Univerzitet u Sarajevu

Filozofski fakultet u Sarajevu

Odsjek za historiju

Vilajetsko ureenje Bosne

(esej)

Student: Taib Demidi

Mentor: doc. dr. Edin Radui

Sarajevo, decembar 2013.

Poslije sloma bosanske feudalne oligarhije, kada su prokreni putevi kapitalistikoj

privredi, u razdoblju relativnog zatija u zemlji, na stolici bosanskih vezira sjedio je erif
Osman-paa, s nadimkom Topal (1861 1869), istaknuti pomaga nove privrede i reformi. 1
Za vrijeme njegovog mandata osmanska vlast je sprovela iru aktivnost u cilju razvitka
kapitalistike privrede, gradnje putnih komunikacija te zaivljavanja potanskog

telegrafskog saobraaja. Meunarodni poloaj Osmanskog Carstva u tom periodu nije bio u
zavidnom stanju, te se sve vie pogoravao. Ulje na vatru samo su dodavale neke evropske
sile, koje su pod izgovorom protekcije osmanskih kranskih podanika, osmansku dominaciju
eljeli

zamijeniti

svojom.

skladu

tom

aktivnou

ublaavanja

unutranjih

kontradiktornosti koje su bile uzrokom nereda, Porta je odluila da sprovede upravnu

reorganizaciju svojih mnogobrojnih provincija. Posebno se tu mislilo na one periferne, od
metropole udaljenije provincije u kojima je stanovnitvo bilo raznoliko i izmijeano. Inicijator
ove akcije bio je Fuad-paa.2 U unutranjoj upravi Fuad-paa je bio zagovornik principa irih
ovlatenja i manje zavisnosti velikog vezira od sultana. Smatrajui da je postojea
administracija loa i da je tu uzrok unutranjim neredima, on se zalagao za stvaranje bolje
administracije, za punu ravnopravnost svih podanika drave bez obzira na vjeru i narodnost,
mislei da e time suzbiti buenje nacionalne svijesti i pokrete za nacionalno osloboenje
raznih naroda, u emu je gledao glavnu opasnost za opstanak Carstva. 3 Takoer je smatrao
nunim dovesti finansije u red i izai iz budetskog deficita. Meu istaknutim linostima toga
doba pored Fuad-pae, a pobornicima reformi, bili su Ali-paa i Devdet-paa.
Eksperiment novog sistema vilajeta je izvren na prostoru nikog ejaleta. To je
podruje ezdesetih godina 19. stoljea bilo konstantno izloeno snanim uticajima iz
autonomne kneevine Srbije. Ti uticaji su ili u pravcu nacionalnog osloboenja. Midhat-paa
je, kao namjesnik sa irokim ovlatenjima, odmah pristupio realiziranju novog sistema
uprave. Njegovi biografi tvrde da je za kratko vrijeme izmijenio izgled nikog ejaleta. 4 Mjere
1 Hajrudin uri, Ustavni zakon bosanskog vilajeta, Godinjak drutva istoriara Bosne i
Hercegovine, god. XX, Sarajevo, 1974, 205.
2 Ahmed Alii, Uredba o organizaciji vilajeta 1867. godine, Prilozi za orijentalnu filologiju, god.
XII-XIII, Sarajevo, 1965, 219.
3 Ahmed Alii, Ureenje Bosanskog Ejaleta od 1789. do 1878. godine, Orijentalni institut u
Sarajevu, Sarajevo, 1983, 80.
4 Isto.
2

koje je Midhat-paa poduzimao u nikom ejaletu Porta je smatrala kao najbolji ablon za novu
organizaciju uprave u provincijama. Midhat-paa je postavljen na elo komisije koja je imala
zadatak da rukovodi jednom vladinom komisijom, koja je trebala da izradi uredbu o novoj
organizaciji vilajeta. Uredba je dobila naziv: Uredba o organizaciji vilajeta (Tiekilat-i vilayat
nazamnamesi). Zakonsku snagu dobila je u decembru 1864. godine kad ju je potpisao sultan. 5
Uredba je eksperimentalno primijenjena u nikom vilajetu, koji je prema novoj uredbi dobio
naziv dunavski vilajet (Duna vilayeti). Dunavski vilajet je nastao od ranijih ejaleta Ruuk,
Vidin i Ni. Ovaj vilajet je bio podijeljen na sedam sandaka i liva, i to: Ni, Vidin, Sofija,
Tulda, Varna, Ruuk i Trnova. Ovi sandaci su dalje podijeljeni na kaze (srezove), a kaze na
nahije (ispostave).6 Ovim potezima je cijelo Carstvo bilo podijeljeno na 55 vilajeta sa 123
sandaka, u evropskom dijelu Carstva se nalazilo 10 vilajeta sa 44 sandaka. Na Porti je
ocijenjeno da je ovaj eksperiment uspio, pa je 10. maja 1865. ogdine odlueno da se prema toj
uredbi izvri reorganizacija provincijske vlasti u cijelom Carstvu. 7 Tom odlukom Porte
obuhvaena je i Bosna.
13. maja 1865. godine je objavljen carski ferman po kojem i bosanski ejalet postaje
bosanski vilajet. Taj ferman je u Sarajevo prispio sa istom uredbom 10. juna 1865. godine. Tu
je uredbu obnarodovao sarajevski naib Jusuf Agah-efendija na Musali (danas park na uu
potoka Koeva u Miljacku) istog dana, 10. juna. U jednom aktu se izriito naglaava da je za
novu upravu jako bitno da se u svakoj provinciji osnuje tamparija u kojoj bi se tampale
slubene novine u kojima bi se objavljivale slubene stvari uprave, zakoni, naredbe i drugi
propisi. Provincijska vlada bosanskog ejaleta je odgovorila Porti 2. marta 1866. godine, gdje
je izrazila svoju spremnost da se uredba i preporuke u potpunosti sprovedu u djelo. Jasan i
precizan tok provoenja uredbe o organizaciji vilajeta u djelo do danas nije u potpunosti
poznat, ali se zna se njenom provoenju pristupilo odmah i da je najveim dijelom bila
provedena jo tokom 1865. godine. Ve ranije je bila osnovana i Vilajetska tamparija u
Sarajevu u kojoj je tampan zvanini list Bosna i kasnije mnogi kolski udbenici na
narodnom i turskom jeziku. Prilikom primjene nove uredbe u Bosni i Hercegovini nije bilo
potrebe da se vre znaajnije promjene u pogledu administrativno-teritorijalne podjele jer su
5 Isto, 81.
6 Alii, Uredba o organizaciji vilajeta 1867. godine, 219.
7 Isto.
3

te promjene izvrene neto ranije, od 1861. do 1863. godine u vrijeme Latasa i kada je u
Bosni boravio Devdet-paa.8 Po novom ustavnom zakonu, Bosna je postala vilajet sa valijom
na elu. Bosanski vilajet je obuhvatao sedam liva, koje su se u potpunosti podudarale sa
ranijim sandacima: Liva Sarajevo (sa sjeditem u Sarajevu), Travnik (u Travniku), Biha (u
Bihau), Banja Luka (u Banjoj Luci), Zvornik (u Donjoj Tuzli), Novi Pazar (u Sjenici) i
Hercegovina (u Mostaru). Na elu liva se nalazio kajmekam, termin koji je uveden jo u doba
Omer-pae Latasa, i bio je u zvaninoj upotrebi do 1867. godine kada je zamijenjen starim
nazivom mutesarif. Live su se dijelile na kaze (srezove). Starjeine kaza su se prvenstveno
nazivali mudiri, a od 1867. godine kajmekami, je je od te godine naziv mudir oznaavao
upravnika nahije koji se dotle zvao zabit.9 Po novoj podjeli, Bosanski vilajet je imao 56.
kadiluka. U sarajevski sandak, spadali su kadiluci: Sarajevo, Visoko, Fojnica, Rogatica,
Kladanj, Viegrad i ajnie. U zvorniki sandak spadali su kadiluci: Tuzla, Gradaac, Brko,
Bijeljina, Zvornik, Srebrenica, Bira, Maglaj i Graanica. Travniki sandak su inili kadiluci:
Travnik, Jajce, Akhisar, Livno, Glamo i Duvno. Banjaluki sandak: Banja Luka, Gradika,
Derventa, Teanj i epe. Bihaki sandak: Biha, Prijedor, Novosel, Kostajnica, Majdan,
Krupa, Ostroac i Klju. Hercegovaki su inile kaze: Mostar, Ljubuki, Stolac, Trebinje,
Foa, Konjic, Nevesinje, Bilea, Niki, Gacko i Piva. I na koncu, najistoniji novopazarski
sandak je bio sainjen od sljedeih kaza: Sjenica, Novi Pazar, Mitrovica, Trgovite, Akova,
Berane, Kolain, Taslida, Prijepolje i Nova Varo.10
Potrebno je istai da nahije nisu postojale u svakoj kazi i s obzirom na geografski
poloaj podruja koja su imala status nahije, postojale su dvije vrste istih. Jednima su na elu
bili mudir, a u drugima zabiti. Poslije svih provedenih promjena, prireena je i izdata Uredba
o vilajetima (Vilyet nizamnamesi), koja je vaila za sve vilajete, izuzev Libana i Krita. 11
Teskt uredbe o organizaciji Bosanskog vilajeta poznat je danas samo u prevodu, koji je bio
objavljen u Bosanskom Vjestniku pod naslovom Ustavni zakon Vilajeta Bosanskog. Ovo
izdanje predstavlja vjerovatno zvanini prijevod sa turskog originala. Ako se izvri
komparacija turskog teksta uredbe o organizaciji Podunavskog vilajeta i domai prijevod
8 A. Alii, Ureenje Bosanskog ejaleta, 83.
9 Isto, 84.
10 uri, Ustavni zakon bosanskog vilajeta, 205.
11 Alii, Uredba o organizaciji vilajeta 1867. godine, 221.
4

Ustavnog zakona Vilajeta Bosanskog, lako se dolazi do zakljuka da je to gotovo isti tekst.
Razlike jednog i drugog nalaze se samo u naslovima, uredbi i nazivu vilajeta.12
to se tie organizacije centralne uprave u vilajetu tu je glavnu rije vodio valija. Iako
je prvenstveno, u preambuli Uredbe o organizaciji vilajeta reeno da se uprava vilajeta
povjerava jednom izbornom upravnom tijelu (vijeu), ipak je stvarni vrhovni i izvni organ u
vilajetu bio valija. To se vidi i u lanu 6. Uredbe o organizaciji Vilajeta bosanskog, u
odjeljenju prvom koje se bavi ureenjem vrhovne upreve: Uprava graanskim, finansijskim,
policijskim i politikim poslovima vilajeta i izvravanje sudskih odluka povjerava se valiji
koga postavlja njegovo velianstvo car. Kao to je duan da provodi sve naredbe Carstva
valija vilajeta je isto tako duan da, u okviru ovlatenja, vri unutarnju pravu vilajeta. 13
Finansijskim poslovima se bavio dravni slubenik koji se do 1867. godine zvao
muhasebedija a kasnije defterdar. Bio je duan polagati raune valiji, ali je za poslove
finansijske prirode bio neposredno odgovoran ministarstvu finansija. Ovdje emo citirati lan
7. koji govori o finansijama: Finansijalni i raunski poslovi vilajetski povjereni su jednom
zvaniniku ministarstva finansija, koji nosi ime Muhasebedija (upravitelj finansija), i kojemu
je sve potinjeno, to se tie finansijalnih poslova vilajetskih. Muhasebedija, stojei odnosno
pod zapovjeu valiuje, odgovoran je ministarstvu finansija. 14 lan 9. govori o optim
poslovima vilajetske korespondencije, koja je povjerena jednom slubeniku koga postavlja
Carstvo pod nazivom mektubdija. Modernim rjenikom bi se moglo rei da je vrio funkciju
generalnog sekretara vilajeta. lan 9. je takoer odreivao postojanje jedne tamparije koja bi
bila pod upravom generalnog sekreterijata (mektubcilik).
Vilajetskom reorganizacijom provincija predvieno je i osnivanje upravnih vijea
(idare medlis). lanom 13. Uredbe o organizaciji viljata predvieno je obrazovanje ovog
upravnog vijea pod upravom valije: Pod upravom valije postojae jedan idare medlis
(upravno vijee). Nain postavljenja tog vijea izloie se u drugoj glavi, a bie sastavljeno
od: mufetia (inspektora) erijatskih sudija, defterdara, mektubdije, referenta za vanjske

12 Isto, 220.
13 Isto, 222.
14 uri, Ustavni zakon bosanskog vilajeta, 207.
5

poslove (haridije mudiri) i izabranih predstavnika iz naroda, od kojih e dvojica biti

muslimani, a dvojica nemuslimani.15
Poslove katastra vodio je prvo slubenik ureda za korespondenciju. Nakon 1867.
godine formirana je posebna uprava katastra, dok je ovaj slubenik postao ef katastarske
uprave. U opseg kompetencija katastarske uprave ulazili su poslovi vezani generalno za sami
katastar i zemljine odnose na erazi miriji koji nisu bili obuhvaeni nasljednim i ostavinskim
poslovima.
to se tie organizacije sudstva i pravosua, vilajetsko ureenje je donijelo neke
novine. Budui da je postojao itav niz zakona, a nisu postojale adekvatne ustanove koje bi ih
provodile, donesena je odluka da se formiraju i graanski sudovi. Nacrt Uredbe za
organiziranje vilajeta predvia da se u vilajetima obrazuju graanski sudovi neovisno od
erijatskih.16 lan 16. Uredbe o organizaciji vilajeta glasi: Od strane halife, a na prijedlog
ejhu-ul-islama, bie postavljen jedan mufeti (inspektor) erijatskih sudija koji e voditi
nadzor nad svim erijatskim sudovima u vilajetu i koji e ispitivati sve ilame i ostale erijatske
akte koje treba dostaviti centralnoj vladi. 17 lan 18. Uredbe odreuje osnivanje apelacionog
suda: U (sreditu) vilajeta postojae Veliki apelacioni sud (Byk meclis-i temyiz-i hukuk).
Njegova je dunost da rjeava i donosi odluke u onim imovinsko-pravnim sporovima (koji se
odnose na pokretni i nepokretni mulk-imetak), kao i u onim krivinim sporovima koje, nakon
pretresa u drugostepenim sudovima liva, po pravilu i zakonu, treba proslijediti na viestepeni
sud. lan 22. nareuje da se formira Krivino vijee (meclis-i cinayet), sastavljeno od
lanova suda, koje bi trebalo da svestrano i detaljno ispita neki pravni spor koji bi se
eventualno pojavio na apelacionom sudu. lan 23. nareuje formiranje Trgovakog suda
(Meclis-i ticaret) koji bi bio zaduen da sudi u sporovima trgovake prirode, onako kako je je
propisao zakon o trgovini. Zakon o sudskom postupku trgovakih sudova izdat je 1861/62.
godine i sastojao se iz 10 poglavlja (podizanje parnice i njena obrada, poziv i privoenje
stranaka, javnost sudskog procesa i policajni poslovi u tome, pristup stranaka sudu i nain
rjeavanja spora, proglaavanje odluke pred strankama, uslovi za voenje procesa u odsustvu

15 Alii, Uredba o organizaciji vilajeta 1867. godine, 224.

16 A. Alii, Ureenje Bosanskog ejaleta, 140.
17 Alii, Uredba o organizaciji vilajeta 1867. godine, 224.
6

stranaka, uslovi za albe na sudsku odluku, alba na sudsku odluku kad ne postoje predvieni
uslovi za to, priziv (apelacija) viem sudu i uslovi za obnavljanje procesa).18
Ranije je spomenuto da je vilajetski sistem odredio odvajanje erijatskog i graanskog
suda. Na nivou live formiranje ova dva suda odreuju lanovi 37. i 38. Po lanu 37. svaka
liva imae jednog kadiju. Njegova je dunost da raspravlja i donosi odluke u sporovima koji
spadaju u nadlenost erijatskog suda, izuzimajui sporove koji se rjeavaju po graanskim
zakonima. Sandakog kadiju imenuje i postavlja (sultan) na prijedlog ejh-ul-islama. 19 lan
38. glasi: U sjeditu live postojae Prizivni graanski sud (Medlis-i temyiz-i hukuku ve
cinayet). Ovaj sud rjeava one krivine i graansko-pravne sporove koje po zakonu ne moe
da rjeava graanski sud kaze, i u sluajevima kad parnine stranke, nakon rjeenja sreskog
graanskog suda, zatrae priziv (na viestepeni sud).
to se tie pravosua u kazi (srezu) i tu je predvieno da bude jedan sreski kadija, koji
bi bio nadlean da rjeava sve sporove koji spadaju u nadleenost erijatskog suda, izuzev
onih sporova koji se rjeavaju na osnovu graanskih zakona. Takoer pored ovog erijatskog
u svakom sjeditu kaze je predvieno da postoji sreski graanski sud (meclis-i deavi). Ovaj
sud stajae pod predsjednitvom kadije kaze, a sastojae se od tri lana, muslimana i
nemuslimana, pod nazivom porotnici. Ovakav stav uredbe izazivao je odreenu nedoumicu u
pogledu rjeavanja pitanja mjeovitog sastava lanova suda. Pratei salname vilajeta Bosne
moe se zakljuiti da je to pitanje rjeeno na nain to su u jednom mandatnom periodu bila
dva muslimana, a jedan nemusliman, a u drugom mandatnom periodu obratno, dva
nemuslimana i jedan musliman.20
I na koncu bismo se osvrnuli na pitanje izbornog sistema, kako na nivou live i kaze
tako i na nivou sela. lanom 73. Uredbe o organizaciji vilajeta iz 1867. godine je predvieno
da se u svim livama formira izborna komisija koju bi inili mutesarif live, kadija,
muhasebdija, muftija koji se nalazi u sjeditu live, vjerski starjeina nemuslimanskog
stanovnitva

i sekretar. Za etiri lana, dva muslimana i nemuslimana, koji e biti

naimenovani u livu ta komisija treba da predloi tri puta vie kandidata, i to kako izmeu
18 A. Alii, Ureenje Bosanskog ejaleta, 137.
19Alii, Uredba o organizaciji vilajeta 1867. godine, 228.
20 A. Alii, Ureenje Bosanskog ejaleta, 141.
7

stanovnika u sjeditu live, tako i iz kaza koje pripadaju dotinoj livi. to se tie izbornog
sistema u kazi, po lanu 67. je bilo predvieno da se svake druge godine oformi izborna
komisija, koju bi inio kajmekam, kadija, muftija, duhovni starjeina svake vjeroispovijesti
nemuslimanskog stanovnitva i sekretar kaze. Ta komisija bi imala zadatak da predloi
kandidate bilo od stanovnika glave kasabe u kazi, bilo od stanovnika sela, i to one koji daju
dravi godinje najmanje 150 groa poreza, koji su podanici Osmanske drave i koji su stariji
od 30 godina, s tim da se prednost da onima koji su pismeni.21
Kao zakljuak na kraju, bismo mogli rei da su reforme koje je sprovela porta 60-ih
godina zasigurno produile ivot kako Carstvu openito, tako i osmanskoj vladi u Bosni. Iako
se, moda, i mora priznati da stabilnost te vlasti u Bosni je ponajmanje zavisila od samog
Osmanskog Carstva. Iskustvo je pokazalo da u Bosni svaka promjena koja se provodi silom
ne uspijeva i da pristup mora biti prefinjen, ukoliko se ele postii rezultati. Uvoenje sistema
vilajeta, kao u Carstvu tako i u Bosni je djelimino rasteretilo stanje u provincijama, i
omoguilo sultanu da od svojih podanika lake ubire poreze. Makar u jednom kratkom
periodu.

LITERATURA
Knjige:
1) Alii, Ahmed: Ureenje Bosanskog Ejaleta od 1789. do 1878. godine, Orijentalni
institut u Sarajevu, Sarajevo, 1983.
lanci:
1) Ahmed Alii, Uredba o organizaciji vilajeta 1867. godine, Prilozi za orijentalnu
filologiju, god. XII-XIII, Sarajevo, 1965.
2) Hajrudin uri, Ustavni zakon bosanskog vilajeta, Godinjak drutva istoriara
Bosne i Hercegovine, god. XX, Sarajevo, 1974.

21 Alii, Uredba o organizaciji vilajeta 1867. godine, 232.

8