Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

1. Geofizike metode u geotehnici

Cilj ovoga teksta je upoznavanje sa principima jedne od geofizikih metoda koje se primjenjuju u
geotehnici. Openito, elja je da se geofiziki istrani radovi promoviu kao pogodne praktine istrane
metode, te da se integriraju u proces istranih radova. Geofizikim metodama, indirektnim pristupom,
odreuju se inenjerske karakteristike materijala, a ovim tekstom je opisana skupina tzv. seizmikih
metoda, pri emu je opisana primjena u geotehnici. To odreivanje se vri sa znaajnim utedama u
vremenu i novcu. Kad se govori o vremenu i novcu, treba spomenuti i studiju izvodljivosti, prema kojoj
se vri izbor najpogodnije istrane metoda, a koja se podrazumijeva prije samog izbora metode i koja u
pravilu zahtjeva poznavanje opih principa i iskustvo. Seizmike metoda primjenjive su za veliki broj
praktinih problema, a zasnivaju se na zakonima refrakcije i refleksije, o emu e biti vie govora kroz
tekst.
Geofizika istraivanja se poinju primjenjivati jo od 1920. godine, a vezuju se za primjenu u
SAD-u i Francuskoj. Razvojem digitalnih metoda za opaanje, deava se i razvoj geofizikih metoda.
Danas, ove metode predstavljaju vanu skupinu metoda tzv. nerazornog ispitivanja materijala.
Geofizika mjerenja se vre sa povrine terena, u buotinama, u iskopima ili u kombinaciji ovih
toaka gdje se postavljaju izvori i detektori.

1.1.

Seizmika refrakcija i seizmika refleksija osnovni principi

Seizmike tehnike obino podrazumijevaju mjerenje vremena potrebnog da seizmiki val pree put
od izvora energije do geofona (detektora signala). Prelazei taj put, seizmika energija se reflektuje i/ili
refraktuje. Refleksija i refrakcija seizmike energije, pri prolasku kroz medije razliite gustoe
zadovoljavaju iste zakone kao i refleksija i refrakcija svjetla kroz prizmu. U tom kontekstu spomenimo
Snell-ov zakon, prema kojem je odnos brzine prostiranja zraka i nagiba istih definisan sa :

sin 1 v1

sin 2 v 2

(1)

Ove se metode vrlo esto primjenjuju za terenska istraivanja dinamikog ponaanja geomedija, jer
omoguavaju odreivanje brzine elastinih valova u uslojenom tlu i stijeni u funkciji dubine. Definicija
refrakcije i refleksije trebala bi biti jasnija posmatra li se slika 1. Seizmika refrakcija mjeri vrijeme za
koje komponenta seizmike energije iz izvora putuje do sloja sa razliitom gustoom, po tom sloju i
natrag do povrine, gdje je postavljen geofon. Refrakcija pak mjeri energiju reflektovanu od povrine
razliite gustoe pristigla na povrinu gdje je smjeten geofon u obliku priblino vertiklanih valova.
IZVOR

Direktna zraka

GEOFON (DETEKTOR)

v1
Refleksija
Refrakcija

v2(>v1)

Slika 1 : Tragovi direktnih, refraktovanih i reflektovanih seizmikih valova

1

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Brzina vala i dubina svakog sloja se moe odrediti uz uvjet konstantne progresije seizmike
impedancije s dubinom istraivanja. Pod seizmikom impedancijom se podrazumjeva otpor koji medij tla
ili stijene prua irenju seizmikih valova, a jednaka je proizvodu brzine irenja vala i gustoe medija
kroz koji se val iri. Na slici 2 je prikazana tipia krivulja zavisnosti vremena i preenog puta, to
predstavlja recipronu vrijednost brzine.
vrijeme
refrakciona
hiperbola

1/v2

1/v1
udaljenost

Slika 2 : Ovisnost vremena i preenog puta seizmikog vala

Mogu se desiti dva sluaja kod analiziranja valova koji prvi dolaze do detektora. To mogu biti ili
direktni ili reflektovani valovi. Oito, za vee udaljenosti izvora i detektora, val koji se refraktuje moe
stii prije direktnog jer je brzina vala kroz vru sredinu vea od one kroz manje vrstu kojom putuje
direktni val. To je prikazano sa dva nagiba pravca na slici 2. Presjek izmeu ovako definisana dva pravca
nalazi se na udaljenosti od mjesta izvora valova koju nazivamo crossover distance.
Za jednostavne profile, gdje je jedan sloj iznad vrste podloge (supstrata), na osnovu toga moe se
raunati dubina supstrata (z), prema :

t i v1v2

(2)

2 v22 v12

Openito, valovi proizvedeni u izvoru mogu biti pritiskujui (P) i posmini (S). Posmini valovi
mogu biti horizontalno (Sh) i vertikalno (Sv) orjentisani, pri emu su za homogeni medij brzine Sh i Sv
jednake. Okvirno, vrijednosti ovih brzina se kreu u granicama definisanim tabelom 1.
Materijal
Zrak

Brzina P vala
[m/sec]
330

Brzina S vala
[m/sec]
-

Voda

1450

Pijesak ili glina

300-1900

100-500

ljunak

1000-2000

Granit

3000-6000

1500-3000

Tabela 1 : Brzine P i S valova

2

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Val koji se iri sferno, proizvodi P valove, dok svaki val koji se ne iri iskljuivo sferno generie i P
i S valove. Put koji prelazi val od izvora do detektora (to su najee aklcelerometri koji reaguju na
protresanje medija), definisan je kao put kojem odgovara najkrai vremenski period. Uzduni P valovi
imaju veu brzinu i stiu ranije do geofona, a uglavnom prekrivaju i zasjenjuju nailazak kasnijih
poprenih S valova. U praksi je veoma teko istovremeno determinirati nailazak P i S vala, odnosno na
istom zapisu seizmikog poremeaja, iji je izvor po obliku kompresijski, tono razluiti vrijeme nailaska
poprenog vala. Na kontaktu dva razliita medija, put nee biti najkraa udaljenost (prava linija). Stvarni
put e biti onaj kome odgovara najkrai vremenski period. Ono to je sigurno jeste da se detekcija
nailazaka prvih poremeaja na nizu postavljenih geofona uvijek odnosi na direktan ili na refraktovani val.
Napomena : Val se moe definirati kao poremeaj koji putuje kroz medij i prenosi energiju tog
poremeaja. Budui da se mogu definirati jasne matematike relacije fizikalne povezanosti valova i
mehanikih svojstava geomedija, mnoge metode identifikacije i odreivanja svojstava tla i stijena pri
malim deformacijama se temelje na gibanju, odnosno osciliranju estica i irenju valova kroz njih.
Na slici 2.a, ematski su prikazane razliite vrste valova.

Slika 2a : Vrste seizmikih valova

3

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Uzdune i poprene valove generira gotovo svaka seizmika pojava, pa su stoga osobiti u
geofizikim metodama i njihovim primjenama u geotehnike svrhe. Seizmiki izvori navedenih valova
podrazumijevaju razne ekie, padajue terete i eksplozive. Analizom vremena putovanja primarnih (P) i
sekundarnih (S) valova definie se lokacija supstrata, elastina svojstva koja odgovaraju malim
deformacijama, dinmiki modul i dr. Seizmike metode obuhvataju analizu valova ije su frekfencije
izmeu 100 i 500 Hz, dok su vee frekfencije, reda veliine izmeu 10 i 30 kHz, koriste u tzv.
akustinim tehnikama sa piezo-elektrinim izvorima. Kao pojanjenje razlike izmeu P i S valova moe
se navesti injenica da brzina P vala ispod i iznad nivoa vode ovisi o stupnju saturacije tla, dok je brzina S
vala o tome neovisna je voda nema posminu vrstou.
2. Valovi u linearno elastinom mediju
Pri istraivanju geomedija seizmikim metodama izazivaju se male deformacije, pa shodno tome i
model opisa mehanikog ponaanja treba biti ogranien takvim deformacijama (slika 2b). Za podruje
malih deformacija, tlo i stijena ne pokazuju smanjenje krutosti obzirom na razinu deformacija i cikluse
optereivanja i rastereivanja. Sa ovako usvojenim principom, jednadba seizmikog vala i elastina
svojstva geomedija se ujedinjuju u elastinu valnu jednadbu. Elastina valna jednadba se oblikuje na
temelju jednadbi dinamike ravnotee, geometrijskih jednadbi prostora i fizikalnih jednadbi
ponaanja.

Slika 2b : Odnos posminog modula i posmine deformacije

Standardna oprema za izvoenje opita seizmike refrakcije prikazana je na slici 3.

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

laptop
spojna kutija

kabl

Izvor seizmikih valova

geofon/detektor

Slika 3 : Standardna optema za opit seizmike refrakcije

Kreui se kroz medij tla, seizmiki val iz izvora biva priguen. To priguenje se opisuje pojmom
specifini kapacitet priguivanja, koji se definie kao disipirana energija na putu koji je preao val, i to
u proporciji sa maksimalnom energijom deformacije u jednom krugu. Najee primjenjivani indeks u
inenjerstvu, je tzv. koeficijent priguenja D. To je odnos izmeu stvarnog priguenja i najmanje
vrijednosti priguenja koja bi sprijeila oscilovanje sustava. U seizmologiji je pak postala praksa da se
primjenjuje vrijednost Q, koja je definisana kao reciprona vrijednost gubitka energije i maksimalne
posmine energije, podijeljene sa 2. Npr. za sustav sa jednim stupnjem slobode, vrijedi D=1/2Q.

3. Seizmike metode - terensko mjerenje

Tehnika mjerenja se zasnima na kontinuiranoj ili impulsivnoj proizvodnji vala (izvor) na povrini
terena ili u buotini, te mjerenja vremena za koje val stie do detektoria koji su postavljeni na povrini ili
u bootini.
3.1. Seizmiki impuls
Pojam seizmikog impulsa ili udara je vezan uz izvor i pobudu seizmikog vala i predstavlja impuls
sile. Kada se u geomediju razmatra elastian poremeaj, smatra se da je oblik irenja takvog poremeaja u
prostoru sinusoidan val jedinstvene frekfencije. Brzina tog vala se odreuje na temelju udaljenosti na koju
se konstantna faza (npr. maksimalna kompresija) prenese u jedinici vremena i naziva se fazna brzina vala.
4. Prikaz osnovnih seizmikih metoda
Openito, izbor poloaja izvora i detektora treba da takav da omoguuje dovoljan vremenski interval
i predvidiv trag prostiranja. Takoer, kod primjene povrinskog detektora, bitno je isti odmaknuti od
buotine, u cilju spreavanja prostiranja valova uz stijenku buotine, tzv. cijevni valovi.

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

4.1. Terenske seizmike metode

U nastavku je dat pregled osnovnih seizmikih metoda, sa principima izvoenja te naznakama
prednosti i nedostataka pojedinih metoda.
detektor

izvor
izvor

detektor

Up-hole metoda
Prednost : potrebna samo jedna buotina, moe se primeniti u
svim vrstama tla i stijene. Prosjena brzina se mjeri u uslojenim
materijalima.
Nedostatak : Neophodna ugradnja plastinog zacjevljenja u cilju
osiguranja stabilnosti buotine
Down-hole metoda
Prednost : potrebna samo jedna buotina, moe se primeniti u
svim vrstama tla i stijene. Prosjena brzina se mjeri u uslojenim
materijalima. Mogu se koristiti izvori vee energije (eksploziv)
bez da se oteti buotina
Nedostatak : Neophodna ugradnja plastinog zacjevljenja u cilju
osiguranja stabilnosti buotine

Cross-hole metoda
Prednost : prepoznaje male brzine (u slojevima male
krutosti), uz uslov da su ti slojevi tanki u odnosu na
razmak buotina. Moe se primeniti u svim vrstama tla i
stijene
Nedostatak : Kvalitet rezultata je nizak za male dubine.
Refrakcija
Prednost : nisu potrebne buotine
Nedostatak : Ne detektuje niske brzine (za niske
krutosti) u slojevima ispod slojeva sa visokom brzinom.
Ne detektuje tanke slojeve. Problem sa interpretacijom
kontinuiranog poveanja brzine sa dubinom. Ne moe se
primjeniti u sluaju da brzine opadaju sa dubinom, iako
su ti sluajevi rijetki u praksi.

Refleksija
Prednost : Nisu potrebne buotine
Nedostatak : Skupa metoda. Efikasna samo u uslojenom
tlu.

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Spektralna analiza povrinskih valova (SASW metoda)

Izvor-udar

Prednost : Nisu potrebne buotine. Brza i relativno

jednostavna terenksa metoda
Nedostatak : nema kontrole nad frekfencijama, pa su
mjerenja ograniena frekfencijama koje se mogu
generisati izabranim izvorom seizmikih valova. esto
je neophodno koristiti razliite izvore energije.
Navedene seizmike metode mjere vremenske razlike identifikacije pojedinih vrsta valova. Najprije
su detektovani P valovi, zatim S valovi, te reflektovani i refraktovani valovi. Povrinski (Rayleigh) valovi
se koriste za definisanje profila brzina/dubina. Vrijedi spomenuti i napomenu kod izvoenja cross hole
metode, a koja kae da je preporueno koristiti tri ili vie buotina (od kojih je izvor u jednoj, a geofon u
ostalima). Pored ostalih prednosti, ovakav nain izvoenja cross hole metode omoguava da se razdvoje
reflektovani i refraktovani valovi od direktnih.
U nastavku su neto detaljnije opisane ostale seizmike metode
4.1.1. Spektralna analiza povrinskih valova (SASW)
Ova metoda se razvila iz tehnike kontinuiranog terenskog mjerenja modula posmika i namjenjena je
detaljnom profilisanju s povrine terena pomou S valova (Luna&Jadi, 2000). Izvor Rayleigh-ovih valova
moe biti oscilator sa rotirajuom masom, ili neki drugi izvor dinamikog udara koji izaziva oscilacije
frekfencije manje od 30 Hz. Pri malim deformacijama, brzina Reyleigh-ovog (R) vala ima priblino istu
vrijednost kao i brzina S vala, i ta injenica se koristi za odreivanje brzine posminog vala na osnovu
valnih duina R valova i frekfencije izvora. Valovi se detektuju na geofonima postavljenim na povrini
terena. Analiza irenja irokog spektra R valova se provodi mjerenjem poremeeja na nizu sukcesivno
veih razmaka izmeu izvora i najee dvaju geofona. Seizmiki poremeaji, koje registiriraju geofoni,
se iz vremenske domene transformiraju u frekfentnu domenu Fourier-ovom analizom. Razlika faza
izmeu dvaju signala istog geofona se prikazuje kao funkcija frekfencije, a vrijeme nailaska vala je u
frekfentnoj domeni jednako odnosu vrijednosti fazne razlike i krune frekfencije.

Broj Reyleigh-ovih valova n

Oscilator
frekfencije f

Reyleigh-ovi valova sa :
1< 2 i f1>f2

2 = x/n2
1 = x/n 1

Udaljenost x [m]
Slika 4 : Seizmiko istraivanje povrinskim valovima

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Brzina R valova se moe odrediti kao omjer razmaka izmeu dva geofona i razlike vremena nailaska
vala, odnosno kao proizvod valne duine i frekfencije vala. Brzina i valna duina se odreuju za svaku
primjenjenu frekfenciju izvora, pa se moe oblikovati dijagram disperznih krivulja, koji je svojstven za
promatrani geomedij. Disperzijeke krivulje se koriste za oblikovanje profila vrijednosti posminih brzina
primjenom inverzne analize, odnosno iterativnog procesa u kojem se pretpostavljaju vrijednosti brzina S
valova u profilu i teoretska disperzija krivulja, na osnovu rjeenja 2D valne jednadbe u elastinom
mediju. Rezultat je pretpostavljeni profil koji se potom modificira i procesira dok se ne postigne
zadovoljavajua slinost teoretskih i mjerenih krivulja. Za usvojene vrijednosti brzina rauna se
odgovarajua vrijednost modula posmika.
4.1.2. Cross-Hole Metoda
Ova metoda se esto naziva i metoda izmeu buotina, a najee se primjenjuje za odreivanje
varijacije brzine posminih valova sa dubinom. Princip metode je da se iz izvora generira S val iz
predajne buotine i mjeri se vrijeme prolaska distorzijskog vala kroz uslojeni medij na geofonima
smjetenim u drugoj, prijemnoj buotini. Brzina vala je omjer razmaka geofona i izvora. Neophodne su
barem dvije buotine, da u jednoj bude smjeten geofon a u drugoj izvor impulsa. Uspjenost primjene
ove metode je uslovljena s nekoliko zahtjeva :
-

Tri ili vie buotina poveavaju mogunost i uspjenost primjene ove metode, pa je preporuka da
se taj broj i primjenjuje

Seizmika energija iz izvora mora biti dovoljna za izazivanje S valova, pri emu se pojava P
valova smatra smetnjom

Geofoni u prijemnoj buotini trebaju imati prijemni frekfencijski odziv i trebaju biti orijentirani u
smjeru oscilacije estica medija. Kontakt geofona i geomedija mora osigurati prijenos seizmike
energije sa zida buotine na geofone

Vrijeme nailaska S vala se moe mjeriti digitalnom seizmikom aparaturom direktno ili
indirektno. Direktno mjerenje predstavlja odreivajne najkraeg vremena nailaska S vala do
geofona, dok indirektno mjerenje predstavlja odreivanje funkcije korelacije snimljenog vala u
dvije prijemne buotine. U tom sluaju, razlika vremena prolaska seizmikog vala izmeu dvaju
prijemnih buotina, treba odgovarati omjeru njihove udaljenosti i brzina prostiranja vala od izvora
do obje buotine. Funkcija kerelacije je obino definirana u frekfentnoj domeni, u kojoj je vrijeme
funkcija gustoe frekfentnog spektra vala.

4.1.3. Down-Hole i Up Hole Metoda

Metode niz buotibu i uz buotinu predstavljaju ekonominiju alternativu za Cross-Hole metodu,
budui da je za njihovu primejnu potrebna samo jedna buotina. Kod ovih se metoda teko moe govoriti
o seizmikim brzinama pojedinog sloja, pa se zato uvodi pojam intervalne brzine (Luna&Jadi, 2000). Kod
down hole metode, izvor udara generira poremeaj s povrine terena na odreenoj udaljenosti od vrha
buotine, u kojoj je smjeten jedan ili niz geofona. Kada se koristi samo jedan geofon, tada je on najee
trokomponentni. Poloaj geofona je odreen njegovom relativnom dubinom u odnosu na vrh buotine i
azimutom. Za isti poloaj geofona mjeri se vrijeme nailaska P i S vala s jednog ili vie poloaja izvora.
Up Hole metoda predstavlja inverziju Down Hole metode, jer je izvor seizmikog vala smjeten u
buotini, a na povrini je najee postavljen niz P ili S geofona.
8

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

P valovi

Seminarski rad

geofoni

seizmograf

geofoni

ureaj za
iniciranje
P valovi

Slika 5 : Down Hole i Up Hole metoda

Snimljena vremena nailaska seizmikog vala prikazuju se na dijagramu put-vrijeme, odnosno brzinadubina, slino kao i u seizmikoj refrakciji. Meutim, prednost u odnosu na refrakcijsku metodu se
iskazuje u mogunosti odreivanja manjih brzina tanjih slojeva, koji se nalaze izmeu slojeva veih
brzina, osnosno u tzv. slijepoj refrakcijskoj zoni. Uvjet je da su intervali izmeu geofona u buotini
dovoljno mali.
Laboratorijske seizmike metoda
Pored primjene za terenska istraivanja, seizmike metode se uspjeno primjenjuju na dinamika
ispitivanja cilindrinih uzoraka iz istranih buotina. Na osnovu brzine irenja elastinih valova,
zakljuuje se o redu veliine dinamikih elastinih konstanti ispitivanog uzorka, kao reprezenta
geomedija. U primjeni su najee dvije metode. Prva se temelji na mjerenju prolaska P i S valova kroz
tijelo uzorka, pa se brzine uzdunih i poprenih valova mogu odrediti iz omjera duine uzorka i mjerenih
vremena. Druga se metoda zasniva na mjerenju rezonantnih oscilacija uzorka, koje nastaju prolaskom
elastinog vala. Prema prirodi vala, mogu se pratiti rezonancije uzrokovane pritiskujuim i posminim
naprezanjem, pri emu se fazne brzine odreuju iz izmjerenih frekfencija oscilacija uzorka.
Kod laboratorijskih ispitivanja, najbitnije je posvetiti panju pripremi, obliku i geometriji uzorka.
Tako pri mjerenju brzine irenja mehanikog poremeaja kroz uzorak, veliki znaaj ima odnos promjera
cilindrinog uzorka (d) i valne duine ( ) generisanog vala, a koji treba biti vei ili jednak od 1. U praksi
se najee rauna omjer promjera (d) i duine (l) uzorka, odreen na osnovi odnosa vremena irenja
pulsa t, kroz uzorak i vremena generiranja pulsa , pa vrijedi relacija :
d/l > 6/t
Za rezonantna ispitivanja omjer d/l = 0.1, pa za valnu duinu dvostruko veu od duine uzorka, treba
biti d/ = 0.2. Uzorci trebaju biti brino pripremljeni, tako da to bolje opisuju prirodno stanje, a njihova
se kontaktna povrina treba pripremiti s tonou od 0.02 mm.

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

5. Primjena seizmikih metoda u geotehnici

Primjena seizmikih metoda u geotehnici se najee odnosi na istraivanje i odreivanje svojstava
geomedija, predvianje mehanikog ponaanja u odreenim uvjetima i kontrolu izvedbe geotehnikog i
graditeljskog zahvata. Na osnovu brzine prostiranja seizmikih valova kroz geomedij, moe se
zakljuivati o gustoi, porozitetu, vodopropusnosti, deformabilnosti geomedija.

5.1.

Krutost tla i stijene

Spomenimo u nastvaku osnovni princip i odreivanje deformacionog modula medija tla na osnovu
seizmikih mjerenja. Za odreivanje svojstava tla sa dubinom analiziraju se intenziteti brzina posminih
valova. Takoer, prema EC8, brzina ovih valova se moe povezati sa posminim modulom za male
deformacije, prema :

G0 gustoca v s2

(2)

na osnovu kojih se odreuje elstini tj. modul malih deformacija.

Opi princip kod povezivanja pojedinih brzina valova i svojstava medija kroz koji se prostiru valovi,
prikazan je vezom :

E (1 )
(1 2 )(1 )

v 2p

(3)

gdje je vp brzina P valova, je gustoa, je Poisson-ov koeficijent, a E je Young-ov modul, te vezom :

G
vs

0 ,5

(4)

gdje je vs brzina S valova, a G je posmini modul.

Na ovaj nain odreena veliina deformacionog modula ima veliku primjenu u praktinom
geotehnikom inenjerstvu. Naime, najnoviji konstitutivni modeli tla (small strain-hardening model)
koriste upravo ovaj parametar kao ulazni podatak, a onda na osnovu zakona degradacije modula sa
pribliavanjem stanju sloma definiu deformacioni modul sa dato naposnko stanje.

5.2.

Gustoa i porozitet geomedija

Empirijska jednadba (Wyllie et al, 1958.) se koristi za definisanje poroziteta saturiranih geomedija,
na osnovu kojeg se rauna i gustoa, sa pretpostavkom specifine gustoe tla. Te jednadbe su :

1
n 1 n

Vp V f
Vm

(5)

Gdje je : n poroznost; Vp brzina P valova kroz vrstu masu; Vf brzina kroz vodu u porama ; Vm
brzina kroz tlo kao smjesu vrstih estica, vode i pora.

5.3.

Koeficijent vodopropusnosti

Poznato je da je vodopropusnost jedna od najvanijih geotehnikih parametara, ali koju je veoma

teko precizno odrediti. Prije svega treba razlikovati vodopropusnost kroz pukotine i proslojke propusnog
10

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

materijala u nekom nepropusnom materijalu, od propusnosti koja definie lakou kojoj se voda kree kroz
pore izmeu vrstih estica. Unato pokuajima da se poveu rezultati geofizikih mjerenja sa svojstvima
propusnosti, ne postoji ni jedna tehnika koja daje korelaciju. Korist seizmkih metoda u pogledu
odreivanja se moe pronai u definisanju koeficijenta pora, koji se moe povezati sa intenzitetom
vodopropusnosti.

5.4.

Deformabilnost stijenske mase

Seizmike metode se uspjeno koriste za odreivanje parametra deformabilnosti pod dinamikim

optereenjam, na osnovu kojih se dolazi do parametara za statiko optereenje. Osnovni izrazi koji
povezuju brzine pritiskujuih i posminih valova sa elastinim parametrima deformabilnosti koje se
koriste u inenjerstvu su :

E d 2 (1 d ) Vs2

Gd Vs2

(6)

d (V p2 2V s2 ) / 2(V p2 V s2 )
gdje su Ed i Gd dinamiki Young-ov i posmini modul, je zapreminska masa, a d je dinamiki Poissonov koeficijent.
esto je primjenjivana i empirijska veza irmeu RMR (Rock Mass Rating) vrijednosti i veliine statikog
deformacionog modula Es u GPa, prema Bienawskom (1978.) :

E s 2 ( RMR) 100

(7)

Seizmikim metodama odreuju se veliine potrebne za definisanje RMR vrijednosti. Te veliine su

vrstoa intaktne stijene, razmak i stanje diskontinuiteta, orjentacija diskontinuiteta, te nivo podzemne
vode.

5.5.

Primjena seizmike refrakcije u analizi stanja pokosa

Seizmika refrakcija se pokazala kao korisna geofizika metoda u snimanju postojeeg stanja
pokosa. Svojstva kliznog tijela, oblik i poloaj klizne plohe, dubina vrste podloge, su redom svojstva
koja se mogu odrediti seizmikom refrakcijom. Prvi put se ovakve metode primjenjuju jo od 1960.
godine. Na osnovu razliitih brzina prostiranja valova kroz pokriva u odnosu na vrstu podlogu, moe se
zakljuiti o maksimalnoj moguoj dubini klizanjem zahvaene zone. Kao prednost u odnosu na druge
metode, seizmika refrakcija se istie lakoprenosnom opremom, relativno jeftinom izvedbom i
izvoenjem bez tetog dejstva na prirodnu okolinu.

5.6.

Predvianje slijeganja temeljnog tla

Proraun primarnog elastinog slijeganja pomou edometarskog modula, predvia osjetno vea
slijeganja od stvarno mjerenih i onih na osnovu deformacionog modula dobivenog pomou seizmikih
metoda. Najpopularniji geotehniki software Plaxis, u svojoj najnovijoj verziji ima u izborniku tzv.
11

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Small Strain konstitutitvni model, koji kao ulazni podatak koristi upravo elastini modul malih
deformacija odreen geofizikim metodama.

5.7.

Ispitivanje integriteta betonskog pilota

Na bazi refleksije generiranog seizmikog impulsa od fizikih granica kontakata pilota i temeljnog
tla (plat i baza pilota) i fiziko strukturnih anomalija u tijelu pilota (prekidi, suenja, proirenja) moe se
utvrditi integritet i cjelovitost pilota. Impuls visoke energije i frekfencije, koji kroz tijelo pilota putuje kao
uzduni val, se reflektira od diskontinuiteta sa manjom frekfencijom kako se poveava vrijeme refleksije.
Energija impulsa se takoer smanjuje s vremenom i s promjerom, smanjenem amplitude uzdunog vala.
Brzina prostiranja seizmikog vala kroz tijelo pilota je jednaka omjeru njegove duine i (polu)vremena
refleksije od dna. Svako oteenje ili anomalija pilota se prepoznaje na seizmikom tragu kao pojava
reflektiranog impulsa u dvostruko vremenu, manjem od vremena refleksije od dna, ovisno o mjestu,
odnosno dubini na kojem se oteenje nalazi.

5.8.

Istraivanje trase tunela

Seizmike metode se uspjeno primjenjuju u analiziranju projektne trase tunela, a sve u cilju
kartiranja zona rastroenih stijena po sekcijama predvienim za sukcesivno iskopavanje. Rezultati
istraivanja, takoer imaju za cilj, da ukau na eventualnu modifikaciju projektirana trase i da omogue
procjenu sigurnosti izvoenja podzemnih radova.
Na osnovu profila brzina seizmikih valova mogu se definisati dinamiki parametri geomedija. Na
bazi profila brzina du sekcije tunela, lako se mogu prepoznati zone potencijalnog sloma, koje
koinicidiraju sa podrujima malih seizmikih brzina.
Princip izvoenja seizimike refrakcije kod istraivanja trase tunela se bazira na mjerenju brzina
seizmikih valova iniciranih sa povrine i sa ela tunela. Geofoni se postavljaju na povrini, du trase
tunela. Na taj nain se moe vrlo precizno oblikovati model seizmikih brzina du trase, koji e ukazati
na lokacije razlomljenih zona.
5.9.

Likvefakcioni potencijal

Nagli gubitak vrstoe tla pod statikim i ee dinamikim optereenjem, svojstvo je, likvefakciji
podlonog tla (npr. tla koje se pri zemljotresnom optereenju ponaa kao tenost). Da li e se tlo ponaati
kao tenost pri naglim dinamikim optereenjima zavisi od granulometrije i upakovanosti vrstih estica.
Najizloenji su, dakako, rastresiti sitni pijesci. Najee primjenjivana nedestruktivna metoda za
odreivanje likvefakcionog potencijala geomedija je SASW metoda, koja ima za cilj ukazati na
problematina podruja.
5.10.

Cestovni i drugi nasipi, plonici

Izbor podobnog materijala za nasipe i podlogu plonika je jedan od bitnijih faktora kod rjeavanja
ovih problema. Prvi zadatak geofizike je lociranje izvora pogodnih vrsta stijena, pijeska i ljunka, koji bi
se mogli primjenjivati kako materijal za podlogu. Zbijanje nasipa u cilju minimiziranja slijeganja, je
neophodno, a ostvarenje zahtjevane zbijenosti se moze kontrolisati nekom od seizmikih geofizikih
metoda.
12

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Jo je mnogo podruja primjene geofizikih metoda, kako u geotehnikom inenjerstvu, tako i u

ostalim oblastima graevinarstva. U nastavku su nabojani jo neki primjeri uspjene primjene : Otkrivanje
zona geomedija koje treba ojaavati, detaljni istrani radovi kod izgradnje brana, odreivanje kvaliteta
stijenske mase i stanja diskontinuiteta, odreivanje granica izmeu razliitih vrsta tla i dr.

6. Zakljuak
Seizmike metode se najee primjenjuju za istraivanje i odreivanje svojstava geomedija, za
predvianje mehanikog ponaanja u odreenim uvjetima, te za kontrolu izvedbe graditeljskog zahvata.
Seizmike metode se uspjeno primjenjuju za laboratorijska i terenska istraivanja. Osnova za
uspjenu ocjenu o stanju geomedija lei u adekvatnom izboru i primjeni metode, obradi snimljenih
podataka i iskustvu izvoaa.
Seizmike metode spadaju u nedestruktivne i minimalno destruktivne metode istravanja i opaanja.
Poznavanje osnovnih principa, pomou kojih se dolazi do konkretnih geotehnikih paramatara,
neophodno je za mogunost uspjene primjene tih parametara u proraunu. Primjer je deformacioni
modul koji odgovara malim deformacijama (dinamiki deformacioni modul), kojeg je opravdano koristiti
iskljuivo za red deformacija koje odgovaraju elastinom deformisanju (deformacije reda veliine 10-2 do
10 -5 %)
Jedna od najveih prednosti seizmikih metoda (i openito geofizikih) metoda, koja je i uinila da
ovaj nain istraivanja postane ustaljena praksa, jeste ta to ovakvo istraivanje obuhvaa prirodno stanje
naprezanja i deformacija, koje je posebno znaajno za stijenske mase.

13

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

DODATAK : PRIMJER

Vrijeme[ms]

Seizmikom refrakcijom, oitanjem na seriji geofona, dobiven je dijagram sa slike. Na osnovu toga, treba
odrediti brzine valova u pojedinim slojevima i debljine tih slojeva.
prema poloaju
geofona
C2
profil tla
v3
Povrina terena

v2

v1

D1

v2

D2

C1

v3

v1

vrsta podloga

Udaljenost [m]

Prije izrade zadatka, primjetimo da nultom vremenu odgovara neka konana vrijednost udaljenosti, koja
je razliita od nule. To se moe deisti zbog greke poetnog mjerenja, ali ona je konstantna nee utjecati
na nagib linije koja prikazuje zavisnot udaljenosti i vremena.
Nagib ovako definisane linije predstavlja brzinu, dok su take promjene nagiba pravca direktno povezane
sa dubinom slojeva razlilitih krutosti, kako je to opsano tekstom rada. Dakle, sa dijagrama se mogu
oitati vrijednosti nagiba (v) i udaljenosti taaka preloma (C).
C1 = 5,5 m
C1 = 21,6 m

v1 = 336 m/sec
v1 = 610 m/sec
v1 = 884 m/sec

Na osnovu oitanih vrijednosti, lako se izraunaju odgovarajue dubine slojeva, prema :

D1

C1
2

v 2 v1 5,5 610 366

1,4m
v2 v1
2 610 366

D2

C2
2

v3 v2
21,6 884 610
0,85 D1
0,85 1,4 5,8m
v3 v 2
2 884 610

14

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

DODATAK : KORIDOR V-C, GEOFIZIKA MJERENJA (SEIZMIKA REFRAKCIJA

I RE.MI TEHNIKA), C. LOTTI
-UVODU nastavku je dat saetak geofizikih istranih radova uraenih od strane firme C. Lotti, na
koridoru V-C, u BiH. Nakon opisa primjenjene metode mjerenja, principa rada i prikaza
rezultata, dat je komentar o istima.
1. C. LOTTI, LOT 2 AUTOPUTA V-C, DIONICA : VUKOSAVLJE - JOHOVAC
Ovim radom je razmatran jedan ispitivani profil duine 60,0 metara. Mjerenja su izvrena za
geometriju i karakterijstike mjernih ureaja datih sa :
Seizmika refrakcija
-

Razmak geofona (detektora) : 2,5 metara

Razmak izvora udara : 7,5 metara

Frekfencija geofona : 4,5 Hz

Izvor valova : eki na metalnoj ploi

Interval mjerenja : 0,125 msec

Trajanje opaanja : 0,5 sekundi

Dakle, za datu seizmiku liniju postavljeno je 24 geofona na jednakom razmaku, pri emu
su izvori seizmikih valova (ukupno njih 9) postavljeni na razmaku od 7,5 metara. Time je
pokriveno podruje duine 60,0 metara.
Re. Mi. tehnika
-

Razmak geofona : 2,5 metara

Frekfencija geofona : 4,5 Hz

Broj toaka za prihvaanje podataka : 8

Interval mjerenja : 2 msec

Trajanje opaanja : 30 sekundi

15

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

1.1 IZVOENJE GEOFIZIKIH SEIZMIKIH MJERENJA

Seizmikom refrakcijom, po principu, vea brzina seizmikih valova-vra masa, dolazi se
do karakteristika ispitivanog medija tla ili stijene.
Napomena : Promjena jaine signala sa udaljenou od izvora zavisi od vrste vala, geometrije
njegovog irenja, od nehomogenosti medija kroz koji se val prostire, te od neelastine apsorpcije
matarijala.
Nakon defiinsanja linije (slika) du koje se postavljaju detektori, te postavljanja metalnih
ploa na kojim se zadaje izvor seizmikih valova, pristupilo se mjernju.

Slika 1 : Definisanje linije za postavljanje detektora

Na slici 2 su prikazani rezultati, za ranije definisane geometrijske uvjete. Sa svakom tokom
udara je definisan jedan ovakav profil, koji se kombinuju i formiraju dijagram vremena
putovanja (travel time curve). Slikom 2 je prikazan profil za jedan izvor, ali se ukupno 9 profila
kombinuje u cilju definisanja dijagrama prikazanog na slici 3.

16

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Geofoni (24 kom)

t [msec]

Slika 2 : Dromokrone: Tipini profil nakon mjerenja seizmikom refrakcijom

Vrijeme [msec]

Vrijeme [msec]

Nakon izmjerenog vremena pristizanja seizmikih valova do pojedinih geofona, program

poredi tu vrijednost vremena sa eksperimentalno odreenom. Na osnovu izmjerenog vremena
raunaju se brzine za pojedina podruja.

Slika 3 : Dijagram vremena putovanja [travel time curve]

Na ordinati je prikazano vrijeme u milisekundama, dok je na apcisi (linija geofona) prikazan
poloaj toaka izvora seizmikih valova (p.s.1 do p.s.9). Plava linija predstavlja eksperimentalno
izraunate vrijednosti vremena, dok je crna linija izmjerena vrijednost. Takoer, jasno su
naglaena dva nagiba, pa se poetni, vei nagib, definie kao reciprona vrijednost brzine kroz
gornji sloj, dok je manji nagib, reciprona vrijednost brzine kroz donji krui sloj.

17

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Software SeisOpt Pro v5.0 je koriten za obradu rezultata, ime se dobije ovisnost izmeu
inverzne vrijednosti brzine (usporenje) i frekfencije S valova. Software koristi Monte Carlo
metodu inverzije. To je grana eksperimentalne matematike, koja se bavi analizom sluajnih
vrijednosti za rjeavanje problema koji su probabilistike prirode.
Odreivanje brzine S valova
Za odreivanje brzine posmimnih seizmikih (S) valova, koritena je tzv. Ri.Mi. tehnika.
ReMi je relativno nova, provjerena i dokazana seizmicka metoda za in-situ mjerenje dubinskih
presjeka posminih valova (S-valova). Refraction Mikrotremor tehnika omoguava
pojednostavljenu karakterizaciju slojeva tla sa dubinom, na osnovu brzine prostiranja Reyleighjevih valova.
Usporenje posm. val. [s/m]

Frekf.posm.
valova [Hz]

Slika 4 : Izbor krive disperzije (kvadratne tokice)

Brzina Reyleigh-jevih
valova [m/sec]

Kao izvor signala ova tehnika koristi aktivni izvor ili ambijentalni seizmicki um /
pozadinska buka, koji je neprekidno generiran u urbanim i prirodnim izvorima. Disperzija S
valova prikazana na slici 4 se dobiva transformacijom valnog polja iz snimke uma. Koritena
je oprema za seizmiku refrakciju. Na osnovu krive raspodjele brzine, definie se profil
promjene brzine sa dubinom. Software-ski paket koristi dva osnovna modula : prvi je da se
uspostavi veza izmeu frekfencije posminih valova i brzine posminih valova (ili usporavanje).
Takva veza je prikazana na slici 4. Jasno je naglaena linija koja se prostire od gornjeg lijevog
dijela definisanog sa tokama visoke brzine i male frekfencije ka donjem desnom dijelu kojeg
karakterie mala brzina i velika frekfencija. Drugi modul je da se na osnovu ovako definisane
zavisnosti izabere kriva disperzuje. Princip je da se interaktivno bira brzina u pojedinim
slojevima kao i debljina tih slojeva, u cilju da se dobije najvee poklapanje sa tokama disperzije
iz prethodnog koraka. Slika 5 prikazuje slaganje izabranih vrijednosti sa proraunatim.

Proraunata disperzija
Izabrana disperzija

Period, s

Slika 5 : Slaganje sa krivom disperzije

18

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Na slici 5, na apcisi je prikazana inverzna vrijednost frekfencije, definisana kao period. Na

taj nain se odreuje profil promjene brzine S valova sa dubinom, to je prikazano slikom 6.

Dubina [m]

vs Re.Mi,
vs30 = 629 m/sec

Brzina S valova [m/sec]

Slika 6 : Vertikalni profil brzine S valova

Jedan od izlaznih parametara Re.Mi. tehnologije je ekvivalentna brzina valova u prvih 30

metara dubine, koji se rauna prema (1) :
v s ,30

30
hi

i 1 Vi
N

(1)

gdje su hi i Vi , respektivno, debljina (u metrima) i brzina S valova (za posmine deformacije

< 10-6) i-tog sloja, od ukupno N slojeva u prvih 30 metara. Parametar vs,30 se koristi za
klsaifikaciju tla ali je i ulazni podatak za korelacije prema geotehnikim parametrima ispitivanog
medija.
Brzina S valova odreena Re.Mi. tehnikom, u kombinaciji sa brzinom P valova se koristi za
odreivanje elastinih modula tla za male deformacije, a prikaz izlaznih rezultata mjerenja je dat
u tabeli 1.

19

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

Tabela 1 : Primjer odreivanja elastinog modula malih deformacija

1.2 KOMENTAR O IZVRENOM MJERENJU

U nastavku je dat komentar prethodno opisanih mjerenja. Prvi dio komentara se odnosi na
izbor metode, dok je u drugom dijelu data ocjena izvedbe izabrane metode.
1.2.1 Komentar izbora metode mjerenja
U uvodu rada su spomenuti osnovni nedostaci metode seizmike refrakcije, pa se tu navodi
da ova metoda ne detektuje niske brzine valova (za niske krutosti medija) u slojevima ispod
slojeva sa visokom brzinom, ne detektuje tanke slojeve, te da ima problem sa interpretacijom
kontinuiranog poveanja brzine sa dubinom. Takoer je navedeno da se ne moe primjeniti u
sluaju da brzine opadaju sa dubinom, iako su ti sluajevi rijetki u praksi. Iz navedenog se moe
zakljuiti da izborom ove metode, za primjenu u konkretnom problemu, nije napravljena greka.
Lokacija izvoenja mjerenja je prikazana na slici 1 i kako takva ne predstavlja prepreku za
izvoenje izabrane metode.
Koritenje Re.Mi. tehnike za odreivanje brzine seizmikih valova ima nekoliko prednosti.
Izmeu ostalog, koristi se oprema za seizmiku refrakciju i ne zahtjeva dodatnu opremu za izvor
seizmikih valova. Omoguava rad u bunim podrujima. Od poetka mjerenja do rezultata
dovoljno je svega nekoliko sati. Na taj nain napravljene su utede u vremenu i novcu.
1.2.2 Komentar izvoenja mjerenja
Obzirom da je zahtjevana dubina ispitivanja reda veliine 20,0 metara, opravdana je
upotreba ekia za zadavanje izvora valova kod seizmike refrakcije [1]. Isto tako, dijapazon od
60,0 metara koji je obuhvaen linijom geofona je oko tri puta vei od ispitivane dubine, to je
pravilno. Izvori udara su dovljno gusti (7,5 metara), ali nije navedena lokacija izvora u smislu
otklona okomito na liniju geofona. Naime, esta je praksa da se izvor udara otkloni za cca 50%
razmaka geofona od geofona na liniji. Na taj nain izvor udara je odmaknut od geofona, ali je
ostvaren i cilj da nije previe daleko od istog. Za krajnje izvore udara ovaj otklon moe biti i u
pravcu linije geofona [3], i to na udaljenosti priblino jednakoj crossover distance, koja je
prethodno odreena. Najbolje je ipak, postaviti krajnje geofone za polovinu razmaka prema
unutra, ime su izvori udara postavljeni na krajevima linije geofona. Razmak geofona od 2,5
metara je povoljan, obzirom da su preporuene granice, reda veliine 2,0 do 5,0 metara [3]. Ovaj
razmak kao i ukupna irina podruja zahvaena istraivanjem ovisi od zahtjevane dubine
20

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

istraivanja, jer je razmak geofona jednak ukupnoj irini podjeljenoj sa brojem geofona (ako su
oni na jednakom razmaku). Ipak, nije obavezno da geofoni budu na konstantnom razmaku.
Preporuene granice razmaka meu geofonima (od 2,0 do 5,0 metara) su odreene na osnovu
analiziranja dijapazona rasprostiranja valova sa povrine, te analizom utjecaja vode u tlu na
izmjenu reima refrakcije [5].
Kako se skoro sva problematika izvoenja Re.Mi. tehnologije zasniva na koritenju gotovih
software-skih paketa, dobro je da je navedeno saeto objanjenje osnovnih teoretskih principa na
koje se oslanja ta tehnika. Isti je sastavljen racionalno i sistematino. Takoer, preglednost
krajnjih rezultata i grafiki prilog koji je jedninstven za svaki mjereni profil upuuju na
profesionalnost izvoaa mjerenja.
Korelacije za odreivanje parametara deformabilnosti su u skladu sa preprokama EC 7.

LITERATURA :
[1] CIRIA C562 : Geophysics in Engineering Investigations, London 2002.
[2] C. LOTTI : Geofiziki istrani radovi na koridoru V-C, BiH 2009.
[3] Deborah Underwood, GEOMETRICS Inc. : Near Surface Seizmic Refraction Surveying
Field Method, San Jose, California, Septembar 2009.
[4] Satish Pullammanappallil, William Honjas, and John N. Louie : Determination of 1D shear
wave velocities using the refraction microtremor method
[5] US Army Corps of Engineers : Engineering and Design - Geophysical Exploration for
Engineering and Environmental Investigations , EM 1110-1-1802, Avgust 1995.
[6] M. Gazdek : Primjena seizmikih metoda u geotehnici, Magistarski rad, Zagreb, 2003.
[7] Mats Svensson & Bjrn Mller: Geophysics in soil mechanics, Swedish Geotechnical
Institute , SE- 581 93 Linkping, 2001..
[8] Toshiyuki Kurahashi, Yuuichi Yamawaki, Kazunori Ito : A NARROW-SPACED SEISMIC
REFRACTION SURVEY FOR A LOOSENED ROCK-MASS IN A LANDSLIDE AREA

[9] Bruce B. Redpath : SEISMIC REFRACTION EXPLORATION FOR ENGINEERING

SITE INVESTIGATIONS, Explosive Excavation Research Laboratory Livermore, California,
1973.
[10] JIANGHAI XIA, GANG TIAN, CHAO CHEN : Utilization of high-frequency Rayleigh waves in
near-surface geophysics, THE LEADING EDGE, August 2004.
21

A. Skeji

Nerazorna ispitivanja u geotehnici

Seminarski rad

[11] Charles F. Narwold and William P. Owen : SEISMIC REFRACTION ANALYSIS OF

LANDSLIDES, Geophysics and Geology Branch California Department of Transportation Sacramento,
CA 95864

[12] Matthew P. Hergert : A Comparison of Surface Wave Tests for Pavement System
Thicknesses/Moduli, Rutherford, New Jersey Socorro, New Mexico USA
[13] X. Jin, B. Luke, J. Louie : Comparison of Rayleigh wave dispersion relations from
three surface wave measurements in a complex-layered system, Jin Geocongress, 10990.
[14] Richard L.H. & Spangler M.G. : Geotechnical Engineering : Soil and Foundation
Principles and Practice, Fifth Edition, McGraw Hill, 2007.

22

A. Skeji