Wodzimierz Lengauer, Wstp (fragment ze wstpu autora do czci powiconej mitowi i

religii greckiej [w:] W. Lengauer, L. Trzcionkowski, P. Majewski, Antropologia antyku

greckiego, Warszawa 2011)

We wstpie do pierwszego wydania swojej znakomitej i dzi ju klasycznej syntezy

historii religii greckiej (Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche.
Stuttgart 1977) pisa Walter Burkert, e religia Grekw jest w pewnym sensie cigle znana,
cho zarazem daleka od zrozumienia i cakiem nam obca. Inny wybitny uczony,
religioznawca i lozof, Karl Kernyi, w synnym szkicu Antike Religion und
Religionspsychologie (opublikowanym po raz pierwszy po wosku w Studi e Materiali di
Storia delle Religioni w roku 1937) stwierdza z kolei, e religia tak Grekw, jak i Rzymian
jest dzi bezpowrotnie martwa, bo w caoci naleaa do kultury antycznej, a zatem kultury
spoeczestw, ktre cakowicie nale do przeszoci. Niemniej jednak wanie z punktu
widzenia psychologii religii uwaa on wierzenia Grekw za niemal podstawowy klucz do
zrozumienia fenomenu homo religiosus. Warto take przypomnie czsto przytaczane zdanie
wielkiego lologa klasycznego, Ulricha von Wilamowitz-Mllendorfa, e Grecy byli
najbardziej pobonym i religijnym ludem w caej historii ludzkoci. Wszystkie te wypowiedzi
wynikaj z okolicznoci, e religia graa niezmiernie wan rol w yciu Grekw. Naleaoby
zreszt mwi raczej o kulcie czy trosce o bogw (therapeia) i czci w stosunku do nich
(eusebeia), bo terminu adekwatnego czy to do rzymskiego sowa religio, czy to do
nowoytnego pojcia Grecy nie mieli. Ale tak zesp wierze, jak i sposb oddawania czci
bogom, przede wszystkim rytua oary krwawej (thysia), uwaa Herodot obok wsplnych
sanktuariw panhelleskich za czynnik jednoczcy wszystkich Hellenw i pozwalajcy im
budowa jedno w obliczu zagroenia zewntrznego.
Religia grecka jest typow religi tradycyjn, to znaczy opart nie na sowie
objawionym ani na nadanych przez zaoyciela niewzruszonych i zapisanych zasadach, lecz
na poczuciu tradycji i przekonaniu, e praktyki kultowe nale do caoci dziedzictwa
kulturalnego (ta patria), ktre naley zachowa, aczkolwiek wielkie wydarzenia mog
wprowadza pewne zmiany (jak ustanowienie nowych wit), podobnie jak to byo w
przeszoci. Praktyki kultowe miay bowiem zawsze okrelony w czasie pocztek, ryt oarny
ustanowi Prometeusz, kade wito miao swoje aition, czyli uzasadnienie jego
wprowadzenia i pocztek mniej lub bardziej odlegy w czasie. Najwaniejsze wito ateskie
Panatenaje byo wspomnieniem zjednoczenia Attyki przez Tezeusza, co dla Ateczykw
byo wydarzeniem historycznym niezbyt zreszt odlegym w czasie, bo Tezeusz mia y
ledwo pokolenie przed wojn trojask datowan z kolei na mniej wicej XIIXIII w. p.n.e.
wedug naszej rachuby czasu. Ale ju tajemniczy ryt speniany przez dwie dziewczynki
zwane arreforami znajdujce si na progu dojrzaoci mia aition w opowieci o pierwszym
krlu Aten, Kekropsie, ktry z kolei y w odlegym okresie pocztku, bo to za jego czasw
Atena po zwycistwie w rywalizacji z Posejdonem staa si opiekunk miasta i Ateny zyskay
dopiero nazw. Sami Grecy, chocia raczej dopiero w pnej epoce, wiadectwa pochodz
bowiem z dziea Pauzaniasza (II w. n.e.), podrnika i autora przewodnika po Grecji,
rozrniali w sferze religijnej dromena (rzeczy robione) i legomena (mwione, to, co si
mwi). Do tych ostatnich zaliczylibymy dzi mity, ale pamita trzeba, e termin mythos
pno, bardzo wolno i stopniowo nabiera znaczenia zblionego do naszego dzisiejszego
pojcia, nigdy nie pokrywajc si z nim cakowicie. Pocztkowo by to tylko jeden z trzech
podstawowych wyrazw oznaczajcych sowo, wypowied, opowie (mythos, epos,
logos) i dopiero w epoce sostw i Platona nabra znaczenia opowie poetycka w
przeciwiestwie do dyskursu racjonalnego (logos). Ale opowieci o bogach, w czasach