Nazguli w Bitwie na
Polach Pelennoru, a padajc przygnit Theodena, pozbawiajc go
ycia. ( I I 122,126,136, III 45, 67,101,103-104,106,108,229,249)
NIENY POTOK [Snowbourn] Rzeka w Rohanie, pynca od
Dunharrow do Edoras, a potem skrcajca na wschd i wpada

jca do Entwash. (III 63)
437
WIATO
REDNI LUDZIE [Middle People] - Ludzie Zmierzchu. ( I I 267)

REDNIE DNI [Middle Days] Druga i Trzecia Era, lata midzy
Starszymi Dniami, Pierwsz Er, czasami elfw a Modszymi

Dniami, Czwart Er, czasami ludzi. (III 248)
RDZIEMIE [Middle-earth] Krainy Ardy na wschd od Belegaeru,
rozcigajce si na poudnie i wschd co najmniej do Haradu
i Rhun. W Tolkien Journal (t. II, nr 2, str. 1) Henry Resnick cy
tuje wypowied Profesora Tolkiena, e rdziemie to Europa.
Wydaje si jednak, e znaczy to tylko tyle, e midzy Europ
i terenem wydarze opisanych we W adcy P iercieni jest pewne
powinowactwo.
W Pierwszej i Drugiej Erze rdziemie obejmowao Cuivienen
i Hildrien, a take - prawdopodobnie - wszystkie ziemie na p
noc od Beleriandu i Eriadoru a do Ekkaia. Jednak na bardzo da
lekim wschodzie w Starszych Dniach znajdoway si wewntrzne
morza, oddzielajce rdziemie od innych obszarw, zapewne
Pustych Ziem. Dalej na poudnie mogy te by ldy, ktre, na
wet jeli byy czci rdziemia, nie interesoway geografw
ani eglarzy. Podczas Odmiany wiata po zatopieniu Numenoru
wybrzea rdziemia zostay zniszczone, lecz jego granice naj
widoczniej nie zmieniy si.
Zwane w uenya Endre, a w sindarinie - Ennor; zanglicyzo
waniem tej drugiej formy jest Endor (por. Numenor). Nazywane
take Wielkim Ldem, Bliszymi Ziemiami, Bliszym Brzegiem,
Szerokim wiatem i Krainami Zewntrznymi. (I 14, 87, II 98,
35-38, 46, 47, 50, 58, 79, 94-96, 200, 236, 244, 245, 251, 267,
269, 272, 282)
WIAT [World] - Ea. Okrelenia tego uywa si te oglnie w od
niesieniu do Ardy, szczeglnie gdy pisane jest ma liter. (S 15)

WIAT WIDZIALNY [Seen] Rzeczy widzialne dla zwykych mier
telnikw, w przeciwiestwie do niewidzialnych - wiata ducha

czy te magii. (1214)
WIAT, KTRY JEST [World That Is] -> Ea, w przeciwiestwie
do obrazu z Wizji Iluvatara. (S 17)
WIATO [Light] Przeciwiestwo - Ciemnoci lub -> Cienia,
obecno Iluvatara, poddanie si jego woli lub pikno jego stwo

rzenia, zwaszcza Dwch Drzew. (S 15, 17, 24, 30, 35, 38)
WITE MIEJSCE ERU
438
WIATO AMANU [Light of Aman] wiato Dwch Drzew, naj
bliszy odpowiednik -> wiata Iluvatara, ktre mogli widzie

tylko Eldarowie.
Zwane te wiatem Valinoru. (S 49, 54, 122)
WIATO YAUNORU [Light of Valinor]
7 6 ,1 4 2 ,2 5 2 )
wiato Amanu. (S 53,
WITYNIA [Tempie] witynia wybudowana przez Saurona

w Armenelos, by oddawa w niej cze Melkorowi. Przykryta
potn kopu, witynia miaa rednic 500 stp i tak sam
wysoko; jej ciany byy u podstawy grube na 50 stp. Kopua
zostaa pokryta srebrem, ktre jednak szybko sczerniao od dymu
z caopalnych ofiar z ludzi skadanych w wityni (oraz z dymu
po spaleniu Nimloth).
Kopua wityni pka od uderze piorunw, ktre poprze
dziy wypynicie Wielkiej Armady, lecz sama witynia zostaa
zniszczona dopiero podczas zagady Numenoru, kiedy w jej ru
inach sczeza cielesna powoka Saurona. (S 253-259)
WITA GRA [Holy Mountain] -> Taniuetil. (S 74)
WITE MIJSCE [Hallows] Obszar w Minas Tirith, gdzie cho
wano krlw i namiestnikw Gondoru oraz innych wybitnych

mw krlestwa. Mona tam byo si dosta z szstego poziomu
miasta przez Fen Hollen, a dalej ciek.
Zwane take Grobowcami.
Take -> Dom Pogrzebowy Krlw, Dom Pogrzebowy
Namiestnikw. (III 20, 223)
WITE MITSCE ERU [Hallw of Eru] Jedyne miejsce kultu
w Numenorze przed przybyciem Saurona, pozbawione dachu
sanktuarium na szczycie Meneltarmy. Gdy Cie pad na Numenor,
oddawanie czci Eru w tym miejscu zostao zaniedbane, a w kocu
zakazane przez Ar-Pharazna, nikt jednak nie mia go zbezcze
ci. Powiedziane jest, e wite Miejsce dwigno si ponow
nie ponad powierzchni wd po zatopieniu Numenoru. (S 243,
247, 252, 258, 260)
T
TAA [Shee] Odbicie ksiniczki Ya, posta z wiersza pochodz
cego z Shire. (TB 147-149)
TJEMNA CIEKA [Hidden Way] -> Droga Ucieczki. (S 120,
131,226)
TJEMNY OGIE [Secret Fire] Duch wity, potga dajca ciao
i ycie dzieu stworzenia Iluvatara. Temu wanie wiatu, zwa

nemu take (by moe do swobodnie) Pomieniem Anoru, su
y Gandalf, a zazdrocili mu i bali si go nikczemni poplecznicy
Melkora i Saurona.
Tajemny Ogie najprawdopodobniej jest tym samym co ->
Niezniszczalny Pomie. (I 312-313, S 14, 23)
TALAN (sind. paski) Otwarta platforma zbudowana w konarach
mallornu w Lrien jako mieszkanie elfw. Na talan wchodzio si

po drabinie przez otwr porodku platformy, a dla ochrony przed
wiatrem z kadej jej strony mona byo ustawi lekki parawan.
W westronie talan nazywano flet. Liczba mnoga w sindarinie
brzmiaa prawdopodobnie telain. (I 324)
TALATH DIRNEN (sind. strzeona rwnina) Zalesiona rwni
na w krlestwie Nargothrondu, pooona midzy rzekami Narog

i Teiglin. Talath Dirnen bya pilnowana przez stranikw i ukryte
wiee, lecz kiedy Sauron opanowa Tol Sirion w 457 roku Pierwszej
Ery, rwnina stana otworem przed siami Morgotha. Przez 30
lat bronili jej Haladinowie z Brethilu, jej obrocy i (w 487 roku)
Turin oraz Beleg (- Dor-Cuarthol). Po schwytaniu Turina na
Amon Rudh Talath Dirnen zaczli pustoszy orkowie. Orodreth
z Nargothrondu, bojc si cign uwag Morgotha na swoje
TALATH RHUNEN
440
miasto, zwalcza ich jedynie w drobnych potyczkach, lecz na po

cztku lat dziewidziesitych Turin (znany teraz jako Mormegil)
namwi krla do otwartej walki. Na jaki czas Talath Dirnen
zostaa uwolniona od orkw, lecz po klsce armii Nargothrondu
w dolinie Tumhalad w 496 roku rwnina zostaa zajta przez
nieprzyjaci.
Niejasne s dokadne granice Talath Dirnen. Wydaje si, e
na pnocy naleay do niej ziemie sigajce przynajmniej do
Przeprawy na Teiglinie; na poudniu moga rozciga si a po
Andram; na wschodzie prawdopodobnie obejmowaa tereny wok
Amon Rudh midzy Nivrim a Teiglinem, nie ma jednak adnych
zapiskw wiadczcych o tym, e banici Turina napotykali tam
stranikw z Nargothrondu.
Zwana take Strzeon Rwnin. (S 140, 159, 200)
TALATH RHUNEN (sind. wschodnia rwnina) Stara nazwa,
uywana przez Sindarw na okrelenie obszaru zwanego pniej

-> Thargelionem. (S 118)
TANIQUEHL (quen. tar wysoki, n in u e biay, til punkt,
szczyt) Najwyszy szczyt Pelri, a zatem najwysza gra Ardy.

Pooony we wschodnim Amanie u brzegw Morza, Taniuetil
jest siedzib Manwego i Vardy, ktrych paac, Ilmarin, jest zbudo
wany na jego szczycie. Na zboczach gry mieszkaj Vanyarowie.
Taniuetil jest pokryty niegiem i jego biae stoki lni z daleka.
Nazw tej gry najczciej uywan przez Eldarw bya
Oiolosse. Jej inne nazwy to Amon Uilos, Uilos, Wiecznie Biaa
Gra, Biaa Gra, wita Gra, Elerrina, Wzgrza Ilmarinu oraz
Gra. (1226, 352, S 24, 37, 80, 105, Y 60, 61)
TAR- (quen. wysoki, szlachetny) Krlewski przedrostek, do
czany do imion tych krlw i panujcych krlowych Numenoru,

ktrzy przyjmowali quenejskie imiona. (S 218-269)
TAR-ALCARIN (quen. wspaniay, ok. 28 st. DE ) Dunadan, sie
demnasty krl Numenoru. (III 287)
TAR-ALDARION (quen. z drzew, zm. 1075 DE) Dunadan, szsty
krl Numenoru. By w zych relacjach z ojcem, Tar-Melendurem,

i ze sw on. Nie pozostawi mskiego potomka. (III 288, Z)
441
TARCIRYAN
TAR-AMANDIL (ok. 6 st. DE) Dunadan, trzeci krl Numenoru.
(III 287)
TAR-ANARION (quen. ze soca, ok. 1200 DE) Dunadan, smy

TAR-ANCAUME (quen. wielkie-wiato, ok. 1100 DE) Kobieta
z rodu Dunedainw, sidmy wadca i pierwsza rzdzca krlo

wa Numenoru (1075-?). Bya jedynym dzieckiem poprzedniego
krla, Tar-Aldariona. (III 287)
TAR-ANCALIMON (quen. wielkie-wiato, ok. 24 st. DE)
Dunadan, czternasty krl Numenoru. Za jego panowania po

wstay frakcje Ludzi Krla i Wiernych. Tar-Ancalimon nie zgodzi
si odda ycia, dopki nie dosign go rozkad ciaa i ducha.
(III 287, S 248)
TARANNON (quen. krlewski-brama) - Falastur. (III 290)
TARAS [Mount Taras] Gra w Beleriandzie na wybrzeu Belegaeru,
na poudniowej granicy Nevrastu. U jej podna lub na wschod

nich stokach zbudowano miasto - Vinyamar. (S 330)
TAR-ATANAMIR (quen. czowiek-klejnot, ok. 23 st. DE) Dunadan,
trzynasty krl Numenoru (2251-?). Odrzuci rady Wysannikw

Manwego, otwarcie wypowiada si przeciw Zakazowi Valarw
i by pierwszym krlem, ktry trzyma si ycia mimo postpu
jcej staroci.
Poniewa za jego panowania Numenor osign apogeum swej
potgi, zwano go Tar-Atanamirem Wielkim. (III 287)
TAR-CAIION (quen.) Nieuywane imi -> Ar-Pharazna w jzy
ku elfw. (S 251, 269)

TAR-CAUMACIL (quen. latarnia-lnica-iskra, zm. 2899 DE)
Dunadan, osiemnasty krl Numenoru (?-2899). (III 287)

TARCDL (quen. krlewski-, zm. 515 TE) Dunadan, szsty krl
Arnoru (435-515). (III 290)

TARCIRYAN (quen. wadca-statek-, ok. 900 TE) D unadan
z Gondoru, brat krla Falastura i ojciec Earnila I. (III 290)
TAR-CIRYATAN
442
TAR-CIRYATAN (quen. okrt-budowniczy, zm. 2251 DE)

Dunadan, dwunasty krl Numenoru. Za jego rzdw Numenorejczycy zaczli otwarcie wystpowa przeciw Zakazowi Valarw
oraz kolonizowali wybrzea rdziemia i podporzdkowywali
sobie tamtejsze ludy. (III 287, S 218)
TARELDAROWIE [Tareldar] (quen. wysocy Eldarowie) Ci
Eldarowie, ktrzy kiedykolwiek mieszkali w Amanie; przed za

truciem Dwch Drzew tosami z Calaquendimi.
Zwani take Elfami Wysokiego Rodu. (S 289)
TAR-ELENDIL (quen. gwiazda-mionik lub elf-przyjaciel, ok.
600 DE) Dunadan, czwarty krl Numenoru. Za jego panowania

statki numenorejskie po raz pierwszy przybity znw do brzegw
rdziemia. (III 288, S 250)
TARGON (quen. krlewski-kamie?, WoP) Czowiek z Gondoru,
kucharz Trzeciego Oddziau Stray Twierdzy. (III 30)

TARION (quen. potgi) -> Valanya. (III 352)
TARMENEL (quen. wysoki-niebo) Miejsce powstania potne
go wiatru, ktry przynist do Amanu Earendila. Chocia m enel
odnosi si oglnie do sklepienia niebieskiego, wiatry Manwego

istniej oczywicie w niszych rejonach nieba, a Tarmenel wydaje
si obszarem znajdujcym si pod Ilmenem.
Zwany take Sferami Nadniebnymi. (I 225, I I 191, W 190)
TAR-MF.NET.DiJR (quen. niebiosa-, ur. ok. 550 DE) Dunadan,
pity krl Numenoru. (III 287)

TAR-MINASTIR (quen. wiea-stra, ok. 1700 DE) Dunadan,
jedenasty krl Numenoru. W 1700 roku wysa wielk flot na

pomoc Gil-galadowi w Wojnie Elfw z Sauronem, dziki ktrej
pokonano Saurona.
Zbudowa wie na Oromet. (III 287, S 249)
TAR-MINYATUR (quen. pierwszy-wadca) - Elros. (III 287,
S 253)
TAR-MIRIEL (zm. 3319 DE) Kobieta z Numenoru, jedyne dziecko
Tar-Palantira. Po mierci ojca zmuszona do polubienia swego
443
TAR-TELPERIEN
brata stryjecznego, Pharazna, ktry przywaszczy sobie bero

i zmieni jej imi na Ar-Zimraphel.
Gdy Numenor dosiga zagada, Tar-Miriel, ktra naleaa
do Wiernych, usiowaa schroni si w witym Miejscu Eru,
lecz fale pochony j, nim dotara na wierzchoek Meneltarmy.
(III 288, S 251, 259)
TARN AELUIN Aeluin. (S 153, 154)
TARONDOR (quen. krlewska skaa, zm. 1798 TE) Dunadan,
dwudziesty sidmy krl Gondoru (1656-1798). Panowa po

Wielkiej Zarazie, a podczas caego swego krlowania, najdu
szego panowania jednego krla w Gondorze, zajmowa si przy
wracaniem potgi krlestwa. Zasadzi sadzonk Biaego Drzewa
i na stae przenis siedzib krla do M inas Anor. (III 290,
298)
TARONDOR (zm. 602 TE) Dunadan, sidmy krl Arnoru (515-
602). (III 290)

TAROSTAR (quen. krlewski-forteca) - Rmendacil I. (III 290)
TAR-PALANliR (quen. daleko-widzcy, zm. 3255 DE) Dunadan,
dwudziesty trzeci krl Numenoru (3175-3255). Pierwotnie nosi

imi Inziladun i by wprowadzony na drog Wiernych przez mat
k, Inzilb th. Przenikliwy i przewidujcy, gdy przejmowa bero,
wybra sobie imi w jzyku Eldarw i prbowa powstrzyma
zepsucie Numenoru. Napotka jednak ukryty sprzeciw Ludzi
Krla, ktrymi kierowali jego modszy brat Gimilkhad i bratanek
Pharazn. Tar-Palantir zmar ze zgryzoty, pozostawiajc bero
swemu jedynemu dziecku, crce Miriel. (III 288, S 250, 251,
254)
TAR-SURION (quen. wiatr-, ok. 1400 DE) Dunadan, dziewity

TAR-TELEMMAITE (quen., ok. 26 st. DE) Dunadan, pitnasty
krl Numenoru. (II 3, 287)

TAR-TELPERIEN (quen., ok. 1600 DE) Kobieta, dziesita wad
czyni Numenoru i druga panujca krlowa. (III 287)
TAR-YANIMELDE
444
TAR-VANIMELDE (quen. pikna-przyjacika?, ok. 2600 DE)
Szesnasta wadczyni Numenoru i trzecia panujca krlowa. (III

287)
TASARINAN (quen. wierzba-dolina) -> Nan-tathren. (II 71,
III 234)
TAUR E-NDAEDELOS (sind. las wielkiego strachu) -> Mroczna
Puszcza. (III 378)

TAUREMORNA (quen. las-czarny) Przydomek nadany przez
enta Drzewca lasowi - Fangorn, by moe cz dugiej nazwy

tego lasu. (II 72)
TAUREMORNALME (quen. las-czarny-ocieniony) Przydomek
nadany przez enta Drzewca lasowi -> Fangorn, by moe cz

dugiej nazwy tego lasu. (II 72)
TAUR-EN-FAROTH (sind. las myliwych) Poronita lasem wy
yna pooona na zachd od Narogu w okolicach Nargothrondu,

zachodnie przeduenie Andramu. Przez las pyna rzeka Ringwil.
Zwana take Wysokim Faroth oraz Wzgrzami Myliwych.
(S 117, 159,314)
TAUR-IM-DWNATH (sind. las-midzy-rzekami) Gste lasy,
ograniczone od wschodu przez rzek Gelion, a od zachodu przez

dolny bieg Sirionu i zatok Balar. Mieszkali tu tylko nieliczni
Sindarowie, lecz wydaje si, e przez ca Pierwsz Er orkowie
zostawili te lasy w spokoju. (S 117)
TAUR-NA-NELDOR (sind.) -> Neldoreth. (II 71)
TA U R-N U -FU IN (sind. las-pod-noc) N azw a n a d a n a
Dorthonionowi po Dagor Bragollach, kiedy Morgoth rzuci na

t krain mroczne zaklcia. Niedobitki Pierwszego Rodu Edainw
stawiay czoo tym potwornociom przez kilka lat, lecz w kocu
kobiety zostay zmuszone do ucieczki, a towarzyszy Barahira
ubywao, a miejsce pobytu ostatnich 12 banitw zostao zdra
dzone Sauronowi. W kocu nawet Beren - ostatni, ktry oca
la - musia ucieka.
445
TELCONTAR
Potem Taur-nu-Fuin by wyludniony do czasu, kiedy przylecia

tam Sauron pod postaci nietoperza po wypdzeniu go z Tol Sirion.
Nie mieszka tam nikt poza nim, chocia tereny te przemierzali
orkowie, udajcy si do Anach, a take Turin, Beleg i Gwindor.
Zwany take Delduwath. (S 147, 161, 166-169, 172, 173,
189, 195-197)
TAURON (sind. wadca lasw, lenik) Przydomek - Oromego.
(S 27)
TEHTAR (quen. znaki, l.poj. teh ta) Dodatkowe znaki w ten-
gwarze, zasadniczo stosowane do oznaczania samogosek, ich

dugoci (-> a n d a ith ), dyftongw, rnych skrtw spgosko
wych, np. po s i przed spgoskami nosowymi, oraz skrtw
krtkich, powszechnie uywanych sw. (III 364)
TEIGLIN (sind. -staw) Rzeka w Beleriandzie Zachodnim, py
nca ze rde w Ered Wethrin na poudnie, a nastpnie skrca

jca na wschd do Sirionu, do ktrego wpadaa tu nad ujciem
Esgalduiny. Gwnym dopywem Teiglinu bya Malduina. Teiglin
stanowi granic midzy lasem Brethil i Talath Dirnen. Mona go
byo przekroczy przez Przepraw na Teiglinie. Na poudnie od
niej Teiglin pyn w gbokim wwozie, Cabed-en-Aras. (S 114,
116, 140, 141, 150, 189, 194, 195, 200-217)
TELCHAR (sind., PE) Krasnolud, najsynniejszy kowal Nogrodu.
Wyku miecze Narsil i Angrist. ( I I 110, S 89, 167)
TELCO (quen. trzon) Jeden z podstawowych elementw tengwy.
Tyeller tengwaru rniy si pozycj telco oraz podwojeniem luva
w parzystych tyeller. W rzdach 1 i 2 telco by zwyky, w rzdach
3 i 4 podniesiony, a w rzdach 5 i 6 skrcony. W pierwotnym

ukadzie Feanora stosowano przeduony trzon, ktry wychodzi
poza lini i z gry i z dou. (III 362-363)
TELCONTAR (quen. l.mn. Telcontari) Nazwa rodu Elessara, kr
lw Zjednoczonego Krlestwa i caego Zachodu.

Miano Telcontar byo quenejsk form imienia Obieywiat,
nadanego Stranikowi Aragornowi, zaoycielowi rodu, przez
ludzi z Bree. (III 125, 291)
TELEMNAR
446
TELEMNAR (quen., zm. 1636 TE) Dunadan, dwudziesty szsty
krl Gondoru. Wraz z dwoma synami zmar podczas Wielkiej

Zarazy. (III 290, 298)
TELERI (quen. ostatni, bdcy na samym kocu) Trzeci i naj
wikszy z Trzech Szczepw Eldarw. Podczas Wielkiej Wdrwki

zostawali w tyle, skd wzio si ich miano, i nie chcieli opuci
rdziemia. Prowadzili ich Elwe i Olwe. Grupa Telerich pod wo
dz Lenwego przerwaa podr w Dolinie Anduiny i ruszya na
poudnie; otrzymali oni miano Nandorw.
W Beleriandzie Teleri mieszkali na wschodzie i dlatego nie
zauwayli pierwszej podry Tol Eressei do Amanu. Kiedy zdali
sobie spraw, e Vanyarowie i Noldorowie odeszli, wielu Telerich,
prowadzonych przez Olwego, przenioso si na obszar Ujcia
Sirionu, gdzie pobierao nauki od Ossego i Uineny. Wtedy wanie
u Telerich rozwino si umiowanie Morza. Kiedy Ulmo wrci,
eby zabra ich do Amanu, niektrzy Teleri pozostali na prob
Ossego w Falas; wraz z Telerimi, ktrzy wci wdrowali w gbi
ldu, poszukujc Elwego, stali si Sindarami.
Wikszo Telerich udaa si jednak na Zachd podczas dru
giej podry Tol Eressei, chocia na prob Ossego Ulmo zakotwi
czy wysp w Zatoce Eldamaru. Teleri mieszkali tam przez dugi
czas, otoczeni ukochanym Morzem, lecz majc Aman i wiato
Dwch Drzew w zasigu wzroku.
W kocu ich pragnienie wiata Amanu stao si tak wielkie,
e Osse nauczy Telerich sztuki budowania statkw. Biae statki,
cignite przez abdzie, zaniosy ich ku wybrzeom Eldamaru,
gdzie zbudowali pikne miasto Alqualonde.
W Alqualonde Teleri mieszkali w pewnym oddaleniu od
Valarw i pozostaych Eldarw, poniewa ich serca wci skaniay
si ku Morzu. W czasie buntu Noldorw musieli jednak zwrci
uwag na sprawy Valinoru, poniewa Feanor zada ich ab
dzich statkw, na ktrych chcia si przeprawi do rdziemia.
Kiedy Olwe mu odmwi, Feanor zaj statki si; w rezultacie
Bratobjstwa w Alqualonde zgino wielu sabo uzbrojonych
Telerich.
Pod koniec Pierwszej Ery Teleri okazali przyja Elwindze,
kiedy wraz z Earendilem przybya do Amanu, i dla niej oraz dla
447
TELUMENDIL
Sindarw przewieli na swoich statkach Zastpy Valinoru na

Wielk Bitw, chocia nienawi do Noldorw nie pozwolia im
wzi udziau w walce. W pniejszych erach Teleri mieszkali
w Alqualond.
Teleri byli najlepszymi piewakami spord Eldarw; muzyki
uczy ich Ulmo, ktry by im najdroszy z Valarw. Sami nazy
wali siebie Lindarami, piewakami. Zwani byli take Falmarimi,
eglarzami oraz Elfami Morskimi. (S 40, 52-60, 70, 73, 83, 232,
237)
TELPERINQUAR (quen. srebrny-pi) Pierw otne imi -
Celebrimbora. (S 316)
TELPERION (quen. srebrny-) Starsze z -> Dwch Drzew Valinoru.
Telperion mia licie ciemnozielone z wierzchu i lnice srebrzycie

od spodu, a skapywaa z nich rosa srebrzystego wiata.
Z rosy Telperiona powstay gwiazdy Vardy, a z jego ostat
niego srebrzystego kwiatu Ksiyc. W izerunkiem Telperiona
by Galathilion i cay rd Biaych Drzew, podobnie jak Belthil
Turgona. Jest powiedziane, e Telperion ukae si ponownie
podczas Koca.
Nazywany take Telperionem Biaym, Biaym Drzewem,
Ninquelt, Silpionem i innymi imionami, a take Najstarszym
z Drzew. (III 225, S 38, 47, 58, 72, 94, 95, 191, 245, 271,
V 64)
TELPERION BIAY [White Telperion] -> Telperion. (S 269)
TELUMEHTAR (quen. sklepienie-)
Menelmacar. (III 356)
TELUMEHTAR UMBARDACIL (quen. Orion-Umbar-zwycizca,
zm. 1850 TE) Dnadan, dwudziesty smy krl Gondoru (1798-1850). W roku 1810, nkany upieczymi wypadami korsarzy,
Telumehtar zdoby Umbar. Po tym zwycistwie doda do swego
imienia tytu Umbardacil. (III 290, 299)
TELUMENDIL (quen. mionik niebios?) Jedna z konstelacji
uczynionych przez Vard w ramach przygotowa do obudzenia

Elfw. (S 47)
TEM AR
448
TEMAR (quen. serie, l.poj. tm a ) Pionowe grupy tengwaru,
oznaczajce miejsca artykulacji. Cztery temar rniy si pozycj

i liczb lva. (III 362-363)
TENGWAR (quen. litery) Pismo po raz pierwszy opracowa
ne w Eldamarze przez Rmila, a nastpnie udoskonalone przez

Fanora. Tengwar rozprzestrzeni si pniej w Nmenorze i na
duych obszarach rdziemia, na ktrych posugiwano si jzy
kiem elfw i westronem. Tengwar by systemem fonemicznym
do zapisywania pdzelkiem lub pirem; litery na oznaczenie
spgosek (tengwar) byy uoone w rzdy (tyeller) oznaczajce
sposb artykulacji oraz serie (tem ar) wskazujce miejsca arty
kulacji. Pojedyncze wartoci spgosek mona byo przypisywa
poszczeglnym znakom w zalenoci od potrzeb jzyka.
Niektre adaptacje systemu Fanora, jak na przykad -> Regua
Beleriandu, byy alfabetyczne i posiaday pene znaki oznaczajce
samogoski, podczas gdy w innych stylach samogoski sygnali
zowano za pomoc znakw diakrytycznych. Samogoski, skrty
i inne wartoci wymagane w rnych stylach oddawano przez
dodatkowe znaki (tehtar).
Tengwy, ktrych zasadniczo byo 36 (chocia teoretycznie
mogy istnie dwa dodatkowe tyeller) , miay powszechnie uywane
quenejskie pene nazwy. Byy to quenejskie sowa zaczynajce
si gosk oddawan przez dan tengw we wczesnym stylu quenejskim. Tengwy otrzymyway take indywidualne nazwy w za
lenoci od ich wartoci w poszczeglnych jzykach. (III 355-370)
THAIION (sind. nieugity, silny) Przydomek nadany -> Hrinowi.
(S 198, 214, 217)

THALOS (sind.) Rzeka w Ossiriandzie, drugi od pnocy dopyw
Gelionu. Thalos wypywa ze rde w Ered Luin. (S 117, 134)

THAN [Thain] Panujcy w Shire po upadku Pnocnego Krlestwa,
ktry rzdzi do powrotu krla. Than kierowa Wiecem i by do

wdc si zbrojnych. Poniewa ciaa te zbieray si jedynie w na
gych wypadkach, co w Shire zdarzao si rzadko, i poniewa praw
przestrzegano z wasnej woli, stanowisko thana byo nominalne.
449
THARGEUON
Pierwszy than, Bucca z Marish, zosta wybrany przez wodzw

Shire w roku 1979 Trzeciej Ery i stanowisko to pozostao w ro
dzinie Oldbuckw a do 2340 roku, kiedy to po przeniesieniu si
Oldbuckw do Bucklandu Isumbras Took zosta Isumbrasem I,
trzynastym thanem. Stanowisko byo w rodzinie Tookw dzie
dziczne a do Czwartej Ery. W roku 14, wraz ze wstpieniem
na urzd Peregrina I, than zosta mianowany czonkiem Rady
Pnocnego Krlestwa.
THANGORODRIM (sind. ucisk-gra-grupa) Gra o trzech szczy
tach, wzniesiona nad Angbandem przez Melkora po jego powrocie

do rdziemia z Silmarilami. Thangorodrim zbudowano z ulu
i gruzu powstaego przy dreniu Angbandu, lecz jednoczenie
by to wulkan i wydziela cuchnce opary, dymy oraz law. Gra
zostaa zniszczona, gdy w trakcie Wielkiej Bitwy run na ni
Ancalagon; powstae wstrzsy byy jedn z gwnych przyczyn
zniszczenia Beleriandu. (1 233, I I 299, S 8 , 78, 91, 102-104, 110,
112,113,143-145, 168, 172, 179, 185, 195, 235, 242, 265, 272)
THARBAD (sind. thara poprzez, pata droga) Miasto pooone
w poudniowym Eriadorze w miejscu zlania si wd Glanduiny

i Mitheithel. Stary Poudniowy Gociniec przekracza w tym miej
scu Mitheithel poprzez brd. W 2912 roku Trzeciej Ery Tharbad
zosta zniszczony przez wielkie powodzie i opuszczony przez
mieszkacw. (1 15, 262, 353, S 327)
THARGEUON (sind. po drugiej stronie Gelionu) Paski, zalesio
ny obszar w Beleriandzie Wschodnim, pooony midzy Gelionem
i Ered Luin, graniczcy na poudniu z Ossiriandem (granic bya
rzeka Ascar), a na pnocy z gr Rerir.
Thargelion zosta zasiedlony przez Noldorw pod wodz
Caranthira, ktry dziki temu kontrolowa handel z krasnoludami
z Ered Luin. W czwartym stuleciu Pierwszej Ery w poudniowym
Thargelionie na krtko osiedlili si Haladinowie, lecz atakowali
ich tam orkowie. W stulecie pniej, kiedy po Dagor Bragollach
Thargelion opanowali orkowie, Noldorowie opucili t krain.
Thargelion byo nazw nadan przez Noldorw, ktrzy przy
byli z zachodu. Sindarowie nazywali go Talath Rhunen. Znany
by take pod nazw Dor Caranthir. (S 118,127, 136, 139, 145)
2 9 - Encyklopedia rdziemia
THARKUN
450
THARKUN (khuz.?) - Gandalf, zwany tak przez krasnoludw.

THAURON (quen. odraajcy) Wczesna forma imienia -> Sauron.
(S 320)
THELLAMIE Kraina w wierszu Bilba Wdrwka. Nazwa ta nala
duje jzyk elfw, a sama kraina bya prawdopodobnie fikcyjna.

(TB 122, 143)
THENGEL (2905-2980 TE) Czowiek, szesnasty krl Rohanu
(2953-2980). Od okoo 2925 do 2953 roku mieszka w Gondorze,

poniewa by w zych stosunkach ze swym ojcem, krlem Fengelem.
To podczas jego panowania Saruman po raz pierwszy zacz n

ka Rohan.
W 2943 roku Thengel polubi Morwen z Lossarnach, ktra
powia mu picioro dzieci, wrd nich Theodena i Theodwin.
(III 316)
THEODEN (2948-3019 TE) Czowiek, siedemnasty krl Rohanu
(2980-3019). Pod koniec swego panowania Theoden znacznie

podupad na duchu, znalazszy si pod zym wpywem Sarumana
za porednictwem swego niegodziwego doradcy Grimy, lecz w 3019
roku uzdrowi go Gandalf. Theoden poprowadzi Rohirrimw
przeciwko Sarumanowi w Bitwie o Rogaty Kasztel oraz prze
ciwko Mordorowi w Bitwie na Polach Pelennoru. W tej ostatniej
pokona armi Haradrimw, lecz zgin z rki Wodza Nazguli.
By znany jako Theoden Odrodzony, z powodu swej niemocy
i odzyskania si. ( I I 38-43, 97-128,134-154, 149-174,192, III 21-22, 24, 40-42, 44-47, 49-50, 58-59, 61-70, 81, 95-102, 104, 106-108, 120, 123, 128, 138, 176, 215, 223, 227, 230)
THEODRED (2978-3019 TE) Czowiek z Rohanu, jedyne dziec
ko krla Theodena, Drugi Marszaek Rohanu. Poleg w Pierwszej

Bitwie u Brodw na Isenie podczas Wojny o Piercie. ( I I 111)
THEODWINA [Theodwyn] (2963-3002 TE) Kobieta z Rohanu,
najm odsze dziecko krla Thengela. W roku 2889 polubia

Eomunda ze Wschodniego Fadu i urodzia mu dwoje dzieci,
Eomera i Eowin. Theodwina zmara wkrtce po mierci ma.
(III 317)
451
THORONDOR
THINGOL (sind. szary paszcz) -> Elwe. (I 189, S 54, 55, 87,
88-92,106, 108, 116,122-124, 127,140,157,158,160,163, 173-178, 188, 190, 205, 206, 217-220)
THISTLE BROOK Strumie wpywajcy do Shirebourn niedaleko
Willowbottom. rda mia w Kraju Zielonych Wzgrz. (I 30)
THISTLEWOOLOWIE [Thistlewool] Rodzina ludzi z Bree.
Nazwisko to zapisywano czasami jako Thistlewood. (1 153)

THORIN I [Thorin] (2035-2289 TE) Krasnolud, krl plemienia
Durina (2190-2289). Poprowadzi liczn grup krasnoludw

z Ereboru do Ered Mithrin. (III 324)
THORIN II (2746-2941 TE) Krasnolud, krl plemienia Durina
na wygnaniu (2845-2941). W modoci Thorin dzielnie wal

czy w Bitwie w Azanulbizar, po ktrej uda si ze swym ojcem,
Thrainem II, i jego plemieniem do Ered Luin. W roku 2845, po
znikniciu Thraina, krlem plemienia Durina zosta Thorin. Przez
100 lat powoli zwiksza liczebno i bogactwo swego plemienia
w Ered Luin, a w 2941 roku, od dawna trapiony mylami o zu
wyrzdzonym jego rodowi, spotka si z Gandalfem i postanowi
wyzwoli Erebor spod panowania Smauga. Ta wyprawa Kompanii
Thorina powioda si, lecz wkrtce potem Thorin zgin w Bitwie
Piciu Armii.
By znany jako Thorin Dbowa Tarcza, poniewa podczas
Bitwy w Azanulbizar posugiwa si gazi dbu jako tarcz
i pak. (122, 219, III 321-326, H 17-41, 45-56, 79, 93, 104-116,
124-133, 141-155, 160-175, 182-205, 208)
THORIN i n (2866 TE-CE?) Krasnolud, krl plemienia Durina
w Ereborze. Po upadku Saurona Thorin i Bard II z Dale rozgro

mili armi Easterlingw oblegajc Erebor.
By znany jako Thorin Kamienny Hem. (III 324)
THORONDIR (sind. orze-wzrok?, zm. 2882 TE) Dunadan,
dwudziesty drugi rzdzcy namiestnik Gondoru (2872-2882).

(III 291)
THORONDOR (sind. orze-wysoki, PE) Krl Orw z Crissaegri-
mu, niezomny przyjaciel Noldorw i Edainw. Oprcz dziaa,
THORONGIL
452
w ktrych przewodzi swemu stadu - takich jak strzeenie

Gondolinu - Thorondor samodzielnie dokona wielu bohaterskich
czynw. Pomg Fingonowi wydoby Maedhrosa z Thangorodrimu;
podczas Dagor Bragollach zrani Morgotha w twarz i odzyska ciao
Fingolfina; uratowa Berena i Luthien uciekajcych z Angbandu,
a podczas Wielkiej Bitwy poprowadzi ptaki przeciwko uskrzy
dlonym smokom Morgotha. By moe pod koniec Pierwszej Ery
Thorondor odlecia na Zachd, poniewa po Wielkiej Bitwie nic
si o nim nie mwi.
Quenejska forma jego imienia brzmiaa Sorontar. Jego ty
tuy - Krl Orw oraz Wadca Orw mog by tumaczeniami
jego imienia. (III 203, S 105, 147, 150, 151, 172, 215, 225, 227,
228,235)
THORONGIL (sind. orze gwiazdy) Imi, pod ktrym by znany
-> Aragorn w Gondorze, gdy suy Ecthelionowi II. Zostao mu
nadane, poniewa by szybki, mia bystry wzrok, a na paszczu

nosi gwiazd Stranikw Pnocy. (III 304-305, 334)
THRAIN I (1934-2190 TE) Krasnolud, krl plemienia Durina
(1981-2190). Poprowadzi swoje plemi z Khazad-dumu do

Ereboru, gdzie w 1999 roku zaoy Krlestwo pod Gr i zna
laz Arcykamie.
Zwany przez Thorina II Thrainem Starym. (III 324, H 6 ,
26, 27, 94, 141)
THRAIN n (2644-2850 TE) Krasnolud, krl plemienia Durina
na wygnaniu (2790-2850). Dowodzi krasnoludami podczas
Wojny Krasnoludw z Orkami i w Bitwie w Azanulbizar straci
oko. W roku 2841 gnany dz zota opuci Ered Luin z kilko
ma towarzyszami i postanowi uda si do Ereboru. W podr
y nkay go ze stwory i w 2845 roku zosta schwytany przez
Saurona i uwiziony w Doi Guldur. Przez pi lat cierpia mki,
odebrano mu te jego Piercie Wadzy, lecz przed mierci da
Gandalfowi klucz do bocznych drzwi Ereboru. (1257, 283, III 319-324)
THRANDUIL (PE-) Elf Sindarin, krl Lenego Krlestwa, oj
ciec Legolasa. Na pocztku Drugiej Ery Thranduil mieszka
453
THl RINGWETHII.
w Lindonie, lecz zanim nasta 1000 rok Drugiej Ery, zaoy krle
stwo w Wielkim Zielonym Lesie. Mimo atakw wielkich pajkw
i orkw oraz wojny z krasnoludami przetrwao ono ponad dwie
ery. W 2941 roku Trzeciej Ery Thranduil dowodzi siami elfw
w Bitwie Piciu Armii, a podczas Wojny o Piercie odpar atak
z Doi Guldur. Po upadku Saurona Thranduil ustali poudniow
granic swego krlestwa w Grach Mrocznej Puszczy i Lene
Krlestwo dotrwao jeszcze do Czwartej Ery.
Thranduil kocha klejnoty i bogactwa i by moe ta mio
prowadzia go do nieprzemylanych dziaa, szczeglnie w kon
taktach z krasnoludami.
Zwany -> krlem elfw. (1231, III 326, 328, 335, 338, S 275)
THRIMICH -> Thrim idge. (III 252)
THRIMIDGE Pity miesic wedug Kalendarza Shire, odpowia
dajcy z grubsza naszemu majowi. W okresie Wojny o Piercie

nazw t zapisywano take jako Thrimich. Jej wczeniejsz form
byo Thrim ilch. (III 348, 352)
THRIMILCH - Thrimidge. (III 352)
TH R R (2542-2790 TE) Krasnolud, krl plem ienia D urina
(2589-2790). W roku 2590 z powodu zagroenia ze strony smo

kw poprowadzi swoje plemi z Ered Mithrin z powrotem do
Ereboru. W roku 2770 krasnoludy wygnane z Ereboru przez
Smauga wyruszyy na poudnie. W roku 2790 Thrr opuci swe
plemi i uda si na wdrwk; kiedy wrci do Khazad-dumu,
zosta zabity, a jego ciao zbezczeszczone przez Azoga. (III 319,
320, 322-325, H 6 , 24, 26, 141, 160, 167, 174)
THULE (quen. duch) Nazwa tengwyb (nr 9), uywanej najcz
ciej na oznaczenie th. Nazywana take sule, poniewa w qu-
enya th zwykle wymawiano jako s. (III 361, 365)

THURINGWETHIL (sind. kobieta tajemnego cienia) Za istota,
by moe jedna ze skaonych Maj arw. Thuringwethil bya po

sank Saurona w Tol-in-Gaurhoth. Lataa w postaci olbrzymie
go nietoperza o elaznych szponach wyrastajcych przy kadym
stawie skrzyde.
TIGHFIELD
454
Gdy Luthien przyczya si do Berena w Wyprawie po Siimari,

przybraa skr Thuringwethil z Tol-in-Gaurhoth i przybya w niej
do Angbandu, gdzie j porzucia. (S 169)
TIGHFIELD W ioska w Shire, w ktrej m ieszkay rodziny
Gamwichw, Gammidgeow i Powronikw. W Tighfield bya

uliczka powronikw, przy ktrej prawdopodobnie prowadzili
dziaalno Powronikowie. (II 204, W 193)
THION (quen. rogaty) Ainur, jeden z Majarw Oromego. Jako
mionik srebra i srebrzystego wiata Telperiona, Tilion sterowa
Ksiycem. Jego ruchy byy nieprzewidywalne, poniewa pragn
zbliy si do Arieny, sterujcej Socem, lecz zosta oparzony
jej ogniem.
Nie jest jasne, czy Czek z Ksiyca, bohater pieni w Gondorze
i Shire, jest w jakikolwiek sposb wzorowany na Tilionie. (S 99)
TIM Wuj Toma w wierszu Sama Gamgee K am ien n y troll - trup,
ktrego ko ogryza troll. Najprawdopodobniej Tim by postaci

fikcyjn. (TB 159)
TINCO (quen. metal) Nazwa tengwyp (nr 1), najczciej uy
wana na oznaczenie t . (111381,365)

TINCOTEMA (quen. grupa t) Grupa tengw zbowych i dziso-
wych, w Trzeciej Erze oglnie stosowanych do serii I. (III 363)

TINDME (quen. gwiazda-pmrok) Okres dnia przed witem,
kiedy blady gwiazdy.

W sindarinie zwany m inu ial, a przez hobbitw m orrow dim .
(III 353, S 320)
TEVDOMEREL (quen. zmierzch-crka) Quenejska forma imie
nia - Tinuviel. (S 320)

TINDROCK -> Tol Brandir. (I 353, W 194)
TINTALLE (quen. zapalajca) Jedno z najstarszych imion ->
Vardy. (I 357, S 47)

TINUVIEL (sind. zmierzch-panna) Poetycka nazwa lm elinde,
czyli sowika, ktrym to mianem Beren obdarzy Luthien, kiedy

po raz pierwszy zobaczy j piewajc wieczorem w Neldoreth.
TOL ERESSEA
455
Quenejskim odpowiednikiem tej nazwy byo Tindmerel.

(I 188-189, S 156, 158, 166, 172, 175, 220, 222)
TIRION (quen. wielka wiea stranicza) Gwne m iasto
Eldamaru, zbudowane na przeczy Calacirya na wzgrzu Tuna.

Tirion mia biae mury i krysztaowe schody; jego najwysz wie
bya Mindon Eldalieva, u ktrej podstawy rs Galathilion.
Tirion by pierwszym domem Vanyarw w Eldamarze, a take
siedzib Noldorw, w ktrej wada Finwe i Finarfin.
Zwany take Tirionem Piknym. (I 226, 352, II 191, S 60,
68 , 82, Y 65)
URITH AEAR (sind. strzec morza) -> Doi Amroth. (TB 122)
T iw (sind. litery)
Tengwar. (III 360)
TOL BRANDIR (sind.) Stroma gra i zarazem wyspa, samotnie

wynurzajca si z wd u poudniowego kraca Nen Hithoel.
Mwi si, e nie postawi na niej nogi aden czowiek ani zwierz.
W westronie znana jako Tindrock. (I 353, 373, I I 22, W 194)
TOL ERESSEA (quen.? wyspa samotna) Dua wyspa, powstaa
w wyniku zamtu spowodowanego zniszczeniem Latar Valarw.

Pocztkowo umiejscowiona porodku Belegaeru, zostaa ode
rwana od dna przez Ulma i przecignita do zatoki Balar w celu
przewiezienia Eldarw do Amanu. Na pierwszym kotwicowisku,
kiedy weszli na ni Vanyarowie i Noldorowie, cz wyspy zawa
dzia o dno i odamaa si, tworzc wysp Balar.
Po przewiezieniu Vanyarw i Noldorw do Amanu, Ulmo
wrci po Telerich. W trakcie tej drugiej podry Osse uprosi
Ulma, by nie odciga tych elfw z dala od jego siedziby w Morzu,
i Ulmo zakotwiczy wysp w Zatoce Eldamaru, gdzie otrzyma
a sw nazw. Jako najbardziej wysunity na wschd fragment
Niemiertelnych Krajw. Tol Eressea, a szczeglnie jej zachodnie
wybrzee, bya skpana w blasku Dwch Drzew i tu wyrosy te
pierwsze kwiaty poza Valinorem. Kiedy Teleri przeprowadzili
si na stay ld do Alqualonde, by moe opustoszaa, lecz pod
koniec Pierwszej Ery osiedlio si tu wielu Eldarw z Beleriandu,
ktrzy zbudowali na wschodnim wybrzeu Avallne i wyhodo
wali Celeborna ze szczepu Galathiliona. W Drugiej Erze owi
TOL GALEN
456
Eldarowie czsto odwiedzali Numenor a do czasu pojawienia

si Ludzi Krla.
Zwana take Utracon Wysp, co oddawao znaczenie nazwy
eldarskiej oraz oddalenie wyspy od rdziemia, Samotn Wysp,
wysp Eressea oraz Eressea. (1235, III 211, S 58, 69, 238, Y 62)
TOL GALEN (sind. zielona wyspa) Wyspa na rzece Adurancie
w Ossiriandzie. Mieszkali na niej Beren i Luthien po powrocie

z Domw Umarych. Tol Galen stanowia rodek D or Firn-i-Guinar. (S 118, 177,221)
TOL MORWEN (sind. wyspa Morweny) Niewielka wyspa na
Belegaerze u wybrzey Lindonu, powstaa w efekcie zniszczenia

Beleriandu pod koniec Pierwszej Ery. Porodku Tol Morwen znaj
dowaa si mogia Turina i Morweny oraz Kamie Nieszczliwych.
(S 216)
TOL SIRION (sind. wyspa Sirionu) Pikna, zielona wyspa na
rzece Sirion w pobliu Przeomu Sirionu. Kiedy Noldorowie po

raz pierwszy powrcili do rdziemia, zamieszka na niej Finrod,
ktry wznis tu strategiczn fortec - Minas Tirith. Finrod
i Orodreth utrzymywali wysp do 457 roku Pierwszej Ery, kiedy
to zaj j Sauron i przemianowa na Tol-in-Gaurhoth. W 10 lat
pniej Luthien wypdzia Saurona i zniszczya wie. Na Tol
Sirion zosta pochowany Finrod. Wyspa pozostaa niezamieszkana i nieskaona a do zniszczenia Beleriandu. (S 108, 114,
148)
TOLFALAS (sind. przybrzena wyspa) Wyspa w zatoce Belfalas
przy Ethir Anduin. (II 9)

TOL-IN-GAURHOTH (sind. wyspa wilkoakw) Nazwa - Tol
Sirion midzy rokiem 457 i 467 Pierwszej Ery, kiedy panowa nad
ni Sauron. (S 148, 162, 164)
TOLMA (oryg. hob.) Hobbickie imi, zwykle zdrabniane do for
my Tom. (III 379)

TOM (zm. 2941 TE) Troll z Siedzib Trolli, jeden z trzech napotka
nych przez Kompani Thorina. Dziki sztuczce Gandalfa zosta

przemieniony w kamie. (H 35-39)
457
TOOK ADELARD
TOM Bohater wiersza K am ien n y Troll. Moliwe, e do pewne
go stopnia posta Toma bya wzorowana na Tomie Bombadilu,

poniewa Sam Gamgee uoy ten wiersz wkrtce po spotkaniu
z Bombadilem. (I 200-202, TB 159-161)
TOM BOMBADIL [Tom Bombadil] Istota - pan i wadca Starego
Lasu. Jego pochodzenie nie jest znane, moliwe jednak, e by

zdziczaym Majarem. Niewtpliwie mia ogromn moc i wiedz;
by te peen radoci. Wadza Toma Bombadila w obrbie Starego
Lasu bya absolutna, nawet Jedyny Piercie nie mia na niego
wpywu. Nigdy jednak nie wyrusza poza granice lasu, oprcz
sporadycznych wypadw na Kurhany i do Marish.
Tom sam okrela si jako Najstarszy i twierdzi, e yje od
samych pocztkw Pierwszej Ery. Wyglda jak czowiek, by niski,
z rumian twarz. Nosi spiczasty kapelusz z bkitnym pirkiem
i wielkie te buty. By wesoy, radosny i dobroduszny, ale nie
zajmowa si sprawami zewntrznego wiata.
Tomem Bombadilem nazwali go hobbici z Bucklandu.
Elfy zway go Iarwain Ben-adar i Pierwszy, krasnoludy - Forn,
a Ludzie Pnocy - Orald (tum. ludz. bardzo stary). (112, 136,
142-147, 151, 162, 176, 210, 254, II 74, 306, III 281, TB 126-140)
TOM BOMBADIL PYNIE W WIAT [B om badil G oes B o atin g]
Bucklandzki wiersz o Tomie Bombadilu, prawdopodobnie napi

sany po Wojnie o Piercie. (TB 133-140)
TOMBA Oryginalne hobbickie imi, zwykle zdrabniane do formy
Tom. (III 379)

TOOK (oryg. hob.) -> Took. (III 378)
TOOK ADAGRIM (2880-2982 TE) Hobbit z Shire, syn Hildigrima
Tooka. (III 345)

TOOK ADAMANTA (ok. 29 st. TE) H obbitka z Shire, ona
Gerontiusa Tooka, z domu Chubb. (III 345)

TOOK ADELARD (2928 TE-3 CE) Hobbit z Shire, syn Flambarda
Tooka. By gociem na poegnalnym przyjciu, Bilbo podarowa

mu wwczas parasol. (I 48, III 345)
TOOK BANDOBRAS
458
TOOK BANDOBRAS (2704-2806 TE) Hobbit z Shire, drugi syn

thana Isengrima II. W 2747 roku dowodzi oddziaami, ktre
pokonay band orkw w Bitwie o Zielone Pola. Wrd jego po
tomkw byli pnocni Tookowie z Long Cleeve.
By trzecim pod wzgldem wzrostu hobbitem w dziejach,
mierzc 4 stopy i 5 cali. Mg jedzi konno. Mia przezwisko
Bullroarer. (1 14, III 240, 345, H 22, 23)
TOOK DIAMENT [Diamond Took] (ur. 7 CE) Hobbitka z Shire,
ona Peregrina Tooka. Pochodzia z Long Cleeve, prawdopodob

nie z pnocnej gazi Tookw. (III 345)
TOOK EGLANTINA (ok. 300 TE) Hobbitka, ona Paladina Tooka
i matka Peregrina Tooka. Z domu Banks. Bya gociem na poe

gnalnym przyjciu Bilba Bagginsa. (III 345)
TOOK ESTELLA (ur. 2985 TE) Hobbitka z Shire, crka Odovacara
Bolgera, modsza siostra Fredegara. W jaki czas po Wojnie

o Piercie polubia Merryego Brandybucka. (III 345)
TOOK EVERARD (ur. 2980 TE) Hobbit z Shire, najmodsze dziec
ko Adelarda Tooka. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba
Bagginsa. (I 41, III 345)
TOOK FARAMIR (10 CE-?) Hobbit z Shire, syn Peregrina Tooka,
trzydziesty trzeci than Shire, od 64 roku Czwartej Ery do mierci.

W 43 roku polubi Zotogwk Gamgee. (III 342, 345)
TOOK FERDIBRAND (ur. 2983 TE) Hobbit z Shire, syn Ferdinanda
Tooka. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.
(III 345)
TOOK FERDINAND (ur. 2940 TE) Hobbit z Shire, syn Sigismonda
Tooka. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba Bagginsa.

(III 345)
TOOK FERUMBRAS (2701-2801 TE) Hobbit z Shire, syn Isumbrasa
Tooka, jako Ferumbras II dwudziesty czwarty than Shire (27592801). (III 345)
TOOK FERUMBRAS (2916-3015 TE) H obbit z Shire, syn
Fortinbrasa Tooka, jako Ferumbras III trzydziesty than Shire
459
TOOK ISENGAR
(2980-3015). Nie oeni si. By gociem na poegnalnym przy

jciu Bilba Bagginsa. (III 345)
TOOK FLAMBARD (2887-2989 TE) Hobbit z Shire, syn Isengrima
Tooka. (III 345)

TOOK FORTINBRAS (2745-2848 TE) H obbit z Shire, syn
Ferumbrasa Tooka, jako Fortinbras I dwudziesty pity than Shire

(2801-2848). (III 345)
TOOK FORTINBRAS (2878-2980 TE) H obbit z Shire, syn
Isumbrasa II, jako Fortinbras II dwudziesty dziewity than Shire

(2939-2980). (III 345)
TOOK GERONTOJS (2790-2929 TE) Hobbit z Shire, syn Fortinbrasa
Tooka i dwudziesty szsty than Shire (2848-2920). Polubi

Adamant Chubb, z ktr mia 12 dzieci.
By drugim z najduej yjcych hobbitw; przewyszy go
jedynie Bilbo. Znany jako Stary Took. (III 345, H 14)
TOOK HUDEBRAND (2849-2934 TE) Hobbit z Shire, smy syn
Gerontiusa Tooka. (III 345)

TOOK HILDIFONS (ur. 2844 TE) Hobbit z Shire, szsty syn
Gerontiusa Tooka. Wyruszy w podr, z ktrej nie powrci.

(III 345)
TOOK HILDIGARD (ok. 2833-2837 TE), Drugi syn Gerontiusa
Tooka. Zmar w modym wieku. (III 345)

TOOK HHDIGRIM (2840-2941 TE) Hobbit z Shire, czwarty syn
Gerontiusa Tooka. Polubi R Baggins, mieli jednego syna,

Adalgrima. (III 344-345)
TOOK ISEMBARD (2847-2946 TE) Hobbit z Shire, sidmy syn

TOOK ISEMBOLD (2842-2946 TE) Hobbit z Shire, pity syn

TOOK ISENGAR (2862-2960 TE) Hobbit z Shire, najmodszy
syn Gerontiusa Tooka. W modoci pono wyruszy na morze.

(III 345)
TOOK ISENGRIM
460
TOOK ISENGRIM (2670-2722 TE) Hobbit z Shire, dwudziesty
drugi than Shire (2683-2722) jako Isengrim II. Rozpocz budo

w Wielkich miali. (III 345)
TOOK ISENGRIM (2832-2930 TE) Hobbit z Shire, najstarszy syn
Gerontiusa Tooka, dwudziesty sidmy than Shire (2920-2930)

jako Isengrim III. Zmar bezpotomnie. (III 345)
TOOK ISUMBRAS (ok. 2340 TE) Hobbit z Shire, trzynasty than
Shire (2340-?) jako Isumbras I. By pierwszym thanem z rodu

Tookw. (III 345)
TOOK ISUMBRAS (2666-2759 TE) Hobbit z Shire, syn Isengrima
Tooka, dwudziesty trzeci than Shire (2722-2759) jako Isumbras

III. (III 345)
TOOK ISUMBRAS (2838-2939 TE) Hobbit z Shire, trzeci syn
Gerontiusa Tooka, dwudziesty smy than Shire (2930-2939) ja

ko Isumbras IV (III 345)
TOOK PALADIN (2933 TE-14 CE) Hobbit z Shire, syn Adalgrima,
a ojciec Peregrina Tooka. Jako Paladin II by trzydziestym pierw

szym thanem Shire. Gdy Lotho przej wadz w Shire podczas
Wojny o Piercie, Paladin odmwi poddania mu Tooklandu i nie
dopuci do Ludzi Naczelnika, organizujc zbrojn obron tego
terytorium. (II 152, III 27, 261, 345)
TOOK PEREGRIN (2990 TE-ok. 65 CE) Hobbit z Shire, trzydzie
sty drugi than Shire (14-64) i czonek Rady Krlestwa Pnocy

(14-64). W modoci Pippin by bliskim przyjacielem Froda
Bagginsa, ktremu towarzyszy do Rivendell w 3018 roku. Tam
zosta jednym z Towarzyszy Piercienia. W Parth Galen zosta
wraz z Merrym pojmany przez orkw i popdzony w stron
Isengardu. Obaj uciekli, gdy banda orkw zostaa zaatakowana
przez Rohirrimw, i dostali si do Fangornu, gdzie zaprzyjanili
si z Drzewcem i wraz z nim dotarli do Isengardu. Tam Pippin
podnis palantir, ktry Grima wyrzuci z Orthanku, a bdc
z natury niezwykle ciekawy, spojrza we i musia odpowiada
na pytania Saurona. Nastpnie Gandalf zabra go do Gondoru,
gdzie Pippin wstpi na sub Denethora II i zosta wczony do
461
TOOK RA
Stray Twierdzy. Podczas oblenia Gondoru ostrzeg Beregonda

i Gandalfa o szalestwie Denethora, dziki czemu ocalono ycie
Faramirowi. Nastpnie wzi udzia w pochodzie Armii Zachodu
pod Morannon w Mordorze, a w ostatniej bitwie zabi wielkie
go trolla.
Po Wojnie o Piercie zosta wynagrodzony przez krla
Elessara, pasowany na rycerza Gondoru i mianowany posacem
krlewskim. Po powrocie do Shire pomg zmobilizowa hobbitw
przeciw Ludziom Naczelnika. Przez cae dalsze ycie podtrzy
mywa kontakt z krajami na poudniu. W 64 roku Czwartej Ery
Pippin wraz z Merrym zoyli swe urzdy i udali si do Rohanu
i Gondoru. Zmarli w Gondorze kilka lat pniej i zostali pocho
wani w Minas Tirith z wielkimi honorami.
Peregrin by powszechnie znany jako Pippin. W Gondorze
podczas Wojny o Piercie zwano go, w rezultacie nieporozu
mienia, E m il i Periannalh - Ksiciem Niziokw. (I 26, 53, 78-146, 153-179, 183-205, 217, 260-354, I I 20, 29, 49, 87, 152-193,
III 15-39, 70-91, 95, 97, 113-143, 149, 151-152, 154, 210-211,
224, 229, 234-235, 237, 239, 243, 245, 248, 251-258, 261, 266-267, 272-273, 275, 280-281)
TOOK PERA [Pearl Took] (ur. 2975 TE) Hobbitka z Shire, naj
starsze dziecko Paladina Tooka. Bya gociem na poegnalnym

TOOK PERVINCA (ur. 2985 TE) Hobbitka z Shire, trzecia crka
Paladina Tooka. Bya gociem na poegnalnym przyjciu Bilba

Bagginsa. (III 345)
TOOK PEMPERNEL (ur. 2979 TE) Hobbitka z Shire, druga crka
Paladina Tooka. Bya gociem na poegnalnym przyjciu Bilba

Bagginsa. (III 345)
TOOK REGINARD (ur. 2969 TE) Hobbit z Shire, najstarszy syn
Adelarda Tooka. By gociem na poegnalnym przyjciu Bilba

Bagginsa. (III 345)
TOOK RA [Rosa Took] (ur. 2856 TE) Hobbitka z Shire, crka
Ponta Bagginsa. Polubia Hildigrima Tooka i urodzia mu jedno

dziecko, Adalgrima. (III 344-375)
TOOK SIGISMOND
462
TOOK SIGISMOND (2890-2991 TE) Hobbit z Shire, syn Hildi-
branda Tooka. (III 345)

TOOK ZOTOGWKA [G oldilocks Took] (ur. 10 CE)
Hobbitka z Shire, crka Sama Gamgee, ona Faramira Tooka.

Najprawdopodobniej bya zotowosa. (III 345, 347)
TOOKBANK Wioska w Zachodniej wiartce, w Kraju Zielonych
Wzgrz. (I 30)
TOOKLAND Ziem ia rodowa Tookw, leca w Poudniowej
i Zachodniej wiartce w Kraju Zielonych Wzgrz i wok nie

go. Podczas Wojny o Piercie wci mieszkaa tam wikszo
Tookw. (121, 78)
TOOKOWIE [Took] Wpywowa rodzina hobbicka, mieszkajca
w Tooklandzie w Zachodniej wiartce. Dziki swej fallohidzkiej

krwi Tookowie byli stosunkowo (jak na hobbitw) dni przygd
i mieli zdolnoci przywdcze. Urzd thana by w rodzinie Tookw
dziedziczny od czasw Isumbrasa I (2340 rok Trzeciej Ery), a od
czasu do czasu Tookowie wyprawiali si na wdrwk, a nawet
zostawali eglarzami.
Od czasw Isengrima II (ok. 2683 roku) Tookowie blisko
spokrewnieni z thanem mieszkali w Wielkich Smialach.
Took jest zanglicyzowan form autentycznego hobbickiego
nazwiska Tk o zapomnianym pochodzeniu. (114,15, 41, 48, I I 34-36, 53,62, 64,152, III 24,238-240,261,266, 378, H 12,14,23, 79)
TOPR DURINA [Durins Axe] Bro Durina I, wielkie dziedzic
two krasnoludw z plemienia Durina. Pozosta w Khazad-dmie

po jego opuszczeniu w 1981 roku Trzeciej Ery; ekspedycja Balina
odnalaza go w 2989 roku. Po zniszczeniu kolonii Balina w 2994
roku, zosta ponownie utracony. (I 305)
TORECH UNGOL (sind. nora pajka?)
> Jaskinia Sheloby.
(II 304)
TOROG (sind. troll) -> Trolle. (III 376)
TOWARZYSZE PIERCIENIA [Companions of the Ring] Czonkowie
-> Druyny Piercienia. (1263)
463
TROLLE
TRAHALD (oryg. ludzki kopicy) -> Gollum. (III 380)

TRAKT WSCHD-ZACHD [East-West Road] -> Wielki Wschodni
Gociniec. (I 54)
TREWESDEI Najstarsza zapisana forma nazwy czwartego dnia
hobbickiego tygodnia, tumaczenie uenejskiego A ldea. W cza
sach Wojny o Piercie uywano formy Trewsday.
We W adcy P iercieni nazywany wtorkiem. (III 353)
TREWSDAY Trewesdei. (III 353)
TROLL Fikcyjny troll w wierszu Sama Gamgee K am ien n y troll.
(TB 159-161)
TROLLE [Trolls] Rasa zych istot mieszkajcych w rdziemiu.
Trolle zostay wyhodowane przez Morgotha w Pierwszej Erze

z jakich nieznanych istot, by moe jako naladownictwo entw.
Podczas Nirnaeth Arnoediad trolle strzegy Gothmoga, lecz poza
tym nie zaznaczyy si w Bitwach o Beleriand. W pniejszych
erach Sauron posugiwa si trollami, lecz ich uyteczno bya
ograniczona z powodu ich gupoty.
Trolle byy bardzo due (by moe dorwnyway wzrostem
entom), silne, brzydkie i gupie. Miay grub skr i czarn krew.
Wikszo z nich (poza Olog-hai) pod wpywem wiata sonecz
nego zamieniaa si w kamie. Gromadziy skarby, zabijay dla
przyjemnoci i jady surowe miso wszelkich stworze. Chocia
nie mogy by prawdziwie inteligentne, Sauron powikszy ich
spryt, dodawszy im zoliwoci, tak e pod koniec Trzeciej Ery
niektre trolle stay si do niebezpieczne.
Wydaje si, e istniay przynajmniej cztery szczepy trolli: >
trolle kamienne z Siedzib Trolli i innych rejonw Eriadoru, trol
le jaskiniowe z Morii, trolle wzgrzowe z Gorgoroth i Eriadoru
oraz Olog-hai. Trolle kamienne mwiy uproszczonym westronem
i byy chyba najbardziej podobne do ludzi; trollami kamiennymi
byli Bert, Tom i William Huggins. Trolle jaskiniowe i wzgrzo
we, jeli w ogle si odzyway, to posugiway si uproszczon
wersj jzyka orkw i byy pokryte usk; trolle jaskiniowe miay
zielonkawy kolor, a ich stopy byy pozbawione palcw. Olog-hai,
wyhodowane przez Saurona pod koniec Trzeciej Ery, mieszkay
TROLLE KAMIENNE
464
na poudniu Mrocznej Puszczy i w grach Mordoru. Jako bardziej

ruchliwe i przebieglejsze od innych trolli potrafiy wytrzyma
soneczny blask, o ile tylko Sauron sprawowa nad nimi wadz.
Olog-hai posugiway si Czarn Mow.
Sindariskim sowem na oznaczenie trolla byo torog, z ktrym
mg by w pewien sposb spokrewniony wyraz olog pochodzcy
z Czarnej Mowy. (121, 55, 186, 195-197, 199-202, 214, 216, 253,
308, 312, II 66 , 86 , 147, III 92,151, 204, 257, 376, H 34-42, 47,
52, 55, 114, 155, 217)
TROLLE KAMIENNE [Stone-trolls] Gatunek -> trolli spotykany
w Eriadorze. Trollami kamiennymi byli prawdopodobnie Bert,

Tom i William Huggins; posugiway si westronem, co byo cha
rakterystyczne dla tego gatunku trolli. (III 376, H 34-42)
TRON CIEMNOCI [Dark Throne] Tron Morgotha w Angbandzie,
a take - w formie aluzyjnej - sam Melkor. (S 214)
TRON MORGOTHA [Throne of Morgoth] Siedziba Morgotha w naj
odleglejszej komnacie Angbandu, miejsce straszne i przeraajce.

Nazwa uywana take na oznaczenie samego Morgotha.
(S 180)
TRJRG [Thrihyrne] Trzy wysokie szczyty Ered Nimrais za
Rogatym Kasztelem. W Trjrg wrzyna si Hemowy Jar, a Rogata

Skaa stanowia wysunit na pnoc odnog gr. ( I I 125)
TRZECI RD EDAINW [Third House of the Edain] Wsplnota
Edainw, ktra przybya do Beleriandu jako ostatnia, prawdopo

dobnie liczniejsza od pozostaych. Prowadzony przez Maracha
Trzeci Rd osiedli si najpierw w Estoladzie w ssiedztwie krew
niakw z Pierwszego Rodu. Pniej jego czonkowie zebrali si
w Dor-lminie pod przewodnictwem Hadora; tam cieszyli si
najwiksz chwa spord Edainw i byli powszechnie nazy
wani rodem Hadora.
Trzeci Rd zdoby najwiksz saw w Bitwach o Beleriand,
w ktrych walczy wraz z rodem Fingolfina. Po upadku Dorthonionu
do Trzeciego Rodu doczyo wiele kobiet z Pierwszego Rodu.
Mimo mierci Hadora w Dagor Bragollach wojownicy Trzeciego
rodu utrzymywali Eithel Sirion a do Nirnaeth Arnoediad, kiedy
465
TRZECIA ERA
to rd zosta zdziesitkowany na rwninie Anfauglith. Niedobitki

pod dowdztwem H urina i Huora osaniay odwrt Turgona
i Gondolindrimw. Pniej Trzeci Rd dokona nasynniejszego
czynu w historii wojen Edainw: jego wojownicy nie wycofali si
z Pnocy, zajli pozycje za Rivil i zabiwszy setki orkw i trolli, wszy
scy polegli. Przey jedynie Hurin, ktry zosta wzity do niewoli.
W Dor-lminie wiele ocalaych kobiet i dzieci Trzeciego Rodu
byo niewolnikami Easterlingw lub zostao zabitych podczas
prb ucieczki. Przeyli tylko nieliczni w Hithlumie i Przystaniach
Sirionu; do bohaterw rodu zalicza si Turina i Tuora, Earendila
i, by moe, Elrosa.
Ludzie z Trzeciego Rodu byli wysocy i wojowniczy, szybcy
i silni duchem i ciaem. Jako jedyni spord Edainw mieli zo
ciste wosy. W Dor-lminie posugiwali si zarwno sindarinem,
jak i jzykiem ludzi, ktry stanowi podstaw adunaickiego.
Zwani take ludem Hadora. (II 267, III 286, S 142, 150,
178, 182-187, 202)
TRZECI TEMAT ILUVATARA [Third Theme of Iluvatar] Ostatnia
cz Ainulindale, stworzona i wypiewana jedynie przez luvatara.

Spokojny i gboki, Trzeci Temat wchon i pokona goniejsz
melodi dwch pierwszych tematw oraz dysonanse Melkora.
Dzieci Iluvatara zostay powoane do ycia w Trzecim Temacie,
dlatego ani Melkor, ani Valarowie nie rozumiej ich istnienia
i ostatecznego przeznaczenia. (S 13-15, 40)
TRZECIA DYNASTIA [Third Line] Trzecia dynastia krlw Rohanu.
Pierwszym krlem trzeciej dynastii by Eomer, ktry wstpi na

tron w 3019 roku Trzeciej Ery po mierci Theodena i jego jedy
nego syna Theodreda podczas Wojny o Piercie. (III 317-318)
TRZECIA ERA [Third Age] Era historii rdziemia rozpoczy
najca si pierwszym upadkiem Saurona i mierci Gil-galada,

a koczca si Wojn o Piercienie, drugim i ostatecznym upad
kiem Saurona oraz Ostatni Wypraw Powiernikw Piercieni,
kiedy to najmoniejsi spord Eldarw mieszkajcych jeszcze
w Srdziemiu odeszli za Morze. W tej erze elfowie i krasnoludy
przebyway jeszcze w rdziemiu, lecz niewiele tworzyy nowych
dzie, podczas gdy ludzie roli w potg i stawali si coraz liczniejsi.
TRZJ OWCY
466
Krlestwa Dunedainw, Arnor i Gondor, pocztkowo kwity,

lecz pniej podupady, gdy ze siy z Drugiej Ery, a szczeglnie
Nazgule i Sauron, znw powrciy. W kocu jednak rozpaczliwe
posunicie Mdrcw, majce uratowa Wolne Plemiona, powio
do si i wielkie zo zostao wygnane, lecz zarazem rdziemie
utracio wiele dobra i pikna.
Zwana przez elfw Latami Uwidu. (III 222, 225, 280, 285,
310, 330, S 271, 274-279)
TRZJ OWCY [Three Hunters] Miano, jakim Aragorn ochrzci
siebie, Legolasa i Gimliego, gdy podczas Wojny o Piercie po

dali przez Rohan za band orkw, ktra schwytaa Merryego
i Pippina. (II 25)
TRZEJ POWIERNICY [Three Keepers] Powiernicy - Trzech
Piercieni. (III 341)

TRZSAWISKO UMARYCH TWARZY [Mere of Dead Faces]
Ciemna sadzawka na Martwych Bagnach, ktra pochona groby

elfw i ludzi polegych w Bitwie na Rwninie Dagorlad. Twarze
polegych i bdne ognie byy widoczne pod powierzchni wody,
ale nie mona ich byo dotkn. (II 224)
TRZY PIERCIENIE [Three Rings] - Piercienie Wadzy elfw.
Zostay wykute bez udziau Saurona, nie skazi ich wic bez
porednio. Mimo wszystko one same oraz ich dziea podlegay
wadzy Jedynego Piercienia, a gdyby Sauron go posiada, to ich
Powiernicy zostaliby mu ujawnieni. W przeciwiestwie do innych
Piercieni, Trzy Piercienie daway wadz budowania, rozumie
nia i uzdrawiania, a nie panowania czy podboju.
Trzy Piercienie udao si zachowa w ukryciu przez okres
Drugiej Ery; posugiwano si nimi potajemnie w Trzeciej Erze.
Po zniszczeniu Jedynego Piercienia utraciy one jednak sw
moc, a dziea, dokonane przy ich pomocy, upady. Pod koniec
Trzeciej Ery Piercienie zostay zabrane na Zachd przez Ostatni
Wypraw ich Powiernikw.
Trzy Piercienie, z ktrych kady by obrczk z jednym dro
gim kamieniem, to -> Vilya, - Nenya i > Narya. (I 5, 61, 62,
III 285, 310, 329, 330, S 266, 275)
467
TULKAS
TRZY RODY LUDZKIE [Three Houses of Men] > Edainowie.
(III 286, S 142)

TRZY SZCZEPY PRZYJACI ELFW [Three Houses of the Elf-
friends] Trzy gazie - Edainw.

Zwane take trzema plemionami ludzi. (III 286, S 137, 284)
TRZY SZCZEPY, TRZY SZCZEPY ELDARW [Three Kindreds,
Three Kindreds of the Eldar] Vanyarowie, Noldorowie i Teleri, trzy

szczepy, na ktre dzielili si -> Eldarowie. (III 381, S 51, 52, 61)
TUCKBOROUGH Miasteczko w Zachodniej wiartce w Kraju
Zielonych Wzgrz; znajdoway si tu Wielkie Smiale. (I 18, 26,

30, II 64, III 36, 266)
TUILE (quen. wiosna) Pierwsza pora loa w Kalendarzu Imladris,
z grubsza odpowiadajca naszej wionie. Tuile bya take jedn
z pr roku w kalendarzach Dunedainw.

Sindarisk form tej nazwy byo ethuil. (III 349)
TUILERE (quen. wiosna-dzie) wito w Rachubie Namiestni
kowskiej midzy 30 Sulim i 1 Viresse. Tuilere przypadao w oko
licy rwnonocy wiosennej. (III 351)

TULKAS (quen.) Ainur, ostatni z Valarw, ktrzy pojawili si w Ea.
Zakochany w bohaterskich czynach Tulkas zstpi do Ardy, by

przeciwstawi si Melkorowi podczas Pierwszej Wojny, i Czarny
Wadca uciek przed nim. Pniej, jako obroca Valarw, Tulkas
pokona Melkora w Bitwie Potg. Wraz z Oromem ciga Melkora
po zatruciu Dwch Drzew, lecz Bezwiato Ungolianty pokrzy
owao plany Valarw.
Bdc najsilniejszym z Valarw, Tulkas lubuje si w zapa
sach; jest take niezmordowanym biegaczem. Nie jest mylicie
lem i czsto nie potrafi udzieli dobrej rady, za to jest wierny;
nieskory do gniewu, nieatwo te zapomina; walczy ze miechem
na ustach. Jego ksztat cielesny ma zociste wosy i brod oraz ru
mian cer. Podczas uczty w epoce Wiosny Ardy Tulkas polubi
Ness.
Znany take jako Tulkas Astaldo, Waleczny oraz Tulkas
Mocny. (S 24, 27, 35-37, 47, 49, 50, 63, 68-71, 74, 75, 80)
TUMHALAD
468
TUMHALAD (sind. dolina-) Pole w Nargothrondzie usytuowane
u zbiegu rzek Ginglith i Narog. W 496 roku Pierwszej Ery miaa

tu miejsce przegrana przez elfw Bitwa w Tumhalad. (S 200).
TUMLADEN (sind. dolina-szeroki) Rozlega, yzna rwnina ukry
ta w grach Echoriath, miejsce zaoenia Gondolinu. Tumladen

bya prawdopodobnie paska z wyjtkiem wwozu Orfalch Echor
i wzgrza Amon Gwareth. (S 109, 120, 129, 150, 224, 227)
TUMLADEN Dolina w Gondorze leca na poudniowy zachd
od Minas Tirith, w pobliu Lossarnach. (X)

TUMUNZAHAR (khuz.) Krasnoludzka nazwa >Nogrodu. (S 89)
TUNA (quen.) Wysokie, zielone wzgrze wzniesione w Calaciryi,
kiedy Aman przygotowywa si na przyjcie Eldarw. Poniewa

jego zachodnie stoki owietlay Dwa Drzewa, wzgrze Tuna rzu
cao cie na Eldamar i Morze. Zostao na nim zbudowane miasto
Tirion. (S 58, 60, 61, 82, 109, 120, 132, 245)
TUNEL [Under-way] cieka orkw w Jaskini Sheloby, prawdo
podobnie tunel midzy Doln Bram i kamiennymi wrotami od

cinajcymi Shelobie drog do wiey Cirith Ungol. (II 234, 296,
298, 303-313, 319, 320, 322, 327)
TUNNELLY Nazwisko uywane przez hobbitw z Bree i, by mo
e, take z Shire. (I 153)

TUOR (sind., 473? PE) Adan, bohater Trzeciego Rodu Edainw,
jedyny syn Huora i Riany. Poczty tu przed mierci Huora

w Nirnaeth Arnoediad, Tuor zosta przygarnity przez Annaela,
Sindara z Mithrimu, poniewa Riana zmara z alu wkrtce po
jego urodzeniu. Tuor spdzi dziecistwo w jaskiniach Androth,
lecz kiedy mia 16 lat, Sindarowie zostali schwytani podczas
prby ucieczki do Przystani Sirionu. Tuor zosta niewolnikiem
u Easterlinga Lorgana, lecz uciek w 492 roku. Przez cztery lata
mieszka samotnie w Androth jako banita, wyrzdzajc wielkie
szkody Easterlingom.
Na dugo przedtem Ulmo wybra Tuora na swego posaca
i w 496 roku zachci go do udania si w tajemnicy do Nevrastu,
gdzie modzieniec znalaz miecz i zbroj pozostawion tam przed
469
TURGON
prawie 400 laty przez Turgona. Ulmo nastpnie poleci Tuorowi,

by dosta si do Gondolinu; da mu paszcz z cienia oraz, jako
towarzysza, przyda mu pochodzcego z tego miasta Voronwego.
Dziki symbolom Ulma Tuor zosta wpuszczony do Gondolinu
i zgodnie z yczeniem tego Valara przekaza Gondolindrimom
jego ostrzeenie. Dumny Turgon nie chcia jednak ucieka z mia
sta, Tuor wic take w nim pozosta, nabierajc siy i zdobywa
jc wiedz elfw. W 503 roku Tuor polubi Idril; by to drugi
w historii zwizek maeski midzy elfami a ludmi i wiosn
narodzio si ich jedyne dziecko, Earendil.
Gdy Gondolin zosta zdobyty przez Morgotha, Tuor uratowa
Idril i Earendila z rk Maeglina, ktrego zabi, i wraz z on po
wid niedobitki Gondolindrimw do Przystani Sirionu. Od czasu,
gdy Ulmo zaprowadzi go do Nevrastu, Tuor tskni za Morzem
i na staro popyn wraz z Idril na Zachd swym wielkim stat
kiem Earrame. Ich los jest nieznany, lecz powiada si, e Tuor
jako jedyny miertelnik zosta przyjty w Eldamarze i zaliczony
w poczet Eldarw. (III 286, S 141, 223-229)
TUR HARETHA (quen. kurhan pani) Mogia Halethy w Brethilu.
Zwana w sindarinie Haudh-en-Arwen. (S 141)

TURAMARTH (sind. pan-los) Sindariska forma imienia ->
Turambar. (S 312)
TURAMBAR (quen. pan losu) Przydomek przyjty przez ->
Turina w Brethilu oraz najczciej (cho z ironi) nadawane mu

przezwisko.
Sindarisk form byo Turamarth. (S 187, 204, 207-211,
217)
TURAMBAR (zm. 667 TE) Dunadan, dziewity krl Gondoru
(541-667). Odnis wielkie zwycistwo nad Easterlingami i po

wikszy wschodnie tereny Gondoru. (III 290)
TURGON (sind. dowdca wadzy, zm. 511 PE) Elf ze szczepu
Noldorw, drugi syn Fingolfina i w rdziemiu krl Gondolinu (ok.

104-511) i Najwyszy Krl Noldorw (473-511). W Eldamarze
Turgon przyjani si z synami Finarfina i przeciwstawia si pla
nom Feanora, ktry wzywa do cigania Morgotha po kradziey
TURGON
470
Silmarili, lecz w kocu zosta jednym z Wygnacw. Jego ona

Elenwe zagina podczas przeprawy przez Helcaraxe, lecz Turgon
wraz ze sw crk Idril przyby do Nevrastu, gdzie zbudowa
Vinyamar i zebra wok siebie jedn trzeci Noldorw Fingolfina
oraz wielk liczb Sindarw.
W latach 51-52 Ulmo poleci Turgonowi zbudowa tajemne
krlestwo i pokaza mu ukryt dolin Tumladen. Po 52 latach
tajnych prac Turgon poprowadzi swj lud do Gondolinu, gdzie
rzdzi ponad 500 lat, waciwie nie zwracajc uwagi na wyda
rzenia majce miejsce podczas Bitew o Beleriand.
Poza przypadkiem Ela chw aa panow ania Turgona
w Gondolinie nie bya zakcona a do Dagor Bragollach, kiedy
to Thorondor przynis Turgonowi ciao jego ojca. W dwa lata
pniej Thorondor przynis mu Hurina i Huora, ktrych Turgon
goci przez rok, a potem pozwoli im wrci do Dor-lminu.
W tym czasie Turgon przewidzia los Noldorw i w tajemnicy
wysya eglarzy, by sprbowali uzyska ask Valarw. adna
z tych misji si nie powioda i tylko jeden z eglarzy, Voronwe,
przey sztormy Mrz Cienia.
Z jakich powodw Turgon przyczy si do Ligi Maedhrosa
i walczy u boku Fingona w Nirnaeth Arnoediad; podczas klski
ofiara Hurina, Huora i Trzeciego Rodu Edainw umoliwia mu
wycofanie si bez wyjawienia pooenia Gondolinu. Kiedy w 496
roku do miasta przyby Tuor, Turgon przyj go, lecz powodo
wany dum nie poszed za rad Ulma, ktry poleci mu uciec do
Przystani Sirionu. Teraz jednak caa zo Morgotha skierowa
a si na Turgona, ostatniego elfa z rodu Finwego, ktry mia
w rdziemiu swoje krlestwo. W kocu, wykorzystujc rozpacz
Hurina i zdrad Maeglina, Morgoth odkry, gdzie ley Gondolin.
Turgon zgin, bronic swej wiey.
Bdc wadc mdrym i rozwanym, zdajc sobie spraw
z Przeznaczenia Noldorw oraz z daremnoci stawiania Melkorowi
bezporedniego oporu, Turgon jednak uleg dumie swego rodu.
Dziki swej ostronoci oraz przyjani z Ulmem zyska kilka do
datkowych lat, kiedy to doszo do zwizku Tuora z Idril i naro
dzin Earendila, wnuka Turgona, ktry w kocu uzyska pomoc
potrzebn do pokonania Morgotha.
471
TURIN
Turgon by twrc Glingala i Belthila, wspaniaych wize

runkw Dwch Drzew. Jego mieczem by Glamdring, wykuty
specjalnie dla niego. (III 286, S 80, 85, 108, 109, 113, 120-124, 126-129, 132, 133, 147, 150, 151, 179, 181-185, 215, 225,
226)
TURGON (zm. 2753 TE) Dunadan, dwudziesty czwarty rzdzcy

TURIN (quen.? panowanie-, 465-501 PE) Adan z Trzeciego
Rodu Edainw, syn Hurina i Morweny. Po Nirnaeth Arnoediad

Morwena odesaa Turina do bezpiecznego Doriath, gdzie przy
garn go Thingol. Midzy rokiem 482 i 485 Turin walczy u boku
Belega na pograniczach Doriath, lecz po powrocie do Menegroth
pokci si z Saerosem, skutkiem czego ten zgin. To nieszcz
cie, ktre by moe byo pierwszym efektem kltwy Morgotha
rzuconej na rodzin Hurina, zmusio Turina do niepotrzebnej
ucieczki z Doriath. Turin zosta przywdc banitw dziaajcych
na poudnie od rzeki Teiglin, wrd ktrych przyj imi Neithan,
pierwszy ze swych licznych przydomkw.
W 486 roku Turina odnalaz Beleg, ktry zapewni go o dobrej
woli Thingola, lecz Turin nie chcia wrci do Doriath. Wkrtce
potem Turin schwyta Mima, ktry doprowadzi go do kryjwki
Bar-en-Danwedh na Amon Rudh. Tej zimy do Turina przyczy
si Beleg i w 487 roku Dwaj Wodzowie oczycili okolic z orkw.
Turin przybra imi Gorthol, nosi bowiem Smoczy Hem z Dor-lminu, ktry przynis mu Beleg, a ziemia, ktr patrolowa,
otrzymaa nazw Dor-Cuarthol, od Hemu Turina i uku Belega.
Hem zdradzi jednak tosamo Turina, a Mim wyda jego kry
jwk i pod koniec 487 roku Turin zosta schwytany przez orkw.
Wkrtce uratowali go Beleg i Gwindor, lecz Turin niechccy za
bi Belega. Nieprzytomnego z alu pielgnowa Gwindor, dopki
Turin nie odzyska si przy Eithel Ivrin.
Wraz z Gwindorem Turin przyby do Nargothrondu, gdzie na
zwa si Agarwaenem, synem Umartha - czyli Splamionym Krwi,
synem Zego Losu. W Nargothrondzie osign wiek mski i w la
tach 488-496 sta si wielkim wojownikiem i zaufanym doradc,
namwiwszy krla Orodretha do otwartej wojny przeciw orkom
TURINI
472
na Talath Dirnen. W tych latach elfy z Nargothrondu nadali mu

imi Adanedhela, byl bowiem pikny i mial szlachetn postaw,
a take Mormegila, Czarnego Miecza z Nargothrondu, z powodu
jego miecza Gurthanga (by to przekuty miecz Anglachel, ktry
przedtem nalea do Belega). W tym czasie zakochaa si w nim
Finduilas, lecz Turin nie odwzajemnia jej uczucia.
Turin dzielnie walczy w przegranej Bitwie w Tumhalad,
lecz gdy wrci do Nargothrondu, do ktrego zniszczenia do
prowadziy jego rady, by przystpi do otwartej wojny, usidli go
Glaurung. Kiedy smok go uwolni spod dziaania czaru, Turin,
zamiast ciga orkw, ktrzy uprowadzili Finduilas, uda si do
Dor-lminu w poszukiwaniu matki i siostry, ktrej jeszcze nie
zna. Odkrywszy w Hithlum, e zosta oszukany, wpad we wcie
ko i zabi wielu Easterlingw.
Po drodze do N argothrondu T urin nazw a si Dzikim
Czowiekiem z Lasu; dowiedzia si te o mierci Finduilas
w Brethilu. Znw podda si rozpaczy, lecz uzdrowiony przez
Brandira osiad wrd Haladinw, zmieniajc imi na Turambar.
Przez kilka lat (497-501) Turin y w zapomnieniu, strzegc
Przeprawy na Teiglinie i Haudh-en-Elleth przed orkami, lecz
nie uywa ani Smoczego Hemu, ani Gurthanga. W 500 roku
polubi Niniel, ktra w rzeczywistoci bya jego siostr Nienor.
W nastpnym roku Glaurung zagrozi okolicom Brethilu. Turin
zabi Glaurunga, lecz zo umierajcego smoka pchna go do
zabjstwa Brandira (sdzi bowiem, e ten okama go co do to
samoci Niniel), a potem do samobjstwa. Zosta pochowany pod
Kamieniem Nieszczliwych.
Turin mia szare oczy i ciemne wosy - dziedzictwo rodu swej
matki. By wspaniaym wojownikiem (prawdopodobnie obok
Hurina najwikszym w swoim rodzie) i szlachetnym czowiekiem,
lecz skaziy go yciowe nieszczcia (z ktrych nie najmniejszym
bya niepewno co do losw matki) oraz kltwa Morgotha. Mia
skonno do przesady w smutku i gniewie. (1259, I I 314, S 141,
142, 160, 187-212, 214, 217, 218)
TURIN I (zm. 2278 TE) Dunadan, szsty rzdzcy namiestnik
Gondoru (2244-2278). (III 391)
473
TYSIC GROT
TRIN n (zm. 2914 TE) Dnadan, dwudziesty trzeci rzdzcy
namiestnik Gondoru (2882-2914). Budowa schronienia (jak

Henneth Annn) dla stranikw z Ithilien i ulepszy fortyfikacje
Cair Andros, by zabezpieczy si przed atakiem z Mordoru. Z po
moc Rohanu odnis take wielkie zwycistwo nad Haradrimami
w Bitwie u Brodw na Porosie (2885). (III 291, 304)
TWOFOOTOWIE Rodzina hobbitw z Shire, ktrej przynajmniej
jedna ga mieszkaa w Hobbitonie. Podczas poegnalnego przy

jcia Bilba Bagginsa (3001 Trzeciej Ery) Daddy Twofoot mieszka
przy Bagshot Row. (I 34)
TYELLER (quen. rzdy, l.poj. tyelle) Poziome szeregi tengw.
Zwykle byo ich sze, chocia teoretycznie mogo istnie osiem

tyeller. Zasadniczo oznaczay one rne sposoby artykulacji i r
niy si ksztatem telco oraz liczb lvar. (III 362-365)
TYELPETMA (quen. grupa ty) Quenejskie spgoski palatalne:
ty, ndy, hy itp. Dwiki te zwykle byy zapisywane znakiem

oznaczajcym zwyk spgosk z dodatkiem dwch kropek pod
spodem, czyli teht oznaczajc nastpujce y. (III 357)
TYRN GORTHAD -> Kurhany. (III 292, 293, 331)
TYSIC GROT [Thousand Caves] Menegroth. (S 55, 89, 189,
217,221, 281)
u
UDuN (sind. nie-dolina?) -> Utumno. (S 316)
UDUN (sind. nie-zachd, pieko?) rdo ciemnego pomie
nia Balrogw, by moe Utumno, by moe Ciemno ducha

Melkora. (I 313)
UDUN Kolista rwnina w Mordorze midzy przesmykiem Isen
i Cirith Gorgor. (III 184, 187, 188, 205)

UFTHAK (zm. TE?) Ork z wiey nad Cirith Ungol, ktry zosta
pojmany i zwizany przez Shelob. Jego towarzysze go widzieli,

lecz nie uwolnili, gdy bali si gniewu Sheloby. (II 326)
UGLUK (zm. 3019 TE) Uruk-hai z Isengardu, dowdca bandy, kt
ra pojmaa Merry'ego i Pippina. Zgin z rki Eomera z Rohanu.
(II 50, 51-63, 74, 76, 159)
UIAL (sind.) Okres pmroku o wicie i zmierzchu, bardzo wa
nych dla Eldarw.

Take -> tindm e, undm e. (III 353)
UILOS (sind.) Sindariska forma
Oiolosse. (Y 62)
UINENA [Uinen] (sind. zawsze-woda?) Jedna z Majarw Ulma,
maonka Ossego. Wraz z nim rzdzi Wewntrznymi Morzami.

agodna i wspczujca, Uinena uspokaja wody i chroni morskie
roliny oraz zwierzta. Pomoga Ossemu wrci na drog wier
noci i zaprzyjania si z Telerimi oraz Numenorejczykami; jej
pacz nad Telerimi po Bratobjstwie wywoa sztorm, w ktrym
zatono wiele noldorskich statkw.
Zwana Pani Mrz. (S 28, 40, 57, 83)
i
475
UJCIE [Mithe] Ujcie Shirebourn do Baranduiny. Tu bya przy
sta, z ktrej biega droga do Deephallow. (TB 123, 168)
UJCIE ANDUINY [Mouths of Anduin] -* Ethir Anduin. (III 398)
UJCIE MITHE [Mithe Steps] Przysta nad rzek Mithe. (TB 123)
UJCIE RZEKI ENTWASH [Mouth of Entwash] Bagnisty obszar
w Gondorze, na granicy z Rohanem, gdzie Rzeka Entwash wpa
daa do Anduiny.
Stanowio cz Doliny Entwash. (III 398)
UJCIE SIRIONU [Mouths of Sirion] Delta Sirionu, na ktr

skaday si bagna i wysepki, poronite trzcinami lub pokryte
piaskiem. Podczas Wielkiej Wdrwki wielu Telerich pod wodz
Olwego osiado tam na dugi czas i zaprzyjanio si z Ossem
i Uinen. Po opuszczeniu przez nich tej okolicy, z ktrej odeszli
na Zachd lub do Falas, delta Sirionu zapewne bya opustoszaa
przez wiele lat.
Po upadku Falas Cirdan zbudowa gdzie na obszarze delty
twierdz i port, - Przysta Sirionu. (S 57, 114, 151, 184, 221,
227-229)
UKRYCIE VALINORU [Hiding of Valinor] >N urtale Valinreva.
(S 97)
UKRYTE DRZWI [Side-door] Tajemne wejcie do wntrza ->
Ereboru, pooone na zachodnim zboczu gry. Zamek tych drzwi

mona byo otworzy tylko wtedy, gdy padao na wiato zacho
dzcego Soca w Dniu Durina, a same drzwi, wysokie na pi
stp i szerokie na trzy, byy widoczne dopiero po otwarciu.
Przez boczne wejcie uciekli przed Smaugiem Thrr i Thrain.
W roku 2850 Gandalf otrzyma klucz od Thraina w Doi Guldur,
a pniej dziki niemu namwi Thorina (oraz Bilba), aby obra
bowali skarbiec Smauga. Przybywszy do Ereboru szczliwie tu
przed Dniem Durina, Thorin i jego druyna weszli do wntrza
gry bocznym wejciem, ktre wkrtce zostao zniszczone przez
rozwcieczonego Smauga. (III 24-25)
UKRYTE KRLESTWO [Hidden Kingdom] -> Doriath. (S 109,
144, 155)
UKRYTE KRLESTWO
476
UKRYTE KRLESTWO [Hidden ICingdom] -> Gondolin. (S 126,
225)
UKRYTY KRAJ [Hidden Land]
Lrien. ( I I 256)
ULAIRI (quen.? bez-) -> Nazgule. (S 248)

ULDOR (zm. 473 PE) Easterling, syn Ulfanga. Wraz z ojcem
i brami Ulfastem i Ulwarthem okoo 457 roku Udor przyj

sub u Caranthira; by moe ju wtedy zawar tajne przymierze
z Morgothem. Za czasw Ligi Maedhrosa faszywe ostrzeenia
Uldora o moliwoci ataku z Angbandu opniy marsz wschod
niej armii pod dowdztwem M aedhrosa. W trakcie Nirnaeth
Arnoediad armia Uldora, wzmocniona przez ukrytych w pobliu
Easterlingw, zaatakowaa wschodni armi noldorsk. Chocia
ta zdrada doprowadzia do przegranej elfw w tej bitwie, Udor
zgin z rki Maglora.
Zwany Uldorem Przekltym; prawdopodobnie przewodzi
swych braciom. (S 149, 179, 181, 183, 235)
ULFANG (ok. 5 st. PE) Easterling, jeden z dowdcw ludzi, kt
rzy przybyli do Beleriandu po Dagor Bragollach. Wraz z synami

Uldorem, Ulfastem i Ulwarthem przyj sub u Caranthira, cho
cia by moe suy ju wtedy potajemnie Morgothowi. Ulfang
najwyraniej nie walczy w Nirnaeth Arnoediad.
Zwany Ulfangiem Czarnym. (S 149, 178, 181, 182)
ULFAST (zm. 473 PE) Easterling, syn Ulfanga i brat -> Uldora.
W czasie bitwy N irnaeth Arnoediad zdradzi za przykadem

Uldora: zgin z rk synw Bra. (S 149, 182)
ULICA LATARNIKW [Lampwrights Street] > Rath Celerdain.
(III 35, 38)
ULMO (quen. ten, ktry napenia wod, ten, ktry spuszcza
deszcz) Ainur, drugi co do potgi Wadca Valarw i jeden

z Aratarw. Jako mionik wody, Ulmo by jednym z gwnych
budowniczych Ardy, zawsze pozostajc w bliskiej przyjani
z Manwem. W Ardzie mieszka w Oceanie Zewntrznym lub
w wodach pod rdziemiem, rzdzc poruszeniami wszelkich
wd od fal Belegaeru po porann ros. Nie lubi przybiera cie-
477
UMARLI Z DUM IARROW
lenej postaci i rzadko wychodzi na ld, nawet na narady Valarw.

Ulmo darzy wielkim uczuciem Dzieci Iluvatara. W Beleriandzie
czsto udziela rad elfom i ludziom, ukazujc si im bezporednio,
a take przemawiajc przez sny lub muzyk wd. Przenis Eldarw
do Amanu mimo zastrzee, jakie mia do tego posunicia. W okre
sie Bitew o Beleriand Ulmo chroni Sirion i Gelion (oraz Ossiriand)
tak dugo, jak tylko mg; doradzi Finrodowi i Turgonowi, by
zaoyli sekretne krlestwa, pokaza Turgonowi Tumladen i ukry
wa jego przenosiny; doradza Turgonowi i Cirdanowi; kierowa
yciem Tuora oraz ocali Elwing.
Ulmo nauczy si wicej muzyki od Iluvatara ni jakikolwiek
inny Ainur; on sam uczy muzyki Telerich. Ulumuri to jego rogi;
muzyka Ulma wyraa zarwno chwa, jak i smutek; to on wysya
woanie Morza, ktre przyciga Eldarw do Belegaeru i Amanu.
Zwany Wadc Wd i Krlem Morza, co moe by lunym
tumaczeniem jego imienia. (S 16-18, 24, 25, 27, 39, 40, 49, 50,
56, 57, 60, 63, 83, 98, 108, 109, 113, 118, 120, 121, 150, 185,
197, 200, 223, 224, 228, 231, 233, 234)
ULUMURI (quen. rogi Ulma?) Wielkie rogi Ulma, zrobione z bia
ych konch przez Majara imieniem Salmar. Muzyki Ulumuri nie

da si zapomnie. (S 25)
ULWARTH (zm. 473 PE) Easterling, syn Ulfanga i brat -> Uldora.
Ulwarth by towarzyszem Uldora w walce i zdradzie; zgin

w Nirnaeth Arnoediad z rk synw Bra. (S 149, 181)
UMANYAROWIE [Umanyar] (quen. nie z Amanu) Ci Eldarowie -
dua cz Telerich - ktrzy nie ukoczyli Wielkiej Wdrwki.

Umanyarowie stali si w rdziemiu - Nandorami, - Laiquendimi
i -> Sindarami; byli (oprcz Elwego) zaliczani do Moriquendich.
Zwani take Ludem Opuszczonym. (S 52, 55, 218)
UMARLI [Dead Ones] Ciaa widoczne w Trzsawisku Umarych
Twarzy. ( I I 220)
UMARLI Z DUNHARROW [Dead Men of Dunharrow] Ludzie
z Biaych Gr, spokrewnieni z Dunlendingami. Po zaoeniu

Gondoru zaprzysigli wierno Isildurowi, poniewa jednak
UMARTH
478
w Ciemnych Latach podporzdkowali si Sauronowi, zamali

przysig, gdy zostali wezwani przez Ostatni Sojusz. Za t zdrad
zostali skazani na pozostanie w Biaych Grach i w ich okolicy
jako duchy - a do czasu, gdy zostan wezwani do dopenienia
przysigi przez dziedzica Isildura.
Przez ca Trzeci Er Umarli nawiedzali obszary wok
Dunharrow, zwaszcza cieki Umarych. W 3019 roku, podczas
Wojny o Piercie, zostali wezwani przez Aragorna do wype
nienia przysigi i spacili swj dug, gromic korsarzy z Umbaru
w Pelargirze. Nastpnie zniknli ze rdziemia.
Zwani take martwymi, zapomnianym ludem, Wiaroomcami,
Zastpami Cieni, Cieniami, Ludem z Gr. (III 48, 49, 53, 55,
56, 136)
UMARTH (sind. zy-los) Wymylone imi, ktre Turin nada
swemu ojcu, gdy wobec elfw z Nargothrondu sam siebie nazwa

Agarwaenem. (S 198, 199)
UMBAR (quen. los) Nazwa tengwy pa (nr 6), uywanej w qu-
enya na oznaczenie kombinacji mb, a w wikszoci innych j

zykw - goski b. (III 361, 365)
UMBAR Obszar nadbrzeny w Haradzie, skadajcy si z przy
ldka, gbokiej zatoki, portu i fortecy oraz okolicznych terenw.

Umbar, jako doskonay naturalny port, by wykorzystywany przez
Numenorejczykw ju w 2280 roku Drugiej Ery; bya to wielka
forteca oraz gwny numenorejski port w rdziemiu. W 3261
roku przybi tu do brzegu Ar-Pharazn, chcc przeciwstawi si
potdze Saurona. Po upadku Numenoru (a moe i przedtem)
Dunedainowie z Umbaru ulegli wpywom Saurona i zaczli by
znani jako - Czarni Numenorejczycy.
W Trzeciej Erze Gondor i korsarze z Umbaru prowadzili czste
wojny i Umbar wiele razy przechodzi z rk do rk. W 933 roku
krl Earnil I zaj Umbar i mimo dugiego oblenia (933-1050)
Gondor utrzyma go a do 1448 roku, kiedy to pokonani rebe
lianci, uczestnicy Wani Rodzinnej, uciekli z Pelargiru i osiedli
li si w Umbarze. W 1810 roku Telumehtar odzyska port, lecz
wkrtce utraci go na rzecz Haradrimw. W 2980 roku niewielka
flota Gondoru pod dowdztwem Thorongila niespodziewanie
479
UNGOLIANTA
zaatakowaa Umbar i spalia wiele okrtw korsarzy. Podczas

Wojny o Piercie liczna flota korsarska uderzya na Pelargir,
lecz zostaa pokonana przez Aragorna i Umarych. W Czwartej
Erze Umbarem znw wada Gondor pod panowaniem krla
Elessara.
Nazwa Umbar jest przednum enorejska. Podczas Wojny
o Piercie miasto Umbar byo take znane jako Grd Korsarzy.
(II 249, III 32, 109, 136, S 252)
UMBARDACIL (west. Umbar-zwycizca) Krl Gondoru -
Telumehtar. (III 290)

UNDERHARROW Wioska w Rohanie, pooona w Harrowdale.
(III 68)
UNDERHILLOWIE [Underhill] Rodzina hobbicka, mieszkajca
w Shire i w Staddle. Byo to take przybrane nazwisko Froda,

kiedy w 3018 roku Trzeciej Ery zmierza do Rivendell. (171, 147,
III 245)
UNDERTOWERS Dom Fairbairnw z Wie, zbudowany w 35 roku
Czwartej Ery przez Opiekuna Zachodniej Marchii, Fastreda, na

Wieowych Wzgrzach lub pord nich. W Undertowers by prze
chowywany orygina Czerwonej Ksigi M archii Zachodniej. (126)
UNDME (quen. zmierzch) Pora dnia przed wieczorem, kiedy
zaczynaj wieci pierwsze gwiazdy.
W sindarinie zw ana a d u ia l, a przez hobbitw e v e n d im .
(III 353)
UNDMIEL (quen. wieczr-panna) Imi nadane Arwenie, po
niewa bya najpikniejsz pani elfw w czasach schyku obec

noci Eldarw w rdziemiu. (III 227)
UNGOLIANTA [Ungoliant] (sind. pajk-) Duch za. By mo
e Ungolianta bya jedn z Majarw usidlonych przez Melkora,

lecz w Ardzie suya wycznie sobie. Bdc istot ciemnoci,
przybraa ksztat olbrzymiego pajka i zamieszkaa w ciemnym
wwozie w Avatharze. Pragna i zarazem nienawidzia wiata,
zgodzia si wic pomc Melkorowi w zatruciu Dwch Drzew.
Spowici w jej -> Bezwiato, Ungolianta i Melkor przybyli na
UNGWE
480
Ezellohar, gdzie pajczyca wyssaa soki z Drzew, zatrua je, a tak

e wypia ca zawarto Studni Vardy. Pocig Oromego i Tulkasa
zosta udaremniony przez Bezwiato i Ungolianta oraz Melkor
uciekli do rdziemia. Tam, w Lammoth, Ungolianta zadaa
od Melkora klejnotw, ktre ukrad w Formenos. Poara je, po
czym rozrosa si i sczerniaa, a kiedy Melkor nie chcia odda jej
Silmarili, zaatakowaa go. Odegnana przez Balrogw, Ungolianta
ucieka do Nan Dungortheb, gdzie z tamtejszymi stworami mia
a potomstwo, by rozprzestrzeni zo i przeraenie wywoywane
przez wielkie pajki. Powiada si, e pniej odesza daleko na
poudnie i, w swej ostatecznej zachannoci, poara sam siebie.
(II 310, S 71-74, 77, 78, 91, 96, 116)
UNGWE (quen. pajczyna) Nazwa tengwy iq (nr 8 ). (III 361,
363, 365)
UNQUE (quen. jama) Nazwa tengwy od (nr 16). (III 361,363,365)
UPADEK GIL-GALADA [Fali of Gil-galad, The] Pie elfw, prze
oona na westron przez Bilba; mwia o mierci Gil-galada pod

czas oblenia Barad-dur. (1 182)
UPADEK WADCY PIERCIENI I POW RT KRLA [Downfall of
the Lord of the R ings a n d the Return of the King] Wspomnienia
Froda, podstawa narracji W adcy Piercieni. (III 278)
UPBOURN Wioska w Rohanie, pooona nad nienym Potokiem
midzy Dunharrow i Edoras.

Waciw (bardziej archaiczn) from jest Upburnan. (III 68)
UPIORNI JEDCY [Feli Riders] Okrelenie -> Nazguli w Gondorze.
(III 31)
UPIORY KURHANW [Barrow-wights] Ze duchy z Angmaru,
ktre zamieszkay w Wielkich Kurhanach po 1636 roku Trzeciej

Ery. Staray si wizi ludzi w kurhanach i skada ich w ofierze.
(1 131, 143, 254, III 336)
UPIORY PIERCIENIA [Ringwraiths, Ring-wraiths] - Nazgule.
(I 62, 212, 214-215, 261, 263, 281, II 97, 222, 226, 291, III 146,
148, 158, 176, 201)
481
URUK-HAI
UR (quen. gorco) Nazwa tengwy o (nr 36). (III 361, 363, 365)
URIME (quen. gorcy-) smy miesic w Rachubie Krlewskiej
i Namiestnikowskiej, a pity wedug Nowej Rachuby, odpowia

dajcy z grubsza naszemu sierpniowi.
Form sindarisk, uywan tylko przez Dunedainw, byo
Urui. (III 352)
UROCZYSTE MILCZENIE [Standing Silence] Chwila ciszy prze
strzegana w Gondorze przed posikami. Biesiadnicy stawali

i zwracali si na Zachd, ku Mar-nu-Falmar i Amanowi. (III 210)
URODZINOWE DRZEWO [Party Tree] Drzewo w Urodzinowym
Ogrodzie, pod ktrym Bilbo wygosi sw mow na poegnalnym

przyjciu Bilba Bagginsa. Zostao cite przez Ludzi Naczelnika
podczas Wojny o Piercie, jednak po wojnie Sam Gamgee za
sadzi na jego miejscu ziarno, otrzymane od Galadrieli. Nowe
Urodzinowe Drzewo byo jedynym mallornm w Eriadorze. (III
268,274)
URODZINOWY OGRD [Party Field] ka przed Bagshot Row
w Hobbitonie, miejsce poegnalnego przyjcia Bilba Bagginsa

w 3001 roku. Porodku niej roso Urodzinowe Drzewo. (III 274)
URTHEL (sind., zm. 460 PE) Adan z Pierwszego Rodu, jeden z 12
towarzyszy Barahira w Dorthonionie. (S 148)

URUI (sind. gorcy) -> Urime. (III 352)
URUK-HAI (CM ork-rasa) Szczep orkw wyhodowany w Trzeciej
Erze przez Saurona w Mordorze. Uruk-hai po raz pierwszy po

jawili si okoo 2475 roku Trzeciej Ery, kiedy opanowali Ithilien
i zajli Osgiliath. Podczas Wojny o Piercie Sauron i Saruman
uywali urukw jako onierzy na wszystkich frontach; urukami
byli Gorbag, Shagrat, Ugluk i, by moe, Azog oraz Bolg.
Uruk-hai byli wykorzystywani jako onierze czciej ni in
ne szczepy, poniewa w przeciwiestwie do innych orkw, by
li prawie ludzkiego wzrostu, mieli proste, silne nogi i nie sabli
w blasku Soca. Urukowie byli czarni i skonoocy. Uwaali si
za lepszych od innych orkw.
URUKOWEE
482
Szpiedzy Sarumana w Bree i Ludzie Naczelnika by moe

byli urukami; prawie na pewno w ich yach pyno nieco krwi
Uruk-hai.
Uruk-hai to nazwa oglna szczepu; liczb pojedyncz jest
uruk, a (spolszczon) liczb mnog urukowie. Byli take
zwani Olbrzymimi Orkami. ( I I 51, 55, 57, 137, III 87, 182)
URUKOWIE [Uruk, Uruks] -> Uruk-hai. (I 307, II 323, III 187-
-188)
URULKI (quen. gorce we) Pierwszy z trzech rodzajw
smokw wyhodowanych przez Morgotha i Saurona. Urulki zio

ny ogniem, lecz nie potrafiy lata.
Glaurung by pierwszym
i najwikszym z Urulkich; by moe rasa nie przetrwaa Wielkiej
Bitwy i upadku Morgotha.
Zwane take ognistymi smokami. (S 110, 200)
USTA SAURONA [Mouth of Sauron] (DE?-3019 TE) Czarny
Numenorejczyk. W Trzeciej Erze, a zapewne take ju w Drugiej,

suy Sauronowi, awansujc w tej subie, gdy by podstpny
i zy. Sta si wielkim magiem, dziki czemu wyduy swe ycie
do tysicy lat. W czasie Wojny o Piercie by rzdc wiey Baraddur i zapomnia ju swego prawdziwego imienia. Bez wtpienia
zgin po upadku Saurona lub pniej, w bitwie z Armi Z a
chodu.
Zwany take wysannikiem Saurona. (III 148-150)
UTUMNO (quen. nie-dolina?) Pierw sza siedziba M elkora
w Ardzie, wielka podziem na forteca zbudowana na pnocy

rdziemia podczas Wiosny Ardy. Melkor zebra w Utumno
swoich Balrogw i by moe wyhodowa tam te orkw oraz
wielkie pajki. Podczas Bitwy Potg Utumno oblegano i wreszcie
zniszczono. Chocia nie wszystkie jego lochy zostay odsonite,
Melkor do Utumno ju nie wrci.
W sindarinie zwane Udun. (S 36, 37, 40, 46, 49, 50, 72, 78,
94, 112)
UWIZIENIE MELKORA [Chaining of Melkor] Uwizienie Melkora
po Wielkiej Bitwie Potg, gdy by on sptany Angainorem i za

mknity w warowni Mandosa na trzy wieki.
483
UZURPATORZY
Okres ten odpowiada w przyblieniu czasom Peni VaIinoru.

(S 50)
UZURPATORZY [Usurpers] Miano nadane -> ludziom przez
Eldarw. (S 98)
V
VAIRE (quen.) Jedna z Ainurw i Valier, maonka Mandosa. Tka
gobeliny, ktre pokrywaj ciany komnat Mandosa i opowiadaj

0 wszystkim, co ma miejsce w Czasie.
Nazywana jest Vaire Tkaczk, co moe by tumaczeniem
jej imienia. (S 24, 26)
VALA (quen. moc anielska) Nazwa tengwy o (nr 22). (III 361,
365)
VALACAR (quen. vala-, zm. 1432 TE) Dunadan, dwudziesty
krl Gondoru (1366-1432). W modoci (1250) Valacar zosta

wysany przez ojca, Rmendacila II, na dwr Vidugavii, co miao
poprawi stosunki midzy Gondorem i Nortami i dziki czemu
Valacar mia pozna zwyczaje tych wanych sprzymierzecw.
Valacar poszed jednak duo dalej, bardzo bowiem polubi Nortw
1 polubi Vidumavi, crk Vidugavii. Ich dziecko, Eldacar, byo
zatem tylko w poowie Dunadanem; takie faworyzowanie Nortw
doprowadzio do Wani Rodzinnej. (III 290, 296-297, 331)
VALACIRCA (quen. sierp Valarw) Konstelacja siedmiu gwiazd,
uksztatowana przez Vard jako cz przygotowa przed przebu

dzeniem elfw i umieszczona na pnocnym niebie jako wyzwa
nie dla Melkora i znak jego upadku. Valacirca to nasza Wielka
Niedwiedzica.
Zw ana take Sierpem Valarw, Siedmioma Gwiazdami,
Sierpem i Wielkim Wozem (przez hobbitw), a take (prawdo
podobnie) Koron Durina (przez krasnoludw). (S 34)
YALANDIL (quen. vala-mionik, ur. 6 st. DE) D unadan
z Numenoru, syn Silmarien i pierwszego ksicia Andunie. (III 288)
485
VALAROWIE
VALANDIL (3430 DE?-249 TE) Dnadan, trzeci krl Arnoru (10-
249 Trzeciej Ery). Urodzony w Imladris, Valandil zosta krlem,

gdy jego ojciec Isildur oraz trzej starsi bracia polegli w Bitwie na
Polach Gladden. Otrzyma bero z Annminas w 10 roku Trzeciej
Ery po osigniciu penoletnoci. (I 234-238, 371, III 290)
VALANDOR (quen. Vala-kraina) Wczesna nazwa
Valinoru.
(S 314)
VALANDUR (quen. vala-, zm. 652 TE) Dnadan, smy krl
Arnoru (602-652). Zmar nag mierci. (III 290)
VALANYA (quen. dzie Valarw) Szsty dzie eldarskiego ty
godnia oraz sidmy dzie w kalendarzach Dnedainw, nazwa

ny tak na cze Valarw. By to gwny dzie tygodnia. Form
sindarisk bya Orbelain. Nazwami zamiennymi bya quenejska
Trion oraz sindariska Rodyn. Nazwa hobbicka brzmiaa Highdei.
(III 352)
VALAQUENTA Krtka ksiga omawiajca osoby i zadania Valarw,
niektrych Majarw, a take niektrych sug Melkora. Valaquenta
jest blisko zwizana z Q uenta Silmarilliorf, powstaa prawdopo
dobnie dziki opowieciom noldorskich Wygnacw i zachowaa

si dziki Przekadom z elfickiego Bilba Bagginsa, umieszczonym
w C zerw onej K sidze M archii Z achodniej. (S 8, 31)
VALARAUKAROWIE [Valaraukar] (quen. demony mocy, l.poj.
Valarauko) -> Balrogowie. (S 30)

VALAROWIE [Valar] (quen. vala + l.mn.) Czternacioro najpo
tniejszych Ainurw (wyczajc Melkora), ktrzy postanowili

zstpi na E, by speni Wizj Ilvatara. Valarami, wrd ktrych
byo siedem istot pci mskiej i siedem eskiej, rzdzili Manw
i Varda. Bdc czystymi duchami, w E Valarowie zwykle przyj
mowali ksztaty fizyczne wielkiej urody i majestatu.
W obrbie E Valarowie zajmowali si dokoczeniem Ardy
zgodnie z wasn wiedz na temat rnych fragmentw Wizji.
Chocia Arda zostaa skaona przez Melkora, Valarowie zapro
wadzili rwnowag midzy jej ywioami, po czym skierowali sw
uwag na wiato i wzrastanie. Wiosna Ardy rozpocza si, kiedy
YALAROWIE
486
Valarowie stworzyli dwie Latarnie i osiedlili si w Almaren. Melkor

ponownie skazi ich dzieo, rozbijajc Latarnie i niszczc Almaren.
Valarowie wycofali si do Amanu, gdzie wznieli Pelri, zaoyli
- Valinor i stworzyli Dwa Drzewa, by owietlay ich krlestwo.
Podczas gdy Srdziemie odpoczywao, pogrone we nie
Yavanny, Valarowie przygotowali si na przebudzenie elfw,
proszc Vard, by stworzya nowe gwiazdy. Gdy elfy obudziy
si, Valarowie postanowili ich chroni, schwytali wic Melkora
(czego obawiali si uczyni wczeniej, gdy taka wojna mogaby
spowodowa zniszczenie nieznanego miejsca, gdzie spay elfy)
oraz sprowadzili nowo przebudzonych do Amanu. Chocia niekt
rzy Valarowie nie byli zwolennikami tej drugiej czci planu, po
Bitwie Potg i Wielkiej Wdrwce Arda wydawaa si bezpieczna.
W swej szlachetnoci Manwe nie poj jednak zych zamy
sw Melkora i Valarowie musieli dowiadczy zatrucia Dwch
Drzew oraz buntu Noldorw. Jeszcze raz zgodzili si znie po
rak i nie pooyli ostatecznego kresu zu, lecz stworzyli wiato
Soca i Ksiyca, by w ten sposb osabi Melkora i pokrzepi
elfw oraz nowo przebudzonych ludzi.
Podczas trwajcych 500 lat Bitew o Beleriand Valarowie uwa
ali, e nie mog interweniowa, poniewa skadajc swoj przy
sig Feanor wzi na wiadka Iluvatara, a Valarowie nie w peni
rozumieli przeznaczenie jego Dzieci. Jednak od czasu do czasu
ogarniaa ich lito - nawet surowego Mandosa - i takie czyny,
jak wypuszczenie Berena i Luthien z Domw Umarych przez
Mandosa czy kierowanie losami Tuora przez Ulma, uatwiy p
niejsze przybycie Earendila z Silmarilem do Amanu. W chwili gdy
Edainowie i Eldarowie byli ju waciwie zniszczeni, bez uszczerb
ku godnoci lub utraty czci Valarw i Iluvatara, a ich przedstawi
ciele (z wyjtkiem rodu Feanora zwizanego Przysig) chcieli
odda Silmaril, Valarowie poczuli si upowanieni do dziaania;
przystpiwszy do Wielkiej Bitwy, Zastpy Valinoru zniszczyy
hordy Morgotha i wyrzuciy go poza obrb Ea.
Pod koniec Pierwszej Ery tradycyjne zainteresowanie Valarw
wiatem oraz bezpieczestwem elfw i ludzi sprawio, e umie
cili oni Silmaril Earendila na niebie jako gwiazd, nagrodzili
Edainw, darujc im Elenn, i przebaczyli wszystkim Wygnacom
487
YALAROWIE
prcz Galadrieli. Podarowanie Elenny Edainom doprowadzio

do najwikszego zagroenia Valarw, poniewa w 3319 roku
Drugiej Ery Ar-Pharazn z Numenoru, omamiony przez Saurona,
zaatakowa Valinor; Valarowie na chwil zrzekli si swej opieki
nad Ea i Eru zniszczy Numenor. Sauron jednak przetrwa do
Trzeciej Ery, okoo 1000 roku Trzeciej Ery Valarowie posali
wic do rdziemia czarodziejw. Z ich pomoc Wolne Plemiona
rdziemia w kocu wypeniy swe przeznaczenie i pokonay
Saurona w Wojnie o Piercienie.
Poniewa Wizja skoczya si przed tym wydarzeniem, rola
Valarw w pniejszych Erach jest niepewna. Prawdopodobnie
zachowuj opiek nad Ea, lecz bardzo rzadko wtrcaj si do
spraw ludzi.
W wietle tego, co zostao powiedziane, dziaania Valarw
wydaj si ostrone i nie zawsze skuteczne, lecz naley podkre
li, e Valarowie byli zaledwie demiurgami i opiekunami Ea,
przygotowujc zgodnie ze swym niedoskonaym pojmowaniem
A in u lin dale fizyczn posta Ardy na przyjcie Dzieci Iluvatara.
Poniewa Dzieci zostay stworzone w Trzecim Temacie, w ktrego
tworzeniu Ainurowie nie brali udziau, Valarowie nie rozumieli
ani istoty, ani przeznaczenia elfw i ludzi. Dlatego Valarowie jak
najmniej dziaali bezporednio, w zamian wzmacniajc mdro,
odwag i (w miar moliwoci) cnot Dzieci, by one same mogy
osign swe przeznaczenie. Mimo to Valarowie penili rol ar
bitrw w wielu dziedzinach; na przykad interpretowali i wpro
wadzali w ycie zasady Gry w Zagadki.
Valarowie byli znani pod licznymi mianami. Sindariska forma
ich nazwy brzmiaa Belain, l.poj. Balan. Zwani byli take Wielkimi,
Potgami (wszystko to s lune tumaczenie sowa Valar),
Potgami Ardy, Wadcami Ardy, Potgami wiata, Stranikami
wiata, Wadcami, Wadcami Valinoru, Monymi Wadcami
Zachodu, Niemiertelnymi (szczeglnie przez Numenorejczykw),
Bogami (przez ludzi, ktrzy czasami w swej niewiedzy odda
wali im cze) oraz Nieprzyjacimi zza Morza (przez orkw
z Angbandu). ( I I 251, III 102, 122, S 17-19, 24-28, 35-42, 46-51,
54, 58, 63, 66, 68-76, 79, 83, 84, 89, 93-98, 112, 123, 176, 233,
237, 238, 243-255, 257, 261, 266, Y 66)
VALARMA
488
VALARMA (quen. Vala-rg) Wielki rg Oromgo. (S 27, 74)

VAUER (quen., l.poj. Valie) Siedem Wadczy >Valarw. (S 24,
27)
VALTMAR (quen. Vala-dom) Miasto Valarw porodku Valinoru.
Valimar szczyci si srebrnymi kopuami, zotymi bramami i licz

nymi dzwonami, a w jego ssiedztwie znajdowa si Mhanaxar
i Ezellohar, wzgrze Dwch Drzew.
Zwany take Valmarem. Nazw Valimar okrela si te cay
Valinor. (I 357, S 37, 38, 49, 54, 60, 63, 68, 69, 72, 81, 97, 176,
Y 62)
VALINOR (quen.) Kraina Valarw w Amanie, ograniczona na
pnocy, poudniu i wschodzie lukiem gr Pelri, a na zachodzie

wodami Ekkaia. Zaoony przez Valarw po zniszczeniu Almaren,
Valinor by domem Valarw (oprcz Ulma), wikszoci Majarw
oraz pniej Vanyarw. Jego jedynym miastem jest Valimar. Valinor
owietlay Dwa Drzewa, a po ich zatruciu - Ksiyc i Soce.
Na wybrzeach Ekkaia mieszka w swych salach Mandos
wraz z Vair, a w ich pobliu ma sw siedzib Nienna. Na pou
dniu Valinoru, na wschd od pl i ogrodw Yavanny, le lasy
Oromgo. Siedziba Aulego znajduje si w rodkowym Valinorze,
a Manw i Varda mieszkaj na Taniquetilu. Take w Valinorze
le ogrody Vny oraz ogrody i stawy Lriena i Est.
Pierwotn form tej nazwy byo Valinr lud Valarw,
mylone z Valandor kraj Valarw. Czasem na okrelenie caej
krainy uywa si nazwy Valimar, podobnie jak Valinor czsto
oznacza Aman. Zwany by te Wiecznym Mrokiem i Wieczn
Noc, przynajmniej przed stworzeniem Soca i Ksiyca. (1226,
III 126, 227, S 25, 37, 39, 51, 54, 56, 59, 73, 74, 84, 95, 96, 106,
122, 151, 162, 245, 256, 266, 267)
VALINRE (quen. lud Valarw) Pierwotna forma nazwy ->
Valinor. (S 314)
VALMAR Inna forma nazwy - Valimar. (S 37, 38, 49, 321)
VANA (quen.) Jedna z Valier, modsza siostra Yavanny i maon
ka Oromgo. Opiekuje si kwiatami i ptakami, ktre ciesz si,
489
VARDA
gdy Vana jest w pobliu; ma take w Valinorze ogrody ze zoci

stymi kwiatami.
Vana jest nazywana Wiecznie Mod. (S 24, 27)
VANYAROWIE [Vanyar] (quen. jani) Pierwszy i najmniejszy
szczep Eldarw. Vanyarowie pod przewodnictwem Ingwego jako

pierwsi wyruszyli na Wielk Wdrwk i jako pierwsi dotarli do
wybrzey Belegaeru; odpynli do Amanu, gdy pierwszy raz prze
nosia elfw Tol Eressea. W Amanie Vanyarowie zamieszkali naj
pierw w Tirionie. Pniej rozkochali si w penym blasku Drzew
i wdrowali po Valinorze lub osiedlali si na Taniquetilu. Wielu
Vanyarow wyruszyo z Zastpami Valinoru na Wielk Bitw, lecz
poza tym pozostawali w Amanie. Rzdzi nimi Ingwe.
Vanyarowie nie dali si zwie Melkorowi; Manwe i Varda
wyrniali ich spord innych Eldarw. Mieli zociste wosy i sku
piali si pod biaymi sztandarami.
Zwani take Elfami Piknymi i Elfami wiata.
(S 51-53, 56, 58, 60, 63, 73, 79, 93, 94, 97, 234, 237, H 125)
VARDA (quen. wyniesiona wysoko) Jedna z Ainurw, najpot
niejsza z Valier oraz jedna z Aratarw, maonka Manwego, z kt

rym mieszka w Ilmarinie na szczycie Taniquetilu. Bdc zaprzy
sig przeciwniczk Melkora, Varda pomaga Manwemu rzdzi
Ard i czuwa nad rdziemiem. Varda troszczy si o wiato. To
ona stworzya gwiazdy, napenia wiatem Latarnie Valarow, zbie
raa ros spadajc z Dwch Drzew do swoich Studni, stworzya
nowsze gwiazdy i konstelacje, przygotowujc wiat na przebudze
nie elfw, uwicia Silmarile, wytyczya szlak Ksiyca i Soca
oraz umiecia na niebie gwiazd Earendil.
Poniewa Varda stworzya gwiazdy, bya dla elfw najmilsz
z Valarow, to do niej zwracali si o pomoc w rdziemiu. Czasami
odpowiadaa na ich proby - a take na proby ludzi. Na przykad
podczas Wojny o Piercie pomoga Samowi w walce z Shelob za
porednictwem flakonika Galadrieli (ktry, oczywicie, zawiera
blask gwiazdy Earendila).
Varda bya najpikniejsza spord Valarow. W rdziemiu
nazywano j zwykle imieniem Elbereth. Inne tytuy nadane jej
jako stwrczyni gwiazd to Tintalle, Gilthoniel, Elentari oraz
YARDAMIR
490
Krlowa Gwiazd. Poniewa elfom ze rdziemia pojawiaa si

w wizjach jako lnica, biaa posta, nazywano j take Fanuilos
i nienobia. (I 356, 357, S 24, 25, 27, 35, 37-39, 47, 58, 65,
74, 94-96, 165, 236, 238, Y 60, 61, 64, 66 )
YARDAMIR (quen. wyniesiony klejnot, klejnot Vardy, ok. 5 st.
DE) Dunadan, drugi krl Numenoru (442-?). (III 287)

YARIAGOWIE [Variags] Plemi, prawdopodobnie ludzi, miesz
kajce w Khandzie. Podczas Wojny o Piercie sprzymierzyli si

z Sauronem. (III 109, 111)
VASA (quen. poeracz) Eldariskie miano Soca, nazwanego
tak z powodu jego energii oraz dlatego, e jego wzejcie ozna

czao pocztek zmierzchu elfw. (S 94)
VIDUGAVIA (ok. 13 st. TE) Nort, samozwaczy krl Rhovanionu.
By najpotniejszym ksiciem Pnocy swych czasw; jego krle

stwo rozcigao si midzy Mroczn Puszcz a Celduin. Vidugavia
przyjani si z Rmendacilem II z Gondoru, ktremu pomg od
nie wielkie zwycistwo nad Easterlingami w 1248 roku. (III 297)
VIDUMAVI (ok. 13 st. TE) Crka Vidugavii. Polubia Valacara
z Gondoru. (III 297)

VILYA (quen. powietrze, niebo) Pniejsza i bardziej popularna
nazwa tengwy a (nr 24). Wczeniejsz form nazwy bya w ilya,
lecz ulega ona przeksztaceniu z powodu zmian zachodzcych

w wymowie quenya w rdziemiu. (III 361, 365)
VILYA Najpotniejszy z >Trzech Piercieni elfw. Pocztkowo
nosi go Gil-galad, ktry jednak pniej przekaza go Elrondowi.

Piercie Vilya by zrobiony ze zota, w ktrym osadzono wspa
niay szafir.
Zwany take Piercieniem Pow ietrza oraz Piercieniem
z Szafirem. (III 279, S 268)
VINGILOT (quen. piana-kwiat) Statek Earendila, zbudowany
z pomoc Cirdana z drewna brzz z Nimbrethilu. Vingilot mia
dzib w ksztacie abdzia, zociste wiosa oraz srebrzyste latarnie
i agle. Statkiem tym, pobogosawionym przez Yalarw (lecz nie-
491
YORONWE
zrobionym z mithrilu), Earendil odby wszystkie swoje podre

po Beegaerze oraz wznis si w nim na niebiosa jako gwiazda.
Pena nazwa brzmi Vingilte. W jzyku adunaickim zwany
Rothinzil. (S 231, 233, 234, 242)
YINGILTE - Vingilot. (S 310)
VINITHARYA Modziecze imi nadane przez Nortw -> Elda-
carowi. (III 290, 297)

VINYAMAR (quen. nowy-dom?) M iasto zbudowane przez
Turgona po jego powrocie do rdziemia, pooone pod gr

Taras w Nevracie, skd rozciga si widok na Morze. Vinyamar
zosta opuszczony okoo 104 roku Pierwszej Ery, kiedy to Turgon
poprowadzi swj lud do Gondolinu, lecz idc za rad Ulma zosta
wi w miecie miecz i zbroj, ktre pniej znalaz Tuor. (S 223)
VINYAKION (quen.) -> Hyarmendacil II. (III 290)
YIRESSE (quen.) Czwarty miesic w Rachubie Krlewskiej
i Namiestnikowskiej, a pierwszy wedug Nowej Rachuby, odpo

wiadajcy z grubsza naszemu kwietniowi.
Nazw sindarisk, uywan tylko przez Dunedainw, bya
G w irith. (III 352)
VORONDIL (quen. wierny przyjaciel, mionik staoci, zm.
2029 TE) Dunadan, namiestnik Earnila II z Gondoru od 1998 do

2029 roku. Vorondil by wielkim myliwym i std by znany jako
Vorondil owca. Z rogu zabitego przez siebie dzikiego bawou
Arawa sporzdzi Wielki Rg. (III 23, 291)
VORONWE (quen. nieugity, ok. 500 PE) Elf z Gondolinu, syn
Aranwego. Voronwe odpyn ostatnim statkiem, ktry Turgon

wysa na Zachd w poszukiwaniu pomocy u Valarw. W 496 ro
ku, kiedy wraca, by zda spraw z nieudanej prby przepynicia
Mrz Cienia, statek zaton u wybrzey Nevrastu. Voronwe, kt
rego uratowa Ulmo, jako jedyny przey katastrof. Wyrzucony
na brzeg pod Vinyamarem, spotka Tuora, ktrego nastpnie
przyprowadzi do Gondolinu. (S 185, 224)
w
WALDA (2780-2851 TE) Czowiek, dwunasty krl Rohanu (2842-
2851). Zgin, wcignity w zasadzk przez orkw w pobliu

Dunharrow. (III 230, 316)
WARGOWIE [Wargs] Ze wilki z Rhovanionu, sprzymierzecy
orkw i sudzy Saurona.

Wargowie, o ktrych jest mowa w D ru ynie P iercienia, nie
s prawdopodobnie prawdziwymi wargami, poniewa bestie te
znalazy si na zachd od Gr Mglistych i nie byy zwierztami
z krwi i koci. (I 283-284, H 80-82, 100-103, 202, 205, 212)
WARGULE [Mewlips, The] Wiersz, napisany przez hobbita z Shire.
Tre fantastyczna, lecz moe jednak zawiera echa informacji

o Grach Mglistych (Gry Merlok), Mrocznej Puszczy (pajczyn
kotary, puszcza mokrych drzew) oraz Dugich Moczarach.
Same wargule mog by wzorowane na niejasnych wieciach
o orkach. (TB 168-169)
WARGULE [Mewlips] Ze istoty, prawdopodobnie fikcyjne i wzo
rowane na orkach, bdce tematem wiersza z Shire o tym samym

tytule. (TB 168-169)
WA RODZINNA [Kin-strife] Wielka wojna domowa w Gondorze,
trwajca od 1432 do 1448 roku Trzeciej Ery. Wynika ona z prze

konania czci Dunedainw, e Eldacar jest niezdolny do rzdw,
poniewa nie by czystej krwi Dunedainem, a jej gbsz podstaw
byo niezadowolenie licznych czonkw rodziny krlewskiej wzgl
dami, jakie ojciec Eldacara, Valacar, okazywa Ludziom Pnocy.
Przed mierci Valacara w 1432 roku w poudniowym Gondorze
wybuch bunt, a po koronacji Eldacara - wojna na wielk skal.
WESTRON
493
Buntownicy, z ktrych najpotniejszym by Castamir, dowdca

floty, obiegli Eldacara w Osgiliath. W 1437 roku krl musia ucie
ka do rodu swej matki, do Rhovanionu, Osgiliath zostao spa
lone, a palantir zagin. Syn Eldacara, Ornendil, zosta pojmany
i wydany na mier przez Castamira, ktry zosta krlem. By on
jednak okrutnym wadc; ca uwag powica flocie i szybko
zosta znienawidzony w kontynentalnej czci Gondoru. Po latach
wygnania, w 1447 roku Eldacar powrci do Gondoru z armi
Nortw. Popara go ludno Calenardhonu, Ithilien i Anrien.
W Bitwie u Brodw na Erui Eldacar zabi Castamira, nastpnie
oblega pozostaych buntownikw w Pelargirze, ci jednak w 1448
roku zagarnli ca flot i poeglowali do Umbaru. Tam stali si
korsarzami, nkajcymi wybrzea Gondoru przez wiele pokole.
(III 290, 297-298)
WAYMOOT Wioska leca w Zachodniej wiartce przy Wschodnim
Gocicu, 15 mil na zachd od Bywater. Waymoot zostaa tak

nazwana, poniewa w tym miejscu gwna droga prowadzca
od Brodu Sarn czya si ze Wschodnim Gocicem. Podczas
Wojny o Piercie w Waymoot znajdowa si jeden z punktw
dowodzenia Ludzi Naczelnika.
Nazywane take Waymeet. (I 30, III 362)
WSACZ [Whisker-lad] Moda wydra z Withywindle w wierszu
Tom Bombad.il pyn ie w w ia t. (TB 136)
WWOZY TEIGUNU [Ravines of Teiglin] -> Cabed-en-Aras. (S 330)
WWZ [Dingle] Dolina Withywindle i orodek za w Starym
Lesie. Roso tam wiele wierzb, w tym

TB 127-128)
Wierzba. (I 117-123,
WEDMATH smy miesic Kalendarza Shire, odpowiadajcy
z grubsza naszemu sierpniowi. (III 348)

WESOE ELFY [Merry People] -> Elfy. (H 205)
WESTERNESSE Westroska nazwa - Numenoru. (I 16, 20, 62,
II 21, 150, 190, III 56, S 247, 250, 270)

WESTRON W okresie Wojny o Piercie rodzimy jzyk ludzi i hob-
bitw mieszkajcych na dawnych obszarach Gondoru i Arnoru,
WETWANG
494
a take mieszkacw zachodniego brzegu Anduiny a po pola

Gladden na pnocy, z wyjtkiem Wosw, Dunlendingw oraz
Rohirrimw. Poza tym westron by wsplnym jzykiem wszyst
kich wielojzycznych spotka i jako taki by znany, przynajmniej
w pewnym stopniu, przez wszystkich mieszkajcych na zachd
od morza Rhun. Westron by take publicznym jzykiem krasno
ludw oraz podstaw licznych jzykw orkw.
Westron powsta z mieszanki adunaickiego oraz jzykw wy
brzey rdziemia i rozwin si w trzecim tysicleciu Drugiej
Ery wraz z zaoeniem numenorejskich osiedli w rdziemiu. Po
przybyciu Elendila do rdziemia jzyk ten wzbogaci si o wie
le sw sindariskich i w tej wanie formie rozprzestrzeni si
w caym rdziemiu.
Posugiwanie si westronem okrelao take obszar panowa
nia pewnej kultury, co wida po rozpowszechnieniu gondorskich
kalendarzy.
Jzyk hobbicki rozwin si czciowo jako wiejska odmiana
westronu. Jzyki ludzi z Rhovanionu i Rohirrimw byy wyranie
z nim spokrewnione, poniewa wszystkie pochodziy od jzykw
Edainw i ich wspplemiecow.
We W adcy P iercieni jest bardzo niewiele przykadw au
tentycznego westronu, poniewa wikszo westroskich imion
zostaa przetumaczona na odpowiadajce im formy angielskie.
Westron by take nazywany Wspln Mow. ( 1 16, 61, I I 37,
I I I 35, 351-353, 356, 358, 363, 367)
WETWANG -> Nindalf. (1353)
WEWNTRZNE MORZA [Inland Seas] Belegaer i wewntrzne
morza oraz wody przybrzene rdziemia, w przeciwiestwie

do Ekkaia. (S 40)
WEWNTRZNE MORZE [Inland Sea] -> Rhun. (III 32, 296, 297)
WEWNTRZNE MORZE HELCAR [Inland Sea of Helcar] -> Helcar.
(S 47)
WDROWNE KOMPANIE [Wandering Companies] Grupy elfw
wdrujce po rdziemiu i niemajce staych siedzib. (I 90, po

minite w tumaczeniu)
495
WICHROWY CZUB
WDRWKA [E rrantry ] Wiersz w C zerw onej K sidze M archii

Z a ch o d n iej, prawdopodobnie napisany przez Bilba Bagginsa
wkrtce po 2941 roku. Chocia wikszo wystpujcych w nim

nazw i imion naladuje poezj elfw, sam wiersz jest artobliwy,
a nazwy nie s prawdziwe.
Wiersz ten, jak si wydaje, zawiera pewne odniesienia do
dziejw Earendila lub Dunedainw z Numenoru; nie mona wy
kluczy, e podczas podry z Kompani Thorina Bilbo zasysza
strzpki opowieci z Pierwszej lub Drugiej Ery i wykorzysta je,
nadajc im ton nieco artobliwy. (TB 141-145)
WHITFOOT WILL (WoP) Hobbit z Shire, burmistrz Michel Delving
co najmniej od 3013 roku Trzeciej Ery do 7 roku Czwartej Ery.

Will by pierwszym hobbitem, ktrego Ludzie Naczelnika wtr
cili do Lochw. Przed uwizieniem by najgrubszym hobbitem
w Zachodniej wiartce.
Will by znany jako stary burmistrz Will i stary Flourdumpling.
(1 154, III 254)
WHITFOOTOWIE [Whitfoot] Rodzina hobbitw z Shire. (1 154,
III 254)
WHITFURROWS Wie we Wschodniej wiartce, przy Wielkim
Wschodnim Gocicu. (I 30)

WHITWELL Wioska w Shire w pobliu Tuckborough. Paladin Took
mia w okolicach Whitwell ziemie uprawne. (III 36)

WICHROWE WZGRZA [Weather Hills] Wzgrza pooone na
pnoc od Wschodniego Gocica, midzy Bree i Mitheithel,

niegdy stanowice granic midzy Arthedainem i Rhudaurem.
Arthedain ufortyfikowa wzgrza przeciwko Angmarowi, zostay
one jednak zdobyte w 1409 roku Trzeciej Ery, a pniej odbite.
Gwnym szczytem Wichrowych Wzgrz by wysunity naj
bardziej na poudnie Wichrowy Czub. (II 8 )
WICHROWY CZUB [Weather top] Wysunite najbardziej na po
udnie wzgrze z grupy Wichrowych Wzgrz, na ktrym zbudo

wano wie Amon Sul.
W sindarinie zwany Amon Sul. (115, 170,183, III 242, 276)
WID !ARA
496
WIDFARA (WoP) Czowiek z Rohanu, mieszka na Pagrach.
Walczy w Bitwie na Polach Pelennoru. (III 99)

WIEC ENTW [Entmoot] Formalna narada entw, tradycyjnie
zwoywana w Derndingle w Fangornie. Wiec z 3019 roku Trzeciej

Ery, ktry zadecydowa o ataku na Isengard, trwa wyjtkowo
krtko, bo tylko trzy dni. (II 80, 82, 160)
WIECZNA NOC [Evernight] -> Morza Cienia. (I 225)
WIECZNE CIEMNOCI [Everlasting Dark, Everlasting Darkness]
-> Pustka. (S 235-236, 244)

WIECZNE CIEMNOCI [Nether Darkness] W Pierwszej i Drugiej
Erze obszar dalekiego poudnia Ardy, ktrego nie owietlay Soce

ani Ksiyc. Dostpne drog morsk, jednak - jeli w ogle byy
ldem - stanowiy prawdopodobnie niezamieszkane pustkowia.
(S 236, 244)
WIECZNOBIAA GRA [Mount Everwhite] - Oiolosse. (1357)
WIECZNY ZMIERZCH [Ever-Eve, Evereven] - Valinor. (1227,352)
WIELKA ARMADA [Great Armament] Wielka flota zbudowana
przez Ar-Pharazna w latach 3310-3319 Drugiej Ery w celu za

atakowania Valinoru. Jej okrtem flagowym by Alcarondas.
(III 289, S 256-257)
WIELKA BITWA [Great Battle] Wielki konflikt, koczcy Pierwsz
Er, w ktrym -> Zastpy Valinoru walczyy z siami Morgotha,

skadajcymi si z orkw, Balrogw, skrzydlatych smokw, innych
potworw oraz Easterlingw. Siy Morgotha zostay pokonane,
Thangorodrim - zniszczony, a lochy Angbandu odsonito; Morgoth
by zwyciony, jednak Beleriand i inne pnocno-zachodnie re
giony rdziemia zostay zdruzgotane i zatopione przez Belegaer.
Zwana take Wojn Gniewu, Wielk Bitw Potg i, prawdo
podobnie, Wojn Valarow. (III 328, S 500, 260, 234, 241, 263)
WIELKA BRAMA [Great Gates] Wschodnia brama Khazad-dumu,
otwierajca si na Dolin Dimrilla. Zniszczona podczas ataku na

krasnoludzk koloni Balina w 2994 roku Trzeciej Ery i do czasu
Wojny o Piercie nienaprawiona.
497
WIELKA WDRWKA
Zwana take Bram Dimrilla lub Bram Ciemnego Strumyka

i Wschodni Bram. (I 283, 294, 298, 302, 304, 314)
WIELKA BRAMA MINAS TTRITH [Great Gate of Minas Tirith]
Brama pierwszego poziomu Minas Tirith, gwne wejcie do mia

sta. Zostaa zniszczona przez Wodza Nazguli podczas oblenia
Gondoru, a po Wojnie o Piercie odbudowana z mithrilu i stali
przez krasnoludw z Aglarondu.
Zwana take Bram. (III 18, 19, 31, 35-38, 57)
WIELKA MUZYKA [Great Music] -> Ainulindale. (S 13-17)
WIELKA PKA [Great Shelf] Siedziba Wadcy Orw w Trzeciej
Erze, pooona w Grach Mglistych w pobliu Starej Drogi

Lenej. (H 86 )
WIELKA RZEKA [Great River] -> Anduina. (1 10, 63, 67, III 30,
74, 112, S 52, 90, 272, H 102, 103)

WIELKA SALA THRAINA [Great Hall of Thrain] Gwna sala
Ereboru.
Zwana take Wielk Sal. (III 319)
W IELKA WDRWTKA [G reat Journey] M igracja Eldarw
z Cuivienen do Eldamaru na pocztku Pierwszej Ery. Trwaa

wiele lat, gdy Eldarowie, kochajcy pikno rdziemia, wci
si ocigali, mimo ponagle Oromego i swych wodzw: Ingwego,
Finwego, Elwego i Olwego. Vanyarowie maszerowali jako pierwsi,
za nimi - Noldorowie. Najliczniejsi Teleri zostali z tyu.
Po obejciu od pnocy morza Helcar Eldarowie skierowali
si na zachd, cz za zrezygnowaa z Wdrwki. Wikszo
jednak po wielu latach dotara do Doliny Anduiny, skd Orome
poprowadzi Vanyarow i Noldorw przez Gry Mgliste. Teleri
wahali si i wielu z nich, zwanych pniej Nandorami, ruszyo
na poudnie wzdu Anduiny.
W kocu pozostali Eldarowie zgromadzili si w Beleriandzie;
Teleri jak zawsze - najdalej na wschodzie. Vanyarowie i Noldorowie
zostali przewiezieni do Eldamaru przez Ulma na wyspie, ktra
staa si pniej Tol Eresse. Pniej liczni Teleri pod wodz
Olwego take dotarli na t wysp, zakotwiczon wwczas w Zatoce
WIELKA WIEA
498
Eldamaru. Wielu Telerich pozostao jednak w Beleriandzie, gdzie

zwano ich pniej Sindarami. (III 381, S 51-58)
WIELKA WIEA [Great Tower] - Barad-dur. (III 148)
WIELKA WODA [Great Water] -> Belegaer. (S 242)
WIELKA ZARAZA [Great Plague] Zaraza, ktra przesza przez
rdziemie z poudniowego wschodu w latach 1636-1637 Trzeciej

Ery. Najbardziej ucierpia Harad i, przypuszczalnie, Rhun. Gondor,
na ktry zaraza rozprzestrzenia si w nastpnej kolejnoci, zo
sta spustoszony. Zmar krl Telemnar i jego dzieci; zwido Biae
Drzewo. Osgiliath zostao szczeglnie dotknite morem, a ci z je
go mieszkacw, ktrzy ocaleli uciekajc z miasta, ju do nie
wrcili. Zaniechano stray nad Mordorem. W Eriadorze, zwasz
cza na pnocy, zaraza bya mniej grona, wymara jednak wik
szo mieszkacw Cardolanu, w tym wszyscy tamtejsi Dunedainowie.
W Shire zwana Czarn Plag. (1 17, III 312, 331)
WIELKA ZATOKA [Great Gulf] Zatoka Belegaer w Pierwszej
Erze, na najdalszym poudniu Ardy. (S 50)

WIELKI DOM [Great House] Siedziba rzdcw Esgaroth. (H 180)
WIELKI DWR [Great Hall] Pierwsza sala krlewska (pomiesz
czenie lub budynek) w Gondorze, mieszczca si w Osgiliath.

Znajdoway si tam trony Isildura i Anariona, a krlowie Gondoru
sprawowali tam sdy a do wyludnienia Osgiliath po Wielkiej
Zarazie. (S 268-269)
WIELKI DWR TOOKW [Great Place of Tooks] Pomieszczenie
w Wielkich Smialach. Tu spdzi wiksz cz swego ycia

Gerontius Took, a po jego mierci pozostawiono je nienaruszo
ne. (II 64)
WIELKI GAD [Great Worm] -> Glaurung. (S 181, 207)
WIELKI GOBLIN [Great Goblin] (zm. 2941 TE) Ork, zapewne
przywdca wszystkich orkw z Gr Mglistych, a przynajmniej

z okolic Wysokiej Przeczy. Zabity przez Gandalfa po tym, jak
pojma Kompani Thorina. (H 54-55, 77, 81, 95, 101)
WIELKI WSCHODNI GOCINIEC
499
WIELKI GOCINIEC [Great Road]
Wielki Wschodni Gociniec.
(III 291,292)
WIELKI JEDZIEC [Great Rider] - Orome, gdy po raz pierwszy
pojawi si wrd Elfw nad Cuivienen. (S 49)

WIELKI KLEJNOT [Great Jewel] - Silmaril odebrany Morgothowi
przez Berena. (I 265, III 205)

WIELKI MOST [Great Bridge] Most Kamiennych Lukw. (I 16,
III 295)
WIELKI NIEPRZYJACIEL [Great Enemy] - Morgoth. Zwany
Wielkim Wrogiem. (1 189, III 287)
WIELKI PIERCIE [Great Ring] -> Jedyny Piercie. (1 68, 242,
III 277, 310, S 278, 280)
WIELKI RG [Great Horn] Dziedzictwo rodu namiestnikw
Gondoru od czasw Vorondila (okoo 2000 roku Trzeciej Ery) do

Wojny o Piercie. By on wykonany z rogu jednego z bawow
Arawa. Nosi go nastpca namiestnika. Wierzono, e gos tego rogu
moe przywoa pomoc, jeli odezwie si gdziekolwiek w dawnych
granicach Gondoru. W 3019 roku Boromir zad we, zaatako
wany przez orkw opodal Rauros. Cho Denethor i Faramir usy
szeli ten zew z odlegoci setek mil, pomoc nie nadesza, Boromir
poleg, a rg pk na dwoje. Zosta zoony w odzi pogrzebowej
Boromira, a jego szcztki dotary do rk Denethora. (1267, 312,
1119,255,256, 267,11122)
WIELKI SYGNA [Great Signal] Sygna nadany z Barad-dur lub
Orodruiny podczas Wojny o Piercie, wysyajcy armi z Minas

Morgul przeciw Gondorowi 10 marca 3019 roku Trzeciej Ery.
Mg on te by sygnaem do rozpoczcia dziaa przez inne ar
mie Saurona. (II 293-295, 324)
WIELKI TOOK [The Took] Gowa rodziny Tookw. (121)
WIELKI WZ [Wain]
Sierp. (H 140)
WIELKI WSCHODNI GOCINIEC [Great East Road] Droga, bieg
nca z Szarych Przystani do Rivendell przez Shire i Bree.
WIELKI ZIELONY LAS
500
Zwany take Traktem Wschd-Zachd, Wschodnim Goci

cem, gocicem i starym traktem. (I 54, 149, 150, 170,180, 183,
184,195, 203)
WIELKI ZIELONY LAS [Greenwood the Great] Wielka puszcza
na wschd od Anduiny. Okoo 1050 roku Trzeciej Ery pad na ni

cie Doi Guldur i staa si znana jako - Mroczna Puszcza. Po
jej oczyszczeniu pod koniec Trzeciej Ery zostaa przemianowana
na - Eryn Lasgalen. Zwana te Wielk Zielon Puszcz. (1 15,
III 296, 328, 330, S 268, 275)
WIELKIE CIEMNOCI [Great Darkness] Okres dominacji Morgotha
w rdziemiu lub jego wpyw i zasig. Okrelenia tego uywa

tylko Drzewiec.
Take - Ciemno. (II 70, 71, 75, 77, 86 )
WIELKIE JEZIORO [Great Lake] Jezioro w centrum Ardy pod
czas Wiosny Ardy, prawdopodobnie zmienione nie do poznania

przez wstrzsy spowodowane przez Morgotha przy okazji znisz
czenia Dwch Latarni. Znajdowaa si na nim wyspa Almaren,
siedziba Valarw. (S 35)
WIELKIE KRAINY [Great Lands] -> rdziemie. (S 244, 271)
WIELKIE KURHANY [Barrowfield] Kurhany, pod ktrymi po
chowani byli krlowie Rohanu. Pod koniec Trzeciej Ery byy tam
dwie grupy kurhanw: dziewi po wschodniej stronie dla kr
lw z Pierwszej Dynastii i osiem po stronie zachodniej dla kr
lw z Drugiej Dynastii. Kwiaty simbelmyne rosy po zachodniej
stronie kurhanw. ( I I 106)
WIELKIE KURHANY [Great Barrows] Groby na - Wyynie
Kurhanw, w ktrych pochowani byli wodzowie Edainw oraz

Dunedainowie z Cardolanu. Zostay zajte przez Upiory Kurhanw
w poowie Trzeciej Ery. (1 116, 139, II 47, III 108)
WIELKIE MORZE, WIELKIE MORZE ZACHODU, WIELKIE MORZA
[Great Sea, Great Sea of the West, Great Seas] -> Belegaer. (187,
148, III 286, S 37, 53, 77, 82, 85, 222)
WIELKIE NIEBEZPIECZESTWO [Great Danger] Okrelenie uy
te przez Froda dla opisania okresu Wojny o Piercie, gdy Shire
501
WIELKIE WOJNY
wraz z reszt rdziemia z trudem unikno zniewolenia przez

Saurona. (III 280)
WIELKIE OKRTY [Great Ships] Okrty Numenorejczykw. ( II 75)
WIELKIE PJKI [Great Spiders] Ogromne, zle stworzenia, wy
stpujce w Nan Dungortheb ju pod koniec Wiosny Ardy. Byy

one zapewne jednymi z potworw, ktrymi Melkor chcia skazi
Wiosn. Gdy Ungolianta przybya do Nan Dungortheb, parzya
si z tymi pajkami, co bez wtpienia doprowadzio do wzrostu
ich mocy i zoliwoci.
Kiedy Beleriand zosta zniszczony pod koniec Pierwszej Ery,
wikszo pajkw wygina, ale co najmniej jeden z nich prze
y. Bya to Sheloba. Schronia si w Ephel Duath, a jej potom
stwo rozeszo si po caych grach Mordoru. W Trzeciej Erze,
gdy Sauron obra siedzib w Mrocznej Puszczy, wielkie pajki
z Mordoru zawdroway tam i przez reszt ery nkay Lenych
Ludzi i elfw z Lenego Krlestwa. Pajki z Mrocznej Puszczy
zostay prawdopodobnie wytpione na pocztku Czwartej Ery,
a Sheloba by moe um ara z ran, zadanych jej przez Sama
Gamgee, jednak pomniejsze pajki z Mordoru mogy przetrwa
take i w tej erze.
Sheloba bya wysoka co najmniej na 5 stp, skoro Sam mg
sta pod jej brzuchem, a wielkie pajki z Beleriandu byy praw
dopodobnie podobnych rozmiarw. Pajki z Mrocznej Puszczy
i Mordoru byy take do due, jednak mniejsze od Sheloby.
(II 309-326, H 117-126, S 71, 73, 78, 155)
WIELKIE PIERCIENIE [Great Rings] -> Piercienie Wadzy. (157)
WIELKIE SMIALE [Great Smials] Gwna siedziba Tookw, ob
szerny (jak na hobbitw) kompleks tuneli w Tuckborough. Ich

drenie rozpocz Isengrim II w 2683 roku Trzeciej Ery. (I 19,
25,11 64, III 261,333)
WIELKIE SMOKI [Great Worms] -> Smoki. (H 6 )
WIELKIE WOJNY [Great Wars] Walki ludzi i elfw przeciw
Morgothowi i Sauronowi, zwane tak przez Drzewca. (II 74, 77)
WIERNI
502
WIERNI [Faithful] Mniejszo Numenorejczykw, ktrzy pozo
stali przyjanie nastawieni do Eldarw i posuszni Valarom, mi

mo lku przed mierci i Przeznaczeniem Czowieka. Odam ten
powsta okoo 2300 roku Drugiej Ery. W 2350 roku zaoyli oni
Pelargir, sw gwn baz w rdziemiu. eglowali do pnocnych
wybrzey rdziemia i pomagali Gil-galadowi w walce przeciw
Sauronowi. Poczynajc od koronacji Ar-Gimilzra okoo 3100
roku Wierni byli przeladowani: zakazano im mwienia w jzy
ku elfw i spotykania si z Eldarami z Tol Eressei. Zmuszono
ich te do przeniesienia si z zachodniej czci Numenoru na
wschd, gdzie gwnym zasiedlonym przez nich miastem staa si
Rmenna; wielu wyemigrowao wwczas do Lindonu. Podczas
niewoli Saurona w Numenorze (3262-3319) Wierni, ktrym prze
wodzi Amandil, ksi Andunie, byli zawzicie przeladowani,
a cz z nich spalono w ofierze Melkorowi w wityni zbudo
wanej przez Saurona. Jednak resztki Wiernych przeyy upadek
Numenoru. Pod wodz Elendila, Isildura i Anariona zaoyli oni
krlestwa Arnoru i Gondoru w rdziemiu.
Zwani take Elendili lub Przyjacimi Elfw. (III 288-289,
S 248, 250)
WIEA AMON SUL [Tower of Amon Sul] Wiea stranicza na
Wichrowym Czubie, zbudowana w Drugiej Erze przez Elendila.

W wiey tej przechowywano gwny palantir Pnocnego Krlestwa
i dlatego w Trzeciej Erze o posiadanie wiey, stojcej na granicy
trzech krlestw, rywalizoway Arthedain, Cardolan i Rhudaur.
W 1409 roku poczone siy Rhudauru i Angmaru zdobyy i spaliy
wie, zabijajc przy tym krla Arvelega I z Arthedainu. W cza
sie Wojny o Piercie z wiey pozosta jedynie nieregularny krg
kamieni. (1 181-182, 252, S 268, 269)
WIEA CIRITH UNGOL [Tower of Cirith Ungol] Wiea stojca
u szczytu Cirith Ungol, zbudowana na pocztku Trzeciej Ery

przez Gondor w celu niedopuszczenia do Mordoru adnych zych
istot. Wiea zostaa pniej opuszczona przez gondorsk zaog
i obsadzona przez orkw.
Wiea, ktra przylegaa do grskiego zbocza, wznosia si
trzema poziomami, a w czasie Wojny o Piercie jej gwnej bra
503
WIGILIA SOBTKI
my strzegli Dwaj Stranicy. Kiedy Frodo i Sam uciekli z wiey,

Stranicy zostali pokonani moc flakonika Galadrieli i brama si
zawalia. (III 11, 157, 172, 174)
WIEA DURINA [Durins Tower] Komora na szczycie Niesko
czonych Schodw Khazad-dmu, wykuta w skale na wierzcho

ku Zirak-zigil. Zostaa zniszczona podczas Bitwy na Szczycie
w 3019 roku Trzeciej Ery. ( I I 101)
WIEA ECTHEIIONA [Tower of Ecthelion] -> Biaa Wiea. (III 19)
WIEA EVGWGO [Tower of Ingw] - Mindon Eldaliva. (S 58)
WIEA KRLEWSKA [Tower of the King] Wiea Turgona
w Gondolinie, mieszczca fontanny oraz Glingala i Belthila.

Kiedy Gondolin zosta zaatakowany, Turgon broni wiey, lecz
zostaa zburzona, a on sam zgin pod jej gruzami. (S 121)
WIEA KRYSZTAU OSGHIATH [Tower of the Stone of Osgiliath]
-> Kopua Gwiazd. (III 31, 289, 297)
WIEA ORTHANK [Pinnacle of the Orthanc] - Orthank. (S 271)
WIEA W AVALLN [Tower of Avalln] Wielka biaa wiea
w - Avalln, ktr bystroocy mogli dostrzec z Numenoru.

Przechowywano tam Gwny Kryszta, najwaniejszy z palantirw. (S 242, 269)
WIEOWE WZGRZA [Tower Hills] W zgrza w zachodnim
Eriadorze. W Elostirionie, najwyszej z Biaych Wie wybudo

wanych na wzgrzach, a do koca Trzeciej Ery by przechowywa
ny palantir. W 32 roku Czwartej Ery Wieowe Wzgrza stay si
zachodni granic Shire, a w 35 roku do lecego we wzgrzach
Undertowers sprowadzili si Fastred z Greenholm i Elanor, crka
Sama Gamgee. Ich potomkowie, Fairbairnowie z Wie, mieszkali
tam nastpnie przez wiele pokole.
Zwane w sindarinie Emyn Beraid. (I 85, II 190, III 280)
WIGILIA SOBTKI [Midsummers Eve] Dzie poprzedzajcy
Dzie rodka Roku w Rachubie Krlewskiej (31 N ri), Na
miestnikowskiej (30 N ri) i w Kalendarzu Shire (1 L ith e ).
W Shire by obchodzony jako wito. (III 348)
WILCZY J EDCY
504
WILCZY JEDCY [Wolf-riders] Ze istoty jedce na stworach
podobnych do wilkw, po raz pierwszy uyte przez Morgotha

w Pierwszej Erze. W Bitwie Piciu Armii wilcz jazd stanowili
orkowie dosiadajcy wargw, natomiast tosamo wilkoakw
sucych Sarumanowi w czasie Wojny o Piercie jest mniej
pewna. (II 41, 148, 161, H 81, 202, S 164, 181)
WILK [Wolf] (WoP) Jeden z psw strujcych na farmie Starego
Maggota. (I 96-97)
WILK [Wolf] -Carcharoth. (I 189, S 163, 171-175)
WILKI [Wolves] -> Wargowie, Wilkoaki, Biae Wilki, wilczy jed
cy. (S 89, 147, 154, 163,181)

WILKOAKI [Werewolves] Jedna z ras potworw Morgotha,
szczeglnie ubiana przez Saurona. Wilkoaki byy straszliwymi

duchami uwizionymi w ciaach olbrzymich wilkw; najwikszy
mi spord nich byy >Draugluin i -> Carcharoth.
Wilki, na ktrych jedzili orkowie w Beleriandzie, mogy by
wilkoakami. Nie byli nimi wargowie, ktrzy zaatakowali Druyn
Piercienia; wilkoaki miay rzeczywiste, miertelne ciaa. (S 148,
155, 162, 165, 226)
WILLOWBOTTOM Wioska we Wschodniej wiartce leca w po
bliu miejsca, gdzie potok Thietle wpywa do Shirebourn. (I 30)

WILWARIN (quen. motyl) Jeden z gwiazdozbiorw, by moe
wspczesna Kasjopeja, stworzony przez Vard przygotowujc

wiat na przebudzenie elfw. (S 47)
WILYA Starsza forma nazwy tengwy -> vilya. (III 365)
WINDFOLA (WoP) Ko z Rohanu, na ktrym Eowina i Merry
pojechali na Bitw na Polach Pelennoru. (III 69, 104)

WINO ZE STARYCH WINNIC [Old Winyards] Mocne czerwone
hobbickie wino wyrabiane w Poudniowej wiartce. (I 49, 76)

WINTERFILTH Dziesity miesic w Kalendarzu Shire, odpowia
dajcy naszemu padziernikowi. W Bree nosi nazw W intring,
lecz hobbici z Shire twierdzili, e W interfilth jest okreleniem
starszym. Odnosio si ono do zakoczenia (dopenienia) dni
505
WADCA CIEMNOCI
pozostajcych do pocztku zimy, a datowao si sprzed przyj

cia Rachuby Krlewskiej, kiedy to hobbicki rok zaczyna si po
niwach. (III 348, 352)
WINTRING -> W interfilth. (III 352)
WIOSNA ARDY [Spring of Arda] Okres wiecenia Latarni Valarw,
kiedy Valarowie mieszkali na wyspie Almaren, a wszystko, co zie

lone, znalazo si w pierwszym rozkwicie. Melkor zwarzy i skazi
niektre z rolin, a kiedy zniszczy Latarnie, wszelki wzrost usta
na czas Snu Yavanny. (S 36, 37, 46, 98)
WITHYWINDLE Rzeka wypywajca ze rda wrd Kurhanw,
pynca przez - Stary Las i wpadajca do Brandywiny przy po

udniowej granicy Bucklandu. W jej dolinie roso wiele wierzb;
obszar ten by rdem za, promieniujcego na Stary Las.
Zota Jagoda, ona Bombadila, bya crk >Rzeki z Withywindle.
Zwana take Wij. (1 102, 117)
WIZJA ILVATARA [Vision of Ilvatar] Widzialny obraz Ainulindal,
stworzony przez Ilvatara, by pokaza Amurom natur ich Muzyki.

Poniewa Wizja spodobaa si wielu Ainurom, Ilvatar powoa j
do istnienia, tworzc w ten sposb E. Kady z Ainurw zna tylko
t cz muzyki, ktr sam odpiewa, lecz cay obraz E mogli
ujrze dopiero w Wizji. Znajomo Wizji bya zatem bardzo wa
na dla Valarw podczas ich prac w Ardzie, lecz jest powiedziane,
e Wizja zakoczya si przed kocem Trzeciej Ery. (S 15, 45, 48)
WADCA [Master] - Sauron. (H 67)
WADCA BEERIANDU [Lord of Beleriand] Tytu, ktry przy
pisa sobie
Elwe jako zwierzchni wadca Sindarw. (S 53-58,
87, 219, 220)
WADCA BYSZCZCYCH JASKI [Lord of Glittering Caves]
Tytu Gimliego i jego nastpcw w Aglarondzie w Czwartej Erze.

(III 326)
WADCA CIEMNOCI [Dark King, Lord of Darkness] -> Melkor,
zwany tak przez ludzi. (S 7, 138, 139, 170, 193)
WADCA CIEMNOCI
506
WADCA CIEMNOCI [Dark Lord] Najpowszechniejsze okrele
nie -> Saurona. (S 277, 279)

WADCA KRAINY BIAEGO DRZEWA [Lord of the White Tree]
- Tytu krlw Gondoru. (III 138)

WADCA MORGULU [Lord of Morgul] -> Wdz Nazguli. (S 279)
WADCA ORW [Lord of the Eagles] -> Gwaihir. (H 82, 84-
89, 209)
WADCA PIERCIENIA, WADCA PIERCIENI [Lord of the Ring,
Lord of the Rings] - Sauron. (Ill 278)

WADCA WD [Lord of Waters] -> Ulmo. (S 150,196,199, 223,
227)
WADCA WSZYSTKICH KRAIN ZACHODNICH [Lord of the
Western Lands] Tytu krlw Zjednoczonego Krlestwa, bdcych

krlami Arnoru i Gondoru oraz zwierzchnimi wadcami takich
krajw, jak Erebor i Dale.
WADCY [Lords] -> Valarowie. (S 24, 27)
WADCY ARDY [Rulers of Arda] -> Valarowie. (S 47, 73)
WADCY MORZA [Lords of the Sea] Istoty, ktre nauczyy Telerich
z Alqualonde szkutnictwa: Osse (ktry niewtpliwie nauczy te

go rzemiosa Falathrimw), a moe take Ulmo i Uinena. (S 83,
223)
WADCY VAIINORU [Lords of Valinor] -> Valarowie. (S 137, 244)
WADCY Z MINAS TIRITH [Lords of the City] Rzdzcy na
miestnicy Gondoru.
(S 274)
WADCZYNIE [Queens of the Valar] Siedem
Valier. (S 27)
WADZE [Authorities] -> Valarowie. (Z)

WODA [Water] Strum ie w Shire pyncy przez Needlehole
i Bywater, a w padajcy do Brandywiny tu powyej M ostu

Kamiennych ukw. Strumie ten zasila bagno Rushock oraz
Staw Bywater. (I 78, III 176, H 12-14, 19, 21)
507
WOJNA ELFW Z SAURONEM
WODNA KURTYNA [Window-curtain] Wodospad, za ktrym zbu

dowano - Henneth Annun. (II 263)
WODOSPAD SCHODW [Stair Falls] Wodospad na -> Sirannonie
w pobliu Zachodniej Bramy, tu obok schodw wykutych przy

drodze prowadzcej z Eregionu do Khazad-dumu. (I 286)
WODOSPADY IVRINU [Falls of Ivrin]
Eithel Ivrin. (S 197)
WODOSPADY RAUROS [Falls of Rauros] - Rauros. (S 276)

WODOSPADY SIRIONU [Falls of Sirion] Wielki wodospad na rze
ce Sirion, spadajcy z krawdzi Andram na poudnie od Staww

Pmroku. (S 159)
WODY CIENISTE [Shadowmere] Jezioro w Eldamarze, w ktrym
odbijay si wiata Tirionu. (I 226)

WODZOWIE DUNEDAINW PNOCY [Chieftains of the Dunedain
of the North] Wadcy Dunedainw Pnocy po upadku Arthedainu

i nastpcw Arvedui, ostatniego krla. Linia Wodzw nigdy nie
wygasa, a wikszo z nich ya do koca naturalnego czasu ich
ycia, cho niemal przez cay czas toczyli walk w obronie Eriadoru
przed orkami i innymi zymi stworami. Skracanie si czasu y
cia byo wrd wodzw powolniejsze ni wrd Dunedainw
z Gondoru. Szesnastym i ostatnim wodzem by Aragorn II, ktry
po Wojnie o Piercie zosta krlem Zjednoczonego Krlestwa.
Wodzowie byli wychowywani w Imladris, tam te przecho
wywano przedmioty stanowice dziedzictwo ich rodu, czyli linii
Isildura. (III 290, 294-295)
WOJNA ELFW Z SAURONEM [War of the Elves and Sauron]
Wojna toczca si w latach 1693-1701 roku Drugiej Ery midzy

Eldarami z Eregionu i Lindonu a Sauronem i jego sprzymierze
cami. Wojna wybucha po tym, jak Celebrimbor odkry oszustwo
Saurona podczas wykuwania Piercieni Wadzy, a Sauron posta
nowi zgnie nieubaganie wrogich mu teraz elfw. Eldarowie
ukryli Trzy Piercienie, lecz w 1697 roku Eregion zosta zaata
kowany, a Celebrimbor zabity. Elrond, ktrego Gil-galad wysa
do Eregionu, uciek z pozostaymi przy yciu Noldorami i zaoy
Rivendell. W cigu nastpnych dwch lat Sauron zawadn caym
WOJNA GNIEWU
508
Eriadorem oprcz Rivendell. Gil-galad poprosi o pomoc TarMinastira z Numenoru, ktry w 1700 roku wysa do rdziemia
flot. Przy jej pomocy Sauron zosta pokonany i w 1701 roku
wygnany z Eriadoru, co zakoczyo t wojn.
Prcz tego, e w rezultacie zostaa uszczuplona liczba i sia
Eldarw, wojna ta zniszczya jedyne bliskie wizy czce elfw
i krasnoludw - przyja midzy Khazad-dumem i Eregionem.
(III 329, S 248)
WOJNA GNIEWU [War of Wrath] -> Wielka Bitwa. (S 234)
WOJNA KRASNOLUDW Z ORKAMI [War of the Dwarves and
Ores] Wojna toczca si w latach 2793-2799 Trzeciej Ery midzy

orkami z Gr Mglistych a krasnoludami, szczeglnie z plemienia
Durina. Wywoao j zamordowanie Thrra, a nastpnie powiar
towanie jego ciaa przez orkw z Morii w 2790 roku. Po zebraniu
swych oddziaw w 2793 roku krasnoludy zaczy napada na
wszystkie siedziby orkw, jakie mogy znale w Grach Mglistych,
szukajc Azoga, mordercy Thrra. W 2799 roku wszyscy ocalali
orkowie zgromadzili si w Morii i krasnoludy stawiy im czoo
w Bitwie w Azanulbizar. W wojnie tej zgina wikszo orkw,
co sprawio, e na ptora wieku Gry Mgliste stay si bezpiecz
niejsze, lecz polego te wielu krasnoludw. Spora liczba orkw
ucieka przez Rohan i osiedlia si w Ered Nimrais, lecz do 2864
roku zostali oni cakowicie wybici. (III 320-324)
WOJNA O KLEJNOTY [War of the Jewels] -> Wojna o Potne
Klejnoty. (S 241)
WOJNA O PIERCIE [War of the Ring] Wielka wojna toczca si
pod koniec Trzeciej Ery midzy Sauronem i Wolnymi Plemionami,

temat W adcy Piercieni. W trakcie tej wojny Sauron zosta osta
tecznie pokonany, a Jedyny Piercie zniszczony. (I 25-26, 212,
III 66 , 277, S 279, 284)
WOJNA O POTNE KLEJNOTY [War of the Great Jewels] Gwna
faza -> Bitew o Beleriand rozegrana midzy Noldorami, wspoma

ganymi czasem przez Sindarw, Edainw, Easterlingw i krasno
ludw a olbrzymimi armiami Morgotha. Celem Noldorw byo
odzyskanie Silmarili, podczas gdy Morgoth pragn! zniszczy
509
w o s o w ii :
znienawidzonych Noidorw i zdoby Beleriand. Wojna rozpocz

a si od Dagor-nuin-Giliath, a zakoczya interwencj Valarw
i pokonaniem Morgotha w Wielkiej Bitwie.
Zwana take Wojn o Klejnoty. (III 286, 372)
WOJNA POTG [War of the Powers] - Bitwa Potg. (S 112)
WOJNY Z GOBINAMI [Goblin Wars] -> Bitwy o Beleriand.
(H 47, 59)
WOLNE PLEMIONA [Free Peoples] Dobre rasy rdziemia:
ludzie (zwaszcza Dunedainowie), elfy, krasnoludy i hobbici.

Okrelenie uywane gwnie w odniesieniu do tych ras, ktre
przeciwstawiay si Sauronowi.
Zwani take Wolnymi. (I 256, 269)
WOLNI WADCY WOLNYCH [Free Lords of the Free] Oglny ter
min, uyty przez Boromira w odniesieniu do potnych wadcw

Wolnych Plemion, takich jak namiestnik Gondoru i Elrond. (1256)
WOLNY JARMARK [Free Fair] Jarmark odbywajcy si co siedem
lat w dzie L ith e na Biaych Wzgrzach. Podczas jarmarku hob
bici wybierali burmistrza Shire. (I 2 1 )
WOODHALL Wioska we Wschodniej wiartce pooona na p
nocnym skraju Lenego Zauka. (I 87)

WOSOWIE [Woses] Prymitywni ludzie, w czasach Wojny o Piercie
zamieszkujcy las Druadan. Mieszkali tam przynajmniej od Drugiej

Ery i chocia nie mieli otwarcie przeciwstawi si Sauronowi, nie
nawidzili i bali si go. Zdaje si, e w Trzeciej Erze Rohirrimowie
czasami polowali na nich dla zabawy. Podczas Wojny o Piercie
Wosowie pod wodz Ghan-buri-Ghana przeprowadzili Rohirrimw
przez las Druadan, by ci nie natknli si na armi orkw pod
ajc Zachodnim Gocicem. W podzice za to na pocztku
Czwartej Ery krl Elessar da Wosom Druadan i zakaza obcym
wstpu do niego bez pozwolenia wacicieli.
Wosowie byli prymitywni, lecz doskonale znali las. Uywali za
trutych strza. Ich jzyk by cakowicie odmienny od adunaickiego.
Zwani take Dzikimi Lenymi Ludmi lub Dzikimi Ludmi
z lasu Druadan. (III 95-99, 229, 373)
WONICY
510
WONICY [Wainriders] Plemi lub przymierze plemion Easter-
lingw. Po raz pierwszy wypucili si na zachd od morza Rhun

w 1851 roku Trzeciej Ery. W 1856 roku, podburzeni przez Saurona,
zaatakowali Gondor, zajmujc Rhovanion i zabijajc krla Narmacila II. W 1899 roku zniewoleni Nortowie z Rhovanionu podnie
li bunt przeciwko Wonikom. Gondor, rzdzony wwczas przez
krla Calimehtara, wykorzysta t rewolt i pokona Wonikw
w bitwie stoczonej na rwninie Dagorlad. W cigu nastpnych
50 lat Wonicy odzyskali jednak si i w 1944 roku, sprzymie
rzywszy si z ludmi z Khandu i Haradu Bliskiego, przypucili
na Gondor potny atak ze wschodu i z poudnia. Mimo e p
nocna cz wojsk Wonikw pokonaa Pnocn Armi Gondoru
i zgin krl Ondoher wraz z dwoma synami, atak od poudnia
zosta odparty przez Earnila, ktry nastpnie poprowadzi sw
armi na pnoc i zgnit gwne siy Wonikw w Bitwie o Obz.
Wonicy zostali cakowicie rozbici.
Wonicy zostali tak nazwani dlatego, e podrowali na du
ych wozach, a ich dowdcy walczyli na rydwanach. Na og byli
oni lepiej uzbrojeni od wczeniejszych najedcw ze wschodu.
(III 331, 332)
WDZ BALROGW [Lord of Balrogs] -> Gothmog. (S 183, 227)
WDZ NAZGUlI [Lord of the Nazgul] (ok. 1600 DE-3019 TE)
Gwny > Nazgul, najpotniejszy ze sug Saurona. Pierwotnie

by krlem i magiem, ktrego Sauron zniewoli, dajc mu naj
potniejszy z Dziewiciu Piercieni. Jego losy byy zwizane
ze wzrostem i upadkiem potgi Saurona w Drugiej Erze. Wraz
z innymi Nazgulami pojawi si znw okoo 1300 roku Drugiej
Ery. Ukrywszy sw prawdziw tosamo, stworzy ze krlestwo
Angmaru i jako Krl-Czarnoksinik usiowa zniszczy osabio
nych Dunedainw z Arnoru. Jako Czarnoksinik z Angmaru
prowadzi wojny przeciw Pnocnemu Krlestwu a do 1975 ro
ku Trzeciej Ery, gdy po ostatecznym zniszczeniu Arthedainu je
go wojska zostay rozgromione przez armie Cirdana, Glorfindela
i Earnura z Gondoru w Bitwie o Fornost. Po tej bitwie Wdz
Nazguli znik z Pnocy, ale wkrtce potem, w 2000 roku, wraz
z innymi Nazgulami zaatakowa Minas Ithil i zdoby je po dwu
511
WROTA ROHANU
letnim obleniu. Wdz Nazguli przem ianowa to miasto na

Minas Morgul i zosta jego wadc. W 2043 i 2050 roku wyzwa
na pojedynek bdcego ju krlem Gondoru Earnura, gdy ten,
z powodu paniki swego konia, nie stawi mu czoa w Bitwie
o Fornost. W 2050 roku Eamur przyj wyzwanie i zgin, naj
pewniej podstpnie zabity.
Podczas Wojny o Piercie Wdz Nazguli kierowa poszuki
waniami Froda podczas jego wdrwki do Rivendell i zada mu
powan ran pod Wichrowym Czubem. Nastpnie dowodzi armi
atakujc Minas Tirith podczas oblenia Gondoru i rozbi bra
m miasta. Nie wkroczy jednak do Minas Tirith, powstrzymany
przez fakt pojawienia si na polu walki Rohirrimw. W Bitwie na
Polach Pelennoru zabi krla Theodena, sam jednak zgin z rki
Eowiny wspomaganej przez Merryego Brandybucka, przez co
wypenio si proroctwo Glorfindela wygoszone podczas Bitwy
o Fornost, e nie zginie on z rki mczyzny.
Wdz Nazguli by wyszy od innych Nazguli, nosi te koro
n. Trwoga, jak wzbudza, take bya wiksza ni w wypadku
pozostaych. Wszystkie ostrza, ktre go dotkny, rozpaday si,
a zrani go moga tylko bro opatrzona specjalnymi zaklciami.
Zwany by Krlem Dziewiciu Jedcw, Wadc Upiorw
Piercienia i Krlem Upiorw, Wadc Morgulu i Krlem Morgulu,
Krlem Minas Morgul, Czarnym Wodzem, Wodzem Saurona,
Czarnym Jedcem, Czarnym Cieniem i Najwyszym Nazgulem
(przez orkw z Minas Morgul). Jego prawdziwe imi nie jest zna
ne. (1216, II 294, III 83, 92, 103, 105, 301-302, 332)
WROTA ARGONATH [Gates of Argonath]
Argonath. (S 271,276)
WROTA GOBLINW [Goblin-gate] Wejcie do tuneli orkw
w Grach Mglistych. Kamienne drzwi po wschodniej stronie Gr

Mglistych, przez ktre Bilbo uciek przed orkami w 2941 roku
Trzeciej Ery. Znajdoway si one na zachd od Carrock. (H 72-73, 76, 220)
WROTA GONDORU [Gates of Gondor] ->Argonath. (I 256)
WROTA ROHANU [Gap of Rohan] Cz Rohanu midzy Grami
Biaymi a Mglistymi. (II 8 )
WRG VALARW
512
WRG VALARW [Foe of the Valar] h> Melkor. (S 82)

WRZOSOWISKA ETTENMOORS [Ettendales, Ettenmoors] Siedziby
trolli na pnoc od Rivendell. We wrzosowiskach swoje rda

miaa Mitheithel. Prawdopodobnie tosame z Zimnymi Polami.
(1 195, 197, 253)
WSCHODNI FAD [Eastfold] Cz Rohanu midzy strumieniem
Mering, Entwash, nienym Potokiem i Ered Nimrais. (III 337,

398)
WSCHODNI GOCINIEC [East Road] -> Wielki Wschodni Gociniec.
(1113, III 249)

WSCHODNI MUR [East Wall] Wielkie urwisko na zachodnich
kracach - Emyn Muil, znaczce wschodni granic Rohanu

w tym rejonie. (II 28, 42)
WSCHODNIA WIARTKA [Eastfarthing] Jedna z czterech wiartek
Shire. Jej mieszkacy mieli wyrane cechy charakterystyczne

Stoorw. (1 18, 21, III 254)
WSCHODNIE LRIEN [East Lrien] Krlestwo elfw, zaoone
przez Celeborna na pocztku Czwartej Ery i zamieszkane przez

Elfy Lene z Lrien. Zajmowao cao Eryn Lasgalen na pou
dnie od przewenia puszczy. (III 338)
WSPLNA MOWA [Common Speech] -> Westron, okrelany tak,
gdy by lingua franca rdziemia od schyku Drugiej Ery. (116,
61,1137,11135,371-382)
WCIBSKI JACK [Peeping Jack] Hobbit z Michel Delving, wyst
pujcy w wierszu Perry W inkle. Mg by postaci rzeczywist.
(TB 165-166)
WULF (zm. 2759 TE) Czowiek z Rhovanionu, syn Freki. Po
mierci ojca w 2754 roku Wulf uciek do Dunlandu i w 2758

roku najecha Rohan z armi Dunlendingw. Z atwoci zdo
by kraj i zaj Meduseld, zabijajc ksicia Haletha. Podczas
Dugiej Zimy armie Wulfa oblegay Heima w Rogatym Kasztelu,
a Fralfa, siostrzeca Heima, w Dunharrow. Mimo e Heim i jego
drugi syn, Hma, zginli owej zimy, na pocztku wiosny Fralf
513
WYSOKA PRZECZ
zaatakowa znienacka Wulfa w Meduseld i zabi go. (III 313-314)

WYDZIEDZICZENI [Disposessed] > Rd Feanora, zwany tak
z powodu utraty zwierzchnictwa nad Noldorami. Straci on tak

e Simarile, bogosawiestwo ycia w Amanie, honor i jedno.
(S 84)
WYGNACY [Exiles] Ci spord -> Noldorw, ktry wrcili do
rdziemia, by odebra Melkorowi Simarile. Wyrok wygnania

w stosunku do tych, ktrzy przeyli, zosta uchylony pod koniec
Pierwszej Ery (wyjtkiem bya Galadriela). (I 86 , III 289, 360,
365, 372, S 82, 98, 101-109, 124, 192)
WYGNACY [Exiles] Dunedainowie, ktrzy przeyli upadek
Numenoru i przybyli do rdziemia. (III 350, S 259-260, 269)

WYPRAWA PO SILMARIL [Quest of Silmaril] Misja Berena, ktry
mia odzyska Silmaril z elaznej Korony Morgotha; bya to cena

wyznaczona przez Thingola za rk Luthien. Beren wyruszy w 466
roku Pierwszej Ery i - z pomoc Finroda, Luthien i Huana - osi
gn cel w 468 roku, przekazujc Silmaril Thingolowi pod koniec
Polowania na Wilka. Cho misja ta zakoczya si wspaniaym
sukcesem - zabito Draugluina i Carcharotha, zamano potg
Saurona, ktrej nie odzyska do koca Pierwszej Ery i odzyska
no jeden z Silmarili - cena jej bya wysoka. Finrod i Huan zgin
li, Beren straci rk, a pniej po raz pierwszy ponis mier,
Silmaril za, za ktrym cign si cie Przysigi Feanora, sta
si przyczyn mierci Thingola i zniszczenia Doriath. Jednak we
waciwym czasie ten Silmaril, odzyskany tak wielkim kosztem,
przyczyni si do interwencji Valarow i wyrzucenia Morgotha ze
rdziemia. (S 158-175)
WYROK MANDOSA [Doom of M andos] > Przeznaczenie
Noldorw. (S 121, 124, 135, 223)

WYSOKA PRZECZ [High Pass] -> Cirith Ungol. (II 321)
WYSOKA PRZECZ [High Pass] Przecz w Grach Mglistych na
wschd od Rivendell. Pod koniec Trzeciej Ery bya jednym z naj

waniejszych przej przez gry, gdy uwaano j za zabezpieczon
WYSOKI FAROTH
514
przed orkami. Jednak okoo 2940 roku orkowie otwarli wyjcie ze

swych tuneli na przecz, a Kompania Thorina zostaa tu pojmana
w 2941 roku. Pniej jednak przecz kontrolowali Beorningowie
i w czasach Wojny o Piercie bya ona wanym szlakiem han
dlowym. (I 220, H 49-50)
WYSOKI FAROTH [High Faroth] -> Taur-en-Faroth. (S 117, 159)
WYSOKI POT [High Hay] Dwudziestomilowy ywopot, oddziela
jcy Buckland od Starego Lasu, zbudowany przez Brandybuckw

jako ochrona przed lasem. Rozciga si od Wielkiego Wschodniego
Gocica na pnocy po Withywindle na poudniu.
Zwany take ywopotem. (1 102)
WYSOKI PODWRZEC [High Court] Dziedziniec sidmego po
ziomu Minas Tirith (nie Plac Fontanny). (III 20)

WYSPA ELFW [Elvet-isle] Wyspa w dolnym biegu Withywindle,
wedug hobbitw siedziba Starego abdzia. (TB 140)

WYSPA UTRACONA [Lost Isle] -> Tol Eressea. (III 211)
WYSPY ZACHODU [Isles of the West] Oglne okrelenie Amanu,
zapewne gwnie ze wzgldu na samotn Tol Eresse. (III 309)

WYYNA [Downlands] Teren, na ktrym wznosiy si Kurhany.
Zwana -> Wyyn Kurhanw. (1 116, 139, II 47)
WYYNA KURHANW [Barrow-downs] Wzgrza na wschd
od Starego Lasu, na ktrych byy Wielkie Kurhany, od ktrych

wzgrza wziy sw nazw. Byy one szanowane przez Dunedainw.
Podczas wojen z Angmarem, w 1409 roku Trzeciej Ery,
chronili si tu Dunedainowie z Cardolanu. Okoo 1636 roku za
mieszkay tam ze Upiory Kurhanw z Angmaru i kurhany stay
si miejscem otoczonym wielk groz.
Sindariska ich nazwa brzmiaa Tyrn Gorthad. (1 116, 139,
II 47, III 108)
WZGRZA SCARY [Hills of Scary] Wzgrza w Shire na pnoc
od Scary. (III 272)
515
WZGRZE ZWIADU
WZGRZE STRAY [Hill of Guard] Wschodni wystp Mindolluiny,
na ktrym zbudowano Minas Tirith. Ta masywna gra czya si

z gwnym masywem Mindolluiny wskim grzbietem. (III 20)
WZGRZE MIERCI [Death Down] Masowy grb przed Hemowym
Jarem, w ktrym huornowie pochowali ciaa orkw zabitych

w Bitwie o Rogaty Kasztel.
By to wielki kurhan z kamieni, usypany nad gbok jam.
( I I 149, III 44)
WZGRZE W HOBBITONIE [The Hill, Hobbiton Hill] Wzgrze
w Zachodniej wiartce, midzy Hobbitonem a Overhill.

Zwane zazwyczaj Wzgrzem (w H obbicie zwane Pagrkiem).
(I 33, H 12)
WZGRZE ZWIADU [Hill of Spies] -> Amon Ethir. (S 205, 206)
Y
YA [Mee] Moda ksiniczka elfw, wystpujca w hobbickim non
sensownym wierszu K siniczka Ya. Jakakolwiek zbieno z po
staciami historycznymi jest zapewne przypadkowa. (TB 146-149)

YALE Rwnina we Wschodniej wiartce, na zachd od Stock. (1 30)
YANTA (quen. most) Nazwa tengwy x (nr 35), uywanej zwykle
dla zapisu spgoskowego y lub (w Regule Beleriandu) e.

YAVANNA (quen. owoc-dar, dawczyni owocw) Jedna z Ainurw
i Aratarw i druga co do znaczenia wrd Valier, starsza siostra

Vany, maonka Aulego. Yavanna strzega wszystkiego, co ro
nie na Ardzie, szczeglnie olvarw. Zasadzia pierwsze nasiona
wszystkich rolin Ardy. Jej najwikszym dzieem pozostaway Dwa
Drzewa, byy jej jednak drogie wszystkie drzewa; opiekowaa si
te plonami. Stworzya Galathiliona i swym piewem powoaa
do istnienia kwiat i owoc, ktre stay si Ksiycem i Socem.
Yavanna na pocztku dziejw Ardy czsto przebyw aa
w rdziemiu, a poniewa zo wywoane przez Melkora zwo
dzio kelvary i olvary, bdce pod jej ochron, zdecydowanie
popieraa wszystkie plany Valarw zwalczania Czarnego Wadcy.
Ogrody Yavanny w Valinorze byy rdem miruvre. Jej zwy
ka forma cielesna bya wysoka i okryta zieleni, czasem jednak
wystpowaa jako drzewo sigajce niebios. Przydomek Yavanny
brzmia Kementari, Krlowa Ziemi. (S 24-27, 35, 38, 40, 42-46,
58, 72, 75, 76, 94, 243, Y 61)
YAVANNIE (quen. owoc-) Dziewity miesic w Rachubie
Krlewskiej i Namiestnikowskiej, a szsty wedug Nowej Rachuby,

w przyblieniu odpowiadajcy naszemu wrzeniowi.
t
517
YULEMATH
Jego sindariska nazwa, uywana tylko przez Dunedainw,

brzmiaa Ivanneth. (III 352)
(quen.) Trzecia pora loa w Kalendarzu Imladris, w przybli
eniu odpowiadajca naszemu sierpniowi i wrzeniowi. Nazwy
tej uywali te ludzie na okrelenie jesieni.
W sindarinie zwana ia va s. (III 349-350)
yA v ie
(quen. jesie-dzie) W Rachubie Namiestnikowskiej

wito, nastpujce midzy 30 Yavannie a 1 Narquelie, przypa
dajce w terminie zblionym do jesiennej rwnonocy. (III 351)
yA y i e r e
YEN (quen. rok) Dugi rok Eldarw w rdziemiu, rwny 144
latom sonecznym. (III 349, Y 58)

YESTARE (quen. pierwszy-dzie) Pierwszy dzie roku w Kalen
darzu Imladris i wszystkich trzech kalendarzach Dunedainw.

W Rachubie Krlewskiej i Namiestnikowskiej zbiega si z prze
sileniem zimowym, a w Rachubie Rivendell i Nowej Rachubie
zblia si do rwnonocy wiosennej, przypadajc odpowiednio
28 i 17 marca naszego kalendarza.
Yestare nie by dniem adnego miesica. (III 350-351, 354)
YULEMATH Nazwa Foreyule w Bree i Wschodniej wiartce.
(III 352)
z
ZACHODNI FAD [Westfold] Obszar Rohanu cigncy si wzdu
Ered Nimrais od Iseny po zachodni granic Fadu. Orodek obro

ny Zachodniego Fadu znajdowa si w Hemowym Jarze, a jego
dowdca mieszka w Rogatym Kasztelu. (II 125-126, 128-130,
133, 135, III 45, 146)
ZACHODNI GOCINIEC [West Road] Droga prowadzca z Minas
Tirith do Edoras.
Zwany take Pnocnym Gocicem oraz Wielkim Zachodnim
Gocicem. (III 142)
ZACHODNIA BRAMA MORII [W est-gate of M oria] Bram a
w Khazad-dumie zbudowana przez Narviego w Drugiej Erze dla
uatwienia handlu midzy krasnoludami i Noldorami z Eregionu.
Bramy strzego zaklcie Celebrimbora. Kiedy Sauron zaj Eregion,
Zachodnia Brama zostaa zamknita. Po 1981 roku Trzeciej Ery
zablokowa j Czatownik z Wody, ktry w 2994 roku nie pozwoli
kolonii krasnoludw Balina uciec t drog. Kiedy w 3019 roku
bram otworzya Druyna Piercienia, Czatownik zatrzasn j
i zabarykadowa gazami oraz drzewami kolczolici.
Zachodnia Brama bya wykonana z ithildinu i otwieraa si
tylko wtedy, gdy bya widzialna, a osoba, chcca przez ni przej,
wypowiedziaa sowo m ellon.
Zwana take Drzwiami Elfw, Drzwiami Durina oraz Bram.
(I 283, 285-293)
ZACHODNIA WIARTKA [Westfarthing] Jedna z czterech wiartek,
na ktre dzielio si Shire; chyba najwaniejsza z nich. Znajdowao

si w niej miasteczko Michel Delving, stolica Shire, tu odbywa
519
ZAKTEK SHARKEYA
si te Wolny Jarmark. Do innych wanych miejsc w Zachodniej

wiartce zaliczay si miejscowoci Bywater i Hobbiton. (1 18,
21, 30)
ZACHODNIE MORZE, ZACHODNIE MORZA [Western Sea, Western
Seas] -> Belegaer, a szczeglnie jego cz najbliej Amanu. (186)

ZACHD [West] - Niem iertelne Kraje. (III 129, S 48-57,
84, 97, 100, 103, 106, 113, 122, 135, 138, 151, 176, 229, 239,
245)
ZACHD [West] Krlestwa i ludy przeciwstawiajce si Sauronowi,
a szanujce cnot i Dnedainw. (III 143, 146, 194, 204, 209,

218, 239)
ZACZAROWANE WYSPY [Enchanted Islands] Wyspy na Morzach
Cienia stworzone przez Valarw po zatruciu Dwch Drzew i bun

cie Noldorw jako cz systemu obronnego Valinoru. Do czasu
Odmiany wiata kady eglarz, ktry postawi na nich stop,
zasypia. (S 97, 232)
ZAGADKOWI [Inscrutable] Jedno z okrele - ludzi, uywane
przez elfw. (S 98)

ZAKAZ VALARW [Ban of the Valar] Jedyne ograniczenie nao
one na Nmenorejczykw przez Valarw na pocztku Drugiej

Ery. Zgodnie z nim, Dnedainowie nie mogli postawi stopy
w Niemiertelnych Krajach ani eglowa na zachd dalej, ni
byo mona sign wzrokiem z Nmenoru. Poczynajc od pano
wania Tar-Ciryatana Nmenorejczycy zaczli protestowa prze
ciw Zakazowi, uwaajc, e pozbawia ich on niemiertelnoci,
gdy za Zakaz zosta zamany przez Ar-Pharazna w 3319 roku,
Valarowie zrzekli si swej wadzy nad wiatem i Nmenor zosta
zniszczony przez Ilvatara.
Zwany take Zakazem Wadcw Zachodu. (III 287-289,
S 244, 245, 247, 255, 257)
ZAKAZANE WROTA [Forbidden Door] -> Brama Umarych.
(III 332)
ZAKTEK SHARKEYA [Sharkeys End] -> N ow a Uliczka. (III 273)
ZAKRZYWIONY WIAT
520
ZAKRZYWIONY WIAT [Bent World] ->Arda, zwana w ten spo
sb po przeksztaceniu w kul podczas Odmiany wiata. (S 260)

ZAMKNITE DRZWI [Closed Door]
Fen Hollen. (III 90)
ZAPOMNIANA GOSPODA [Forsaken Inn, The] Gospoda o dzie
drogi na wschd od Bree, najdalej wysunita na zachd na Wielkim

Wschodnim Gocicu. ( 1 184)
ZARAGAMBA (oryg. hob.) - Oldbuckowie. (III 382)
ZASONA ARDY [Veil of Arda] Atmosfera, szczeglna domena
Manwego w Ardzie. (S 24)

ZASTP CIENI [Shadow Host] - Umarli z Dunharrow prowa
dzeni do bitwy przez Aragorna. (III 48-56)
ZASTPY VALINORU [Host of Valinor] Armia Valarow, ktra
przysza na ratunek Eldarom i Edainom z Beleriandu pod koniec

Pierwszej Ery. Ich wodzem byt niewtpliwie Enwe, lecz w ich
skad mogli wchodzi take inni Valarowie i Majarowie, zwaszcza
Orome. Vanyarowie i Noldorowie Finarfina doczyli do Zastpw,
a Teleri z Alqualonde przewieli je swymi statkami. W rdziemiu
Zastpy zostay wzmocnione przez ory Earendila i zniszczyy
potg Morgotha w Wielkiej Bitwie. (III 328, S 50, 233)
ZATOKA ELDAMARU, ZATOKA KRAINY ELFW [Bay of Eldamar,
Bay of Elvenhome] Zatoka morza Belegaer omywajca wybrzea

Eldamaru, w ktrej pooona bya Tol Eressea. (S 57,58,60, 71, 83)
ZATOKA KSIYCOWA [Gulf of Lun, Lun] Zatoka Lhun.
Zwana take Zatok Pksiyca.

Take - Lhun. ( I I 190, III 280)
ZEWNTRZNA BRAMA GONDOUNU [Outer Gate od Gondolin]
Jedna z bram na
Drodze Ucieczki. (S 131)
ZEWNTRZNA OTCHA [Outer Void] -> Pustka. (S 171)

ZBATE WIEE [Towers of the Teeth] Dwie wiee, Narchost
i Carchost, postawione przez Gondor po obu stronach Cirith

Gorgor w celu pilnowania Mordoru. Opuszczone okoo 1636
roku Trzeciej Ery i pniej zajte przez Saurona, mieciy silne
521
ZIMNE POLA
garnizony orkw, lecz rozpady si, gdy zosta zniszczony Jedyny

Piercie.
Zwane take Zbami Mordoru. ( I I 228, III 158)
ZBY MORDORU [Teeth of Mordor] - Zbate Wiee. (II 228)
ZGROMADZENIE OBYWATELSKIE [Shire-moot] Zebranie hobbitw z Shire zwoywane w nagych wypadkach w celu podjcia
jakiej decyzji, ktremu przewodniczy than. (I 2 1 )
ZGUBA DURINA [Durins Bane] -> Balrog, ktry y w Khazad-
dumie, zwany tak przez krasnoludw, gdy zabi on Durina VI w

1980 roku Trzeciej Ery. (I 301, 312, 337)
ZGUBA ISILDURA [Isildurs Bane] -> Jedyny Piercie. (I 234,
11248,1 1 1 2 6 )
ZIELNIK SHIRE [Herblore of the Shire] Ksiga napisana przez
Meriadoca Brandybucka, opisujca midzy innymi histori faj

kowego ziela. (I 26)
ZIELONA BRAMA [Hay Gate] -> Brama Bucklandu. (III 250)
ZIELONE POLA [Greenfields] Wie lub okolica w Shire, praw
dopodobnie w Pnocnej wiartce. Tu w 2747 roku Trzeciej Ery

stoczono Bitw o Zielone Pola. (1 17, III 267)
ZIELONE WZGRZA [Green Hills] -> Pinnath Gelin. (III 38,109)
ZIELONE WZGRZA [Green Hills] W zgrza w Poudniowej
i Zachodniej wiartce, centrum Tooklandu. (179, III 261,266,278)

ZIELONE WZGRZE [Green Mound] -> Ezellohar. (S 37, 45, 73)
ZIELONY TRAKT [Greenway] Okrelenie -> Pnocnego Gocica
uywane pod koniec Trzeciej Ery, gdy by on rzadko uywany.

(I 20, 149, III 245, 246, 257)
ZIEMIA [Earth] -* Arda. (S 16)
ZIEMIA NICZYJA [Noman-lands, Noman Lands] > Brunatne
Pola. (I 224, I I 224)

ZIMNE POLA [Coldfells] Dzikie okolice na pnoc od Rivendell,
by moe Ettenmoors. (III 306)
ZIMNE SMOKI
522
ZIMNE SMOKI [Cold-drake] Rodzaj smokw, odkrytych w Ered
Mithrin. W 2589 roku Trzeciej Ery taki smok zabi krla Daina I
i wygna plemi Durina z Ered Mithrin. (III 325, 332)
ZIMORODEK [Fisher Blue] Zimorodek yjcy nad Withywindle,
wystpujcy w wierszu z Shire Tom B o m b a d il p yn ie w w ia t.
(TB 135)
ZIRAK -> Zirak-zigil. (I 271)
ZIRAK-ZIGIL (khuz.) Jedna z trzech Gr Morii. Na jej szczycie
wzniesiono Wie Durina, std te Gandalf strci Balroga.
W sindarinie zwana Celebdil, w westronie Srebrnym Rogiem.
Przez krasnoludw zwana w skrcie Zirak. (1271,11101,111204)
ZJEDNOCZONE KRLESTWO [Reunited Kingdom] Pastwo, kt
rym rzdzi Elessar i jego nastpcy z rodu Telcontarich, zwane tak

dlatego, e obejmowao wszystkie ziemie pozostajce pod wadz
Elendila, a podzielone po jego mierci. Stolicami Krlestwa by
y Annuminas i Minas Tirith. Na pocztku Czwartej Ery w jego
skad wchodziy wszystkie ziemie nalece do Arnoru i Gondoru
w czasach ich najwikszego rozkwitu, z wyczeniem Rohanu.
Krl Zjednoczonego Krlestwa by te zwierzchnim wadc Dale
i Ereboru, a zapewne otrzymywa te trybut z wikszej czci
Rhun i Haradu. (125)
ZO Z PNOCY [Evil of the North] -> Melkor. (S 199)
ZOTA JAGODA [Goldberry] (WoP) Kobieta, ona -> Toma
Bombadila. Bya crk -> Rzeki yjcej w Withywindle.

Bya pikna, zotowosa, urocza i spokojna, a jej uroda bya
podobna do elfiej, lecz blisza sercom hobbitw.
Zwana take Crk Rzeki. (I 122, 124-127, 129-130, 132,
135-136, 144, 146, TB 126, 131)
ZOTE DRZEWO [Golden Tree] -> Laurelin. ( I I 236)
ZOTY LAS [Golden Wood] - Lrien. (1319, I I 37, III 175, 228)
ZOTY PLASTER MIODU [Golden Honeycomb] Trofeum lub na
groda zdobyta przez wdrowca w wierszu W drwka, zapewne
przedmiot fikcyjny. (TB 144)
523
ZWIDE WRZOSOWISKA
ZMIERZCH [Fading Years] -> Trzecia Era z perspektywy elfw.
(III 328, S 275, 280)

ZMIERZCH [Twilight] Koniec Trzeciej Ery. Termin dotyczy zmierz
chu kultury elfw i ich stopniowego opuszczania Srdziemia.

Jest szczeglnie odpowiedni w wypadku O pow ieci o Aragornie
i A rw e n ie , ze wzgldu na przydomek Arweny - Undmiel Gwiazda Wieczorna.
Take -> Lata Uwidu. (III 309, 311, 328, 330)
ZMIERZCH VAUNORU [Darkening of Valinor] Zatrucie Dwch
Drzew. (S 38)
ZWIERCIADLANE JEZIORO [Mirrormere]
Kheled-zaram.
(I 217, 305)
ZWIERCIADO GALADRIEU [Mirror of Galadriel] Misa w Caras
Galadhon. Wypeniona wod, ukazywaa odbicia scen odlegych

w czasie lub przestrzeni.
Flakonik Galadrieli zawiera wod
ze Zwierciada. (I 342, II 316, III 267)
ZWIDE WRZOSOWISKA [Withered Heath] Obszar na wscho
dzie Ered Mithrin, z ktrego pochodziy smoki i inne ze stwory

nkajce krasnoludw z Ered Mithrin. (H 6 )
z
*
RDLANA SALA [Wellinghall] Siedziba Fangorna w pobliu
korzeni M ethedrasu i rda Entwash. ciany i dach siedziby

tworzyy gazie i pnie zielonych przez cay rok drzew, a w g
bi wielkiej komnaty znajdowa si niewielki wodospad. (II 72)
RDO R i m u [Rivils Weil] rda w zachodnim Dorthonionie,
z ktrych wypywa Rivil. Tu Beren zabi wodza orkw, zabjc

swego ojca, odzyskujc w ten sposb piercie Barahira. (S 183)

DO [Sting] Dobrze wykuty dugi n, wykonany w Beleriandzie
w Pierwszej Erze, nazwany tym imieniem przez Bilba Bagginsa.
Kiedy w pobliu znajdowali si orkowie, do lnio bkit
nym wiatem. Bilbo znalaz je w jaskini trolli podczas wyprawy
z Kompani Thorina i podobnie jak Frodo uywa go w trakcie
wszystkich swoich przygd jako miecza. Po tym, jak Sam powa
nie zrani dem Shelob, Frodo da mu je w wiey Cirith Ungol.
(I 25, 265, II 207, III 155, 183, H 38, 58, 124).
EGLARZE [Foamriders] -* Teleri z Eldamaru. (S 83, 232, 237)
ELAZNA KORONA [Iron Crown] Wielka korona Morgotha, wy
kuta przeze w Angbandzie po powrocie do rdziemia, symbol
jego roszcze do wadzy Krla wiata. W koron, przymocowane
elaznymi pazurami, wprawione byy Silmarile.
Beren wyrwa jeden Silmaril z elaznej Korony. Po Wielkiej
Bitwie dwa pozostae zostay z niej wyjte, a sam Koron wbito
Morgothowi na szyj jako obro. (II 299, S 78, 146, 158, 170,
171, 220, 235)
ELAZNA SZCZKA [Isenmouthe] Przesmyk czcy Gorgoroth
i Udun, u zbiegu Ered Lithui i Ephel Duath. By umocniony i prze

grodzony elazn palisad.
Zwana przesmykiem Isen, a w sindarinie Carach Angren.
(III 177, 185, 186, 189, 338, W 187-188)
ELAZNE WZGRZA [Iron Hills] Wzgrza na wschd od Ereboru,
gdzie okoo 2590 roku Trzeciej Ery mieszkay krasnoludy z plemie

nia Durina po ucieczce z Ered Mithrin. Krasnoludy z elaznych
Wzgrz pod wodz Naina, przybywajc z opnieniem na pole
YWOPOT
526
bitwy, odwrciy losy Bitwy w Azanulbizar w 2799 roku. W 2941

roku 500 krasnoludw z elaznych Wzgrz pod wodz Daina
przybyo do Ereboru, by wesprze Thorina II i dzielnie walczyo
w Bitwie Piciu Armii. Nastpnie Dain zosta krlem Ereboru.
Nie ma dalszych informacji o elaznych Wzgrzach, lecz raczej
nie zostay opuszczone.
Wydaje si, e krasnoludy z elaznych Wzgrz byy zamo
ne. Prawdopodobnie we wzgrzach byo wiele elaza, ale nie
byo zota. (III 319, 321, 322, 325, 333, H 6,187,190,193, 196,
204, 223)
TA TWARZ [Yellow face] Nazwa nadana -> Socu przez
Golluma. (II 214-215, 233, 238, 242, 250)

TOSKRA KSIGA [Yellowskin Book] Ksiga, przechowywa
na przez Tookw, zawierajca daty urodzin, zgonw i maestw

Tookw, a take transakcje nieruchomociami oraz rne wypadki
z Shire. Zapocztkowana okoo 2000 roku Trzeciej Ery, zawie
raa wiele informacji, cytowanych w C zerw onej K sidze M archii
Z achodniej. Pod koniec Trzeciej Ery bya najstarszym dokumen
tem przechowywanym w Shire.
Zwana take R oczn ikiem z Tuckborough. (III 353)
WAWIEC [Quickbeam] -> Bregalad. (II 83)
YWOPOT [Hedge] -> Wysoki Pot. (I 30, 102, 112-116)
Dodatek I
Chronologia Pierwszej Ery

P o d c z a s przygotowywania tej chronologii (z powodw wyja
nionych we Wstpie) napotykaem wiele trudnoci. Po pierw
sze, Q uenta Silm arillion nie dostarcza dostatecznych informacji
0 upywie czasu przed stworzeniem Soca i powrotem noldorskich
Wygnacw. Najwidoczniej przed stworzeniem Dwch Drzew
Valarowie nie prowadzili rachuby czasu. Zatem 17 pierwszych
okresw chronologii, oznaczonych cyframi rzymskimi, podano
we waciwej kolejnoci, lecz niewtpliwie nie s one rwnej
dugoci. Trzy wieki uwizienia Melkora byy oczywicie wielo
krotnie dusze ni trzy okresy midzy zatruciem Dwch Drzew
a pierwszym wschodem Soca, gdy o yciu szczliwym i ra
dosnym nie ma wiele do powiedzenia, pki si ono nie skoczy1.
Drugim problemem, ktry musiaem rozwiza, by pocz
tek Lat Soca. Zaoyem, e 1 rok Pierwszej Ery (dokadniej
- Pierwszy Rok Soca) rozpocz si wraz z pierwszym wscho
dem Soca na zachodzie. Jednak reforma, przywracajca noc
na Ardzie, zmienia wkrtce kierunek jego ruchu, a pod koniec
1 roku Pierwszej Ery Soce prawdopodobnie poruszao si ju
ze wschodu na zachd. Poniewa za taka zmiana wymagaa
pewnego czasu, rok ten prawdopodobnie trwa duej ni 365
dni. Jednak jeliby liczy Lata Soca od pierwszego wschodu
1 J.R.R. Tolkien, Silmarilioti, przel. Maria Skibniewska, Wydawnictwo Amber, wyd. V, Warszawa 2002, s. 90.
CHRONOLOGIA PIERWSZEJ ERY
528
Soca na wschodzie, wszystkie dalsze daty naleaoby skory

gowa.
Ustalajc daty wydarze z Pierwszej Ery, zaoyem te, e rok
zaczyna si wiosn, tak jak loa Eldarw. Zatem narodziny Tuora,
ktre prawdopodobnie miay miejsce w styczniu (Riana pocza
dwa miesice przed wymarszem Huora na Nirnaeth Arnoediad,
co miao miejsce w Dniu rodka Roku), naley zaliczy do 473
roku Kalendarza Imladris, ale 474 - Rachuby Krlewskiej. Jeli
za narodziny Nienor na samym pocztku roku 2 miay miej
sce w styczniu, a nie w marcu (jedno i drugie jest moliwe), to
w pierwszym wypadku rokiem jej narodzin bdzie rok 474, ale
Dagor Bragollach przypadnie na 456 rok, a Sroga Zima - na 497
rok.
Jednak najwiksza trudno wizaa si z ustaleniem do
kadnych dat wielu wydarze. Wikszo informacji zawartych
w Q uenta Silm arillion okrela je jedynie przez upyw czasu od
innych wydarze. Nawet takiego datowania nie spotykamy jed
nak czsto, a tylko cztery wzmianki odnosz si do innego, wy
ranie datowanego wydarzenia: Mereth Aderthad stoczono w
dwadziecia lat sonecznych pniej3; Dagor Bragollach zacza
si zim czterysta pidziesit pi lat po przybyciu Fingolfina
do rdziemia4, Nargothrond pad w tym samym roku, w kt
rym wysacy Cirdana przekazali Orodrethowi ostrzeenie Ulma,
gdy czterysta dziewidziesit pi lat upyno od pierwsze
go wschodu Ksiyca, pewnego wiosennego dnia5, a Earendil
urodzi si na wiosn piset trzy lata po przybyciu Noldorw
do rdziemia6. Jest te jasne, e Feanor przyby do Losgaru
jaki czas przedtem, nim Fingolfin sforsowa Helcaraxe. Ksiyc
wzeszed, gdy Fingolfin wkroczy do rdziemia i siedmiokrot
nie przesun si po niebie (czy jednak oznacza to dni, czy mie
sice?), nim Fingolfin wkroczy do Mirthimu wraz z pierwszym
wschodem Soca. Uznaem, e Mereth Aderthad miaa miejsce
2
3
4
5
6
Ibidem,
Ibidem,
Ibidem,
Ibidem,
Ibidem,
s.
s.
s.
s.
s.
186-187.
107.
143.
198.
225.
529
CHRONOLOGIA PIERWSZJ ERY
w 21 roku Pierwszej Ery, gdy jeden Rok Soca min przed po

cztkiem 2 roku tej ery. Podobnie w sprawie posacw Cirdana
(496 rok, tj. nastpnej wiosny) oraz narodzin Earendila (504
rok, prawie osiem lat po przybyciu Tuora do Gondolinu). Jednak
Dagor Bragollach umieciem w roku 455, uznajc, e zima miaa
miejsce pod koniec roku, a nadejcie Fingolfina odnosi si do
jego przejcia przez Helcaraxe, kilka miesicy przed wkroczeniem
do Mithrimu. Dodatkow wskazwk na temat znacznego cza
su, jaki zaj powrt Noldorw, jest to, e w tym czasie Melkor
wrci do rdziemia, pokci si z Ungoliant w Lammoth,
odbudowa Angband i najecha Beleriand, zajmujc go a po
Amon Ereb i Falas.
Jednak nawet po takiej manipulacji pozostay pewne problemy.
Wydarzenia midzy Dagor Bragollach i upadkiem Nargothrondu
mona datowa do dokadnie dziki zbadaniu kolei ycia Turina
(urodzonego w roku, w ktrym Beren po raz pierwszy ujrza
Luthien, a osiem lat przed Rokiem Lamentu) i Tuora (urodzonego
w Roku Lamentu i majcego 23 lata - 16 modoci, trzy niewo
li i cztery tuaczki - gdy przyby do Gondolinu podczas Srogiej
Zimy, ktra nastpia po jesieni pogromu Nargothrondu). Ten
rodzaj narracyjnego datowania jest jednak niepewny: trzy lata
niewoli Tuora moe rwnie dobrze oznacza 31, jak i 39 mie
sicy. Z powodu tych niedokadnoci daty ustalone dla Dagor
Bragollach i upadku Nargothrondu wydaj si nazbyt bliskie sobie.
By usun ten bd, usunem dwa lata walki banitw Barahira
w Dorthonionie (zgodnie z tekstem zosta on zabity w owym
okresie7, tj. w czasie zblionym do mierci Galdora w siedem
lat po Dagor Bragollach, okoo 462 roku), a take jeden rok nie
woli Tuora w Hithlumie.
Podsumowujc, musz podkreli, e daty podane w tej chro
nologii (i w caej Encyklopedii) dla Pierwszej Ery wynikaj cako
wicie z mojej interpretacji informacji, ktre nie daj dostatecznych
podstaw do takich kalkulacji. Cho mog tu by bdy w dokad
nym datowaniu, pewna jest jednak kolejno wydarze oraz czas
ycia poszczeglnych osb. Jeli za niektre z mych wnioskw
wydaj si blisze raczej wnioskw niesfornego ucznia Findegila,
7 Ibidem, s. 177.
530
pisarza krlewskiego, ni starannego uczonego i Przyjaciela Elfw,

takiego jak Bilbo Baggins, jedynym mym usprawiedliwieniem jest
ndza naszej ery: nie mogem prosi Mdrcw, by uzupenili m
gorliwo sw wiedz.
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
XI
XII
XIII
Stworzenie E. Valarowie, Majarowie i Melkor zst

puj do E.
Pierwsza Wojna i Skaenie Ardy. Tulkas zstpuje do
Ea, Melkor wycofuje si. Zakoczenie tworzenia Ardy.
Pocztek Wiosny Ardy. Valarowie tworz Latarnie
i osiedlaj si w Almarenie. Tulkas polubia Ness.
Melkor potajemnie powraca do Ardy, wznosi Utumno
i Ered Engrin oraz czciowo zakca Wiosn.
Melkor niszczy Latarnie. Zniszczenie Almarenu. Koniec
Wiosny Ardy, pocztek Snu Yavanny.
Valarowie wznosz Pelri i osiedlaj si w Amanie.
Valarowie tworz Dwa Drzewa, ktre zaczynaj wie
ci Pierwszego Dnia. Pocztek rachuby czasu.
Varda rozpala nowe gwiazdy. Elfy budz si w Cuivinen,
s napastowani przez Melkora. Pojawiaj si pierwsi
orkowie.
Orome odnajduje elfw. Bitwa Potg i Uwizienie
Melkora. Pocztek Wielkiej Wdrwki. lub Thingola
i Meliany.
Pierwszy wiek uwizienia Melkora. Rozdzielenie el
fw - cz Eldarw przybywa do Amanu. Pocztek
Peni Valinoru. Rozkwit Sindarw w Beleriandzie.
Pod koniec tej epoki rodzi si Lthien.
Drugi wiek Uwizienia Melkora. Krasnoludy przyby
waj do Beleriandu i osiedlaj si w Ered Luin. Pod
koniec tego wieku Thingol buduje Menegroth.
Trzeci wiek Uwizienia Melkora. Ze istoty pojawiaj
si w rdziemiu. Laiquendi przybywaj do Beleriandu.
Daeron tworzy pismo cirth.
Uwolnienie Melkora. Rosnce niesnaski wrd synw
Finwgo. Fanor zostaje wy gnany na 12 lat, a Melkor
znika z Valinoru.
531
XIV
XV
XVI
XVII
PE1
21
51
52
ok. 60
ok. 70
104
ok. 160
ok. 260
ok. 304
ok. 306
o k .310
ok. 311
CHRONOLOGIA PIERWSZFJ ERY
Zam ienie V alinoru, koniec jego Peni. M elkor

i Ungolianta zatruwaj Dwa Drzewa, zabijaj Finwego
i kradn Silmarile.
Duga Noc. M elkor i U ngolianta uciekaj przez
Helcaraxe i kc si w Lammoth. Melkor odbudowuje
Angband. Bunt Noldorw, Bratobjstwo i ogoszenie
Wyroku Mandosa. Melkor najeda Beleriand, pierw
sza Bitwa o Beleriand. Stworzenie Obrczy Meliany.
Trwa Duga Noc. Feanor pali statki w Losgarze. Dagornuin-Giliath; mier Feanora i pojmanie Maedhrosa.
Fingolfin maszeruje przez Helcaraxe. Valarowie przy
gotowuj Soce i Ksiyc.
Wschodzi Ksiyc. Koniec Dugiej Nocy (?) i Snu
Yavanny, Druga Wiosna Ardy. Fingolfin wkracza do
rdziemia. Ksiyc siedmiokrotnie przemierza niebo.
Pocztek Lat Soca; Soce wschodzi na zachodzie.
Budz si ludzie. Fingolfin w kracza do Mithrimu.
Orkowie uciekaj do Angbandu. Fingon uw alnia
Meadhrosa. Fingolfin okrzyknity Najwyszym Krlem
Noldorw. Varda zmienia kierunek biegu Soca.
Mereth Aderthad.
Ulmo ukazuje si we nie Finrodowi i Turgonowi.
Finrod dowiaduje si o Jaskiniach Narogu i rozpoczy
na budowanie Nargothrondu, zakoczone wczeniej
ni budowa Gondolinu.
Ulmo wskazuje Turgonowi Tumladen.
Dagor Aglareb. Pocztek oblenia Angbandu.
Thingol zabrania Sindarom posugiwania si jzykiem
uenya.
Zakoczenie budowy Gondolinu.
Orkowie atakuj Hithlum od strony Lammoth.
Glaurung pokonany na Ard-galen. Pocztek Dugiego
Pokoju.
Aredhela opuszcza Gondolin.
Narodziny Maeglina.
Finrod spotyka Edainw w Ossiriandzie.
Beor wstpuje na sub do Finroda.
ok. 330
ok. 355
ok. 365
ok. 370
389
ok. 425
ok. 441
444
455
457
460
462
464
465
466
466-468
ok. 470
473
473
532
Aredhela i Maeglin przybywaj do Gondolinu. mier

Aredheli i Ela.
mier Beora.
Bereg z Pierwszego Rodu Edainw powraca do Eriadoru.
Haletha przyprowadza Haladinw do Brethilu.
Narodziny Hadora.
Rd Hadora osiedla si w Dor-lminie.
Narodziny Hurina.
Narodziny Huora.
W zimie: Dagor Bragollach, mier Hadora i Fingolfina.
Koniec Oblenia Ang bandu i Dugiego Pokoju. Fingon
zostaje Najwyszym Krlem Noldorw.
Sauron zdobywa Tol Sirion. Beleg i Halmir utrzymu
j Przepraw na Teiglinie. Hurin i Huor spdzaj rok
w Gondolinie. Mniej wicej w tym czasie Easterlingowie przybywaj do Beleriandu.
Jesieni: mier Barahira i banitw z Dorthonionu.
Beren pozostaje w Dorthonionie.
Orkowie atakuj Hithlum z pnocy i wschodu, mier
Galdora.
W zimie: Beren opuszcza Dorthonion.
W lecie: Beren po raz pierwszy widzi Luthien. W tym
samym roku rodzi si Turin.
Wiosn: Luthien odwzajemnia mio Berena. W lecie:
Beren dociera do Menegroth i podejmuje Wypraw po
Silmaril. Jesieni: Beren przybywa do Nargothrondu.
Wyprawa po Silmaril. mier Finroda i Draugluina.
Oczyszczenie Tol Sirion, Sauron ucieka do Taur-nu-Fuin. Beren odzyskuje Silmaril. Polowanie na Wilka,
mier Berena, Huana, Carcharotha i Luthien.
Beren i Luthien na Tol Galen, narodziny Diora.
Rok Lamentu. Liga Maedhrosa i Nirnaeth Arnoediad,
mier Fingona i Huora, pojmanie Hurina i Gwindora.
Turin wysany do Doriath. Narodziny Tuora i Nienor.
Turgon zostaje Najwyszym Krlem Noldorw.
Upadek Falas; Cirdan wycofuje si na Balar i buduje
Przystanie Sirionu.
533
482-485
485
486
487
490
492
496
496
500
501
502
503
504
ok. 505
ok. 509
511
ok. 543
Turin i Beleg walcz na pograniczach Doriath.

mier Saerosa; Turin ucieka z Doriath i staje si ba
nit.
Beleg odnajduje Turina. Turin osiedla si na Amon
Rudh.
Dwaj Wodzowie w Dor-Cuarthol. Amon Rudh zdradzo
ne. Beleg i Gwindor uwalniaj Turina, mier Belega.
Turin przybywa do Nargothrondu.
Tuor w niewoli u Lorgana.
Tuor ucieka z niewoli i staje si banit w Mithrimie.
Klska Haladinw. Glaurung wdziera si do Beleriandu Zachodniego. Bitwa w Tumhalad i pogrom
Nargothrondu. mier Orodretha, Gwindora i Finduilas. Turin optany przez Glaurunga. Tuor przybywa
do Nevrastu, a nastpnie do Gondolinu. Sroga Zima.
Turin w Brethilu.
lub Turina i Nienor.
mier Glaurunga, Nienor, Brandira i Turina.
Hurin uwolniony z Thangorodrimu. mier Morweny.
Hurin przynosi Nauglamir Thingolowi.
lub Tuora i Idril. Mniej wicej w tym czasie mier
Hurina.
Wiosn: Narodziny Earendila.
mier Thingola. Krasnoludy pustosz Menegroth.
Beren odzyskuje Silmaril.
Powtrna mier Berena i Luthien. Synowie Feanora
najedaj Menegroth, mier Diora i Nimloth. Elwinga
ucieka do Przystani Sirionu.
W lecie: Upadek Gondolinu, mier Ectheliona, Gothmoga, Turgona, Maeglina i Glorfindela. Tuor, Idril i Earendil uciekaj do Przystani Sirionu. Gil-galad zostaje
Najwyszym Krlem Noldorw.
Tuor i Idril odpywaj na Zachd. Earendil zostaje
wadc Przystani i polubia Elwing. Jaki czas p
niej narodziny Elronda i Elrosa.
534
Od tego miejsca daty trzeba ustala metod wsteczn, od

koca ery. Skoro Elros zmar w 442 roku Drugiej Ery w wieku lat
500, to urodzi si 58 lat przed kocem Pierwszej Ery. Jeli za jak tu zaoyem - Tuor poczu si stary w wieku lat 70, Pierwsza
Era zakoczya si okoo 600 Roku Soca. Nie znaczy to jednak,
rzecz jasna, by trwaa ona 600 lat - sam Sen Yavanny mg trwa
czas rwny dziesitkom tysicy Lat Soca.
Dodatek n
Tablice genealogiczne
Pierwszy Rd Edainw
Beor
B aran---------------- ,
|
Bereg
Boran
I
Boromir z Ladros
Bregor
Beren
Bregolas
Barahir - Emeldira
1----------- *--------1
Baragund
Belegund
Hurin - Morwena
J------Turin
Nienor
I - Luthien
Beren
Riana - Huor
I
Dior - Nimloth
----------------- p - L
i
T u o r-ld r il
Elured Elurin
Earendil - Elwinga
Elrond
Elros
Haladinowie
Haldad
i
Haletha
J--------- 1
Haldar
Haldan
Halmir
!
Haretha - (Galdor)
Haldir - Glredhela
Handir
Brandir Kulawy
Trzeci Rd Edainw
Marach
Malach Aradan
Imlach
Magor
Amlach
Hajhol
Hador Lrindol
Haretha - Galdor
Gundor
Baragund
Hurin - Morwena
Turin
Lalaith
Belegund
Huor - Riana
Tuor - Idril
Nienor
Erendil
Elrond
Elros
Dunedainowie
Rd Elrosa: krlowie Nmenoru

i ksita Andnie
Erendil
I
Elros Tar-Minyatur (zm.442DE)
Elrond
Vardamir
I
Tar-Amandil
I
Tar-Elendil
Silmarin
Tar-Meneldur
Valandil
Tar-Aldar!on (zm. 1075 DE)
Ksita
Andnie
Tar-Ancalime
I
Tar-Anrion
I
Tar-Srion
I
Tar-Telperin
I
Tar-Minastir (ok. 1700 DE)

Tar-Ciryatan (zm.2251 DE)
Tar-Atanamir
I
Tar-Ancalimon
Tar-Telemmait
I
Tar-Vanimeld
Tar-Alcarin
Tar-Calmacil (zm. 2899 DE)
I
Ar-Adnakhr
Erendur
Lindrie
Ar-Zimrathn
Ar-Sakalthr
Inzilbth
Amandil
Tar-Palantir
Elendil
Isildur
Ar-Gimilzr
Gimilkhd
(Ar-lnziladn)
(zm . 3255)
Anrion
Tar-Miriel
(Ar-Zim raphel)
(zm .3 3 1 9 )
Ar-Pharazn (zm .3319)
Linie Isildura i Anriona:

krlowie Arnoru, Arthedainu i Gondoru
Elendil
Isildur
Elendur
Aratan
(zm .2T E ) (zm .2TE )
Ciryon
(zm .2T E )
Anrion
Valandil
I
Meneldil
I
Eldacar
Cemendur
Ararjtar
Erendil
Tarcll
Anardil
Tarondor
I
Valandur
I
Elendur
Ostoher
I
Rmendacil I
I
Turambar
Erendur
Atanatarl
I
Siriondil
Amlaith
I
Beleg
Mallor
I
2 synowie
(krlowie
Cardolanu
iRhudauru
dook. 1350TE )
.------'-------- 1
Tarannon
Falastur
(bezdzietny)
Tarciryan
I
Ernil I
Ciryandil
I
Celepharn
Hyarmendacil I
Atanatarll
Celebrindor
I
Malvegil
Argeleb I
Narmacil I
(bezdzietny)
Arve|eg I
Araphor
I
Argeleb II
Arvegil
Arveleg II
Calmacil
Rmendacil II
Calimehtar
Vidumavi - Valacar
I
Hyarmendacil II
Minardil
___
i___
Angam ait
iSangahyando
Minastan
Araphant
Telemnar
dzieci
(zm. 1636 TE)
L I
<!>
Ornendil Aldamir
A rved ui-Flriel
Aranarth
syn
(cd. na nast. s.)
Tarondor
I
Telumehtar
Umbardacil
Narmacil II
Arcir^as
Calimehtar
Calimmacil
Siriondil
Ondoher
,____ I_____ ,
Artamir
I )
Castamir
, i----------- ,
Araval
,-----
Eldacar
Faramir
Ernil II
Ernur
(bezdzietny)
A rved u i- Firiel
Linia Isildura
(cig dalszy)
Wodzowie Dunedainw
oraz krlowie Zjednoczonego Krlestwa
Aranarth
Arahael
Aranuir
Aravir
Aragorn I
Araglas
Arahad I
Aragost
Aravorn
Arahad II
Arassuil
Arathorn I
Argonui
Arador
D i rhael - 1vorwena
I------ '
Arathorn I I - Gilraena
Aragorn II-A rw e n a
(Elessar)
Eldarion
crki
Eotheodowie i Rohirrimowie
Frumgar
Fram
Leod
Eorl
Brego
r - HAldor
Baldor
3corki
Frea
Freawine
Goldwine
Deor
Gram
Helm
Haleth
Hilda
Ham a
Frealaf
Brytta
W alda
Folca
_____________________ Folcwine
Folcred
Fastred
2corki
corka
Fengel
Th en g el-M o rw e n a
Theoden
Theodred
c6rka
3corki T h e o d w in a -io m u n d
Loth iriel-E om er
Elfwin
o w in a -F a ra m ir
Pochodzenie Peredhil (pelfw)

Elwe (Thingol) - Meliana z Majarw
Huor z Trzeciego
Rodu Edainw
Barahir z Pierwszego
|
Rodu Edainw
Luthien y Beren
Turgon
D IO R - Nimloth z Doriath
I
T u o r-Id ril
E L U R iD
ELW ING A - EA REND IL

I------ 1------ 1
Celebriana - ELR O N D ELRO S
ELURiN
Arwena
Aragorn
Eldarion
Rd Hurina (rd namiestnikw)

Hurin
Pelendur
Vorondil
Mardil
Eradan
(-> III 302-306)

Ecthelion II
1
Adrahil
i
i------------------------------1-------------? ~i
Denethorll - Finduilas
Imrahil
I------ 1---------------- 1
Boromir
Faramir - Eowina
Barahir

Robert Foster - Encyklopedia Śródziemia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Robert Foster - Encyklopedia Śródziemia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wstp

P o wydaniu Silmarillionu mamy szans w peni doceni ska

cile utkana sie opowieci3 jest nieskoczona i bez skazy, lecz

zadawa zbyt wielu pyta, naraajc si na to, e zatrzasn si

hasem, chyba e by to atwy do zidentyfikowania przydomek lub

Sposb pisania hase w tej poprawionej edycji Encyklopedii

Mythopoeic Linguistic Fellowship: Marka Mandela i Georgea

J.R.R. Tolkien Wadca Piercieni, t. I, Druyna Piercienia,

J.R.R. Tolkien Wadca Piercieni, t. II, Dwie Wiee, przet. Maria

J.R.R. Tolkien Silmarillion, prze. Maria Skibniewska, wyd. V,

Clyde Kilby Tolkien and the Silmarillion, Harold Shaw, Wheaton,

Kade haso skada si z: nazwy lub pojcia w tumaczeniu

podane jest oryginalne brzmienie hasa; w nawiasach okrgych

8 Ktre J.R.R. Tolkien przetumaczy na jzyk staroangielski (przyp. red.).

z ktrej zapisana zostaa tylko pierwsza strofa. Kady wiersz

w Nargothrondzie ze wzgldu na jego urod oraz szlachetno

zachd i wpadajca do Iseny. (II 12)

By ojcem Finduilas i prawdopodobnie ojcem lub dziadkiem

z Numenoru. W latach pychy Numenoru (2899-3319 DE) uy

i Eldarami w Beleriandzie. Adunaic z kolei sta si rdem sow

dzie, pynca na zachd z Ered Luin; najbardziej poudniowy

na bro, ktr walczy w Bitwie na Rwninie Dagorlad. (S 273)

Finroda, czwarty syn Finarfina. Powrci do rdziemia z zastpami

biegu Sirionu midzy ujciem Arosu i Wodospadami Sirionu. Tu

towarzysz Earendila w jego podrach. (S 232)

emacie Bilba Wdrwka. Nazwa wydaje si imitacj elfickiego,

-lminie, gdzie wysza za m za Easterlinga imieniem Brodda,

AFTERUTHE Sidmy miesic - Kalendarza Shire, nastpujcy

po dniu Lithe, odpowiadajcy w przyblieniu naszemu lipcowi.

po dniu Yule, odpowiadajcy w przyblieniu naszemu styczniowi.

uywa w Nargothrondzie. (S 198, 199)

Jarze wykute przez Numenorejczykw, pniej miejsce schro

mi Dorthonionu a Himring, czcy Lothlann z Beleriandem.

1 1 ), przyjta, gdy zacza ona oznacza inicjalne bezdwiczne

przez Ainurw, rozwijajca trzy tematy Iluvatara i w ten sposb

wyraajca boski ad. W pierwszym temacie, stworzonym przez

ra i przygotowaniu Ardy przez Valarw dla Dzieci Iluvatara. cile

Rumila z Tirionu w Pierwszej Erze. Prawdopodobnie jest ona

myli Iluvatara. Wikszo Ainurw przebywaa z Iluvatarem, jed

Song] Ci z Ainurw, ktrzy brali udzia w tworzeniu Ainuindae.

inw Numenorowi po jego zagadzie.

W uenya nazwa ta brzmiaa Atalante, skd greckie Atlantis.

Vard podczas przygotowa do przebudzenia elfw. (S 47)

z ca flot Numenoru, ktra poeglowaa do Valinoru.

enya na oznaczenie gosek ld, ale w sindarinie i westronie cz

okrelenie Fangornu, by moe cz dugiej nazwy tego lasu. (II72)

dwudziesty trzeci krl Gondoru (1490-1540), zgin mierci

i westroskiej nazwy czwartego dnia euuie, nadana ku czci

szsty krl Rohanu (2570-2645). Panowa 75 lat i zdoby ziemie

ALDUDENIE (quen. dwch drzew lament) Relacja o zniszczeniu

Dwch Drzew znana wszystkim Eldarom, uoona przez Elemmire,

nazwy czwartego dnia enuie, nadana ku czci Dwch Drzew.

Lebennin. (III 136)

dziba Valarw w czasach Dwch Latarni, zniszczona wraz z sie

na pnoc od Calaciryi, zbudowany przez Telerich po ich przybyciu

czyna) Pierwotne imi Galadrieli, zwizane z jej zotymi wosami.

kontynent lecy midzy morzami Belegaer i Ekkaia. W jego

AMANDIL (zm. 3319 DE) Dunadan, ostatni ksi Andunie,

ojciec Elendila. Byt przywdc Wiernych i opar si pokusom

ktrzy zakoczyli Wielk Wdrwk, w przeciwiestwie do

Felagunda. Nie posza z nim na Wygnanie. (S 125)

ki. W oglniejszym znaczeniu przeznaczenie Ea, std (jak

Fangornu, by moe cz dugiej nazwy tego lasu. (II 72)

Z pocztku nie chcia przystpi do walki z Melkorem, ale gdy