Lingua

O idioma galego,
alarmas e esperanzas
Xaime Subiela
Este texto non responde pregunta sobre se o idioma galego vai ben ou vai mal, quen procure unha idea
ou outra non vai atopala. Pretende dar conta da complexidade do fenmeno lingstico na sociedade galega,
da sa riqueza, diversidade e evolucin contraditoria. Aludir complexidade non unha frmula para eludir
pronunciarse sobre a situacin, un paradigma e unha estratexia de coecemento que permite comprender
mellor a realidade, que non ten un s sentido, nin unha soa causa. Manas de cientfico social.
O coecemento social sobre a lingua adoita apreciarse en Galicia como un instrumento ao servizo das
formas confrontadas de descricin da realidade. De forma algo paradoxal, quen define a realidade en termos
catastrficos para o idioma galego son os principais promotores da sa revitalizacin, e quen aprecia que a
evolucin relativamente favorable son os responsables pblicos, menos reivindicativos neste mbito. Os
primeiros concentran a atencin na ruptura abrupta da transmisin interxeracional, e os segundos nunha
maior presenza do galego en diferentes mbitos coincidindo coa instauracin da Comunidade Autnoma;
ambos tense por realistas e apelan s sas evidencias perceptivas. Isto unha simplificacin, pero
permtenos apreciar como conviven percepcins moi diferentes da realidade: quen di agora si que se fala,
non coma antes, e quen di o galego un fenmeno residual que aguanta en canto non morren os vellos
que o falan.
O idioma galego ten un problema de reproducin lingstica. Durante varias xeracins reduciuse
considerablemente o traspaso de pais a fillos; neste proceso de modernizacin desarrollista e de paso do
campo cidade o galego foi quedando polo camio. A cada no uso do galego foi moi acelerada a partir dos
anos 60 sendo mis suave a partir dos anos 90. Esta visin negativa para o idioma tan certa como que o
galego est hoxe presente en moitos mbitos nos que nunca estivera, incorporouse con pleno dereito e para
quedarse en moitos contextos dos que estivera secularmente desprazada. Mesmo en contornos emerxentes
asociados sociedade da informacin, os que marcan tendencias de futuro, o galego ten mis vitalidade que
en mbitos tradicionalmente asociados s sociedades industriais modernas.
O galego vai ben e vai mal simultaneamente, non s unha percepcin; na realidade avanza e retrocede.
Sendo honestos, a escaseza de coecementos e modelos explicativos non nos permite valorar a situacin de
xeito adecuado. Considero que o fatalismo positivo ou negativo son igualmente acrticos. Por suposto, moitas
visins optimistas ou pesimistas estn fundamentadas, e a realidade pode ser catastrfica ou idlica; que non
sexa simple non quere dicir que sexa equilibrada. No caso do idioma galego creo conveniente comprender
a situacin con todos os seus matices; de cara a unha accin revitalizadora debemos tomar consciencia
dos aspectos positivos e das oportunidades, ao lado das fortes dinmicas contrarias. Ao meu xuzo mis
comprometido e mis til.
A planificacin estratxica adoita utilizar a tcnica DAFO para diagnosticar situacins. Trtase dun
sistema moi sinxelo de organizar e valorar a informacin de cara a tomar decisins e intervir nun campo.
Avalanse os aspectos negativos e positivos, internos (en acto) e externos (en potencia), cruzando estes eixos
ordenamos a realidade en: Debilidades, Ameazas, Fortalezas e Oportunidades. Isto faise coa intencin de
corrixir as Debilidades (ou reducilas), afrontar as Ameazas, manter as Fortalezas (ou melloralas), e explotar

247

as Oportunidades. Este texto non est pensado en clave de planificacin pblica; a perspectiva mis ben a
da socioloxa da lingua, pero creo apropiado valorar de forma dinmica os elementos positivos e negativos
para aprehender a complexidade da situacin. O coecemento social e debe ser un til para accin social e
pblica, mais penso que debemos aprender a utilizar este saber con toda a sa potencialidade.

O saber das enquisas

Boa parte dos datos recollidos nesta anlise proceden das investigacins levadas a cabo pola Real Academia
Galega e o Instituto Galego de Estatstica, aproveitamos tamn as anlises feitas por parte do Consello da
Cultura Galega1. Hai que advertir sobre a dificultade para valorar a evolucin da lingua galega a partir de
traballos con diferenzas metodolxicas, o que fai por veces que as comparacins sexan un pouco forzadas.
Os datos para analizar globalmente a evolucin da lingua galega proceden das seguintes fontes:
Cadro 1
Estudos sobre o uso social do galego baseados en enquisas
Institucin

Enquisa

Ano

Universo e mostra

Instituto Galego de
Estatstica (IGE)

Censo de Poboacin
e vivendas 1991

1991

Poboacin
residente en
Galiza.

Censo de Poboacin
e vivendas 2001

2001

Poboacin
residente en
Galiza.

Enquisa de
condicins de
vida das familias
2003 (ECVF
2003). Mdulo
coecemento e uso
do galego

2003

Persoas de 5 e mis
anos, residentes en
vivendas familiares
principais (algns
apartados as
persoas de 16 ou
mis anos). Mostra:
6.500 fogares,
aprox. 20.000
persoas

ECVF 2008

2008

Persoas de 5 e mis www.ige.eu

anos, residentes en
vivendas familiares
principais (algns
apartados as
persoas de 16 ou
mis anos). Mostra:
10.272 fogares

1]

Resultados

www.ige.eu

En especial a publicacin do Consello da Cultura Galega de 2005: A sociedade galega e o idioma: evolucin sociolingstica de Galicia (1992-2003)
que sistematiza o conxunto dos datos. Quero agradecer ademais a Hakan Casares, Henrique Monteagudo, Bieito Silva, Carlos Neira e ao CDSG as achegas para poder facer a mia anlise.

248

Cadro 1 (Continuacin)
Estudos sobre o uso social do galego baseados en enquisas
Institucin
Real Academia
Galega (RAG)

Centro de
Investigacins
Sociolxicas (CIS)

Observatorio da
Lingua Galega
SXPL- Xunta de
Galicia

Enquisa

Ano

Universo e mostra

Resultados

Mapa
Sociolingstico de
Galicia 1992 (MSG
1992)

1992

Persoas de 16 anos
e mis residentes
en Galiza. Mostra:
38.897 entrevistas

I-Lingua inicial e competencia

lingustica en Galicia (1994),
II- Usos Lingusticos en Galicia
(1995), III- Actitudes Lingusticas
en Galicia (1996)

Mapa
Sociolingstico de
Galicia 2004 (MSG
2004)

2004

Persoas de 15 a 54
anos residentes
en Galicia, total:
1.509.518.
Mostra: 9.309
entrevistas + 405
galego estremeiro

Mapa Sociolingstico de Galicia

2004.
Volume I. Lingua inicial e
competencia lingstica en
Galicia.
Volume II. Usos Lingsticos en
Galicia

Conocimiento y uso
de las lenguas en
Espaa

1993

Mostra: 681
entrevistas en
Galiza

Sigun, M.: CIS-Opiniones y

Actitudes, no 2 (1994)

Conocimiento y uso 1998

de las lenguas

Mostra: 681
entrevistas en
Galiza

Sigun, M, CIS-Opiniones y
Actitudes, no 22 (1999)

Situacin da
lingua galega
na sociedade.
Observacin
no mbito de
cidadana.
Observacin en
diversos mbitos

Poboacin de 15
ou mis residente
en Galicia. Mostra:
2500 entrevistas
(observacin
cidadana)

www.observatoriodalinguagalega.
com/

2007

A utilizacin das linguas, o mesmo que outros fenmenos sociais, non pode coecerse de xeito directo.
O coecemento cientfico do idioma galego est baseado principalmente nas enquisas feitas no perodo
democrtico. Cabe facer das observacins sobre o valor e os lmites desta forma de aproximacin realidade
sociolingstica.

A percepcin do uso
A nivel macro, o que coecemos a percepcin das persoas entrevistadas sobre os seus propios usos, cousa
habitual nas ciencias sociais. O grao de utilizacin das linguas adoita fundamentarse no concepto lingua
habitual, que vn dado pola resposta nas enquisas pregunta: En que lingua fala habitualmente? O que
describen as enquisas non a utilizacin efectiva, senn a apreciacin que a persoa entrevistada fai dos usos
lingsticos, que vn filtrada pola propia valoracin do idioma e a desexabilidade social o que o enquisado
estima que mellor, o feito de que estas enquisas se desenvolvan en galego e por institucins identificadas
como promotoras deste idioma tampouco neutro.

Simplificacin de opcins
Os entrevistados teen que reducir a sa diversidade de comportamentos s opcins formuladas no
cuestionario. Para o caso da utilizacin do galego as alternativas son:

249

Que lingua fala habitualmente?2

1.- S galego
2.- Mis galego ca casteln
3.- Mis casteln ca galego
4.- S casteln
5.- Noutra/s lingua/s
O significado das opcins Mis galego ca casteln e Mis casteln ca galego, pode ser moi diverso. Ademais
de inclur unha casustica de diferente intensidade de uso, non est claro que opere de xeito simtrico,
dicir que sexa igual o caso do casteln e do galego. En todo caso, para os efectos deste traballo consideramos
galegofalantes s persoas que responden S galego e Mis galego ca casteln, e castelanfalantes: S casteln
e Mis casteln ca galego; as como monolinges a quen responde S galego ou S casteln.

O uso da lingua galega

Se analizamos cal lingua habitual da poboacin galega, e diferenciamos entre quen fala s ou mis galego
por unha parte, e quen fala s ou mis casteln por outra, o balance global favorable ao galego.
Grfica 1
Lngua habitual. Comparacin 1992-2008
100
80

10,60 %

20,28 %

20,80 %
22,70 %

60

29,90 %
26,73 %

40
20

50 %

38,70 %

30,29 %

0
MSG-92

ECVF-08

S casteln

Mis galego que casteln

Mis casteln que galego

S galego

Fonte: Elaboracin propia. RAG, Mapa Sociolingstico de Galicia 1992 e IGE, Enquisa de Condicins
de Vida das Familias 2008

O galego contina sendo o idioma maioritario da poboacin galega. Se facemos caso do traballo mis
recente do ano 2008 sera galegofalante o 57% da poboacin galega. Esta unha caracterstica predominante
da sociedade galega, desde hai sculos o galego foi o idioma maioritario da poboacin, por perodos case
exclusivo. Pero vemos que cada vez vaino sendo menos, e isto aprecimolo por das vas: comparando os
datos das primeiras e as ltimas enquisas (Grfica 1) e vendo cal a lingua habitual en funcin da idade.
2]

Esta a frmula do MSG-04 e da ECVF-08, no caso do MSG-92 utilizouse a pregunta: Que lingua fala? coas mesmas opcins de resposta; no caso
do censo as opcins de resposta son: Sempre/s veces/Nunca.

250

Perda masiva de falantes do idioma galego

Se comparamos os datos do ano 1992 cos do 2008 vemos que houbo unha baixada moi pronunciada na utilizacin do galego, do 69% ao 57% de galegofalantes. Unha cada de 12 puntos porcentuais que se corresponde
fundamentalmente cun descenso do nmero de monolinges en galego e un aumento de monolinges en
casteln.
Esta tendencia percbese de xeito mis drstico se analizamos a diferenza de usos entre xeracins. Na Grfica
2 vemos como nas cohortes de maior idade o 80% falaba maioritariamente en galego; deles ata un 60% era
monolinge en galego. A partir de aqu vai minguando o nmero de galegofalantes ata chegar s cohortes dos
mis novos; nesta franxa arredor dun 40% falara mis galego, sendo menos do 20% monolinges en galego3.
Grfica 2

Lingua habitual. Distribucin de uso segundo idades

100

80

60

40

S casteln

Mis galego que casteln

Mis casteln que galego

S galego

75 ou mis

70-74

65-69

60-64

55-59

50-54

45-49

40-44

35-39

30-34

25-29

20-24

15-19

10-14

5 a 9 anos

20

Fonte: IGE, Enquisa de Condicins de Vida das Familias 2008

3]

Estas cifras proceden da Enquisa de condicins de vida das familias do ano 2008, e correspndense bastante coa xeneralidade dos traballos sociolingsticos, mesmo hai unha certa equivalencia entre o conxunto dos que responden S galego e Mis galego ca casteln cos que din falar galego
Sempre no Censo de 2001 (din falar Sempre galego o 56,84% do total, o que oscila entre 75,54% dos maiores de 65 anos, e 41,46% para a cohorte de
10 a 14 anos).

251

Se analizamos a utilizacin das linguas nas diferentes cohortes de idade como evolucin do uso do galego,
podemos dar conta do traspaso entre xeracins. Pois ben, apreciamos unha serie de tendencias, que se
perciben visualmente na grfica 3 e na Tboa, e que nos permite tirar tres conclusins:
Grfica 3
Lingua habitual. Evolucin de uso interxeracional
100%
80%
60%
40%
20%

75 ou mis

70-74

65-69

60-64

55-59

50-54

45-49

40-44

35-39

30-34

25-29

20-24

15-19

10-14

5 a 9 anos

0%

S galego e mis galego

S casteln e mis casteln
Fonte: IGE, Enquisa de Condicins de Vida das Familias 2008

Tboa 1
Lingua habitual, evolucin de uso interxeracional distribucin de uso en % para cada cohorte
5-9 anos

10-14

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

17,1

16,3

20,8

20,8

19,1

18,5

21,4

25,3

-0,8

4,4

0,1

-1,7

-0,6

2,9

3,9

5,8

22,6

21,7

22,6

23,8

26,6

25,3

25,9

29,9

-0,8

0,9

1,2

2,8

-1,3

0,5

4,0

-2,1

39,7

38,1

43,4

44,7

45,7

43,9

47,2

55,2

-1,6

5,3

1,3

1,0

-1,8

3,4

7,9

3,8

Mis casteln ca galego

31,3

33,2

31,9

3,7

29,5

29,9

27,3

22,7

S casteln

28,0

27,6

23,8

23,0

23,3

24,1

23,9

20,7

S casteln e mis casteln

59,4

60,8

55,7

53,7

52,7

54,0

51,2

43,5

S galego
Diferenzas entre cohortes
Mis galego ca casteln
Diferenzas entre cohortes
S galego e mis galego
Diferenzas entre cohortes

Fonte: IGE, Enquisa de Condicins de Vida das Familias 2008

252

Tboa 1 (Continuacin)
Lingua habitual, evolucin de uso interxeracional distribucin de uso en % para cada cohorte
45-49

50-54

55-59

60-64

65-69

70-74

75 ou +

31,1

33,1

37,8

40,8

48,0

54,6

60,4

1,9

4,8

3,0

7,2

6,5

5,8

27,8

32,2

32,5

31,4

28,7

25,4

4,4

0,3

-1,2

-2,6

-3,3

-2,6

58,9

65,3

70,4

72,2

76,8

79,9

6,3

5,1

1,8

4,6

3,2

3,2

Mis casteln ca galego

21,5

17,4

16,0

13,5

10,4

10,0

7,6

S casteln

18,5

16,6

12,6

13,4

11,8

9,3

7,9

S casteln e mis casteln

40,0

34,0

28,7

26,8

22,2

19,3

15,5

S galego
Diferenzas entre cohortes
Mis galego ca casteln
Diferenzas entre cohortes
S galego e mis galego
Diferenzas entre cohortes

22,8
83,2

Fonte: IGE, Enquisa de Condicins de Vida das Familias 2008

(a) Cada masiva na utilizacin da lingua galega nos ltimos 50 anos. Os datos do 2008 dan conta do
terrible descenso do uso do idioma galego, se comparamos a sa utilizacin entre os maiores de 75 anos
e os menores 40 anos a reducin sitase arredor de 40 puntos porcentuais, ou o que o mesmo unha
reducin do nmero de galegofalantes metade. Parte deste descenso refrese a persoas que mudaron o
galego polo casteln ao longo da sa vida, pero a maior parte ten que ver cunha ruptura abrupta no traspaso
interxeracional: nais e pais que non lle falaban aos seus fillos a lingua que falaban eles. Se analizamos este
fenmeno podemos identificar dous momentos no proceso de substitucin lingstica.
Un primeiro o transvase principal dos monolinges en galego cara aos que din falar mis galego ca
casteln; prodcese nas persoas entre 60 e 75 anos (do ano 2008), cunha cada de 20 puntos porcentuais,
pasando nesa breve diferenza de idade de falar s en galego o 60% a facelo o 40%. Este descenso continuou
ata situarse no 20% de monolinges en galego entre as xeracins menores de 40 anos.
O segundo momento atende ao cambio de signo nos usos lingsticos, o salto de falar s ou maioritariamente
en galego a facelo en casteln. O descenso interxeracional mis pronunciado atopmolo entre as persoas
que teen entre 35 e 55 anos. O 70% dos nacidos na dcada dos cincuenta son galegofalantes, cifra que se
sita nun 47% para os nacidos a mediados dos setenta. Por baixo desta idade (40 anos) o uso do casteln vai
ser superior ao galego en todas as xeracins. Analizado en conxunto o traspaso entre xeracins poderiamos
considerar que o bilingismo con predominio do galego foi unha etapa entre os monolinges en galego e os
castelanfalantes, e que boa parte do proceso de substitucin lingstica ten que ver coa ruptura do traspaso
entre xeracins mis que con cambios de lingua nos usos das persoas.
Se vemos a diferenza na reproducin lingstica da lingua propia que existe entre Galiza e Catalua,
observamos que nesta comunidade a tendencia que lles falan mis cataln aos fillos do que falan coa
parella ou cos pais, isto fai que o uso do cataln fose aumentando nos ltimos anos -se ben foi reducndose a
porcentaxe sobre o conxunto pola recente chegada masiva de inmigrantes-. En Galicia a tendencia foi inversa
moitos pais deixronlles de falar aos seus fillos a lingua que falaban cos seus pais e coa sa parella.
Este proceso masivo de substitucin lingstica foi paralelo modernizacin desarrollista. En canto
o mundo tradicional foi hexemnico o galego tamn o foi, pero non foi capaz de incorporarse aos novos
mbitos, e mesmo os galegofalantes que se incorporaron aos novos mundos deixaron a lingua polo camio,
ou mis ben, propiciaron que os seus fillos non a falasen. Foi a reducin drstica da realidade rural o que
levou aparellada a cada colosal no uso do galego (Grfica 4); o mbito que permita a reproducin do galego
de forma espontnea foi minguando e con el a sa vitalidade demogrfica -se ben o galego tamn foi/ o
idioma do mundo popular urbano. En todo caso, a enorme cada da poboacin agraria non equivalente a
baixada da poboacin rural; a relevancia das aldeas e os pequenos ncleos moito mis relevante do que
nos dara a entender a ocupacin agraria (7,8 de ocupacin no sector primario fronte a un 31,4 de residentes
en concellos de menos de 10.000 habitantes en 2010).

253

Grfica 4

Relacin da % de galegofalantes segundo o ano de nacemento

e a % de persoas ocupadas no sector primario
100%
80%
60%
40%
20%

1999-2003

1994-1998

1989-1993

1984-1988

1979-1983

1974-1978

1969-1973

1964-1968

1959-1963

1954-1958

1949-1953

1944-1948

1939-1943

1934-1938

Anterior
a 1933

0%

% de galegofalantes por ano de nacemento

% de ocupados sector primario
Fonte: IGE, ECVF 2008, Censos de poboacin 1950, 1960, 1970, 1981, 1991, 2001.

(b) Contencin do descenso no uso do galego. A pronunciada baixada que tivo lugar na segunda metade
do sculo XX foise freando nas ltimas dcadas. Se observamos a distribucin na utilizacin das das linguas
da cohorte de idade de 30-35 bastante semellante que teen os de 15 a 19 anos. Non est claro se estamos
perdendo falantes de galego a un ritmo moito menor ou se hai propiamente unha contencin da cada4. Pero
os ltimos datos mostran unha tendencia estabilizacin dos usos; os nacidos a mediados de 1970 manteen
unha utilizacin da lingua galega relativamente coincidente coas xeracins mis recentes.
Avanzo a seguinte hiptese: existe un solo de reproducin da lingua galega, baseado en contextos sociais
onde a transmisin interxeracional deste idioma contina vixente. A relevancia numrica deste fenmeno non
nada desprezable, esta base de reproducin da lingua galega situarase entre un 30% (na versin menos
favorable) e un 40% da poboacin. Segundo os ltimos datos dispoibles (IGE-ECVF 2008) seran galegofalantes
algo mis do 40% das xeracins situadas entre os 15 e os 35 anos. Unha cifra semellante alcanzan as persoas
que din falarlle aos seus fillos e fillas en galego, o que reforza a idea deste solo de reproducin.
En sentido contrario, vemos aumentar o nmero de persoas monolinges en casteln situndose por riba
do 20% entre as persoas nacidas despois da dcada dos sesenta. Non incompatible o afianzamento dun
grupo galegfono co feito de que mis xente tea como lingua case exclusiva o casteln.
c) O galego o idioma maioritario da sociedade galega por ser o que fala a inmensa maiora da xente
maior. O galego xa deixou de ser a lingua habitual maioritaria entre os menores de 40 anos; isto podemos
percibilo se comparamos a pirmide de poboacin galega (Grfica 5) coa dos galegofalantes.
Debemos comprender que as porcentaxes utilizadas en todo este apartado mostran a distribucin de usos
das linguas dentro de cada cohorte de idade, pero cada grupo non ten a mesma relevancia no conxunto da
poboacin. Somos unha sociedade moi envellecida e cunha feble base demogrfica; ata o ano 1980 mis de
40.000 persoas nacan cada ano en Galiza, na dcada de 1990 e 2000 os nacementos andan arredor dos 20.000
anuais. En consecuencia as xeracins maiores de 30 anos teen un maior peso relativo na actualidade.
4]

Nas grficas 2 e 3 apreciamos un comportamento diferente para os menores de 15 a respecto das cohortes de idade seguinte. Non fcil determinar se nos atopamos diante dun fenmeno etario ou xeracional; dicir, se a diferenza produto da idade (5-9 e10-14 anos) ou propiamente un
descenso a respecto das xeracins anteriores. No caso da ECVF, igual que no censo, estas respostas veen filtradas pola persoa que responde, previsiblemente a nai ou o pai. No seu momento o Seminario de Sociolingstica da RAG sinalaba os 16 anos como a idade arredor da cal se configuraban
ou consolidaban as tendencias de uso propias dos adultos. O noso xuzo mis razoable e prudente utilizar as cohortes de idade superiores aos 15
anos para valorar as tendencias entre xeracins.

254

Grfica 5

Pirmide de poboacin / Pirmide galegofalantes 2008

+ 75
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
8

10

12

Homes Censo 2008

Mulleres Censo 2008

Homes galegofalantes

Mulleres galegofalantes

Fonte: IGE, Enquisa de Condicins de Vida das Familias 2008

e Padrn de habitantes 2008.

A pirmide dnos conta da porcentaxe de cada cohorte de idade en relacin ao conxunto da poboacin
diferenciado por sexo. Aprciase un peso superior da xente maior entre os galegofalantes do que xa ten
no conxunto da sociedade. Permtenos percibir tamn outro fenmeno: a maior porcentaxe de mulleres
castelnfalantes. Vemos un peso menor das mulleres galegofalantes en toda a pirmide, hai que exceptuar
a cohorte de mulleres mis maiores onde se concentra unha porcentaxe moi importante -debida en parte
maior lonxevidade feminina5

Lingua e hbitat
Galiza lingisticamente moi variada. Se as cifras anteriores se refiren ao conxunto, a situacin moi
diferente dependendo do territorio do que esteamos falando. Nalgns espazos urbanos a situacin bastante
menos favorable para o galego, e se nos referimos en especial xente nova dalgunhas cidades o galego
ten unha presenza marxinal. Como sabemos, a sociedade galega hoxe maioritariamente urbana, 1.600.000
persoas (de 2.800.000) viven nas reas urbanas das cidades, das cales arredor dun milln viven nas 7 cidades
centrais (ver capitulo de Territorio). Se a isto lle engadimos moitas vilas cabeceira de concellos que operan con
parmetros urbanos, vemos que a Galiza actual moi diferente de hai 50 anos. Tampouco nos confundamos,
non toda urbana; o urbano hexemnico e maioritario, pero unha parte relevante do pas vive en aldeas e
pequenos ncleos, un terzo do pas reside en concellos por baixo dos 10.000 habitantes.

5]

O feito de non dispoer de datos desagregados para os maiores de 75 anos produce o efecto visual da concentracin. Tampouco se recollen datos
referidos aos menores de 5 anos ao non existir.

255

Grfica 6
Lingua habitual por hbitat. Distribucin de uso en nmero de persoas
1000000
51.212
89.816

800000

600000

312.691

157.704

244.566

190.875
303.190

400000
248.757
200000

462.626

194.296
214.729

Menos de 10.000 hab.

101.942

10.000 a 50.000 hab.

Mis de 50.000 hab.

En casteln sempre

Mis galego ca casteln

Mis casteln ca galego

En galego sempre

Fonte: IGE, Enquisa de Condicins de Vida das Familias 2008

Na Grfica 6 mostramos a informacin en cifras absolutas, as persoas que se corresponderan a unha

ou outra categora, agrupando a poboacin en tres hbitats relativamente equivalentes no seu tamao
global (concellos de menos de 10.000 habitantes, entre 10.000 e 50.000 habitantes, e os de mis de 50.000
habitantes). A presenza da lingua galega nas cidades moito mis reducida ca no conxunto da poboacin.
Algo mis dun terzo das cidades son monolinges en casteln, ao que hai que engadir outro terzo de persoas
que falan mis casteln ca galego; en total dous terzos dos habitantes das cidades son castelanfalantes. O
outro terzo dos habitantes das 7 cidades di ser galegofalante (S galego ou Mis galego), o que supn arredor
de 300.000 persoas.
Grfica 7
Lingua nas 7 cidades. Distribucin de uso
100
15,66

20,86

24,94

32,17

31,77

27,9

31

30,55

28,11

21,17

16,82

19,05

Santiago

Lugo

Ourense

43,41

43,05

31,83

38,44

7,75

17,66
7,09

11,4
7,11

A Corua

Vigo

Ferrol

36,88

35,96

31,54

37,05

19,38

19,24

12,19
Pontevedra

80
60
40
20
0

En casteln sempre

Mis galego ca casteln

Mis casteln ca galego

En galego sempre

Fonte: IGE, Enquisa de Condicins de Vida das Familias 2008

256

Dentro das cidades o comportamento non nada homoxneo. Hai cidades na que o uso do galego
importante, onde a proporcin entre galegofalantes e castelanfalantes similar en termos numricos, falamos
de Santiago, Lugo e Ourense. No resto das cidades o casteln a lingua claramente maioritaria, o nmero
de galegofalantes en cidades como A Corua ou Vigo sitase arredor da cuarta parte da poboacin; o caso
mis extremo sera Ferrol onde os galegofalantes non chegaran ao 20%. Cabe chamar a atencin sobre os
monolinges en casteln que en cidades como Vigo ou Ferrol sitanse no 43%. Se cruzamos os datos dalgunha
destas cidades coa variable idade veriamos que entre os mis novos o galego ten unha presenza moi escasa.
Sendo conscientes da importancia non s cuantitativa senn cualitativa que teen as cidades, a situacin
de verdadeira alarma para a subsistencia do galego neste mbito.

Competencia lingstica
A comprensin do idioma galego atinxe case a totalidade da poboacin; na prctica todos os residentes en
Galiza entenden o galego, e a gran maiora da sociedade capaz de falalo, 9 de cada 10 (Grfica 8, para
analizar a competencia tomamos os datos do censo). Cambia bastante a cousa se nos referimos ao mbito
escrito e a comprensin lectora; esta moito mis baixa como cabe esperar dunha lingua que botou sculos
fra dos mbitos escritos estandarizados. En todo caso, a evolucin da capacidade de ler e escribir en galego
foi notablemente positiva, en apenas dez anos o nmero de persoas que din dispor destas competencias
aumentou 20 puntos porcentuais.
Grfica 8

Competencia lingstica. Comparacin do censo 1991 e 2001

100%
96,96

99,16
91,39

91,04

80%
68,65

60%

57,64
49,30

40%

34,85
20%

Entender

Falar
Censo 1991

Ler

Escribir

Censo 2001

Fonte: Censo de poboacin 2001

Se analizamos a sa evolucin vemos que as xeracins mis maiores teen menos capacidade para ler
ou escribir en galego, mentres que nas xeracins mis novas estas competencias son moito mis elevadas.
Isto correspndese fundamentalmente coa incorporacin deste idioma ao ensino regrado; pero non s, a
mellora na competencia escrita afecta tamn s persoas que non tiveron o galego como materia escolar.
moi probable que non esteamos falando s de competencia lingstica, senn tamn da extensin da
normativa estndar para o galego; este salto ten que ver coa percepcin dos non escolarizados en galego
para desenvolvrense correctamente na norma estndar. A familiarizacin ambiental co galego escrito e a sa
norma oficial procedeu por varias vas: uso das administracins, requisitos e mritos no acceso a elas, cursos
de galego, e indirectamente a travs do ensino, e mesmo da radio e da televisin galegas.

257

Grfica 9

Competencia en galego por idades

100

80

60

40

20

0
5-9 anos 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65 e +

Entenden

Falan

Len

Escriben

Fonte: Censo de poboacin 2001

Nos ltimos anos os problemas foron mudando. As xeracins mis maiores eran grafas no seu propio
idioma, en xeral haba un enorme dficit na sa alfabetizacin, e iso dificultaba a lectura e escritura. Disto
pasamos a unhas xeracins que teen un alto coecemento do galego a travs da educacin, pero que en
moitos casos teen dificultades para desenvolvrense neste idioma; dispoen dos coecementos pero a moitos
fllanlle as destrezas comunicativas prcticas. Estamos falando dun idioma, o feito de que non o utilicen, nin
dispoan de moitos espazos de socializacin mingua a sa competencia comunicativa de carcter efectivo.
Ten interese avaliar o galego en relacin co grao de coecemento da lingua propia noutras comunidades
bilinges. O mecanismo que nos permite unha mellor comparacin da informacin son os datos do censo
de 2001, que incorporan mdulos equivalentes sobre as linguas propias. Pois ben, os datos das diferentes
competencias lingsticas para os maiores de 16 anos recllense na Tboa 2.
Tboa 2
Coecemento das linguas propias nas comunidades bilinges6
Entender

Entender e
falar

Entender, falar
e ler

Entender, falar, ler

e escribir

Illas Baleares

87,60%

60,30%

52,60%

36,70%

Catalua

93,60%

69,20%

65,60%

48,90%

Comunidade Valenciana

84,70%

47,40%

37,80%

23,40%

98,70%

89,80%

65,90%

56,00%

Navarra (Comunidade Foral)

31,00%

27,80%

24,60%

23,10%

Pas Vasco

56,60%

51,80%

47,20%

45,80%

Galiza
6

Fonte: Censo de poboacin 2001

6]

En Navarra os datos non van referidos a todos os municipios, s aos considerados bilinges.

258

Vemos que o galego tia na altura de 2001 os mellores datos en relacin coas outras linguas das
comunidades bilinges en todas as competencias. Entndeo na prctica toda a poboacin e di saber falalo o
90%, o que contrasta con outras comunidades. Nos outros territorios con linguas de procedencia latina o grao
de comprensin da lingua propia moi alto, pero a capacidade para falalo xa se reduce de forma considerable.
A competencia oral en galego est realmente moi estendida se o comparamos coas outras linguas, estando
a inmensa maior parte da sociedade capacitada para comunicarse neste idioma. Cabe sinalar que as tres
comunidades de lingua catal teen unha porcentaxe de poboacin inmigrante moi superior galega, e boa
parte destas diferenzas atenden a esta particularidade. Se comparamos por exemplo as poboacins orixinarias
de Galiza e de Catalua as cifras seran moito mis parellas.
No referido s competencias de lectura e escritura tamn as cifras son moi superiores s outras
comunidades -ags con respecto de Catalua-; case 2/3 da poboacin sabe ler en galego e mis da metade
sabe escribilo. Os datos de comunidades como Valencia recortan estes datos metade. As comunidades que
falan uscaro teen unha especificidade moi marcada; a sa distancia lingstica a respecto do casteln e a
escasa proporcin de euscaldns fai as competencias estean moito mis niveladas, e boa parte dos que o
comprenden, tamn o saben falar ler e escribir.

Linguas no ensino
A escola foi tradicionalmente un mbito desgaleguizador, nin se aprenda a lingua do pas nin tampouco se
utilizaba, en xeral, o idioma maioritario da sociedade como vehculo da educacin por motivos pedagxicos.
Ademais de prohibicins e ocultacins reproduciu os prexuzos contra o galego, todo isto sancionado coa auctoritas do saber. A chegada da democracia e a institucionalizacin de Galiza como Comunidade Autnoma que
tivo a competencia de educacin case desde o comezo abriu un novo campo de posibilidades para o galego.
Desde o principio da Autonoma confiouse no sistema educativo para cumprir dous cometidos de grande
importancia: (a) contribur recuperacin social do idioma, a sa dignificacin como lingua de cultura e de
ciencia desmontando as moitos prexuzos; e (b) garantir a competencia bilinge universal de xeito que ao
remate do ensino obrigatorio todo o alumnado dispuxese dun dominio oral e escrito de ambas as linguas.
No referido a este ltimo obxectivo non houbo apenas avaliacins da efectividade sobre a aprendizaxe do
galego. Pero en data recente o Instituto de Ciencias da Educacin da USC desenvolveu unha investigacin7
para avaliar a competencia do alumnado de 4o da ESO (fin da educacin obrigatoria) que permite facer un
certo balance da situacin. O que vemos que existe diferenza nas competencias en galego e en casteln,
especialmente na expresin escrita, e que a media non acada un nivel aceptable en galego e ten un aprobado
raspado en casteln (ver Grfica 10, o valor medio sera 3). Tamn se aprecian diferenzas en funcin dos
contextos lingsticos dos rapaces, de xeito que o alumnado mis galegfono ten unha competencia bilinge
bastante homoxnea fronte ao castelanfono que domina peor o galego.
Grfica 10

Competencia en expresin escrita e oral

4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0

3,66

3,77
2,77

3,04
Galego
Casteln

Expresin oral

Expresin escrita

Fonte: ICE- USC, Avaliacin da competencia do alumnado de 4 da ESO

nos idiomas casteln e galego.
7]

Vn un resumo desta investigacin nun artigo publicado polo seu director, Bieito Silva, no nmero de xullo de 2010 de Tempos Novos.

259

Polo que se refire ao outro grande obxectivo, sempre se lle atribuu ao ensino o protagonismo principal
na promocin do galego. Boa parte do desenvolvemento normativo, da accin civil e das loitas sociais polo
idioma producronse neste campo (tamn as contrarias), e foi hexemnica a concepcin do sistema educativo
como clave da bveda da normalizacin lingstica.
Ao meu xuzo, o galego est moito mis presente no sistema educativo ca en ningn mbito social (salvo
o cultural). Contribuu decisivamente a erosionar os prexuzos seculares en contra do galego, dignificalo como
idioma de prestixio, e a estender amplamente a competencia neste idioma. Non foi s bondade dos gobernantes, o ensino un dos mbitos onde se foi facendo hexemnico o discurso normalizador e onde confluu o
activismo na promocin do galego co labor dunha parte importante do profesorado. dedicacin e empeo de
moitos profesores e profesoras hai que engadir o labor dos Equipos de Normalizacin Lingstica que desenvolveron un traballo moi valioso na dinamizacin do galego nos centros de ensino, a Coordinadora Galega de
ENDLs o referente. En todo caso, a sa capacidade para deter a perda de falantes non parece moi efectiva,
mesmo en determinados mbitos contina a ser un axente desgaleguizador, non s polo que acontece dentro
das aulas mis polo que os centros de ensino teen de mbitos de socializacin infantil e xuvenil.
Non podemos facer pivotar sobre o sistema educativo a revitalizacin da lingua galega, pero debemos ser
conscientes da sa importancia, no pasado recente e como potencial para o futuro. A sociedade o suficientemente madura para converter o ensino nese mbito de compensacin das carencias noutras reas sociais,
e cumprir de xeito efectivo as aspiracins colectivas da inmensa maiora da sociedade. A escola non debe
reflectir simplemente o que a sociedade , senn ser un axente de cambio que contriba ao que anhela: uns
cidadns plurilinges nunha sociedade multilinge, que salvagarde e promova a lingua propia.

Lingua nos medios de comunicacin

Os medios de comunicacin funcionan en casteln de forma moi maioritaria. A prctica totalidade teen reducido o galego a porcentaxes non superiores ao 5% da sa programacin/informacin, ags excepcins que
poden ser enumeradas, a Televisin Galega e certas televisins locais, a Radio Galega e algunhas radios municipais, Galicia Hoxe, A Nosa Terra, Tempos Novos e algunha prensa comarcal. A Radio e a Televisin autonmicas tiveron bastante relevancia na reconsideracin social do galego, fixo habitual escoitar o galego en mbitos
nos que non se adoitaba. Determinados programas de grande audiencia foron smbolos que permanecen na
memoria colectiva ou na grella televisiva: Mareas Vivas, Luar, Galicia en goles e Xabarn, seran algns exemplos. En todo caso a Televisin non significa o mesmo cando haba unha oferta de 3 canles, que cando foron
6 ou cando son innmeras; as opcins para ter oferta en galego redcese de xeito considerable.
Pasando a valorar a prensa escrita a situacin bastante desoladora. Non houbo apenas avances durante
os ltimos 30 anos, de non ser a aparicin de Galicia Hoxe (antes O Correo Galego) e do Xornal de Galicia, que
sen ser integramente en galego ten unha porcentaxe moi superior aos outros medios.
Vemos que a informacin no idioma propio escassima, o 3,69% de galego sobre a superficie redaccional
no ano 2003 (sen contar Galicia Hoxe), e o 4,6% en 2007 por parte do 6 medios analizados. Tomando como
referencia o traballo A lingua das novas de Miguel Tez e Xos Lpez, tamn apreciamos que a evolucin
do uso do galego non moi alentadora, se a media de uso dos xornais en 1977 era do 2,8%, no ano 1987 era
de 4,01, para chegar a un 5,11% de presenza en 2003. O avance entre o ano 1987 e 2007 foi mnimo, logo de
recibir cuantiosas axudas pblicas para aumentar o seu uso. Por outra parte o propio uso deste idioma est
asociado a determinadas reas, principalmente cultura e educacin.
Importancia cualitativamente distinta foi a aparicin de medios en Internet integramente en galego; a
experiencia de Vieiros, hoxe tristemente desaparecido, foi realmente seminal e relevante. Algo mis que un
medio de informacin, foi catalizando e difundindo iniciativas diversas e xerando unha comunidade galega
virtual. Experiencias posteriores como blogmillo ou chuza foron moi activas na consolidacin desta comunidade galegfona na rede, e que a presenza do galego en internet (polo lado da oferta) sexa moi superior a
outros mbitos.

260

Tboa 3
Media das pxinas de informacin e publicidade en galego
Pxinas informacin
en galego, 2003

Media de pxinas
do xornal, 2003

% presenza do
galego (informacin
+ publicidade), 2003

Atlntico Diario

1,9

74,5

3,76%

Diario de Arousa

57,9

7,77%

Diario de Ferrol

2,3

66

5,15%

Diario de
Pontevedra

4,0

85,1

7,52%

El Correo Gallego

2,3

76

5,79%

El Ideal Gallego

1,2

69,9

2,86%

El Progreso

1,9

79,7

5,02%

8,60%

Faro de Vigo

1,1

77,8

3,86%

4,20%

La Opinin

1,3

68,4

3,22%

La Regin

2,3

69

6,38%

4,40%

77,8

5,53%

4,10%

Xornal

La Voz de Galicia
El Pas
Total
(sen Galicia Hoxe)

Observatorio da
LG % galego na
informacin, 2007

5,60%

1,00%
23,2

802

5,15%

4,6% (dos 6 xornais

observados)

Fonte: Elaboracin propia a partir de Tez Lpez, Miguel e Lpez Garca, Xos, A lingua das novas, CCG, 2009 e Observatorio da Lingua Galega, Observacin no mbito dos Medios de Comunicacin 2008.

Lingua nas Administracins pblicas

Outro dos mbitos onde medrou significativamente o uso do galego foi nas Administracins de carcter autonmico e local. O Observatorio da Lingua Galega ligado Secretara Xeral de Poltica Lingstica desenvolveu
unha serie de indicadores sobre o uso deste idioma en diversos mbitos e definiu un ndice de Normalizacin
Lingstica8 para as Administracins Pblicas. Este sistema rene un total de 33 indicadores agrupados en
seis factores co seguinte peso:
Factor 1. Imaxe e rotulacin (25%): identificacin social, rotulacin interna e externa, pxina web e
publicidade.
n Factor 2. Adecuacin lingustica do persoal (15%): adecuacin dos coecementos lingsticos do persoal
segundo o posto e o perfil lingustico.
n Factor 3. Criterios de uso lingustico (15%): existencia de regras ou normas prcticas que especifican
que lingua usar; valoracin do galego na incorporacin do persoal, incentivos para formarse en lingua
galega, etc.
n Factor 4. Documentos de uso externo (15%): documentacin impresa para o uso externo das administracins.
n Factor 5. Comunicacins exteriores (20%): textos, orais e escritos, emitidos polas administracins para
a sa difusin externa.
n Factor 6. Documentacin e comunicacins internas (10%): impresos e documentos estndar, as como
comunicacins orais e escritas de carcter interno.
n

8]

Este ndice de Normalizacin Lingstica unha adaptacin do Indexpl un ndice para avaliar a presenza do cataln nas organizacins posta en
marcha a mediados dos noventa polo Consorci per a la Normalitzaci Lingstica e a Secretaria de Poltica Lingstica.

261

Pois ben na Grfica 11 podemos ver este ndice sinttico nas diferentes Administracins avaliadas. importante ver que este ndice se refire fundamentalmente presenza do galego nas administracins en canto
organizacins -aparato administrativo-, non ao desempeo efectivo da sa funcin pblica. Un exemplo claro
o mbito educativo, que valora principalmente o grao de uso do galego no centro de ensino, e apenas ten
en consideracin a sa funcin central en canto lingua vehicular do ensino ou a aprendizaxe desta lingua.
Ao meu xuzo dbense ter moitas reservas na utilizacin deste ndice tal e como foi aplicado; polo momento
precisa un refinamento metodolxico e comparar cuestins realmente comparables. En todo caso, serve para
ver globalmente a presenza do galego nas diferentes Administracins Pblicas.
Grfica 11

ndice de Normalizacin Lingstica nas diferentes Administracins Pblicas

Polica Nacional

25,93 %

Axencia Tributaria

27,90 %

Garda Civil

29,68 %

Administracin
Xustiza

29,67 %
36,98 %

Seguridade Social

64,69 %

Deputacins
Xunta de Galicia

78,14 %

Concellos
Outras entidades
estatutarias

78,28 %
86,91 %
0

20

40

60

80

100

Fonte: Observatorio da Lingua Galega, Observacin no mbito da Administracin 2007

Apreciamos unha diferenza clara entre as administracins autonmica e local por unha banda, e as vinculadas coa Administracin do Estado por outra, onde a presenza do galego moi escasa. Tamn chama a
atencin que a Administracin coa responsabilidade principal na normalizacin lingstica non dispoa dun
nivel mis elevado de utilizacin.
Durante as ltimas dcadas tamn se foi incorporando un grupo de lingistas profesionais s diferentes
administracins co obxecto de que as institucins e o seu persoal utilizase de xeito adecuado o galego. O seu
labor centrouse primeiro na traducin para o galego e logo na correccin e acompaamento na cualificacin
do persoal da entidade, que facilitaba fluidez e seguridade neste idioma tanto no plano oral como escrito.
Moitas administracins, sobre todo locais e universitarias, foron incorporando Servizos de Normalizacin Lingstica que ademais de facilitar a correccin e seguridade no uso do idioma asumiron a funcin de promocin social do galego. Algns destes servizos foron os principais dinamizadores da normalizacin lingstica
nos seus territorios, autnticos catalizadores da actividade de promocin tanto dentro da organizacin como
cara sociedade, sendo os axentes mis innovadores na accin de revitalizacin do galego e os principais
responsables da planificacin lingstica das entidades e das sas comunidades sociais. A Coordinadora de
Traballadores/as de Normalizacin da Lingua foi a entidade que os agrupou e facilitou a sa cualificacin e
actuacin conxunta, un autntico viveiro de iniciativas e banco de boas prcticas.

Vitalidade do idioma galego

As tres linguas sobre o uso das cales est xustificado o optimismo son o galego, o ladino e o gals esta
afirmacin est extrada do Euromosaic, Producin e reproducin dos grupos lingsticos minoritarios da UE
con data en 1996. Esta investigacin un dos mellores traballos comparativos que inclen o galego, e est

262

referida s linguas menos utilizadas dos 12 Estados membros da Unin Europea anterior ao 1995. Nesta
investigacin asignbase unha puntuacin a cada grupo lingstico con respecto a sete variables principais:
a funcin da familia (1), da comunidade (2) e da educacin (3) na producin e reproducin dos grupos lingsticos, o valor da lingua para a mobilidade social: o prestixio da lingua (4), a importancia da cultura na
reproducin (5), a lexitimacin (6) e institucionalizacin (7) do uso da lingua. Pois ben o galego puntuaba 3
sobre 4 en todos os apartados, en total 21 sobre un mximo de 28 puntos, de xeito que ocupaba o 5o posto
das 48 linguas analizadas; por diante estaban o alemn de Blxica e de Italia, o cataln e o luxemburgus9.
Est claro que son datos de hai tempo e que nos comparan con quen est mal, e seguramente algunhas
conclusins son cuestionables (por exemplo sita o cataln de Valencia por riba do das Illas Baleares e do
uscaro no Pas Vasco, cousa discutible a da de hoxe), pero permite ter un elemento de comparacin que
avala cunha certa obxectividade a nosa situacin.
No Atlas UNESCO das linguas en perigo de desaparicin no mundo10 figura unha lista de 2500 linguas na
sa edicin de 2009 e o galego non aparece porque se considera a salvo. Houbo das edicins anteriores
deste atlas, no ano 1996 o galego non se recolla, pero na edicin de 2001 incluase como lingua en perigo
-tamn o cataln se incorporaba como potencialmente en perigo, idioma considerado como o mis forte dos
minoritarios de Europa-. O avaliador europeo era o mesmo pero semella que foron mis severos na valoracin
do 2001; en todo caso, agora non se recolle en ningn dos cinco graos definidos sobre o perigo de extincin
das linguas: I) vulnerables, II) en perigo, III) en grave perigo, IV) en perigo crtico, e V) extinguidas. Advirto que
este traballo refrese sobre todo a idiomas que estn nunha situacin moito mis precaria que o galego, diriamos linguas que estn na UCI e que algunhas probablemente non sexan capaces de sobrevivir aos embates
do sculo XXI, as nicas linguas peninsulares recollidas nesta edicin son o stur-leons, aragons, e arans
(gascn) na categora en perigo, e o uscaro como vulnerable; en diferentes graos aparecen outros idiomas
recoecibles para ns como o galico irlands e escocs, o gals, o bretn ou o corso.
Pois ben, o grupo de expertos da UNESCO que definiu o marco analtico11 para valorar a vitalidade e perigo
de desaparicin das linguas establece 9 factores en relacin coa vitalidade dunha lingua:
n Factor 1. Transmisin interxeracional do idioma.
n Factor 2. Nmero absoluto de falantes.
n Factor 3. Proporcin de falantes con respecto a poboacin total.
n Factor 4. Cambios nos mbitos de utilizacin da lingua.
n Factor 5. Capacidade de reaccin ante os novos mbitos de actividade e os media.
n Factor 6. Dispoibilidade de material destinado alfabetizacin no idioma e o ensino deste.
n Factor 7. Actitude ante o idioma e poltica lingstica das autoridades gobernamentais e as institucins,
includa a cuestin do seu recoecemento e usos oficiais.
n Factor 8. Actitudes dos membros da comunidade de falantes cara a sa propia lingua.
n Factor 9. Cantidade e calidade de documentos no idioma.
Que cada quen valore se Tapani Salminen, o responsable de valorar as linguas europeas en perigo, acertou
inclundo (en 2001) ou eliminando (en 2009) o galego do Atlas de linguas en perigo de extincin.
Quero chamar a atencin sobre un pequeno paradoxo: os momentos que consideramos o galego con maior
vitalidade (fra da Idade Media), este idioma estivo ausente de mbitos que hoxe nos parecen imprescindibles para a sa supervivencia (educacin, Administracin...). A dinmica de reproducin diglsica do galego
faca que dispuxese dunha vitalidade enorme no mbito comunitario, e ao mesmo tempo fose alleo aos
mbitos mis formais ou prestixiados. En tempos recentes o galego foi gaando presenza en novos mbitos
e funcins e foina perdendo no mbito comunitario. O certo que hoxe moito maior a relevancia destes
mbitos na sustentabilidade dunha comunidade lingstica. A importancia das administracins pblicas non
o mesmo hoxe que con anterioridade extensin do Estado do Benestar, a educacin ten un vnculo mis
directo co desempeo profesional, e as linguas teen maior centralidade no traballo de moita mis xente que
nos perodos anteriores.
9]

O alemn sera un grupo lingstico extraterritorial, e o luxemburgus unha lingua de Estado intraterritorial menos utilizada, grupos diferentes
aos que habitualmente asociamos s linguas minoritarias.
10 ] http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=es&pg=00139
11 ] Language Vitality and Endangerment, UNESCO Ad Hoc Expert Group on Endangered Languages, 2003 [http://www.unesco.org/culture/ich/index.
php?lg=es&pg=00142].

263

Conclusins: Evolucin contraditoria do idioma galego, complexidade das

anlises e das solucins
importante comprender que a evolucin da lingua galega vai en sentidos diversos, non un proceso
coherente nin unvoco, e moitos condicionantes actuais non son nin para mellor nin para peor, son para distinto. As sociedades cambian e as linguas vense afectadas. As transformacins non teen un efecto neutro,
pero non todos os cambios van en contra das linguas minoritarias. Por exemplo posible que nunca o movemento civil de revitalizacin da lingua galega fose tan dinmico e plural coma hoxe, e isto non un simple
efecto rebote s agresins.
Galiza lingisticamente diversa. A lingua galega hexemnica en diversos contextos e marxinal noutros,
e todo isto mediado polas relacins de poder existentes entre os falantes. Os usos do idioma galego van
variando pero non debemos concibir a evolucin do galego como lineal, no que unha fase despraza as anteriores. Na realidade dse unha superposicin de estratos que cohabitan entre xeracins, tamn dentro de
cadaqun conflen actitudes e pulsins contraditorias. Baixo un mesmo teito pode convivir quen ten o galego
como referencia comunitaria, quen pensa que o do galego non vale para nada, quen lles fala aos fillos este
idioma nun contorno hostil, e quen chamndose Xiana e tendo o galego como lingua da familia fala casteln. Insisto, non se trata de xente dun tipo nin doutro, a mesma persoa acta de xeito diferente en funcin
do contexto, toda esta complexidade ten un carcter interno que opera dentro de cadaqun.
Facendo un exercicio de resumo conclusivo para poder comprender globalmente a realidade, vou desenvolver unha serie de interpretacins agrupadas en tres grandes vectores que funcionan en sentidos contrarios: uns a favor e outros en contra da revitalizacin social do idioma galego. Estamos falando de dinmicas
a nivel macro, movementos que poden ter axente ou non, poden ser inercias que actan sen que ningun as
impulse; algun as impulsou noutro momento pero na actualidade poden operar de forma automatizada.

Procesos en contra
1. Estado nacionalizador monolinge
En toda Europa asistimos a partir da Idade Moderna a un proceso histrico de construcin dos Estados-nacin
que procuraron unha correspondencia entre a cultura e o espazo poltico. No caso espaol a lxica da homoxeneizacin cultural dentro das fronteiras do Estado dispuxo que o casteln era a nica lingua do espazo
pblico, na que funcionaban os aparatos do Estado. Durante sculos este proceso tivo diversas concrecins
no plano normativo (obrigando e prohibindo linguas), discursivo (xerarquizando e connotando os usos lingsticos) e mesmo de enxeera social (situando personaxes leais coroa ou ao poder central en lugares
clave), que xogaron de forma dramtica en contra do galego. Nalgn sentido a construcin do Estado-nacin
espaol non foi tan exitosa como outras da nosa contorna, nin no referido conformacin dunha nacin monocultural axustada s fronteiras do Estado, nin no plano da lexitimidade nica do poder poltico.
As linguas do Estado, as linguas modernas, as que deban utilizarse para exercer actividades modernas que
esixan a esencia da razn: administracin, educacin, ciencia. As outras podan utilizarse no contexto emocional
do tradicional, esta cita do Euromosaic mostra a distribucin de usos que se deu historicamente entre as linguas en Europa. O galego foi desprazado dos usos cultos durante os ltimos cinco sculos no proceso de conformacin do Estado-nacin moderno. Tamn tivo efectos perceptibles na utilizacin da lingua castel cando menos
a partir do sculo XIX; a penetracin entre as clases dominantes do mbito urbano ten relevancia nestas datas
e a permeabilizacin cara a boa parte do espazo urbano foi moi ampla no primeiro terzo do sculo XX.
Este proceso mantn inercias na actualidade de forma que as Administracins vinculadas ao goberno central manteen o casteln como idioma predominante. Durante todo este perodo tamn houbo unha asimetra
na consideracin legal das linguas, existe o deber de coecer o casteln para toda a cidadana pero non se
aplica no caso do galego. Agardemos que o Tribunal Constitucional que eliminara este deber para equiparar
ambos os idiomas na Lei de Normalizacin Lingstica galega, permita incorporalo na actualidade tal e como
se recolle no Estatuto de Catalua validado por este Tribunal: Todas as persoas teen o dereito a utilizar as
das linguas oficiais e os cidadns de Catalua o dereito e o deber de coecelas. A igualdade normativa
un requisito fundamental para a igualdade real e o bilingismo efectivo.

264

2. A modernizacin desarrollista estendeu a substitucin lingstica

O casteln xa penetrara de forma importante no mbito urbano hai un sculo pero a inmensa maior parte da
sociedade galega era rural a que permaneca no territorio, claro; o certo que tiamos cidades pero chambanse A Habana e Bos Aires, e despois Zrich e Barcelona. A migracin masiva a partir dos anos 50 do rural
galego, cara a cidades americanas, europeas, e cara a cidades galegas, produciu unha sangra demogrfica
das aldeas, da que anda hoxe percibimos os efectos. Este movemento tivo un efecto provisional de galeguizacin das cidades (perceptible anda hoxe en barrios como os Mallos ou Teis), e de desgaleguizacin
global do conxunto.
Galiza era un pas eminente rural e vinculado ao sector primario en termos demogrficos na altura dos
anos 50. Este contexto social, que tia conta do idioma galego, foi minguando de forma drstica. A partir
desta data asistimos a unha perda masiva de falantes debido, sobre todo, interrupcin abrupta do proceso
de transmisin de pais/nais a fillos/as.
O proceso masivo de substitucin lingstica est asociado ao desarrollismo. Non estou dicindo que sexa
a causa, senn que a modernizacin producida en Galiza a partir destes anos foi tan profunda e acelerada que
modificou a pauta de reproducin da lingua galega. Este proceso de modernizacin constrinxiu o espazo rural,
e no paso cara ao urbano o galego foi quedando polo camio. A mobilidade social ascendente estaba asociada
ao uso do casteln, e nese novo contexto a sociedade vase impelida a abandonar o galego, haba que falarlles
aos fillos o casteln polo seu ben. As cidades operaban como contextos castelanfonos, a televisin comezaba a ter unha ascendencia importante e a propia escola asuma un novo papel na cualificacin profesional
de moitos traballadores de novo tipo. Ademais da presin do Estado, a ideoloxa dominante, os prexuzos, etc.
o uso do casteln era un prerrequisito de orde prctica para desenvolverse en moitos mbitos.
O proceso de modernizacin de Galiza non foi analizado en toda a sa complexidade: cambios econmicos
e produtivos, urbanizacin, cambio de valores, chegada da democracia e da autonoma, expansin do Estado
do Benestar, etc. Nas ltimas dcadas as mutacins foron amplas e profundas, temos pendente analizalas en
toda a sa complexidade para comprender as repercusins econmicas, sociais e mesmo psicolxicas.
3. Reaccin normalizacin lingstica
O galego tamn era unha marca de diferenciacin de clase, as clases dominantes dispoan dun smbolo de
distincin fronte ao pobo. O galego delataba unha procedencia social que en moitos casos se quera ocultar. Esta lxica de distincin social o que d conta dunha realidade aparentemente irracional: parece moi
razoable abrazar a lingua que permite mellorar na vida, pero que sentido ten abandonar a lingua propia? Pois
desprenderse dun estigma de procedencia, unha marca de identidade negativa que era preferible borrar.
A marca de distincin por definicin debe ser reservada a un couto exclusivo, privilexio para uns poucos.
Cando o acceso lingua prestixiada se vai facendo extensivo ao conxunto da sociedade mudan os elementos
diacrticos: se todo o mundo sabe casteln a distincin das clases dominantes sitase na connotacin de
cousas mis suts como o acento, as destrezas ilustradas na lingua de prestixio, pero tamn na ignorancia a
respecto da lingua inferior. A distincin en certos mbitos manifstase demostrando o lonxe que se est do
galego, como ben dan conta moitas formas de mofa popular.
Unha vez que o galego se incorpora ao mundo pblico como un idioma equiparable ao casteln algo se
remove no social. Algns sectores acomodados non aceptan de bo grado que os coecementos da xente do
comn tean o mesmo valor ca os outros, non aceptan ter que aprender unha lingua que careca de importancia baixo os seus parmetros, e o que xa o mundo ao revs que poida ser apreciada como un valor
engadido, que o smbolo do atraso se resignifique como unha vantaxe comparativa que ampla as oportunidades diante dos monolinges en casteln.
Nos movementos contrarios ao avance da lingua galega conflen discursos de procedencia diversa; uns
proceden desta lxica de distincin de clases dominantes, e outros estn mis relacionados cun discurso
recentralizador vinculado a unha versin exclunte e etnicista de Espaa, na que a relacin entre linguas debe
ter unha xerarqua clara en favor do casteln. Propoen un bilingismo estruturalmente desequilibrado: o
casteln debe ser obrigado para todos en todos os lugares, e o galego para quen o queira.
Estes sectores non procuran unha sociedade multilinge formada por individuos plurilinges, digamos bilinge no momento actual. Reivindican o dereito ignorancia do idioma galego, non queren que os mareen

265

con iso do galego. Toleran que o fale quen o queira e mesmo tea un certo correlato no mbito pblico, sempre e cando non contamine o seu espazo. Comprenden o bilingismo como cohabitacin de comunidades,
unha con igualdade de dereitos e obrigas e outra na que quen queira prescindir do galego tea a liberdade
e o dereito de facelo. Moi bilinge e moi igualitaria non parece, a concepcin da liberdade como dereito
ignorancia -desconsiderando a toda unha parte da sociedade- tampouco semella favorable convivencia e
a integracin social, e desde logo reducir as capacidades da cidadana non debera considerarse un factor
de desenvolvemento humano, persoal ou colectivo. Debemos valorar este discurso na sa xusta medida,
minoritario na sociedade galega pero moi influnte dada a relevancia de moitos apoios, e con gran capacidade
de influr en moita xente, pola ascendencia dos seus axentes, polos recursos sa disposicin e pola forza
da sa mensaxe, xa que incomprensiblemente se apropiaron de valores como o bilingismo e a liberdade -ao
meu xuzo contrarios aos seus postulados.

Procesos a favor:
1. Lingua pblica
A chegada de novo da democracia e a institucionalizacin de Galiza como Comunidade Autnoma tivo un
efecto moi positivo para a lingua galega. O parlamento e o goberno autonmico foron claves para concibir a
situacin do galego como un problema pblico e a normalizacin lingstica como un compromiso colectivo
que se incorporou de forma estrutural accin das institucins pblicas.
As accins pblicas que tiveron e teen especial relevancia son: a incorporacin do galego ao sistema
educativo, como materia e como lingua vehicular; a creacin da Radio e a Televisin autonmicas; ou a incorporacin como lingua ordinaria de funcionamento da Administracin sobre todo no plano escrito, isto tamn
se estendeu a outros mbitos administrativos (concellos e universidades principalmente). Foi neste momento
cando se procedeu fixacin e desenvolvemento do corpus lingstico -confrontacin includa-, as como
proliferacin de materiais e cursos para a aprendizaxe do galego e a difusin da norma estndar.
Outras accins promoveron o prestixio do idioma e tentaron neutralizar os prexuzos negativos, as como
remover obstculos para a utilizacin do galego; varias accins foron encamiadas neste sentido tanto polo
departamento de Poltica Lingstica autonmico, como polos Servizos de NL ou os Equipos de NDL. Institucins como a Real Academia Galega, o Instituto da Lingua Galega ou o Consello da Cultura Galega foron claves
na fixacin e desenvolvemento do corpus lingstico, mais tamn na anlise, no asesoramento das accins
publicas e no impulso de iniciativas de promocin do galego. A sa auctoritas tamn tivo relevancia na lexitimidade dos discursos de revitalizacin do idioma galego, e a sa transcendencia social.
O autogoberno permitiu que o idioma propio fose incorporndose a mbitos nos que non estivera presente desde haba sculos, chegando a ter unha presenza moi relevante nalgns, como o ensino, prohibidos
ata entn. Algunhas polticas incentivaron a producin de recursos en lingua galega, e mesmo tivo certas
utilidades instrumentais como no acceso (algunha) funcin pblica. Mellorou o prestixio do galego -que
foi superpondose e erosionando os prexuzos contrarios-, e converteuse nalgns planos no idioma politicamente correcto, o que se deba falar no espazo pblico -como no debate poltico- marxe de cal fose a
lingua do interlocutor. A ritualizacin dos usos e a sa connotacin con determinados tipos de expresin foron
algunhas das peaxes.
Desde logo non se acadaron os obxectivos fixados e podemos valorar como insuficientes ou inadecuadas
as accins da Xunta de Galicia durante o perodo autonmico; pero unha cousa consideralas ineficaces e
outra estimar que non foron favorables revitalizacin da lingua galega. obvio que polo momento a accin
pblica non serviu para conter o proceso de substitucin lingstica, iniciado haba sculos e acelerado nas
ltimas dcadas. Non tivo efecto de reversin do proceso de substitucin, pero desde logo foi beneficioso
(polo menos ata o momento). Estes anos deberan proporcionarnos algunhas aprendizaxes, por un lado, facernos conscientes dos lmites da intervencin pblica na revitalizacin dun idioma -coecemos o xito dispar
de normativas e estratexias semellantes en contextos distintos-; por outro lado, a necesidade do amparo, e
mesmo liderado, do sector pblico nas estratexias de promocin do galego, o mbito pblico debera cumprir
unha funcin compensadora da ausencia deste idioma noutros mbitos.

266

2. Lingua comunitaria
Se o galego se mantivo cunha enorme vitalidade ata ben entrado o sculo XX foi porque era a lingua da comunidade, na que a xente se socializaba. O grao de retencin lingstica do galego moi alto se o contexto
non vara; de feito, a transmisin de pais/nais a fillos/as contina tendo unha importancia que non debemos
desprezar. O galego segue sendo o idioma maioritario da sociedade galega por ser o idioma de socializacin
comunitaria de boa parte da sociedade. Migracins diversas conduciron ao abandono dun idioma que perda
o seu contexto reprodutor e relaxaba a presin comunitaria no espazo urbano/vilego, e, sobre todo, era preferible deixar de lado no novo contexto para a mobilidade social.
O galego o idioma maioritario da poboacin, camio de deixar de selo, pero nin o punto de partida do
comezo do perodo autonmico nin do sculo XX era do 100% de galegofalantes, nin o de chegada do 100%
de castelanfalantes a medio prazo. Hai mbitos no noso pas onde a transmisin interxeracional do galego
non foi interrompida, e non son reservas de nativos alleas civilizacin. En Galiza non todo son cidades ou
aldeas con vellos -ambas moi respectables.
Como expliquei, podemos apreciar un freo na cada de galegofalantes, non sabemos ben se se minora ou
se se contn, pero a perda moito menor que hai unhas dcadas. Existe, ao meu xuzo, un solo de reproducin lingstica para o galego, seguramente ser un froito combinado da accin pblica e civil en favor do
idioma, pero dbese sobre todo existencia de espazos de reproducin lingstica, contextos nos que a transmisin contina de forma espontnea. O ambiente, a inercia e a lealdade comunitaria fai que continen
falando unha lingua que para eles a sa, a dos seus pais e a que se fala al. Esta dinmica de reproducin
lingstica d conta do proceso central de contencin do galego, que se mantivo en moitos mbitos sociais e
familiares. Houbo ademais unha certa penalizacin ao traidor, ao desleigado, aqueles que abandonaban ou
desprezaban os smbolos da comunidade; as mofas populares sobre os seoritingos da vila son considerablemente mis crueis cara aos aldens que pretendan distinguirse falando o casteln, ser mis ca o resto.
O galego foi aumentando novos mbitos de uso e funcins, pero a sa vitalidade permanece por ser a
lingua da comunidade, a que moitos galegos falan cos seus. En todo caso, cada vez menos un fenmeno
automtico derivado do contexto e da inercia, e pasa a ser unha opcin froito da lealdade. Noutras palabras, o
contexto galegfono e o feito de ser a lingua inicial na que aprenden a falar clave para a retencin lingstica, pero a cada paso un proceso mis reflexivo no que a consciencia adquire certo protagonismo, ptase
por continuar falando este idioma e estender o seu uso aln do mbito comunitario. Unha conxuncin borrosa
do vnculo emotivo e o nexo comunitario adquire un valor central para continuar falando e transmitindo a
lingua propia descendencia. Moita xente resignifica o seu propio comportamento, deixa de ser unha marca de identidade negativa para converterse nun motivo de orgullo. Durante tempo, moita xente maior (e non
s) falou/a galego pero non lle atribe apenas valor, isto foi mudando nas ltimas dcadas, de xeito crecente
falar este idioma ten un compoente de consciencia e de apreciacin do propio.
3. Lingua civil
A vindicacin do idioma galego ten personaxes insignes claves para a propia concepcin Galiza como unha comunidade cultural e poltica diferenciada, e para a sa conformacin como suxeito colectivo moderno. Estes
precursores, seguramente os mis lcidos e sensibles do pas, abriron un movemento de toma de conciencia
da situacin do pas, facendo da lingua un elemento consubstancial identidade como pobo. Este proceso
de reivindicacin pero sobre todo de producin cultural, chegando a constitur co tempo un sistema cultural
relativamente denso e vinculado ao idioma galego en certos mbitos (literatura, teatro ou msica de raz,
por exemplo).
Na Transicin a loita pola democracia e o autogoberno foi un momento de nova emerxencia da lingua galega, constitundose no idioma preferente de uso das expresins democrticas e das manifestacins culturais.
Foi asumido de forma crecente polas diferentes forzas polticas e sociais, que incorporaban o idioma aos seus
usos, promovan a sa revitalizacin no espazo pblico e demandaban polticas de normalizacin lingstica.
O galego era o idioma do pobo, lingua da maiora social, lingua da xente do comn humilde, lingua da comunidade cultural, fonte de lexitimidade onde conflen as aspiracins democrticas, progresistas e galeguistas.
Desde os anos 80 ata a actualidade o activismo en defensa do galego foi un dos movementos mis dinmicos da nosa sociedade, que tivo unha penetracin social importante, hexemnica en campos como o

267

educativo, e cunha capacidade de mobilizacin importante -as manifestacins en defensa do idioma do pas
foron das mis importantes da nosa historia.
O movemento civil de vindicacin da lingua galega foi clave na toma de consciencia sobre o idioma, e un
dos axentes que promoveu a accin poltica de normalizacin. A intervencin pblica foi en moitos casos
debedora do activismo civil a prol do idioma, ben pola seducin de moitas persoas que mantiveron unha
actitude de iniciativa e alento constante diante dos decisores polticos, ben por presin social para que os
responsables pblicos asumisen os seus compromisos e fixesen o que declaraban, mesmo en normas xuridicamente vinculantes. A expansin de usos do galego a novos mbitos e funcins debedora deste movemento difuso de vindicacin consciente da lingua galega.
Non se pode comprender a realidade recente do idioma galego sen valorar a centralidade de entidades
como Nova Escola Galega, a Asociacin Socio-Pedagxica Galega, a Mesa pola Normalizacin Lingstica, a
Asociacin de Funcionarios pola Normalizacin Lingstica, a Associaom Galega da Lngua ou as recentes
Queremos Galego, Galego:Patrimonio da Humanidade, Prolingua. Tamn as de novo tipo mis concibidas como
comunidades 2.0, espazos de traballo colaborativo para a creacin de recursos ou redes de iniciativas e de
comunicacin: as ciberirmandades, galego21.org, a galipedia ou o fenmeno do blogmillo, tamn as recentsimas como galegolab. Moitas destas iniciativas civs redundaron en proxectos institucionais como Mancomn,
galego21.net ou a iniciativa .gal. importante coecer que a presenza do idioma galego en internet ou nas TIC
bastante superior a outros campos tradicionais, se comparamos por exemplo os recursos TIC ou a cantidade
de contidos en galego na rede co seu uso na prensa escrita, o balance moi favorable para o contexto da
sociedade da informacin.
En todo caso este movemento non se limita accin organizada polas entidades, senn que moita xente,
marxe das entidades, estende o seu compromiso sa vida persoal e profesional. Un activismo difuso e
silencioso fai que o galego chegue a moitos mbitos froito desta iniciativa de axentes annimos con nomes
e apelidos, autnticos activos para a revitalizacin civil do noso idioma.
A mudanza poltica de 2009 foi un autntico shock para os axentes promotores da lingua galega, o que pareca inamovible poase en cuestin. O cambio, ao meu ver, non ten tanto que ver co contido das novas normas,
como coa percepcin da involucin, constatar que a lxica pblica non ten porque ser a da promocin. O activismo sempre desconfiou da intervencin da Xunta, esa non a novidade, o problema ver que os discursos
contrarios normalizacin lingstica poden ter moito eco na sociedade e influr nos gobernantes. Hai consciencia de que a accin civil sen ningn amparo pblico -mesmo discursivo- pouco efectiva. Se a promocin
do galego deixa de ser politicamente correcta afecta as nosas bases de lexitimacin. Considero que a revitalizacin do galego unha aspiracin moi maioritaria da sociedade galega, o movemento de resposta involucin
da poltica lingstica moi importante, dinmico e plural. As accins de pblica repulsa s agresins tiveron
unha forza enorme, pero van moito mis al na sociedade, o capital poltico da identidade tamn est en xogo.
En todo caso, o galeguismo sempre se concibiu de forma xenerosa, continuemos facendo da revitalizacin do
idioma propio un obxectivo nacional, que sexa compartido pola inmensa maior parte da cidadana.

Novos valores, novas oportunidades

Durante as ltimas dcadas asistimos a un cambio de valores, estendeuse unha actitude favorable cara ao
galego, os prexuzos na sa contra foron reducndose e mudando; moitos cidadns foron reconsiderando o
seu valor, mais non se transformou en usos.
O denominado cambio de valores da subsistencia cara aos de auto-realizacin (posmaterialistas)
unha constante das sociedades occidentais na segunda metade do sculo XX. A defensa do ambiente, dos
dereitos civs, das minoras culturais ou da xustiza, ten un correlato en Galiza no novo valor asignado terra ou ao patrimonio fronte especulacin, a igualdade entre sexos e a solidariedade fronte a dominacin;
ou liberdade de formas de vida fronte s coercin legais ou comunitarias. O movemento contemporneo de
revitalizacin do galego entra nesta orde de fenmenos, a procedencia social dos activistas, o repertorio de
formas de protesta, o tipo de discurso e as dinmicas do movemento teen que ver con isto. Unha maior
reflexividade social permite resignificar caractersticas asociadas ao atraso e sociedade preindustrial como
activos para a emancipacin e o desenvolvemento humano.
Este claramente o caso do galego, a vindicacin deste idioma na modernidade reflexiva asgnalle un
novo valor que apenas tia na sociedade tradicional ou na sociedade industrial. Como nos outros casos

268

entran en conflito con inercias e outras formas de comprender a realidade, pero sobre todo a distancia entre
a consciencia dos fenmenos e o cambio de condutas non pequena. No caso do galego o paso da actitude
social favorable utilizacin efectiva deste idioma non sinxela para os sectores sociais que xa non o falan.
A consciencia e o comportamento non levan o mesmo ritmo social, e tampouco a coherencia ten que chegar
necesariamente.
En todo caso, esta nova actitude cara lingua non debe ser desprezada polo feito de non se materializar
en uso efectivo do idioma. Xorden fenmenos que debemos comprender adecuadamente; moitos castelanfalantes demandan a revitalizacin do galego e reivindican polticas de promocin deste idioma, esta unha
das razns polas que non me parece axeitado comprender a situacin como un conflito entre comunidades
de falantes. Asistimos a un fenmeno emerxente, minoritario pero cualitativamente esperanzador: pais e nais
castelanfalantes que queren que as sas fillas e fillos falen en galego, s veces flanllelo outra non, mais
queren que sexan escolarizados nesta lingua.
Para comprender a situacin do galego debemos fixarnos no comportamento (uso) mais tamn na vontade (aspiracins). Ao meu xuzo un dos erros malintencionados da consulta aos pais por parte da Xunta
confundir o que a xente fai co que a xente quere, a socioloxa coa democracia.
Esta reflexin tamn vlida para o activismo pro-galego. Unha das nosas fontes de lexitimidade era o
uso maioritario da sociedade, ao que lle presupoiamos unha vontade de falalo; isto non exactamente as,
moita xente que o falaba non tia maior aprecio polo idioma e menos unha valoracin positiva na normalizacin lingstica. Hoxe a situacin est variando, debemos repensar o significado da vontade, a importancia de
moita xente que non o fala pero si quere que o falen as novas xeracins -e de ser o caso os seus fillos-, apoia
as accins de revitalizacin do galego ou polticas de promocin. Neste sentido os neofalantes deben ter un
novo papel, e dispoer dinmicas de acollemento que favorezan este difcil paso para moitos.
Moitos sectores, promotores e contrarios, asumen de forma tcita que a sociedade non quere o galego,
no fondo desconfan que a defensa do propio sexa un sentir maioritario. Eu tamn estou convencido de que
a maior parte da sociedade non desexa unha proposta de normalizacin comprendida como unha guerra de
confrontacin do galego co casteln, pero iso non o que est en xogo. Ao meu xuzo boa parte da cidadana
receptiva e favorable revitalizacin do galego con formas e intensidades diversas. Os procesos de revitalizacin dunha lingua minorizada son longos. Creo que precisamos renovar o discurso e dispoer dunha
estratexia sedutora pensada desde Galiza para a sociedade da informacin. Apropiarnos das ideas que son
apreciadas pola sociedade como valores de desenvolvemento humano -liberdade, plurilingismo, xustiza...-.
Que a xente conciba o galego como algo valioso para a sa vida, que as persoas estn no centro das estratexias de revitalizacin do idioma.

Proclama final: lingua democrtica do meu pobo

A revitalizacin do idioma galego valiosa para a cidadana galega, tanto a nivel persoal como colectivo.
Menciono tres argumentos centrais amplamente aceptables para a gran maiora da sociedade galega.
n Multilingismo como unha frmula para ampliar as capacidades e as oportunidades das persoas e do
conxunto da sociedade, entre elas o valor engadido do portugus. Fronte alternativa do monolingismo en casteln.
n Igualdade efectiva para toda a cidadana, garantir dereitos e liberdades a todos os cidads removendo
as discriminacins existentes e desenvolvendo estratexias de accin afirmativa para acadar a igualdade. Fronte a un trato equivalente dos idiomas que reproduza as desigualdades existentes.
n O galego un ben pblico valioso para toda a comunidade, a lingua propia debe ser salvagardada e
desenvolvida en canto ben comn, mis al dos seus falantes o conxunto da cidadana est interesado na sa sustentabilidade. Fronte consideracin da lingua galega como o sumatorio de falantes
actuais.
Precisamos un novo discurso con motivacins positivas. A resposta s agresins absolutamente necesaria, pero debemos ser conscientes de que a lxica reactiva ten unha gran capacidade de mobilizacin, pero un
escaso valor de seducin de cara a manter e gaar falantes para o noso idioma. O discurso contra debera
incorporar un discurso positivo e ilusionante que nos permita recuperar a iniciativa e a hexemona social a
respecto do valor da revitalizacin do galego para o futuro da cidadana. Temos razns solventes e debemos
poelas en dilogo coa sociedade, a solidez dos nosos argumentos debera vincularse a estratexias de sedu-

269

cin, fundar unha nova relacin de dilogo aberto coa cidadana en toda a sa pluralidade de posicins.
Ao meu xuzo o relato da resistencia -un pobo que resiste sculos de agresins externas e internas- debe
ser acompaado doutros discursos: o da emocin -o vnculo cunha comunidade prxima da que te sentes
parte-; o do interese -unha lingua que nos ampla as oportunidades para mellorar na vida-; o da reflexin
-a lingua como activo que aumenta as capacidades de comunicacin no mundo-; o dos soos -un proxecto
compartido de futuro-. Penso que a pica ten unha enorme potencialidade mobilizadora, pero tamn a lrica,
a micronarrativa, o ensaio ou comunicacin viral.
En conexin cos procesos de fondo favorables, comentados nas conclusins, penso que a revitalizacin da
lingua galega debe estar asociada aos valores universalmente recoecidos que conectan con estes procesos.
A lingua galega debe asentar na igualdade poltica, na fraternidade comunitaria, e na liberdade civil. Porque
temos vontade de ser.
Unha expresin reiterada no campo galeguista o verso de Novoneyra Non a forza do noso amor non
pode ser inutle, pero non o cremos moito; pensamos que o esforzo galeguista intil. Eu non o creo, teo
confianza, fundada confianza. Dica Castelao Ns temos fe no noso pobo, e moi logo o noso pobo ter fe en
ns. Unha reformulacin en clave de republicanismo cvico podera declarar: teamos fe no noso pobo, para
que el tea fe nas sas propias capacidades, confiar nun futuro labrado por ns, o pobo galego. Pero non
tanto no pobo como abstraccin senn como cidadana concreta. Confianza.

270