Professional Documents
Culture Documents
Li Cui
im Li Nn Vt L Mi
Tng Lai ca Nn Vt L Mi
Tc ng ca cun sch
S thay i mu hnh
nh Hng ca Heisenberg v Chew
Nhng Mu Hnh Mi Trong T Duy Khoa Hc
Ph Bnh v o ca Vt L
S Pht Trin Hin Nay V Kh Nng Ca Tng Lai
Li ngi dch
Cun sch l bn dch Vit ng ca "The Tao of Physics" (o ca vt l)
ca tc gi Fritjof Capra, bn in ln th ba, do Flamingo xut bn nm 1982.
F. Capra sinh nm 1939, l gio s ngnh vt l ti cc i hc v vin
nghin cu ting tm ti M v Anh. Khong cui nhng nm 60, ng bt
u ch n cc tng ng gia nhng pht hin ca ngnh vt l hin
i vi quan nim ca nhng nn o hc phng ng nh n gio,
Pht gio, Lo gio... n cui nm 1974, bn in ln th nht ca o ca
vt l ra i. K t n nay, khong trn mt triu cun sch ny n
tay c gi vi trn mi th ting khc nhau. Ni dung ch yu ca cun
sch l s trng hp v nhn thc lun ca nn vt l hin i vi o hc
phng ng, nht l vi Pht gio.
c trng ca nn vt l hin i trong th k 20 l s tm kim ngun gc
khi thy ca vt cht, c tm ra nhng "ht c bn" cui cng to nn
nguyn t. Th nhng, khi n cnh ca cui cng m ra thy b mt tht
Li ni u (bn in ln th nht)
Cch y nm nm, ti c mt kinh nghim tuyt p, n a ti n vi
vic vit cun sch ny. Mt bui chiu h n, ngi trn bi bin, nhn
nhng t sng n v cm thy nhp iu ca hi th mnh, bng nhin ti
thc ton b vng quanh ti ang tham gia vo trong mt v iu v i
ca v tr. L mt nh vt l, ti bit ct, , nc v khng kh quanh mnh
u c cu to bng phn t v nguyn t, chng ang dao ng, bn thn
chng c cc ht nh hn to thnh. Cc ht cng ang tng tc ln
nhau sinh ra v hy dit cc ht khc. Ti cng bit bu kh quyn a cu
lin tc b v s nhng tia v tr trn ngp, chng l nhng ht mang nng
lng ln ang chu th va chm khi i vo kh quyn. Ti bit tt c
mi th trong lc nghin cu ngnh vt l cao nng lng, nhng ti by
gi, ti ch bit chng thng qua biu v l thuyt ton hc. Lc ngi trn
bi bin, kinh nghim ngy trc hu nh sng li; ti "thy" nng lng
trn nh thc t khng gian xung, trong bao nhiu ht c to
thnh, bao nhiu ht b hy dit, trong mt sc mnh nhp nhng; ti "thy"
nguyn t ca cc nguyn t v ca c thn ti tham gia vo v iu nng
lng ny ca v tr; ti cm nhn c nhp ca n v nghe c m
thanh ca chng, v ngay lc , ti bit l v iu ca Shiva, v thn
nhy ma c n gio tn th.
Ti i sut mt on ng di hc tp trong vt l l thuyt v tri qua
nhiu nm nghin cu. ng thi, ti cng rt quan tm n o hc
phng ng v bt u thy nhng tng ng vi vt l hin i. c
bit, ti b nhng kha cnh khc nhau ca Thin tng thu ht mnh m, n
lm ti nh n nhng b n ca l thuyt lng t. Tuy th, lin h hai ci
li vi nhau trc ht n l mt bi ton thun ty tri thc. Mun vt
qua khong cch gia t duy l lun phn tch v thc chng ca tri kin
thin nh, trc sau u rt kh cho ti.
Mi u, ti dng "Power Plants" t gip mnh, l php gip cho t
tng t do lun tun tro; cho tri kin tm linh t thnh hnh khng cht
c gng, chng xut pht t tng su ca thc. Ti nh li kinh nghim
ca ln u p dng php ny. Sau bao nm chuyn t duy theo cch phn
tch chi li, n n mt cch chong ngp lm ti tun tro nc mt, v lc
, nh Castaneda, ti ghi li cm ngh ca mnh trn mt mnh giy.
---o0o--Phn I. Con ng ca vt l hc
Chng 1 : Vt l hin i - Mt tm o?
Mi con ng ch l mt li i v cng khng nh hng g n mnh hay
n ai nu phi t b n, mt khi tri tim buc bn phi lm th... Hy quan
st con ng k lng v chnh xc. V hy t hi mnh, ch chnh mnh
thi... l mt con ng ca tri tim? Nu phi th l mt li i tt
p; nu khng n ch v ch.
Carlos Castaneda; Bi hc ca Don Juan
L k dn ng ni ti ca mi s,
chnh l tiu ng ca bn,
K dn ng b n, k bt t 5 .
Cc chng sau y s ch r, mi yu t c bn ca th gii quan phng
ng cng chnh l th gii quan xut pht t nn vt l hin i. Cc
chng s ni r, nhng t duy o hc phng ng cung cp cho cc
l thuyt ca vt l hin i mt nn tng trit hc nht qun v quan trng;
cung cp mt nhn thc v th gii m nhng pht hin khoa hc hon ton
ha iu vi nhng mc ch tinh thn v nim tin tn gio ca con ngi.
Hai c s cn bn ca th gii quan ny l s nht th v mi lin h qua li
ca mi hin tng cng nh tnh cht ng ca v tr. Cng i su vo th
gii vi m, ta cng r, nn vt l hin i cng nh o hc phng ng
nhn th gii l mt h thng bt kh phn, nh hng ln nhau v lin tc
bin dch, m ngi quan st l mt phn t trong h thng .
Th gii quan hu c v c tnh sinh thi ca phng ng hin nhin l l
do chnh ti sao phng Ty ang a chung n, mt phong tro mi m v
to ln, nht l trong gii tr. Trong x hi phng Ty chng ta, cn st li
nh hng nng n ca nn vn ha v quan im chia ch v c gii n,
ang c mt s ngi thy t duy l ngun gc ca s bt mn ang
lan trn trong x hi v nhiu ngi hng v con ng gii phng ca
phng ng. Mt iu ng quan tm, m tht ra chng bt ng g, l
nhng ngi ang c o hc phng ng thu ht, ang tm hiu Kinh
Dch hay thc hnh php Du-gi 3 , nhng ngi thng c mt thi
chng li khoa hc. H cho rng khoa hc, nht l ngnh vt l, l mt mn
hc bun t, ng khung, l mn hc mang trch nhim ca mi s xu xa
ca k thut.
Cun sch ny mun nng cao uy tn ca khoa hc, trong n s ch ra
mt s ha iu ct li gia tinh thn ca o hc phng ng v khoa
hc phng Ty. N s c gng ch r ngnh vt l vt xa ci khung ca
k thut thun ty, ch rng con ng-hay o-ca vt l l mt con ng
vi tri tim, tm o, mt con ng dn n tri kin ch thc v s thc
chng.
Khoa hc t nhin l loi khoa hc thuc v tri kin suy lun, n o lng,
nh lng, chia loi v phn tch. S hn ch ca loi tri thc cng lc cng
r trong khoa hc hin i, c bit trong nn vt l hin i m cu ni ca
Werner Heisenberg ch r rng mi danh t hay mi khi nim, d xem
ra r rt ti u, cng ch c mt kh nng ng dng gii hn .
Tht kh cho phn ln chng ta, nu mun lun lun thc v s gii hn
v tnh tng i ca li t duy khi nim. V chng ta d hiu nim v
thc ti hn chnh thc ti, chng ta c khuynh hng ln ln v hai ci
v cho rng khi nim v hnh nh ca ta to ra l chnh thc ti ri. Mt
trong nhng mc ch ca nn o hc phng ng l a con ngi ra
khi s ln ln . Thin tng Pht gio ni r ngi ta c th dng ngn
tay ch mt trng ri th hy qun ngn tay i. Nh hin trit Trang T
vit:
Cn nm bt c, nhng c c ri hy qun nm;
Cn by bt th, c th ri hy qun by;
Cn li truyn , c hy qun li 2 .
Ti phng Ty, Alfred Korzybski cng din t rt cng hiu bng cu
a khng phi l cnh tht.
Cc nh o hc phng ng ch tm tm kim kinh nghim trc tip vi
thc ti, thc ti ny khng nhng ch xuyn sut t duy suy lun m c mi
cm th gic quan. o ngha th vit:
K bit th phng ci v thanh, v cm, v sc, khng bin hi, khng mi,
khng v, min vin, v thy, v chung, cao hn c ci i ng, khng lay
chuyn c, k c gii thot, khng cn l ming mi ca thn
cht.3
Loi tri kin xut pht t s chng thc c Pht gio gi l tri kin
tuyt i, v n khng da trn s phn bit, s tru tng ha v phn
loi ca u c suy lun, vn ch tng i v c tnh gn ng. Ci c
Pht gio gi l kinh nghim trc tip v mt th l nh th (Nh lai), mt
th nm ngoi s phn tch, khng th chia ch, khng th nh ngha. S
chng thc ca th ny khng phi ch l ht nhn trung tm ca o gio
Nghin cu khoa hc phn ln da trn tri thc v phng php c tnh suy
lun nhng khng th ch c th. S nghin cu thun tu l lun thc ra s
v b nu khng c trc gic tham d vo. N gip nh khoa hc c mt
tm nhn mi v lm h thm sng to. Nhng loi tri kin trc gic ny
thng xut hin mt cch t ngt v c trng ca n l xut hin khng
phi ni bn vit, bn cnh mt phng trnh ng thc m trong phng
tm, lc i do, trn bi bin v.v... dng nh trong giai on t gin sau
hot ng ca u c suy lun th c trc gic chim u th hn l tr v dn
n mt s t ng bt ng; cng l nim vui sng ca nghin cu khoa
hc.
Tuy th, tri kin trc gic ch hu ch cho ngnh vt l khi n c pht biu
trong mt m hnh ton hc hu l v c h tr thm bng l gii trong
ngn ng thng thng. Trong khun kh ny th s tru tng ho l mt
c tnh quan trng. Nh ni, s tru tng cn mt h thng nhng khi
nim v du hiu, chng din t thc ti bng mt bn . Th nhng bn
ch din t mt phn ca thc ti, iu m ta khng bit l phn no ca thc
ti v ngay t b chng ta tng bc xy dng bn m khng phn
tch ph phn g c. V th ch ngha ca ngn ng khng h c nh
ngha r rt. Chng c nhiu ngha m phn ln khi chng ta nghe n u
hiu chng mt cch m h, v ngha ca chng vn chm su trong tim
thc.
Tnh m h v a ngha ca ngn ng th quan trng i vi thi s, l
nhng ngi lm vic vi nhng tng su ca tm kin thc v mi tng
giao ca ngn ng. Nhng khoa hc th nhm n nhng nh ngha chnh
xc v mi lin h r rng v v th khoa hc phi tru tng ho ngn ng
thm na bng cch gii hn ngha ca t v khun kh ca chng, lm
sao cho ph hp vi qui lut ca l lun logic. S tru tng ha cui cng
c xy ra trong ton hc, trong t ng c thay bng du hiu v mi
lin h ca nhng du hiu c nh ngha mt cch nghim ngt. Vi
cch , thng tin khoa hc c ghi li ch bng mt ng thc, mt dng
du hiu; nu phi vit ra bng ngn ng thng thng ta cn nhiu trang
giy.
Quan im cho rng, ton hc khng g khc hn l mt ngn ng ht sc
tru tng v sc gn, tht ra cng khng phi c chp nhn hon ton.
Thc t c nhiu nh ton hc ngh rng ton hc khng phi ch l mt
ngn ng m t th gii t nhin, m bn thn thin nhin cng cha ng
ton hc. Cha ca li nhn ny l Pythagoras-ngi tng ni cu ni
nh. Th nhng, kim chng k hn ta s thy s khc nhau gia hai loi
quan st ch ni phng cch ch tin cy v tnh phc tp khng khc.
Nhng ai mun lp li mt th nghim ca nn vt l h nguyn t hin i
phi tng tri qua mt qu trnh hc hi lu di. Sau h mi sc t
mt cu hi c bit vi cuc th nghim v mi hiu c cu tr li.
Tng t nh th, kinh nghim o hc su xa cn nhiu nm t tp di s
ch dn ca mt v thy v cng nh khoa hc, thi gian c u t
cha bo m cho mt s thnh cng. Th nhng nu nh nghin cu thnh
cng th anh ta c th lp li th nghim ca mnh. Thc t l trong cc tng
phi o hc th kh nng lp li kinh nghim cng rt quan trng. N chnh
l mc ch ca cc v thy trong vic khai th tm linh.
V th, mt kinh nghim o hc cng khng h xy ra mt ln ri thi,
cng nh bn khoa hc thc nghim. ng thi n cng chng h t tinh t
hn, mc d tnh phc tp ca o hc l mt loi khc. Tnh phc tp v
chc nng bn nhy ca cc my mc ca nh vt l b tm thc ca nh o
hc trong lc thin nh t ti - ni v vt cht ln tinh thn - nu khng
mun ni vt xa. Vi cch m nh khoa hc cng nh nh o hc c
nhng phng php rt phc tp quan st thin nhin, ngi thng
khng th t ti. Mt trang sch ca ngnh vt l v cc th nghim hin
i cng b n nh cc man-a-la ( hnh, linh ph) ca ngi Ty Tng.
C hai u l ni ghi li ca nhng tri kin v tnh cht ca v tr.
Mc d cc kinh nghim o hc su xa khng th xy ra nu khng c
trc mt thi gian chun b di, tt c chng ta u bit n nhng nhn
bit trc gic trong i sng hng ngy. Chng ta ai cng tng tri qua
trng thi m trong ta mun nh li mt ch hay mt tn, nhng c gng
my cng khng c. N hu nh nm trn u li nhng khng chu n
v ta nh b qua v hng s ch n vt khc ri sau bng nhin ci
tn qun cht hin n chp nhong. Trong qu trnh ny th t duy
khng h c mt. l mt tri kin t ngt, trc tip. Th d ca s nhn
bit t ngt ny ng vai tr c bit quan trng trong o Pht, l gio l
cho rng th tnh nguyn thy ca chng ta l Pht tnh, chng qua l chng
ta ch qun i. Hc tr Thin tng Pht gio b i hi phi khm ph ci
bn lai din mc v nh li ci din mc chnh l s gic ng.
Mt th d khc c nhiu ngi bit v nhn thc trc gic l nhng mu
chuyn hi hc. Trong mt giy, khi hiu mt mu chuyn, lc ta chng
gic ng. Ai cng bit rng pht ti mt cch t ngt, rng n khng i
th tnh sng: tc l khi c hai ngun sng giao thoa vi nhau th sng ti
mt im nht nh khng nht thit phi l tng s ca hai ngun sng,
chng c th ln hn hoc nh hn. iu ny c th gii thch r rng bng
s giao thoa ca hai ngun sng nh sau:
Ti nhng ni m hai nh sng gp nhau, ta c nhiu nh sng hn tng s
hai ngun hp li; cn ni mt nh mt bng gp nhau, ta c t hn. Tr s
chnh xc ca s giao thoa c th c tnh d dng. Hin tng giao thoa
ny lun lun c quan st mi khi ta lm vic vi tuyn in t v buc ta
phi tha nhn nhng tia ny l do sng hp thnh.
Mt khc nhng bc x in t cng c tc dng ca ht : hiu ng ca cc
ht quang t. Khi nh sng cc tm chiu ln b mt mt s kim loi th mt
s electron (m in t) ca b mt kim loi b tch ra, do tia ny phi
gm c nhng ht ang vn ng. Mt hin tng tng t cng xy ra vi
th nghim quang tuyn X. Nhng th nghim ny ch c th gii thch mt
cch thch ng khi ta m t rng chng l s chm nhau ca nhng ht
quang t vi electron. Th m chng li c c trng ca sng vi hin
tng giao thoa. Cu hi trong thi k u ca vt l nguyn t lm nhiu
nh vt l hoang mang l: lm sao c, mt tuyn in t ng thi va l
ht (n v c khi lng rt nh) va l sng, c th lan rng trong mt
vng khng gian? C ngn ng ln t duy tru tng khng th tip cn vi
dng thc ny ca thc ti.
Nn o hc phng ng pht trin nhiu cch nhm nm bt th tnh
y nghch l thc ti. Nu trong n gio th tnh c trnh n bng
vn chng huyn thoi th trong Lo gio v Pht gio, ngi ta thy nn
nhn mnh tnh nghch l thay v che giu n. Tc phm chnh ca Lo
t, b o c Kinh c vit vi mt loi vn lm ngi c hoang mang,
dng nh thiu logic. N cha ton nhng mu thun k l v ngn ng
mnh bo, sc so v ht sc thi v ca n buc cht ly tm hn ngi c
v nm ta ra khi qu o thng thng ca t duy logic.
Pht gio Trung quc v Nht dng cch th ny ca Lo gio, thng qua
nghch l m truyn t kinh nghim tm linh. Khi thin s Tm Phong Diu
Siu gp nh vua Godaigo, mt thin sinh, v thin s ni:
Ta xa nhau t ngn kip trc, nhng cha mt pht no ri xa nhau.
Sut ngy nhn thy nhau, nhng chng ta cha bao gi gp mt.
Thin tng Pht gio l ngi bit cch bin nhng mu thun ca ngn t
thnh mt c hnh, v vi h thng cng n, Pht gio xy dng mt
con ng v song, truyn t gio php m khng cn ch ngha. Cng n
l nhng cu chuyn, cu c son tho k lng, nghe qua rt v
ngha, nhng n ghi du n vo u thin sinh mt cch ht sc trit v
gii hn ca logic v l lun logic. Cch dng ch v ngha v ni dung mu
thun ca cng n lm cho n khng th gii c bng t duy. Chnh n
mun chm dt tin trnh suy lun v lm cho thin sinh sn sng cho chng
nghim phi suy lun, tri chng v thc ti trc tip. Thin s Yasutani sng
cng thi vi chng ta a mt thin sinh phng Ty vo mt cng n ni
ting vi nhng cu sau y:
Mt trong nhng cng n tt nht l Mu, v n gin n nht. y l cu
chuyn: mt v tng n gp Triu Chu, mt thin s ni ting sng vi
trm nm trc ti Trung quc v hi: Con ch c Pht tnh khng?. Triu
Chu tr li: Mu. Dch ngha th Mu l Khng nhng cu tr li ca
Triu Chu khng phi l ch . Mu l dng sinh ng, to tc, nng
ng ca Pht tnh. iu bn phi lm l khm ph tm v th tnh su nht
ca Mu, khng phi bng u c suy lun m bn hy chng nghim ci th
su xa nht ca chnh bn. Sau bn hy chng minh cho ti xem, mt
cch c th d hiu v khng da vo bt c khi nim g, l thuyt g hay
gii thch tru tng g rng bn nm Mu c nh mt s tht sinh
ng. Bn hy nh: bn khng th nm Mu bng kin thc thng thng;
bn hy nm bt n bng ton b s hu hin ca chnh bn.
Thin sinh tp s thng c thy cho nghe cng n Mu ny hay mt trong
hai cng n sau y:
Bn lai din mc ca ngi l g trc khi cha m sinh ra?. Hay:
Vi hai tay th c ting v tay.
Ting v ca mt bn tay l th no?
Tt c nhng cng n ny c nhiu hay t li gii c bit m mt v thy
ch thc s nhn ra ngay. Mt khi li gii c tm ra, cng n khng
cn l nghch l na v n tr thnh mt pht biu quan trng ca dng tm
thc, dng c nh thc.
Trong tng Lm, T, thin sinh phi gii mt lot cng n, mi cng n
cp n mt mt ca thin. Tng phi ny ch gio ho bng cch . Tng
ny khng khng nh iu g c m ch thin sinh t mnh nm bt s
tht vi nhng cng n.
y ta thy mt s tng ng ni bt vi nhng mu thun m nh vt l
gp phi trong giai on u ca nn vt l nguyn t. Nh trong Thin, s
tht b che lp trong s nghch l, s tht khng do suy lun logic m l gii
c, m ch c hiu trong khung cnh ca thc mi v s tht ca th
gii nguyn t. y ngi thy dy d nhin cng li l T nhin, m cng
nh trong thin, ngi thy khng khng nh iu g c. T nhin ch
t cu hi.
Mun gii p mt cng n, thin sinh phi ht sc tp trung v tinh tn.
Qua sch v v Thin, ta bit rng cng n chim ht tm tr ca thin sinh,
a ngi vo mt ng ct t tng, mt tnh trng cng thng lin tc,
c th gii l mt khi khng l nhng cu hi v nghi ng. Cc nh sng
lp l thuyt lng t u tri qua tnh trng tng t m Heisenberg vit
r nh sau:
Ti nh li nhiu cuc tho lun vi Bohr ko di sut m v chm dt hu
nh vi s tuyt vng. V c sau mi cuc tho lun ti cn i do mt
mnh trong cng vin gn y, ti t nhc li mi cu hi, liu th gii t
nhin c th v l th chng nh n xut hin trong cc th nghim
nguyn t.
Lun lun, mt khi th tnh ca s vt c tr suy lun phn tch th n hin
ra mt cch v l hay mu thun. iu ny c cc nh o hc nhn
bit v i vi nh khoa hc, vn ny mi c bit sau ny thi. T bao
nhiu th k nay cc nh khoa hc i tm nh lut cn bn ca th gii t
nhin, trn c s m mun hnh hin tng xut hin. Nhng hin tng
ny nm trong th gii v m ca nh khoa hc, tc l nm trong lnh vc
nhn bit c ca gic quan. Chnh v hnh nh v khi nim suy lun ca
ngn ng xut pht t s tru tng ha cc cm th gic quan , nn
chng m t cc loi hin tng .
Cc tra vn v vn t tnh s vt trong vt l c in c tr li vi m
hnh c hc Newton, l m hnh qui mi hin tng v li vi s vn
ng v tng tc ca cc nguyn t khng phn hu, tng t nh m hnh
Hy Lp ca Demokritus. Tnh cht ca th nguyn t ny c rt ra t hnh
ton. S khc bit ln gia Democrit v Newton trong quan nim nguyn t
l, Newton l ngi gn thm mt lc tc ng gia cc ht vi nhau. Lc
ny rt n gin v ch tu thuc vo khi lng v khong cch ca chng.
l trng lc hay lc ht ln nhau ca cc khi lng v Newton xem lc
gn cht vi vt th, chng tc ng tc th trong khong cch rt xa.
Mc d y l mt gi thuyt k d, n khng c ai tm hiu thm. Cc
khi lng v lc tc ng c xem nh do Cha to thnh v do khng
phi l i tng xem xt. Trong tc phm Optics, Newton cho ta thy
hnh dung ca ng v vic Cha to dng th gii vt cht:
"Ti cho rng c l mi u Cha to vt cht bng nhng ht cng chc,
y c, khng th xuyn qua, di ng, vi dng hnh, vi kch thc, vi
tnh cht v tng quan nht nh vi khng gian, ph hp nht vi mc
ch m ngi mun to ra; v nhng ht n gin ny l th rn, cng hn
bt k vt th xp no khc, chng cng n khng bao gi hao mn,
khng v. Khng c mt lc no c th chia ct n, vt m trong ngy u
tin Cha sng to"
Tt c mi hin tng c l trong c hc Newton u c th qui v s vn
ng ca ht khi lng trong khng gian, s vn ng do lc hp dn
gia chng vi nhau: lc trng trng, gy ra. Nhm pht biu tc dng ca
lc trn ht khi lng bng tnh chnh xc ca ton hc, Newton phi s
dng khi nim v k thut ton hc hon ton mi, l php tnh vi phn.
Vo thi im , y l mt thnh tu tri thc v i v c Einstein tn
th l c l l bc tin ln nht trong t duy m mt c nhn xa nay
lm c.
Cc phng trnh vn ng ca Newton l nn tng ca c hc c in.
Chng c xem l qui lut c nh, theo cc ht khi lng ch vic vn
hnh v thi ngi ta cho rng n m t c tt c mi bin dch c th
quan st c trong th gii c l. Theo cch nhn ca Newton th trc ht
Cha sng to ra vt cht, lc tc dng gia chng v nh lut ca s vn
ng. Theo cch th v tr c a vo vn hnh v t chy nh mt
ci my, c hng dn bng qui lut bt di bt dch.
Th gii quan c gii nh vy lin h cht ch vi t tng quyt nh lun.
B my v tr khng l c xem l c th t trc sau v ci sau c xc
nh bi ci trc mt cch chc chn. Tt c iu g xy ra u c mt l
do, s gy mt hiu ng r rt, tng lai ca mi mt thnh phn trong h
thng u c quyt on mt cch chc chn; ni trn nguyn tc, nu
nhng ch l sng m chng cng xut hin vi dng quanta ny. Nhng b
nh sng, m theo thuyt lng t c t tn, t c tha nhn,
ngi ta t tn cho n l phonton (quang t). Th nhng n l loi ht
c bit, n phi khi lng v lun lun di chuyn vi vn tc nh sng.
Th l mu thun rnh rnh gia hnh nh ca sng v ht c gii quyt
mt cch bt ng, nhng n t li mt vn ca vt l c in, l khi
nim v thc ti ca vt cht. Trong bnh din h nguyn t, vt cht khng
hin hu mt cch chc chn ti mt v tr nht nh, theo mt cch th nht
nh, chng ch c khuynh hng xy ra. Trong cch ni ca thuyt lng
t th khuynh hng c gi l xc sut, n lin h vi nhng i lng
ton hc, nhng i lng qui nh dng ca sng. Do m ht cng c
th l sng. Nhng sng khng phi l sng tht nh loi sng trong
khng gian ba chiu ca m thanh hay sng trn nc. Chng l sng xc
sut, l nhng i lng ton hc tru tng vi tnh cht tiu biu ca
sng; chng ni ln vi xc sut no, c ngha l ngi ta gp c mt
ht ti mt im nht nh, ti mt thi gian nht nh. Tt c mi qui lut
ca vt l nguyn t u c biu th dng xc sut ny. Khng bao gi
chng ta c th qu quyt iu g v mt tin trnh trong nguyn t, ta ch
ni xc sut n xy ra l bao nhiu.
Mt thuyt lng t nh th ph v nhng khi nim v mt vt th cng
chc. Vi mc h nguyn t th ht cng chc ca vt l c in tan
thnh nhng hnh nh xc sut c dng nh sng v hn th na, nhng cu
trc ny khng din t xc sut hin hu ca vt th m xc sut ca nhng
mi lin h. Khi nghin cu k v qu trnh quan st trong ngnh vt l
nguyn t ngi ta thy rng cc ht vi tnh cht l n v khng c vai tr
g, m chng ch c hiu trong mi lin h gia s chun b mt th
nghim v cc o lng sau .
Th nn thuyt lng t trnh by cho thy th thng nht ca v tr. N cho
ta thy rng khng th chia ch th gii ra tng ht nh ri rc c lp vi
nhau. Khi nghin cu su v vt cht, ta s bit thin nhin khng cho thy
nhng ht c bn ring l, m n xut hin nh tm li phc tp cha
ton nhng mi lin h ca nhng phn t trong mt ton th. Nhng mi
lin h ny bao gm lun lun c ngi quan st. Con ngi quan st chnh
l mt xch cui ca mt chui qu trnh quan st v tnh cht ca mt vt
th nguyn t ch c th hiu c trong mi quan h gia vt c quan st
v ngi quan st. iu c ngha l hnh dung c in v mt s m t
khch quan th gii t nhin khng cn c gi tr na. S chia ct gia ci
cng hn na qua nhng pht trin l thuyt, song song vi s pht hin
cc ht. Khng bao lu sau khi thit lp thuyt lng t ngi ta bit r mt
l thuyt y m t hin tng ht nhn khng nhng ch cha ng
thuyt lng t, m cn c thuyt tng i v vn tc cc ht b gii hn
trong khng gian ht nhn thng ti gn vi vn tc nh sng. iu ny rt
quan trng cho s m t hot ng ca chng, v vi vn tc nh th lun
lun ta phi quan tm n thuyt tng i. Nh chng ta ni, phi l
mt s m t tng i. hiu bit y th gii ht nhn, ta cn mt l
thuyt va cha ng thuyt lng t, va thuyt tng i. Cho n by
gi, mt l thuyt nh th cha c tm ra v v th chng ta khng th
pht biu mt l thuyt v ht nhn nguyn t c. Mc d bit kh nhiu
v c cu ht nhn v s tng tc ca cc thnh phn, nhng chng ta
khng hiu t tnh v dng phc tp ca lc trong nhn mt cch trit .
Khng c mt l thuyt y gii thch th gii ht nhn, tng t nh
thuyt lng t gii thch th gii nguyn t. Chng ta cng c vi m
hnh lng t tng i, chng m t rt tt vi dng ca th gii ht trong
nhn. Nhng s thng nht thuyt lng t v tng i thnh mt l thuyt
ton trit ca ht, vn cn l mt bi ton trung tm v trch nhim ln
lao ca nn vt l hin i.
Trong vt l c in, t khi lng lun lun c lin h vi mt th vt
cht, khng th phn chia, vi mt cht nht nh, t m mi s thnh
hnh. Thuyt tng i by gi chng minh khi lng khng h l mt
cht liu, m l mt dng ca nng lng. Nng lng li l mt i lng
ni ln tnh nng ng, mt dng hot ng hay mt tin trnh. Th nn khi
khi lng ca mt ht ng ngha vi mt tr s nng lng th ht khng
cn c xem l mt vt th tnh na m l mt c cu ng, l qu trnh
ca mt nng lng ch ang mang dng vt cht.
Quan im mi ny v ht, c Dirac khi xng u tin khi ng xy
dng mt phng trnh tng i m t hot ng ca electron. Thuyt ca
Dirac khng nhng ht sc thnh cng trong vic l gii c cu su xa ca
nguyn t, m cn cho ta thy mt tnh i xng c bn gia vt cht v i
vt cht. N tin on s hin hu ca anti-electron, l th ht c khi
lng nh electron nhng mang in tch ngc du. Ht mang in tch
dng ny m ngi ta gi tn l positron qu nhin c pht hin hai nm
sau khi Dirac tin on. Ni dung ca tnh i xng gia vt cht v i vt
cht l c mi ht th hin hu mt i ht ng khi lng, mang in tch
ngc. Nu c nng lng y th tng cp ht v i ht s c to
hnh, v tin trnh ngc li l mt cp c th b hy dit gii phng nng
ny bng cch cho rng Cha hin din thng hng trong v tr sa i
nhng iu khng hp l n.
Laplace, nh ton hc ln, t t cho mnh trch nhim ln lao, vit mt tc
phm b sung thm cc bi tnh ca Newton, mang li mt li gii ton
trit cho vn c hc ln ca thi dng h v a l thuyt st gn vi
mi quan st, cc phng trnh xut pht t kinh nghim khng cn ch
ng trong ngnh thin vn. Kt qu l mt tc phm s vi nm cun,
mang nhan Mecanique Cleste (C hc thin th), trong Laplace thnh
cng, l gii mi vn ng ca cc hnh tinh, cc mt trng, sao chi, n
nhng chi tit nh nh s ln xung ca thy triu v cc th khc, cc hin
tng lin quan n sc ht trng trng. ng chng minh qui lut vn
ng ca Newton bo m tnh n nh ca thi dng h v xem v tr nh
mt c my t iu hnh mt cch ton ho. Khi Laplace trnh tc phm ny
cho i Napoleon xem, nghe ni nh vua ni nh sau: Tha ng
Laplace, ngi ta bo vi ti, ng vit cun sch qui m ny v h thng v
tr m khng h nhc nh ti ng sng to ra n. Laplace tr li ngn gn:
Ti khng cn n gi thuyt ny.
Phn khi trc nhng thnh tu rc r ca c hc Newton, nh vt l c
hc ny quay sang xt s vn hnh lin tc ca vt th trng thi lng v
s rung ng ca vt th n hi v t thnh qu. Cui cng, thm ch mn
nhit hc cng c th qui v c hc khi ngi ta bit rng nhit cng l nng
lng, n ch do chuyn ng khng trt t ca phn t m thnh. Khi nhit
ca nc tng cao th cc phn t nc cng tng mc vn ng, tng
cho n khi chng bt khi lc lin kt ni hm chng v thot i nhiu
hng. Th l nc trng thi lng chuyn sang trng thi hi. Ngc li
khi nhit gim dn th cc phn t nc hp li, kt thnh mt cu trc mi,
cng rn, l th rn dng bng. Theo cch ny th nhiu hin tng
thuc nhit hc c th hiu bng cch nhn c hc.
Thnh cng to ln ca m hnh c hc lm cho nh vt l ca u th k 19
tin rng, qu tht v tr phi l mt h thng c gii khng l, vn hnh theo
nguyn l vn ng ca Newton ra. Nhng qui lut ny c xem nh
nn tng ca qui lut t nhin v m hnh Newton l m hnh chung kt v
th gii hin tng. Th nhng ch khng y mt trm nm sau, ngi ta
khm ph mt thc ti c l khc, n lm r gii hn ca m hnh Newton
v ch ra rng m hnh khng h c gi tr tuyt i.
Nhng nhn thc ny khng h xut hin mt cch bt ng, s pht trin ca
chng bt ngun t th k 19 v m ng chun b cho cuc cch mng
khoa hc ca thi i chng ta. Bc u tin ca qu trnh pht trin ny l
s khm ph v nghin cu cc hin tng in t, cc hin tng khng
c gii thch n tha vi m hnh c kh v trong cc hin tng ngi
ta thy c mt loi nng lc mi tham gia. Bc quan trng ny do Michael
Faraday v Clerk Maxwell thc hin, ngi u l mt trong nhng nh thc
nghim ln nht trong lch s khoa hc, ngi sau l mt l thuyt gia xut
sc. Khi Michael Faraday to ra mt dng in bng cch di chuyn mt thi
nam chm trong mt cun dy ng v bin mt cng c -s di chuyn nam
chm-thnh in nng, ng to mt bc ngot trong lch s khoa hc v
k thut. Th nghim cn bn ny mt mt khai sinh ra ngnh in t, mt
kia n lm nn tng cho nhng suy lun l thuyt ca ng v ca Maxwell
khng nhng ch nghin cu hiu ng ca lc in t, ng cn nghin cu
bn cht nhng lc l g. Hai ng mi thay khi nim ca lc bng mt
trng v h tr thnh ngi u tin vt ra khi vt l c gii ca
Newton.
Thay v nh c hc Newton, cho rng hai in tch m v dng ht nhau
nh hai khi lng trong c hc c in, hai ng Faraday v Maxwell thy
ng hn, h cho rng mi in tch to ra trong khng gian mt tnh trng
nhiu hay mt iu kin, n lm cho mt in tch khc cm thy mt lc
tc ng ln mnh. iu kin ny trong khng gian, ci c th sinh ra lc,
c gi l trng . Ch mt in tch duy nht sinh ra trng, trng
hin hu t n, khng cn c s hin din ca mt in tch khc mi c
trng v tc ng ca n.
y l mt s thay i su sc trong quan nim ca chng ta v thc ti c
l. Theo cch nhn ca Newton th lc tc ng gn cht ln vt th c tc
ng. By gi khi nim lc c thay th bng mt khi nim tinh t hn
ca mt trng, trng ny c thc th ring ca n, c th c nghin cu
m khng cn da trn vt th no khc. nh cao ca l thuyt ny, c
gi l in ng, xut pht t nhn thc rng nh sng khng g khc hn l
mt trng in t, trng di chuyn trong khng gian di dng sng.
Ngy nay ngi ta bit rng tt c sng truyn thanh, sng nh sng hay
quang tuyn X u l sng in t c - tc l in trng v t trng giao
thoa vi nhau, chng ch khc nhau v tn s rung v nh sng ch l mt
phn rt nh ca ton b cc trng in t.
Trng hp ca sng electron trong nguyn t cng th, chng ch hin din
trn nhng qu o nht nh vi ng knh nh sn. Chng hn electron
ca mt nguyn t hydrogen ch c th hin din trong qu o th nht, th
hai hay th ba v.v, ch khng th na chng. Thng thng n nm
trong qu o thp nht, ta gi l trng thi c bn ca nguyn t. T
electron c th nhy ln qu o cao hn, nu n c nng lng. Trong
trng hp n c gi l trng thi kch thch, nhng ch sau mt thi
gian n tr li v trng thi c bn v gii phng nng lng tha di dng
mt lng ca bc x in t hay quang t (phonton).
Dng hnh v khong cch cc qu o ca mt nguyn t c cng s lng
electron u ging ht nhau, v th m hai nguyn t oxygen ging ht nhau.
Chng c th khc nhau v trng thi c bn hay kch thch, c th v va
chm vi nhng nguyn t khc trong khng kh, nhng sau mt lc chng
li tr v trng thi c bn. V th chnh tnh cht sng ca electron l c s
nhn din mt nguyn t v l nguyn do ca s n nh c cu to ln
ca chng.
Mt c trng na xc nh tnh trng mt nguyn t l chng c mt
nhm s nguyn m t y , nhm s c gi l s lng t, chng
din t v tr v hnh dng ca cc qu o. S lng t u tin ch s ca
qu o v nng lng mt electron phi c c th trong qu o . Hai
con s tip theo din t dng ca sng electron trong qu o v mi tng
quan ca vn tc cng nh hng quay ca electron. Vic cc chi tit ny
c biu din bng nhng s nguyn cho thy rng eletron khng thay i
mt cch lin tc quay ca n m l nhy t tr s ny qua tr s khc,
cng nh nhy t qu o ny qua qu o khc. y cng th, quay
cng cao th nguyn t cng b kch ng: trng thi c bn th mi
electron nm trong qu o thp nht v quay cng nh nht.
Xc sut hin hu, cc ht phn ng mnh khi vo khng gian cht hp,
nguyn t i trng thi bng cc bc nhy lng t; v nht l mi quan
h ni ti ca cc hin tng - l nhng nt k l ca th gii nguyn t.
Mt khc, lc c bn sinh ra cc hin tng ny th chng ta bit v n
cng hin din trong th gii v m. l lc ht gia cc in tch, gia
nhn cha in dng v electron. S giao ho gia nng lc ny vi cc
sng electron sn sinh ra thin hnh vn trng nhng c cu v hin tng.
N chnh l ngun gc ca mi phn ng ho hc v s thnh lp phn t,
tc l nhm nhng nguyn t c tp trung vo nhau nh sc ht gia cc
nguyn t. S tc ng ln nhau ca cc electron v ht nhn cng l nn
Chng 5 : n Gio
hiu r nhng truyn thng trit hc sau y, ta cn bit r rng tnh cch
ca chng l tn gio. Chng nhm n mt kinh nghim tm linh trc tip
v t nhin v tnh cht ca kinh nghim c tnh tn gio. iu ny ng
nht cho n gio, hn mi truyn thng phng ng khc, trong s
lin h gia tn gio v trit hc rt mnh. Ngi ta cho rng, ti n mi
t duy u l t duy tn gio v n gio khng nhng c mt i sng
tm linh hng trm nm ti n , m cn nh hng mnh n i sng x
hi v vn ha ti .
Ta nn gi n gio l trit l hay mt tn gio? ng hn l mt thc
ti sng to ln v phc tp gm v s nhng o gio, th cng v h thng
trit l vi nhng nghi l khc nhau, php tc v k lut tm linh, cng nh
s th cng cc v nam thn, n thn khc nhau. Nhng khun mt ca
mt truyn thng phc tp, nhng lin tc v mnh m phn nh tnh a
nguyn ca bn o to ln n v a l, sc tc, ngn ng v vn ha.
Biu hin ca n gio tri di t nhng trit l tm linh cao siu vi
nhng khi nim thm su ng kinh ngc, cho n nhng cuc hnh l
ngy th v tr con ca qung i qun chng. D phn ln tn n
gio ch l dn chng lng qu, ngy ngy hnh l gi o, th mt khc tn
gio ny cng sinh sn mt s ln o s tm linh xut chng, cc v ny l
ngi trao truyn nhn thc su xa ca o.
Ngun gc tm linh ca n gio l V -, mt tp hp kinh c, kinh
ny do cc v hin trit khuyt danh ghi li, cc v ny c gi l Thu th
V-. C bn b V-, b xa nht l Rig-Veda (L-cu V-). c
vit bng vn h Sanskrit, ngn ng c v thing ling ca n , cc b
V- c thm quyn tn gio cao nht gia cc b phi n gio. Ti n
th mi h thng tn gio khng tha nhn thm quyn ca V- c
gi l phi kinh vin.
Mi b kinh V- gm c nhiu phn, xut pht t nhng thi k khc
nhau, c l gia nm 1500 v 500 trc Cng nguyn. Nhng phn c nht
l cc thnh ca cu nguyn. Cc phn sau ni n cc php cng t lin
quan n cc bi thnh ca, v phn cui, gi l cc bi thuyt gio, c ni
dung thit thc v trit hc. Cc bi thuyt gio cha ng thng ip tm
linh cn bn ca n gio. Trong 25 th k qua, cc b kinh ny dn
dt v gy cm hng cho nhng nhn vt v i nht ca n , ng nh
li khuyn trong nhng vn th sau y:
i thay lin tc, ta b tri mi trong mt vng lun qun, trong mi hnh
ng sinh ra mt hnh ng khc, mi gii p sinh ra mt cu hi mi.
Pht gio gi vng lun qun ny l vng lun hi, l vng ca s sng
cht. N c nghip tc ng a y, l chui xch ca nguyn nhn kt qu khng bao gi dt.
Chn l th ba qu quyt rng kh v s tht vng c th chm dt c.
C th thot khi vng lun hi c, thot khi s tri buc ca nghip v
t n tnh trng hon ton gii thot - nit bn -c. Trong tnh trng ny
th tri kin sai lm v mt ci ta c lp s vnh vin bin mt v ngi ta
ch thy s nht th ca i sng. Nit bn c th so snh vi Moksha trong
trit hc n gio, l mt dng thc nm ngoi mi khi nim suy
lun nn khng th m t c. t nit bn ng ngha vi gic ng hay
t Pht qu.
Chn l th t l gii php ca Pht ra chm dt kh, con ng vi
tm php chn chnh (Bt chnh o) t chng thc, dn n Pht qu.
Hai phn u ca con ng ny l nhn v nhn thc ng n (chnh kin,
chnh t duy), l tri kin r rng v tnh trng con ngi, l im xut
pht thit yu. Bn on tip theo ni v nhng hnh ng ng n. Chng
l nhng qui nh ca quan im sng theo Pht gio, chng cho thy y l
mt con ng trung o gia nhng thi cc. Hai phn cui cng ni v
tm thc ng n (chnh nim) v thin nh ng n (chnh nh) cng
nh m t chng thc tm linh trc tip v chn nh, l mc ch cui
cng.
Pht khng xy dng l thuyt ca ngi nh mt nn trit hc cng nhc m
ch xem n l phng tin dn n gic ng. Nhng quan im ca Ngi
v th gii ch gii hn trong s nhn mnh tnh v thng ca vn s.
Ngi cho rng ai cng c t do tm linh ca mnh, v ni r Ngi l ngi
ch ng dn n Pht qu v mi ngi phi t mnh tinh tn i ht con
ng . Li ni cui cng ca Pht trc khi nhp dit l th gii quan
ca ngi v ni r ngi ch l mt ngi thy. Vn s l v thng, Ngi ni
trc khi ra i, v hy tinh tn tin ln.
Trong nhng th k u tin sau khi Pht nhp dit, cc v tng s ng u
gio hi Pht gio hp nhau nhiu ln nhc li ton b gio php v l
gii nhiu iu khc bit. Ln kt tp th t xy ra ti Sri Lanka khong th
k th nht sau Cng nguyn, ti gio php ln u tin c vit li sau
hn nm th k ch truyn ming.
Ngi vt ln phng php truyn t kin thc n gin bng cch dng
nhng khi nim o c ca chnh mnh l gii nhng nim ngn xa
truyn li.
o l ca Ngi t nn tng trn nm b sch c in mang ten Kinh Dch,
Kinh L, Kinh Th, Kinh Thi, Kinh Xun Thu; y l ti sn vn ha v tm
linh ca thnh hin trong qua kh ca Trung quc li. Truyn s Trung
Quc coi Khng t nh gn lin vi tt c mi tc phm , vi tnh cht l
tc gi, nh lun gii hay ngi ph bin. Th nhng nhng kho cu gn
y cho thy Ngi khng phi l ngi vit hay lun cc tc phm , cng
khng phi l ngi ph bin. T tng ca Ngi c nu r trong Lun
Ng, mt tuyn tp do hc tr ca Ngi ghi li.
Ngi sng lp Lo gio l Lo T, m tn ca Ngi c nguyn ngha l v
thy gi c v theo tng truyn l ngi cng thi nhng gi hn Khng
T. Ngi ta cho rng Ngi l tc gi ca mt tp sch, tp ny c xem l
tc phm then cht trong Lo gio. Ti Trung quc ngi ta gi tp ny n
gin l Lo T, ti phng Ty l o c Kinh, mt ci tn ngi ta gn
cho sau ny. Ti nhc ti vn phong nghch l v ngn ng mnh m, nn
th ca tp ny m Joseph Needham gi l khng ai chi ci l tc phm
su sc v tuyt diu nht trong ngn ng Trung quc.
Tc phm quan trng ng th hai trong Lo gio l b Trang T, mt tc
phm c qui m ln hn o c Kinh m tc gi l Trang T, sng sau
Lo T khong hai trm nm. Theo nhng pht hin sau ny th tp Trang
T, v c tp Lo T khng phi l tc phm ca mt ngi duy nht, m c
l l tp hp nhng lun gii v Lo gio, do nhiu tc gi trong nhiu thi
k khc nhau hp li.
C lun ng cng nh o c Kinh c vit vi mt vn phong gn
gng, c tnh cht gi m, n l c trng ca t duy Trung Quc. Tinh thn
ngi Trung Quc khng thch nhng loi t duy logic tru tng v n sn
sinh mt th ngn ng khc xa ngn ng phng Ty. Nhiu t ca h dng
lm danh t, tnh t hay c ng t v th t ca chng khng do ng php
qui nh m do ni dung cm tnh ca cu vn hnh thnh. T c in ca
ngn ng Trung Quc khc hn vi mt nhm ch tru tng, mang mt
khi nim nht nh. T Trung Quc thng l mt m thanh c mt sc
kch thch tng tng, n mang mt hnh nh c phm vi nht nh, mang
---o0o--Chng 8 : Lo Gio
Gia hai nn t tng quan trng nht ca Trung Quc, Khng gio v Lo
gio, th Lo gio hng v o hc nhiu hn v c tm quan trng hn i
vi s so snh ca chng ta v nn vt l hin i. Cng nh n gio v
Pht gio, Lo gio quan tm hn n tri thc pht kin bng trc gic hn
tri thc do suy lun m c.
L sp lm hng khi .
Hng mun cp ot ,
L sp ban thm cho ,
y gi l nh sng huyn vi.
Ngc li khi mun gi iu g, ta nn cho ci ngc li c tn ti:
Ci g cong th li ngay;
Ci g su th li y;
Ci g c th li mi.
l cch sng ca thnh nhn, ngi ng trn mt bnh din cao hn, t
m tnh tng i v s lin h i cc ca cc cp mu thun c
nhn thc r rng. Trc ht v trn ht, nhng cp mu thun ny cng
hm cha khi nim ca tt - xu, chng cng lin h vi nhau nh m dng. Khi nhn thc s tng i ca tt - xu v nh th l c mi
quan nim v o c, thnh nhn Lo gio khng cn hng ti ci thin
m ch trng gi mt th cn bng nng ng gia tt v xu. Trang T
ni r iu ny:
Nghe ni: Sao li b iu phi khng lm, khng tn trng n, ri li cng
khng lm iu tri v sao li khng theo ngi tr nc gii, khng tn
th h, ri li cng khng theo k son nghch, ni nh th l khng hiu
g v nguyn l tri t v tnh cht vn vt. Ni th nh l theo tri, th
tri m b t; nh l theo dng th dng m b m. ng i nh th
l hng.
iu ng ngc nhin l trong thi m Lo T v mn ca Ngi pht
trin th gii quan ca mnh th nhng c im ch yu ca Lo gio cng
c mt ngi truyn dy ti Hy Lp, gio l ca ngi ta ch bit t i
v ngy nay cn b hiu lm. Ngi Hy Lp theo o Lo l Heraclitus.
ng cng quan im vi Lo T l khng nhng nhn mnh tnh bin ng
khn ngng bng cu ni ni ting Tt c u tri chy m cng mt cch
nhn l mi bin ng c tnh tun hon. ng so snh trt t ca th gii vi
S.Aurobindo
Tnh cht v s hu hin ca s vt xut pht t nhng mi tng quan m
ra, t n khng c g c.
Long th (Nagarjuna)
Mt khi nhng li trn c th xem l s m t thin nhin trong vt l
nguyn t th hai pht biu sau y ca nh vt l nguyn t li c th xem
nh s m t v chng thc ca o hc:
Mt ht c bn khng phi l mt n v tn ti c lp, c th phn tch
c. N khng g hn l mt lot nhng mi lin h, chng vn mnh ra
ngoi, vi ti nhng vt khc.
H.P.Stapp
Theo cch th ny th th gii hin ra nh mt mng li gm ton nhng
tin trnh, trong hin din rt nhiu cch lin h k l c to ra nhau, tc
ng ln nhau v vi cch m chng quyt nh c cu ca ton b mng
li.
W.Heisenberg
Hnh nh s mc ni ny ca mng li v tr trong vt l hin i c
phng ng s dng nhiu nhm trao truyn kinh nghim ca h v th
gii t nhin. Trong n gio th Brahman l si dy ni kt ca tm li
v tr, l nguyn nhn cui cng ca mi hu hin:
Trn tri di t, trong kh quyn, tt c u dt, v ngn gi cng nh hi
th. Ch mnh ngi bit, ci ch l mt linh hn duy nht.
Trong Pht gio, hnh nh ca mt tm li v tr ng mt vai tr quan
trng hn na. Ni dung trung tm ca Kinh Hoa Nghim, mt trong nhng
kinh quan trng ca Pht gio i tha, xem th gii l mt tm li ton
ho v mi tng quan, trong mi s vt v bin c tc ng ln nhau,
trng trng duyn khi v tn. Pht gio i tha tm nhiu n d din
by mi lin h ni ti ny ca v tr, mt s s c ni n sau trong
quan im tng i ca thuyt dung thng (boot-strap theory) ca vt l
hin i. Cui cng, quan im mng li v tr cng ng vai tr trung
tm trong Pht gio Tantra (Mt gio), mt nhnh ca i tha xut pht t
n vo th k th ba trc Cng nguyn v ngy nay l trng phi
chnh ca Pht gio Ty Tng. Kinh sch trng phi ny c gi l
Tantra, mt t gc Sanskrit mang ngha li dt v m ch s lin h v
tng tc ca mi s vt v bin c.
Trong o hc phng ng th mng li v tr lun lun cha ng c
ngi quan st v thc ca n, v iu cng ng trong vt l nguyn
t. Trong bnh din nguyn t th vt th ch c hiu trong mi quan h
gia tin trnh chun b v o lng. on cui ca tin trnh ny lun lun
nm trong thc ca ngi quan st. S o lng l mt tin trnh, n gy
trong thc ta s cm th, th d s thy mt tia sng chp hay mt vt en
trn ch bn, v qui lut ca vt l nguyn t cho ta bit rng, vi mt xc
sut no mt vt th ht nhn s gy nn mt cm th nht nh nu ta chu
tng tc vi n. Heisenberg vit: Khoa hc t nhin khng m t v l gii
v t nhin ng nh n - l - nh - th. ng hn, khoa hc t nhin l mt
phn ca tin trnh tng tc ng qua li gia t nhin v chnh chng ta.
Nguyn l then cht ca vt l nguyn t l ngi quan st khng ch cn
thit quan st tnh cht s vt, m cn cn thit nh ngha tnh cht
. Trong vt l nguyn t, ta khng th ni tnh cht s vt t n c na.
Chng ch c ngha trong mi quan h gia vt c quan st v ngi quan
st.
Heisenberg vit: iu m ta quan st c, khng phi l th gii t nhin
t n, m l th gii b cu hi ca ta tc ng ln. Quan st vin l
ngi quyt nh mun o lng iu g v chnh s t chc o lng ny
quyt nh mt phn tnh cht ca vt c quan st. Khi php o b thay
i, th tnh cht ca vt c quan st cng thay i theo.
iu ny c th gii thch trong trng hp n gin nht ca mt ht h
nguyn t. Khi quan st mt ht nh th ngi ta c th o v tr v xung
lc. Trong chng ti chng ta s thy mt nh lut quan trng ca thuyt
lng t - nh lut bt nh ca Heisenberg, n ni rng ta khng bao gi
cng lc o c chnh xc hai i lng ny. Hoc chng ta c th xc
nh c v tr ca ht v khng h bit g v xung lc (tc l v vn tc),
hoc l ngc li, hoc ta ch bit khng chnh xc v hai tr s .
S gii hn ny khng lin quan g vi vic my o c tt hay khng, n l
mt gii hn c tnh nguyn tc, c sn trong thc th ca th gii nguyn
Khi hai con kin trc tip nghin cu hnh hc th con kin trn mt phng
s pht hin ra nh Euclid v cc nh lut khc, nhng con kin trn mt
cong s ti vi nhng nhn thc khc. S khc bit gia hai nhn thc th
nh i vi cc hnh nh nhng n s ln hn i vi cc hnh th ln. Th
d ca hai con kin cho ta thy rng, ta lun lun c th phn quyt, liu mt
mt l cong hay khng, c n gin da vo o lng trn mt ri so
snh kt qu o lng vi kt qu ca hnh hc Euclid. Nu c s khc nhau
gia hai kt qu th mt l cong, v nu s khc nhau cng cao th
cong cng ln.
Vi cch th m ta nh ngha khng gian ba chiu cong l mt khng
gian m trong hnh hc Euclid khng cn ng na. Nhng nh lut
trong khng gian l thuc v mt loi khc, phi Euclid. Hnh hc phi
Euclid c nh ton hc Bernhard Riemann gii thiu vo th k th
mi chn, nh mt nim ton hc hon ton tru tng v cng ch c
xem nh th, cho n ngy Einstein nu ra gi thuyt cch mng l, khng
gian ta ang sng ba chiu ny qu tht l cong. Theo Einstein th cong
ca khng gian b trng trng lc ca cc vt th mang khi lng gy ra.
Khng gian xung quanh vt th b cong v cong , cng l khc bit
vi hnh hc Euclid, t l vi khi lng ca vt th.
Phng trnh ni ln cong khng gian lin h th no vi s phn b vt
th khng gian c gi l thuyt trng Einstein. Chng khng nhng
c s dng xc nh mc bin thin ca cong ti mi ch gn cc
thin th hay hnh tinh, m vi chng, ngi ta c th bit c cong
tng qut ca khng gian. Ni cch khc, nhng ng thc trng Einstein
c th dng xc nh cu trc ca v tr. Tic thay chng khng cho li
gii r rt. C nhiu li gii ton hc kh d cho nhng phng trnh , v
mi li gii li cho nhng m hnh khc nhau v v tr. Mc ch chnh ca
ngnh v tr hc hin nay l xc nh li gii no ng vi c cu v tr ca
chng ta.
V trong thuyt tng i, khng gian khng bao gi tch ly khi thi gian
nn cong do trng lc gy ra cng khng ch hn ch trong khng gian ba
chiu, m ngi ta phi m rng ln khng gian - thi gian bn chiu.
chnh l iu m thuyt tng i tn qut tin on. Trong mt khng thi gian cong th s mo m c sinh ra khng nhng ch tc ng ln
khng gian - l nhng mi lin h c th m t bng hnh hc - m cn trn
di ca nhng khong thi gian. Thi gian tri s khng vi mt vn tc
biu din khng gian ( y ch c mt chiu), trc tung biu din thi gian.
ng i ca ht trong khng - thi gian c gi l vch v tr. Nu ht
nm yn th tht ra n cng vn ng trong thi gian; trong trng hp
ny th vch v tr ca n l mt ng dc. Nu ht cng vn ng trong
khng gian th vch v tr l mt ng xo, vch cng xo th ht vn ng
cng nhanh. Ta rng, trong trc thi gian, ht ch hng ln, nhng
trong trc khng gian n c th i ti hay i lui. Vch v tr c th nghing
nhiu gc khc nhau so vi trc ngang, nhng n khng bao gi nm ngang
thc s, v nu th th c ngha ht khng cn thi gian no m vn ng
c t ni ny qua ni khc.
Biu khng - thi gian c s dng trong vt l tng i minh ha
s tc ng ln nhau gia cc ht. Ta c th v mt biu cho mi tin
trnh v khi s xut hin ca mi tin trnh c mt xc sut th ta c th
cho n mt pht biu ton hc nht nh. Th d s va chm nhau gia mt
electron v photon c th c biu din trong hnh sau y. Ta c biu
ny nh sau (t di ln trn, theo chiu thi gian): mt electron (c biu
th bng e-) va chm mt photon (biu th bng g, gamma);electron hp th
photon v vn ng tip vi mt vn tc khc (vch v tr c nghing
khc); sau mt thi gian electron nh photon ra v quay lui.
L thuyt xy dng nn khun kh ca biu khng - thi gian v cho n
nhng pht biu ton hc lin h c gi l thuyt trng lng t. N l
mt trong nhng thuyt thuc php tng i quan trng nht ca ngnh vt
l hin i m ta s bn n sau. tho lun v biu khng - thi gian,
chng ta ch cn nm vng hai tnh cht quan trng nht ca thuyt ny. Mt
l, ng qun mi tng tc dn n s pht sinh v hu dit ca cc ht,
nh s hp th v nh ra ca photon trong biu trn; v hai l s i xng
cn bn gia ht v i ht. C mi ht li c mt i ht c khi lng nh
nhau v in tch ngc nhau. Th d i ht ca electron l positron v
thng c biu din bng e+. i vi photon v in tch th i ht ca
n chnh l bn thn n. Mt cp c pht sinh chp nhong t photon v
trong tin trnh ngc li chng hp nhau thnh photon.
Nh p dng thut sau y m biu khng - thi gian tr nn n gin:
mi tn ca vch v tr khng cn dng ch hng i na(trc sau th
n cng v ch v tt c cc ht u vn ng theo chiu thi gian, trong biu
l ch ln). Thay vo mi tn dng phn bit ht v i ht: nu n
ch ln th l mt ht (th d mt electron). Cn photon, bn thn n cng
l i ht nn c biu din khng c mi tn. Vi s iu chnh ny ta c
s trn chung khng gian - thi gian. Thuyt tng i ch ra rng, khng
gian khng phi ba chiu na v thi gian khng phi l mt kch thc c
lp. C hai lin quan mt thit vi nhau, khng tch ri v to nn mt th
lin tc bn chiu, c gi l khng gian - thi gian. Khi nim khng
gian - thi gian ny c Herman Minkowski gii thiu trong bi ging ni
ting nm 1908 vi nhng cu sau y:
Nhng quan im v khng gian v thi gian m ti xin gii thiu cng qu
v, n xut pht t nn tng ca vt l thc nghim, chnh l u th ca
chng. Nhng quan im tht l trit . K t nay th khi nim khng
gian t n v thi gian t n m nht, khng c thc cht; v s thng
nht ca hai ci thnh mt thc th c lp
Khi nim v khng gian v thi gian l then cht trong vic m t hin
tng t nhin ti mc m, s thay i ca chng dn theo s thay i ca
c c cu dng m t thin nhin. Trong cu trc mi ny th khng gian
v thi gian c xem nh bnh ng nh nhau, v chng khng c tch
la nhau. Trong vt l tng i khng th ni thi gian m b qua khng
gian v ngc li. Cu trc ny lun lun phi c s dng khi c vn tc
ln xy ra.
Mi lin h mt thit gia khng gian v thi gian tht ra cng c bit n
trong thin vn hc, trong mt quan h khc, trc xa thuyt tng i. Cc
nh thin vn v thin th hc phi lm vic vi nhng khong cch cc ln
v y ta r, nh sng phi cn thi gian i t vt b quan st n
ngi quan st. V nh sng c vn tc gii hn nh th m cc nh thin
vn khng bao gi thy v tr ng nh hin ti m lun lun ch nhn thy
qu kh ca n. nh sng cn tm pht i t mt tri n tri t v v
th m ta lun lun thy mt tri cch tm pht trc. Cng th ta thy
ngi sao gn nht n nh th no cch y bn nm v vi vin vng knh
rt mnh, ta c th thy cc ngn h nh th no cch y hng triu nm.
Vn tc c hn ca nh sng i vi cc nh thin vn khng h l tr ngi
m l mt thun li ln. N cho php h c th quan st s hnh thnh ca
cc v sao, chm sao v ngn h trong mi giai on ch bng cch nhn ln
khng gian v nhn lui qu kh. Tt c mi loi hin tng xy ra trong
nhng triu nm qua qu nhin c th thy c u trong bu tri. V
th nh thin vn bit r mi quan h gia khng gian v thi gian quan
phn ca nhn nguyn t, chng xem ra khng phi l nng ht cui cng
m li l t nhng n v khc cu thnh.
Bc u tm hiu nguyn t dn n nhng thay i cn bn v cch
nhn ca ta v vt cht, chng c ni trong chng trc. Bc th
hai, bc i su vo nhn nguyn t v thnh phn ca n, ko theo mt s
thay i khng km phn quan trng. Trong th gii ht nhn ny ta phi o
lng nhng loi kch thc nguyn t v nhng ht trong nhn ny, v b
giam trong khng gian qu b, cng vn ng vi vn tc nhanh n ni ch
c th dng thuyt tng i c bit m t chng. Tnh cht v tng tc
ca ht h nguyn t ch c th dng thuyt lng t v thuyt tng i m
nm c chng, v nhng iu ny buc chng ta c mt s thay i v
quan nim vt cht l g.
iu c trng ca thuyt tng i l n thng nht nhng khi nim cn
bn m ngy trc chng hon ton c lp vi nhau. Mt trong nhng th
d quan trng nht l coi khi lng v nng lng nh nhau, iu ny c
pht biu bng cng thc ton hc ni ting ca Einstein E=mc2. V mun
hiu ngha su sc ca mi lin h ny, trc ht chng ta phi xt ngha
ca nng lng v khi lng.
Nng lng l mt trong nhng khi nim quan trng nht m t cc hin
tng t nhin. Nh trong i sng hng ngy ta ni, mt vt th cha nng
lng khi n c th thc hin mt cng. Nng lng ny c th xut hin
di nhiu dng khc nhau.
N c th l ng nng, nhit nng, th nng, in nng, nng lng ha hc
v.vMi dng u c th dng sinh cng. Th d ngi ta cho mt
vin c th nng bng cch nng n ln cao. Khi th n t trn cao xung
th th nng ca n bin thnh ng nng v khi vin n t th n sinh
cng, th d p v mt vt g . Mt th d khc: in nng v ha nng c
th bin thnh nhit nng phc v i sng trong gia nh. Trong vt l
th nng lng lun lun c gn lin vi mt tin trnh nht nh, mt
dng hot ng no v s quan trng cn bn l tng s nng lng tham
gia vo trong mt tin trnh lun lun khng i. S bo ton nng lng l
mt trong nhng qui lut cn bn quan trng nht ca vt l. N c gi tr
cho tt c mi hin tng thin nhin c bit ti nay, ngi ta cha thy
qui lut ny b vi phm bao gi.
lng sinh ht. Th nhng trong khng gian, tnh hnh hon ton khc
hn. Cc ht h nguyn t xut hin ti trung tm thin th vi s lng ln,
trong tin trnh va chm tng t nh trong phng th nghim vi gia tc
cao, chng din ra mt cch lin tc trong thin nhin. Trong vi thin th,
nhng tin trnh ny sinh ra nhng bc x in t cc mnh di dng sng
radio, sng nh sng hay quang tuyn X, chng gip cc nh thin vn hc
c thm cc ngun thng tin v v tr. Nh th khng gian gia cc thin h
l y nhng bc x in t c tn s khc nhau, tc l y nhng photon
vi cng nng lng khc nhau. Th nhng chng khng phi l nhng
ht duy nht bay trong khng gian. Cng vi photon, nhng bc x v tr
ny cng cn cha nhng ht khi lng cc loi, ngun gc ca chng
khng c r. Phn ln chng l proton, mt s trong mang nng lng
cc ln, hn xa nng lng ca nhng thit b gia tc mnh nht.
Khi nhng bc x v tr mang nng lng cc mnh ny ng kh quyn
tri t th chng sinh ra va chm vi nhn ca cc phn t khng kh v
sinh ra nhiu ht ph, cc ht ph ny hoc b phn hy hoc va chm tip,
li sinh ra cc ht khc, li phn hy hay va chm, c th cho ti lc cc ht
cui cng chm mt t. Theo cch th ny m mt proton duy nht, khi
n vng kh quyn mt t, c th gy nn c mt lot tin trnh, trong
ngun ng nng ban u ca n bin thnh mt m ma cha nhiu ht
khc nhau, cc ht dn dn c hp th khi chng i vo khng kh vi
nhiu cuc va chm. Th nn, hin tng ca nhng tin trnh va chm c
quan st trong phng th nghim cao nng lng thc t xy ra lin tc trong
t nhin, ch khc l trong bu kh quyn, chng xy ra mnh lit hn nhiu,
l mt dng nng lng lin tc, dng i sut mt qu trnh nhy ma
tun hon ca hnh thnh v phn hy ca mt s ln nhng ht. Di y l
hnh nh honh trng ca v iu nng lng , tnh c c ghi li trong
bung chp ca Trung tm Nghin cu Ht nhn ca chu u CERN, xem
nh s pht kin bt ng v v tr trong mt cuc th nghim.
Khng phi tt c cc tin trnh ca hnh thnh v phn hy trong th gii
ht u c th ghi li trong bung o. C nhng s hnh thnh v phn hy
ca cc ht gi, chng c hon chuyn trong s tng tc cc ht, nhng
chng hin din qu ngn ngi nn khng th quan st. Hy gi nh s hnh
thnh hai ht pion trong tin trnh va chm ca mt proton v i ht
antiproton. Biu khng - thi gian ca bin c ny c v nh sau:
Ngi ta thy rng, trong biu ny vch v tr ca proton (p) v
antiproton (`p), chng va chm nhau trong mt im ca khng gian - thi
bng cch hon chuyn ht, s hnh thnh cc trng thi lin kt ca hai hay
nhiu hadron, v s t phn hy thnh nhng lin hp khc ca ht. Tt
c nhng tin trnh ny, c lc c gi chung l phn ng ht, l tnh cht
ch yu ca tng tc mnh v phi c lu trong mt m hnh lng t
tng i ca Hadron.
Khun kh xem ra ph hp nht m t hadron v tng tc ca chng
c gi l thuyt ma trn S. C s then cht ca n, ma trn S, nguyn
c Heisenberg xut nm 1943 v c pht trin trong sut hai thp k
qua, thnh mt c cu ton hc phc tp, c th xem l thch hp nht m
t tng tc mnh. Ma trn S l tp hp cc xc sut ca tt c phn ng c
th c vi hadron. Tn ca n xut pht t iu m ton b phn ng kh d
ca hadron c xp trong trn v tn m nh ton hc gi l ma trn.
Ch S i din cho tn nguyn l scattering matrix (ma trn phn tn), n
ni ln cc tin trnh va chm - hay phn tn, l phn a s ca phn ng
cc ht.
Tt nhin, trong thc t khng ai quan tm n ton b tp hp ca cc tin
trnh hadron, m ch mt t phn ng c bit. Thnh th, khng bao gi ta
xem xt ton b ma trn S, m ch mt phn ca n, hay cc yu t lin quan
n tin trnh ang xt. Nhng yu t ny c biu din tng trng bng
biu nh hnh sau y, ni ln phn ng n gin nht v cng chung
nht ca ht.
Hai ht A v B chu mt lc va chm sinh ra hai ht khc C, D. Tin trnh
phc tp hn c th cha nhiu ht hn v c i din bi cc hnh sau
y.
Cn nhn mnh rng biu ma trn S rt khc vi biu Feyman ca l
thuyt trng. N khng minh ha c ch c l chi tit ca phn ng m ch
nh nhng ht u tin v cui cng. Th d tin trnh c bn A+B = C+D
c th din t trong l thyt trng nh mt s hon chuyn ca mt ht gi
V (xem hnh di), trong lc trong thuyt ma trn S, tin trnh ch c
v bng mt vng trn m khng ghi r trong xy ra nhng g.
Hn na biu ma trn S khng h l biu v khng gian - thi gian, n
ch l s biu din tiu biu chung ca phn ng ht. Nhng phn ng ny
cng khng c gi nh l xy ra ti mt im nht nh no trong khng
gian - thi gian, m ch c m t vi tr s vn tc (hay chnh xc hn, vi
tr s xung lng) ca cc ht n v cc ht i.
trch nhim chnh ca ngnh vt l thc nghim cao nng lng. Cng
hng xy ra trong cc cuc va chm hadron v t phn hy hu nh ngay
sau khi chng sinh ra. Chng khng th c thy trong bung o, nhng
chng c th c pht hin v mt tnh cht rt c bit xc sut phn ng.
Xc sut cho hai hadron ang di ng phn ng c vi nhau - tc l
tng tc ln nhau - tu thuc vo nng lng cha sn trong s va chm.
nu tr s nng lng ny bin i th xc sut cng thay i theo; nng
lng tng th xc sut c th tng hay gim, ty theo chi tit ca phn ng.
Tuy th, ngi ta quan st rng ti mt tr s nht nh ca nng lng th
xc sut phn ng gia tng r rt, mt phn ng d xy ra ti tr s ny hn
bt k ti tr s nng lng khc. S tng vt ny ca xc sut lin h vi s
hnh thnh ca mt i sng ngn tm b ca hadron vi mt khi lng
tng t cu nng lng ti ni tng vt xc sut.
L do m nhng giai on ngn ngi ny ca hadron c gi tn l
resonance (cng hng) xut pht t s tng ng vi hin tng cng
hng trong s dao ng. Th d trong m thanh, khng kh trong mt l
trng thng di li mt cch yu t vi m thanh n t bn ngoi, nhng
n s bt u cng hng hay doa ng mnh m khi sng m thanh t n
mt tn s nht nh c gi l tn s cng hng. Knh ca phn ng
hadron cng c th so snh nh mt l trng cng hng, v nng lng ca
ht hadron ang di ng lin quan n tn s ca sng xc sut lin h. Khi
nng lng ny, hay tn s, t ti mt tr s nht nh th knh ny bt u
cng hng; s dao ng ca sng xc sut bng nhin tr nn mnh lit v
sinh ra s tng vt trong xc sut phn ng. Phn ln knh phn ng u c
vi nng lng cng hng, mi tr s ca chng lin h vi khi lng ca
mt hadron tm b sng ngn ngi, chng s hnh thnh khi nng lng ca
nhng ht ang va chm t ti tr s cng hng.
Trong khun kh ca thuyt ma trn S, vn liu ta c th gi nhng cng
hng l ht hay khng, khng c t ra. Tt c mi ht u c xem l
giai on chuyn tip c trong mt tm li ca phn ng, v vic cc
resonance tn ti rt ngn so vi cc hadron khc khng h lm cho chng
c s khc bit cn bn vi cc ht khc. Thc t l t resonance (cng
hng) l mt t rt thch hp. N c p dng cho c hai trng hp, cho
knh phn ng v cho hadron c sinh ra trong hin tng ny, nn n ch
r mi lin h cht ch gia ht v phn ng. Mt resonance l mt ht,
khng phi l mt vt th. Tt hn ta gi n l mt bin c, mt s vic xy
ra.
tc no gia cc ht, tng s phi bng mt. Ni cch khc, chng ta chc
chn mt iu rng, cc ht hoc s phn ng vi nhau, hoc khng phn
ng vi nhau. Cu ni nghe qua tm thng ny tht ra l mt nguyn l y
uy lc, mang tn Unitarity (n nht), n l tc nhn hn ch mt cch
nghim khc nhng kh nng hnh thnh cc yu t ca ma trn S.
Nguyn l chung th ba v cui cng l lin h n khi nim nguyn nhn
kt qu v c gi l nguyn l nhn qu. N ch nh rng, nng lng v
xung lng ch c chuyn ha trong khng gian thng qua ht, rng s
chuyn dch ny xy ra trong cch m mt ht c th c hnh thnh trong
mt phn ng v phn hy trong mt phn ng khc, nu phn ng sau xy
ra sau phn ng u. Biu thc ton hc ca nguyn l nhn qu lm cho ma
trn S ph thuc mt cch lin tc vo nng lng v xung lng ca ht
tham gia trong phn ng, ch tr khi cc tr s (ca nng lng v xung
lng) t n kh nng hnh thnh ht mi. Ti nhng tr s ny th cu
trc ton hc ca S thay i thnh lnh; n to nn nhng im m nh ton
hc gi l Singularity (im k d). Mi knh phn ng u cha nhiu im
k d, chnh l ni c nhiu tr s ca nng lng v xung lng trong
knh, ni ht mi c th hnh thnh. Nhng nng lng cng hng
ni trn l th d cho nhng tr s ny.
Vic ma trn S c nhng im k d l mt h qu ca nguyn l nhn qu,
nhng n khng xc nh c v tr ca cc im k d. Tr s ca nng
lng xung lng, ni ht c hnh thnh, l khc nhau trong cc knh
khc nhau v ph thuc ni khi lng v cc tnh cht khc ca ht c
hnh thnh. Th nn v tr cc im k d phn nh tnh cht ca nhng ht
v v tt c hadron u c th sinh ra trong cc phn ng ht, cc im k
d trong ma trn S phn nh li tt c cu trc v tnh i xng ca hadron.
Thnh th, mc ch trung tm ca thuyt ma trn S l suy ra mt c cu k
d ca ma trn S t nhng nguyn l chung. Ti nay ngi ta cha thit lp
c m hnh ton hc tha ng c tt c ba nguyn l , v rt c th l
ba nguyn l xc nh mt cch r rt tt c tnh cht ca ma trn S
- tc l tt c tnh cht ca hadron (gi nh ny c gi l gi thit
Boostrap s c bn ti trong chng 18). Nu ng nh vy th h qu
trit hc ca mt l thuyt nh th s rt su sc. Tt c ba nguyn l chung
ni trn u lin h vi phng php ca ta v vic quan st v o lng,
tc l lin h vi khun kh ca khoa hc. Nu chng y xc nh c
cu ca hadron th c ngha l c cu c bn ca th gii vt l cui cng
c xc nh bng cch chng ta nhn th gii nh th no. Mi mt s
Ta phi bit n n
o bin dch vnh vin
Vn hnh khng ngng ngh,
Chy qua su khong trng;
Xung ln khng nht nh
Mm cng chuyn ln nhau
Khng theo khun kh no,
Ch Dch ang vn hnh.
Trong quan im Trung quc, tt c mi s v hin tng quanh ta xut pht
t nhng mu hnh bin dch v c i din bi cc vch trong qu. Th
nn s vt trong th gii vt l khng c xem l tnh ti, c lp m ch l
giai on chuyn tip trong tin trnh ca v tr, tin trnh chnh l o:
o bin dch v vn ng. Th nn cc vch c gi l vch thay i
(ho). Ho c tng bc, v th chng i din cho s vt.
Nhng trong th gii ht, cc cu trc c sinh ra bi s bin dch c th
xp vo nhiu m hnh i xng khc nhau, nh dng bt qui c to bi
tm qu, trong cc qu i ng gm cc vch m dng hon chuyn ln
nhau. Cu trc ny thm ch hi ging vi hnh bt gic Menson c tho
lun trong chng trc, trong ht v i ht antiparticle nm v tr i
xng.
Tuy th, iu quan trng khng phi l s ging nhau tnh c ny m iu
thc t l c vt l hin i ln t tng c i Trung quc xem s thay i
v bin ha l kha cnh nguyn thy ca thin nhin v xem cu trc hay s
i xng c s bin dch sinh ra ch l ph thuc. Khi dn gii v bn
dch Kinh Dch ca mnh, Richard Wilhelm xem nim ny l t tng c
bn ca Kinh Dch:
c th hiu c nu ngi ta tha nhn rng c khng gian - thi gian cng
tng tc vin dung vi nhau.
Thuyt Dung thng v hadron cn lu mi hon chnh v tt c nhng kh
khn lin quan trong vic pht biu n vn cn ng k. Tuy th nh vt l
bt u m rng mc tm hiu v tnh t tng thch, k c vt qua s m
t v cc ht tng tc mnh. Mt s m rng nh th phi vt qua khun
kh ca thuyt ma trn S hin nay, l thuyt c bit ch dnh m t
tng tc mnh. Ngi ta phi tm ra mt khun kh tng qut hn v trong
khun kh mi ny, vi khi nim hin ang c chp nhn m khng gii
thch, chng phi c Dung thng ha; tc l chng c suy din ra t
mt s t tng thch tng qut. Theo Geoffrey Chew, nhng iu ny c
th bao gm khi nim ca ta v khng gian - thi gian v m v, c l bao
gm c thc con ngi:
Nu i tn cui cng ca logic, th gi thuyt Dung thng hm rng s
hin hu ca thc, cng vi nhng kha cnh khc ca thin nhin, l cn
thit cho s n khp ton b ca ci tng th.
Cch nhn ny l s ha hp ton ho vi cc quan nim ca cc truyn
thng o hc phng ng, trong thc lun lun c xem l phn
bt kh phn ca v tr.
Trong quan nim phng ng, con ngi, cng nh tt c dng sinh hc
khc, l nhng thnh phn ca mt sinh c tng th khng phn chia c.
Con ngi c xem l s minh chng sng ng ca m t thc v tr;
trong ta, v tr lp i lp li ln na kh nng ca n sinh ra sc hnh ri qua
m thc li chnh mnh.
Trong vt l hin i, vai tr ca thc ni ln trong mi quan h vi s
quan st cc hin tng nguyn t. Thuyt lng t ch r rng nhng
hin tng ch c hiu nh mt mt xch ca mt chui nhng tin trnh,
m khu cui ca chng nm ni thc ca con ngi quan st. Dng
nhng ch ca Eugene Wigner, Khng th pht biu nh lut (ca thuyt
lng t) trong mt cch hon ton nht qun nu khng da trn thc.
S pht biu thc t hin nay ca thuyt lng t bi cc nh khoa hc
trong cc cng trnh th cha da r rng ln thc. Tuy nhin Wigner v
cc nh vt l khc cho rng, s bao gm trn vn thc con ngi c th l
mt kha cnh ch yu ca nhng thuyt v vt cht trong tng lai.
im Li Nn Vt L Mi
K t bn in ln u ca o ca vt l, c nhiu tin b ng k trong cc
lnh vc ca vt l h nguyn t xy ra. Khi ti vit nhng dng cho li ni
u ca bn in mi ny th nhng pht trin mi khng c im no bc b
nhng tng ng vi t tng phng ng, m ngc li, ch tng cng
thm. Trong li cui ny, ti mong c tho lun thm v kt qu ca
nhng nghin cu mi m trong vt l nguyn t v h nguyn t cho n
ma h nm 1982.
nh sng. Nhng trong thi gian qua, ngoi nhng mi lin h a phng
ny, ngi ta pht hin ra nhng mi lin h khc, lin h lin thng, l
nhng lin h xy ra tc thi, hin nay khng th tin on trc bng php
ton hc chnh xc.
Nhng bin c lin thng ny c nhiu nh vt l xem l rt ct ty trong
vt l lng t. Trong thuyt lng t, cc bin c ring l lun lun khng
c mt nguyn nhn r rng.Th d khi mt electron nhy t mt qu o
ny qua mt qu o khc hay s t hy ca mt ht h nguyn t, chng c
th xy ra thnh lnh, khng cn c mt bin c to ra n. Khng bao gi
chng ta c th tin on mt hin tng nh th s xy ra vo lc no v
xy ra nh th no; chng ta ch ni trc v xc sut ca chng. iu
khng c ngha l cc hin tng nguyn t xy ra hon ton ty tin; m
ch ni ln rng chng khng b nhng tc nhn a phng tc kch. Hot
ng ca mi ht c xc nh bi cc bin s lin thng v v chng ta
khng bit r cc mi lin h ny nn nh phi thay th ni dung c in
cht hp ca nhn - qu bng khi nim rng hn ca tnh nhn qu thng
k. Cc nh lut ca vt l nguyn t l nh lut thng k, theo m xc
sut ca hin tng nguyn t c xc nh bi tnh ng ca ton h
thng.Trong vt l c in, tnh cht v hot ng ca ci ring l quyt nh
tnh cht v hot ng ca ci ton th, tnh hnh l ngc li trong vt l
lng t: chnh ci ton th xc nh hot ng ca ci ring l.
V th, tnh xc sut c s dng cho c vt l c in v lng t c l v
mt vn chung: trong c hai, chnh l nhng n s ta khng bit ti, v
s khng r ny ngn cn ta c mt tin on chnh xc. Th nhng, y
c mt s khc bit quyt nh. Trong lc nhng n s trong vt l c in
ch l c ch a phng, th trong lng t, chng l lin thng; chng c
mi lin h tc thi trong ton b v tr. Trong i sng hng ngy, trong
th gii v m, cc mi quan h lin thng tng i khng quan trng, nn
ta mi c th ni v cc vt th ring l v pht biu cc nh lut m t hot
ng ca chng bng cc tr s chc chn. Nhng khi nghin cu kch
thc nh, tnh chc chn c thay bng tnh xc sut v cng lc cng kh
tch vt no trong v tr ra khi ci ton th.
S hin hu ca nhng mi quan h lin thng v vai tr quyt nh ca tnh
xc sut c suy ra t l iu m Einstein khng bao gi chu chp
nhn. chnh l ti ca cuc tranh lun lch s ca ng vi Bohr trong
Tng Lai ca Nn Vt L Mi
Li cui cho bn in ln th ba
HNH NH
Ngun gc ca o ca vt l xut pht t trong mt th nghim mnh m
m ti tri qua trong ma h nm 1969 trn bi bin Santa Cruz, c m
t trong li ni u ca sch ny. Mt nm sau, ti ri California tip tc
vic nghin cu Imperial College London, v trc khi ti i ghp mt
tm hnh - Shiva nhy ma, ng tr trn cc ht ang va chm trong bung
o - minh ha chng nghim ca ti v s nhy ma v tr trn bi bin.
Hnh nh p tuyt ny i vi ti l biu tng ca s song hnh gia vt
l v o hc m ti va bt u khm ph. Mt ngy n, cui thu nm
1970, khi ngi trong nh gn Imperial College v nhn bc tranh, bng nhin
ti c mt nhn thc rt r rng. Ti bit vi mt s chc chn tuyt i
rng s tng ng gia vt l hin i v o hc phng ng ngy no
s tr thnh nhn thc chung; v ti cng cm thy mnh ang v tr tt
nht pht hin ra nhng s tng ng ny mt cch nht qun v vit
mt cun sch v chng.
Trc khi i vo tho lun su tiu chun, ti xin nhc li vi lng bit n
su xa mn n ca ti i vi hai nh vt l xut chng, hai v li ni
tinh thn sinh thi, hng n a cu, t b tinh thn gia trng. Loi tm
linh mi ny c pht trin trong nhiu nhm v phong tro, bn trong
v bn ngoi Nh th. Mt th d l nhm tm linh sng to c hnh thnh
bi Matthew Fox v ng nghip ca ng ti Holy Names College, Oakland,
California.
l vi s pht trin ang xy ra trong tin trnh hnh hnh mu hnh mi.
S ng gp ca ring ti trong mi lm nm qua gip c s ra i
ca nhng mu hnh mi v h qu x hi ca chng trong The Turning
Point (Bc ngot) v tinh lc thm s tng hp bng cch hp tc vi
mt nhm ng nghip xut sc m cng vi h ti tm thy v pht trin
mt trung tm t tng sinh thi, Elmwood Institute (PO Box 5765,
Berkeley, CA 94705 USA).
Qua nhng nm thng , ti gp nhiu con ngi c bit, vi h ti c
nhng thnh tu ln. Nhiu tnh bn lu nm cng xut pht t nhng ln
gp g . Lc ti quyt nh vit o ca vt l cch y hn hai mi
nm, ti c mt bc i y ri ro ngh nghip, vi nhiu hoang mang lo
lng cng nh e ngi v mt kinh t v ti hon ton c n khi tri qua giai
on . Nhiu b bn v ng nghip ca ti cng phi chu nh th khi h
i nhng bc tng t trong lnh vc ca h. Ngy nay tt c chng ti
thy mnh m hn nhiu. Chng ti c a vo trong mt h thng m ti
gi l vn ha tin tin - mt phong tro a dng tiu biu cho nhiu mt ca
mt cch nhn mi v thc ti, tng bc kt tinh li thnh mt lc lng
mnh m cho s chuyn ha x hi.
---o0o--Ht
. Organic
. Yoga.