Milzo PDF

Deell
Inleiding milieutechnologie
In/eiding mi/ieutechnologie
Deel I
Hoofdstuk 1.1 Milieubelasting
1.1.1
Duurzame samenleving
Met een snel groeiende wereldbevolking nemen de milieuproblemen dramatisch toe. In

het jaar 0 waren er 300 miljoen mensen, in 1800 1 miljard, in 1950 2,5 miljard, in 1997
6 miljard en naar verwachting in 2050 10 miljard mensen.
De milieubelasting ten gevolge van menselijke activiteiten en het grondstof- en energieverbruik houden daarmee tot op heden gelijke tred. Zie tiguur 1.1.
wereldbevol king
grondstof- en energieverbruik
mi/ieubelasting
/
/
1800
Figuur /.1
1900
2000
jaar na Chr.
Toename milieube/asting
Er zijn grenzen aan de groei, grenzen aan de voorraden grondstoffen, grenzen aan de
voorraden fossiele brandstoffen en grenzen aan de ruimte.
Raakt de aarde na het jaar 2050 uitgeput, wordt de milieudraagkracht van deze planeet
overschreden?
Ook de 'natuur' kent haar milieubelasting. Denk aan:
afvalproducten van fauna en flora;
bosbranden;
. vulkaanuitbarstingen (waarbij wolken stof, 802 en soms kwik in de atmosfeer terechtkomen);
natuurlijke verontreinigingen die in oppervlaktewater kunnen voorkomen, zoals fluor;
aardolie, ertsen met zware metalen en radioactieve stoffen die in de aardbodem voorkomen.
Bij een natuurlijk evenwicht is de kringloop van het ecosysteem, waarin mensen, dieren en
planten leven, gesloten. De natuur heeft voldoende 'zelfreinigend' vermogen om optredende milieubelasting onschadelijk te maken.
I- 1
""",,1/1111
11",,1 I
,II".,,,Iflie 'Ul,'
'111110'
'11,,,/,11111} I "lIlrlllltt<
Deell
:11111 lie 'Ui"
1I1I lUll 1lIIIIlllrlliko OV911Wlchlzlch in een voor ons ongunstlge rlulllillU Vlllril,llIllvllll'l
Re/kwl}dte
1)11IllcllllC)l!)fllo 1160tt ens in de huidige

kllllllli IIIHi kunnen redden?
Will de relkwijdte van milieubelasting
situatie gebracht.
Zal 1111tCIC:IIII()hIIJII)Vllll (10 toe-
11111
ulvoorwaartfe bij aile te gebruiken technologie zou moeten zijn dat deze een duurzame
,','IIIIIIII/I)villg en een duurzame ontwikkeling niet verstoort. De stofkringlopen moeten weer
11(11111)11111
worden. Wij moeten
11)(llllllllkilllid ontnemen
met onze behoeften
nu
niet de toekomstige
generaties
de
in hun behoeften te voorzien.
Mondiale milieuproblemen
Effecten van verbranding
betrett, kan men onderscheiden:
van fossiele
ozonlaag
in de stratosfeer
(CFK's).
Effecten van energievoorziening
Nfl/IIII IlIlklllcl tnenseliike activiteiten die kunnen leiden tot onomkeerbare
trales).
Uitputting
situaties.
van aardolie,
landschappen
- Ontbossing,
Milleubelasting
via:
WIliar (opgeloste
en zwevende stoffen, emulgerende
vloeistoffen);
Verspreiding van radioactiviteit
wutorbodems (bezonken slib):

1)()IJIlrrl/grond (vast, vloeibaar, gas);
met de
aantasting
grondstoffen.
van
Het winnen
waterschaarste,
verdroging.
door 'zure depositie' (SOx, NOx' NHx)'

(Tsjernobyl 1986).
uit-
stoffen,
maar ook door micro-organismen,
is meetbaar als massa (in kg).
rivieren en kustzeeen,
Regionale milieuproblemen
Overbemesting.
- Dalend grondwaterpeil.
-- Grondwaterverontreiniging
nlllllill[l,
van de 'Iaatste' voorraden
Fluviale milieuproblemen
- Waterverontreiniging
via lozingen in grensoverschrijdende
1II111111'IIrlge
verbanden tussen de milieucompartimenten.
Er is immers een voortdurende
WlliHllllrlg van stoffen tussen lucht, water en bodem (kringlopen).
I )11I11111111SI
is er fysische milieubelasting,
mineralen,
.... Oorlogsactiviteiten.
IIICill, water en bodem noemt men wei de milieucompartimenten.

1)111IIIIon van dit boek zijn hierop gebaseerd. Daarbij is echter rekening gehouden
1)11111111(lri61e
milieubelasting
en sommige
- Afvoer van afval naar andere landen.
urondwater (opgeloste stoffen, drijflagen);

Illvlll respectievelijk afvalverwijdering.
VIllvllilirlg kan optreden door chemische

111111,
III)lIen en dergelijke.
steenkool
van onder andere kolen- en kerncen-
verwoestijning.
Continentale milieuproblemen
Lucht- en bodemverontreiniging
1111:111
(qassen, stot, rook, aerosolen, stank, zwevende druppeltjes);
van
geeft steeds meer afval en vraagt meer energie.
Afname van zoetwatervoorraden,
()I)(lllIl-lcIIIJlden wordt meteriele milieubelasting
ten gevolge
door onder andere chloorfluorkoolwaterstoffen
(milieueffecten
aardgas,
door de winning
van grondstoffen
1.1.2
(broeikaseffect
toe name CO2 in de atmosfeer).

- Aantasting
()I'IlIIVII 1.1
brandstoffen
virus-
bij stortplaatsen.
Verzilting.
i.oksle milieuproblemen
Lokale emissies door industrie, verkeer, huishoudens,
rokers; geluidhinder.
zoals:
radioactiviteit;
1 on land kan ten opzichte van zijn buurlanden
thornuscho verontreiniging;
Illilligingen.
een exporteur of importeur zijn van veront-
Nederland is netto een exporteur van verzurende gassen.
1lIIIIIiei un trtlllnqhlnder:
1llllklt(lIllIlgl18tisctle
golven;
1)1II III invurvuillnq;
1.2
NIHIIII mtlleubelastende
(JII!/IIVO
11<:1111111"I<lr
voor ustronomen.
aspecten
Irllill 011oon aardqasqeatockte

11111111111111
I" (II (III 1"o;yc:ll/sl:lrtl II11IIIIIIII(II'lflllrllJ ((IIIIISI V()()I rlflll)(I'M),
van elektriciteitsopwekking
via een kolengestookte
cen-
centrale.
Onder wolko 'milioucompartimenten'
vallen deze aspecten en wat is hun 'reikwijdte'?
/'(lfl/
IIII/I" III(" /'''' ./oUI<I
/"/""/'"11
I, ./i
Verontrelnlgingsbronnen
1.1.3
,.1/1 It)
1lllllnl/fnl
'1"
/'(lfl/
,,"liuIIIUIIlU "I' Orn (lClIC) concontrutlo

10111",""1. !illill'!
nu elqenlijk van-
IIICII 111"1I.JII'IIVIJlltHIIIJIJIII (rclc;yclltl!l) truodt vauk C1IJIlIJIlltl!-lV.I.l CJCIIIvnr
1111
1"'"''"'''''''
MIIII dlent zich steeds af Ie vragen: waar komi die rnilieuverontrelnlqlnq
If III If}frJ
1,lllg 10 houden,
moot er worden gCIl:lIJui(l. W,lllr
(1111111
on is die bron Ie beslrijden?
I nkule voorbeelden
van veel voorkomende
inoustriele veronlreinigingsbronnen
zullen hier-
II
IINII:C1V(I//(1 ~lr(III(I (Ill IIUlpsloffe/1
I1lhlllll 11111
IIClllrllik van stolten als benzeen of cadmium
lil'"
(IIHI.,r worden behandeld.
VI"I
"f'/I/lllh
in een proces karl gerllllk-
1.,,1111\
11111I111111111,rC)lllornon
loldon, maar ook het gebruik van een lamelijk vluchlige,
v"",lllkll ,.rIIIIIIISI:11I1slot ln oon warm klimaat. (Bhopal
IIrtnl, kl".k,lllfil :III"C.)
u . V(lr(lamping
I uohtverontreiniqlnq
kan optreden
door verdamping
1111,'08Ien,bij vullen en 'ademen' van opslagtanks
van koolwaterstoffen
voor koolwaterstoffen
(uit verfoplos-
met behulp van fossiele brandstoffen
(aardolie, aardgas,
steen-
'/'I)Ilv,J
I.'
Vfilllf,lllk
,1" uullouhyqlentsche
k')(II) ontstaat in ieder geval CO2 (broeikaseffect), maar ook NOx uit N2 + 02 en CO.
I1IIIIrl1<]astkunnen - afhankelijk van de verontreiniging in de brandstof - S02' S03' HCI,
11",1 IlIlvlli
I 'AK's, dioxinen, vliegas, bodemas en dergelijke ontstaan.
'/'I)/IV,'
van verbrandingsprocessen
die met lucht of
1/
die uit het huishouden afkomstig zijn,
delfsloffen
'/'1/111'1'
Zink wordt gefabriceerd
uit zinkerts (ZnS). Van nature komt naast Zn altijd Cd
voor.
Ook in fosfaaterts
/ .'.
I' '"11.""/11111(Nllel) wordt geproduceerd

I"" ,1,,,,, WIII,I" III to dampen,
Waar blijft dit Cd?

- Aardgas
consequenties
IlIllfHlcllgl-lS worden uitgevoerd.
V,"I 111I1
"llIiyillgsbronnen
11011"11
c. vurontreiniqae
Vcorbeelden:
1984, ramp met rnatnyusocyu-
en bij lekkage).
II I Ilorgieopwekking
Ilii onergieopwekking
gIl
en Ie centrifugeren.
De 'moederloog'
van de centrifuge
wordt
ItllIIIIIJI'VIIIII,1 llililr de kristallisator.
voor kunstmest bevindt zich Cd. Waar blijft het?
bevat van nature onder andere H2S en Hg. Worden
door zout uit de bodem op te lossen, te kristalllse-
deze voor 1000/0 verwij-
""
II/I ,1111
'"111 spul nodig is als het zout van nature een weinig Na2S0
bevat.
4
derd?
d. Bijproducten
volgend uit de reactievergelijking
en stoichiometrie
I , 11
Voorbeelden:
- Bij de NaCI-elektrolyse
chiometrische
(J.
als NaOH, H2 en CI2 gevormd in een stoibalans. Ais de afzet van CI2 afneemt ten gevolge van een lagere afzet
Zorgsystemen
worden producten
11 .h. """IIIIlilr(lzorgsystemen
van PVC (C12--> VCM --> PVC), terwijl aan de andere kant NaOH goed wordt verkocht,
dan ontstaat er een onbalans. Wordt CI2 dan geloosd (als HCI bijvoorbeeld)?
Ais bij de zwavelzuurfabricage
vloeibare zwavel met droge lucht wordt verbrand, ont-
Iolv{III/III/";/'Jrll,~ysleem
staat naast het gewenste S02 ook NOx' Waar blijft dit?
"rI/I,"I/c',!/,"ysleem,
Gebruik
kleurstoffen,
zijn onder
brandvertragers,
deze hulpstoffen
I. Milie(jonvriende/ijk
katalysatoren,
bactericiden,
inhibitoren,
emulgatoren,
volgens de norm van het Nederlands
",,,11'"1111'mstltuut NEN-ISO 9001 tot en met 9004; ISO = International

'''" 1111.11,
1i/1'llIon);
.ul '/C)I.',"'y.'ilnOlll,
andere
(ISO 9000-certificering,
behoren:
ook wei bedrijfsintern milieuzorgsysteem

oil' "1'"11 NlcN-EN-ISO 14001; EN = Europese Norm);
van hulpstoffen
Hulpstoffen
van een productiebedrijt
oplosmiddelen,
antioxidanten.
pH-buffers,
Waar
blijven
in het proces? Komen ze in het eindproduct?

procesonlwerp
de zorg van de werkgever
(BIMZ) genoemd
voor de veiligheid,
WI.I/IIII ',/1 rln arbeidsomstandiqhadsn
van de werknemer
II,. Arbuldsomstandlqherfenwst
en de Wet Terugdringing
V,III
"""11
NI'II
soo r:
Organization
lor
(volgalls
de gezondheid,
hot
op de werkplek, in het kader

Ziekteverzuim
(volgens (ICI
NPR ~ Nederlandse Praktijk Richtlijn).
1,." 1111
,hll(llllIlk 1II1Idat er aen kClflf)olirlg is van dele zorqsystamen
mot de tochnoloqlo
Eon proeesontwerp dient v66r de realisalie aan een risicoanalyso (11l(1(IIWCIIIHIIIIII W(lrdon. Welke veiligheidsrisico's en welke milieubelastingen kunnon (lfllllHlllIl 1I11
"IIJrlll(IOII,
w'"11i IluIll,rllllsl
/If' IIllllIlI 1.:0>.
IHl<lIollingslcllJlen 011dergolljke? Welke prevenlieve maatregolflll 1111111111

IIln11 I'1' "1 11(11
(1IlIW(1111
CI'II culnrnltnlton to vC)CJrk()II10nrnspoctlavelljk 10 bOlllrllltllll'l
1,1 "".,,:1 VIllI Cffll.1 IllrIIHYHIIIIIIIII) 111'zlill 11111

or 0011 vI)rSCllulvhlg lflf oplrudon
, III/III,'V,'
'IllIlllIlk 1111111'
IJ(III umvonuovo
111111lJIlk
VIlli ,hI IClru.
,I
Nor
iii (1(1produclloprocosson.
MCln noomt do drto zorqsvslomon
clicl
(,'(JIII/JI/cIIIJ.
Villi (lOll
oeet t
tn!..I.IIIIU 111//10111,,,'I"'(llogio
00011
..-
....
in
productieproces
- kwaliteitszorg
- milieuzorg
- arbozorg
Combizorgsysteem
111111,,,
It,It:I" lof< 'IJ/"
/.,/ol.I/IIU
! il""
Ontwerpen/realiseren
il"I'
II
Milieubeheersing
'11"1'
II
! .1111 1(1
'
uit
milieutechnische
en interne milieurapportage
Evaluatie
Externe milieurapportage
I "11 Illfll(}llliLldit is een systematisch

11I111
,IIiYllii.lrlisch functioneren
geintegreerd
maatregelen
onderzoek
door onafhankelijke
van een bedrijf, zowel in technische
1\111,11111
vnn een ton grondstof:
Combizorgsysteem bij een productieproces
111 "IIHllllien
Milieuzorgsysteem
zijn
al in vele gevallen
de
'pollution prevention pays'.
van een massabalans over het gehele bedrijf of per proces is van groot be-
111"11
hl] hel opzetten van een milieuzorgsysteem.
Er kan geen rnassa verloren gaan. dus
111.1011.
is in 1~89 het b~leid ontwikkeld
een (mlddel)grote. rniheubelastlnq
dat in 1995 aile circa 12 000 bedrijven
met
kg in = kg uit
of milieurisico's beschikken over een integraal milieuzor. -
systeem en dat cl.rca 250 000 bedrijven stappen hebben genomen

zorgsysteem.
als in organisatorische.
1IIIIIIIIIIIj(;utieve en administratieve zin.

I h.1 v.,IcI(I(lrl aan de milieueisen die de overheid stelt (of gaat stellen) en afvalpreventie
I. It, I III ussentisle activiteiten.

Iltl k'l!llllll
van verwerking van een ton gevaarlijk afval overstijgen
In Ned~rland
naar het
Energiebeheer
Meten en registreren ('monitoring')
Figuur 1.2
deskundigen
tot een partieel milie~-
Inmrddels beschikken de meeste bedrijven over een milieuzorgsysteem.
invoer + productie
In de .toeko~st zal het milieuzorgsysteem

worden gekoppeld aan de milieuvergunningen
waarbi] bedrijven een grotere eigen verantwoordelijkheid krijgen.
111 Nederland valten circa
'
I II
grondstoffen
350 000 bedrijven onder de Wet Milieubeh eer.
Een integraal milieuzorgsysteem

elementen:
bestaat uit een samenhangend
geheel van de volgende
= uitvoer + ophoping
+ hulpstoffen
= product
+ afval + emissies
1\1"1,1 ,hl/O balans niet, dan kunnen er ongeregistreerde
emissies of afvalslromen
zijn.
a. een milieubeleidsverklaring;
b. een milieuprogramma;
1.6
W,.lk, I van de lien stappen bij het opzetten van een bedrijfsintern
II/',}IIVII
c. integratie van milieuzorg in de bedrijfsvoering;

d. metingen en registraties;
II. interne controles: ,
I. interne voorlichting en opleiding;
g. interne en externe rapportages;
h. doorlichting van het totale milieuzorgsysteem.
Bij hel opzelten van een bedrijfsintern
Ie worden doorlopen:
milieuzorgsysteem
Oriantatie op strategie en milieu
Stap
Milieudoorlichting,
Stall
Formuleren
SIOI)
,l
4
SIIIII
SIIIII
!i
II
Opstellan
'nul meting'
bedrijfs(milieu)beleid
mllleuactieprogramma
Onlwarpon/lmplomonteron
AIJ(I" Illllloll/(lrrJS YSIOOlll
muleuzorosystesrn
zal de
1IIIIIIHI(1tijd vergen?
Arbozorgsysteem
dienen de volgende tien sta
e
pp n
Stap
milieuzorgsysteem
I III Arbowet (1994) richt zich op de veiligheid.

1111
II !Jij het uitvoeren van zijn werkzaamheden.
I 1"/11 aandacht voor de arbeidsomstandigheden
de gezondheid
en het welzijn van de werkne-
kan worden geregeld in een arbozorgsys-
"""11,
nuar analogie van een milieuzorgsysteem.

1)111IIIIIdtluving geschiedt door de Arbeidsinspectie
'"I WIlrkyelogenheid.
De Arbeidsinspeclie
van het Ministerie van Sociale Zaken
geeft publicatiebladen
I<I:llrlll(lll.
111"lrllv(1I1(111111(111
IIIII1QI1KI()lcIII 10 lijl1 bl] eon (lOcorllllceerde
uil met richtlijnen en voor-
Arbodienst,
die onder andere
IIII Iluk 1(IVHf II lit 111)IIUI1II1III1I1U vur IllfUI
Deel I
Deell
Elk bedrijf dient een risico-inventarisatie en -evaluatie te maken, die moeten leiden tot een
De wegen om dil doel te bereiken zijn:
Arbojaarplan van hetgeen technisch en/of organisatorisch (taken en procedures) dient te

worden aangepakt om risico's te verminderen.
regelgevi ng;
vergunningverlening;
bedrijtsinterne milieuzorg, naast kwalitelts- en arbozorg.
Van belang is dat de werkzaamheden
arbeidshyqienisch
en ergonomisch
verantwoord
kunnen worden uitgevoerd.

Bij het tegengaan van blootstelling aan risicovolle stotten door inademen (inhalatie), lnslik-
De overheid werkt samen met doelgroepen
ken (oraal) en via de huid (dermaal) geldt de volgende voorkeursvolgorde:

1. elimineren door vervangen;
milieu. In het kader van dit doelgroepenbeleid en de integrale milieutaakstellingen die in

overleg met de brancheorganisaties
zijn vastgesteld, moeten veel bedrijven een be-
2. verminderen door isoleren, omkasten;
drijfsmilieuplan (BMP) maken. Deze bedrijven moeten vervolgens jaarlijks een voortgangs-
3. ventileren, lucht verversen;

4. gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen.
rapportage indienen bij het bevoegd gezag.
Veiligheidsmiddelen
en machineonderdelen
Het Nederlandse milieubeleid wordt internationaal afgestemd op dat van de Europese Unie
en op wereldwijde afspraken. Het milieubeleid wordt voortdurend aangepast aan verande-
moeten van een CE-markering (CE = confer-
rende inzichten en situaties.

In een rechtsstaat zijn de activiteiten onderworpen aan normen: wat mag wei en wat mag
niet? Het milieubeleid komt onder andere tot uiting in het milieurecht.
mite europeenns, een Europees keurmerk) voorzien zijn.
1.1.5
uit het bedrijfsleven aan verbetering van het
Milieubeleid,milieurechten milieunormen
Milieubeleid
Milieurecht
Het Nederlandse milieubeleid wordt door de overheid via vele nota's uitgedragen; een
daarvan is het NMP, opgesteld door de ministeries van VROM, LNV, V&W en EZ.
Het Nationaal Milieubeleidsplan (NMP-2 van 1993) zet de koers uit voor het milieubeleid tot
In het milieurecht zijn de activiteiten die invloed kunnen hebben op het milieu, aan regels
gebonden.
2010. Het kent acht thema's ('8 V's') die ten behoeve van een duurzame samenleving dienen te worden aangepakt:
Enige kennis van het milieurecht is voor een milieutechnoloog essentieel.

Het milieurecht verandert voortdurend door gewijzigde inzichten of omstandigheden.
Voor milieurecht en milieubeleid wordt verwezen naar de literatuur op dit gebied.
1. Verandering van kllrnaat - Ozonafbrekende
(Zie 'Literatuur'.)
stoffen: CFK's, HCFK's, halonen (broom-
verbindingen).
- Broeikasgassen: CO2, CH4, N20, CFK's, HCFK's.
2. Verzuring
3. Vermesting
- S02, NOx, NH3

- Stikstof en fosfaat: NH3, NH4+, N03-, NOx' P043-.
4. Verspreiding
5. Verwijdering
stoften (VOS), vluchtige organische halogenen (VOX), bestrijdingsmiddelen, zware metalen, PAK, dioxine; radioactieve stotten.
- Atvalstromen.
6. Verstoring
- Geluid, trillingen, geur, stank, veiligheid, risico's.
7. Verdroging
8. Verspilling
- Grondwater, waterbesparing.
- Grondstotfenbesparing, voorraadbeheer,
Milieuwetten die voor de milieutechnoloog van belang zijn, zijn onder andere:
Wet Milieubeheer (WM, 1993) met hootdstuk Afvalstoffen (1994);
Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren
Milieugevaarlijke stotten, onder andere vluchtige organische
energiebesparing.
(WVO, 1970);
Wet Bodembescherming (WBB, 1994);

Afvalwaterwet (1994);
Wet Milieugevaarlijke Stoffen (WMS, 1986);
Wet Gevaarlijke Stoffen (WGS, 1968);
Arbeidsomstandighedenwet
(Arbowet, 1994);
Aigemene Wet Bestuursrecht (AWB, 1994).

N.B.
Met de Wet Milieubeheer zijn de Wet Aigemene Bepalingen Milieuhyqiene (WABM) en de
Het NMP kiest voor:
Hinderwet (HW) vervallen en worden de vergunningsvoorschritten
duurzame groei;
inzake de Luchtverontreiniging (WLV), de Afvalstoffenwet (AW), de Wet Chemische Atvalstoften (WCA) en de Wet Geluidhinder (WGH) gei'ntegreerd.
sluiten van stofkringlopen;

besparen van energie;
bevorderen van productkwaliteit;
brongerichte maatregelen in plaats van etfectgerichte maatregelen.
1-8
uit de Hinderwet, de Wet
De Wet Milieubeheer regelt aile procedurele aspecten van de milieuvergunningen,

van de WYO. De WM kent een actualiseringsverplichting, waarbij emissie-eisen
worden aangescherpt
ook die
kunnen
als de stand van de techniek voortschrijdt. Gesproken wordt over de
1-9
Deell
In/eiding milieutechnologie
best beschikbare
techniek (BST, ook 'best technical means') en de best uitvoerbare
Deell
tech-
niek (BUT, ook 'best practicabJe means'), waarbij de kosteneffectiviteit wordt meegewogen.
De WM kan ook een zuiniger gebruik van grondstoffen en energie afdwingen.
Er kunnen milieusubsidies
worden verleend om innovaties te stimuleren.
Opgave 1.7
Wat wordt bedoeld met 'het sluiten van stofkringlopen ten behoeve van duurzame
keling'? Kunnen stofkringlopen gesloten worden zonder enerqleverbrulk?
ontwik-
De WM regelt ook de 'Milieu Effect Rapportage' (MER).

Niet voor aile productieactivite;ten
is een WM-vergunning
nodig
soms kan worden volstaan
met een 'melding'; voor kleinere, gelijksoortige bedrijven kunnen de vergunningsvoorwaarden worden geregeld in een Aigemene Maatregel van Bestuur (AMvB).
De Aigemene Wet Bestuursrecht regelt de procedures
bedrijven op een eenduidige en herdere wijze.
tussen de overheid en de burgers/
1.1.6
Integraal ketenbeheer en levenscyclusanalyse
Een milieugerichte
(MPO) gaat uit van een integrate benadering
productontwikkeling
het product; hierin komen van het product alle milieuaspecten
van
aan bod en een benadering
over de gehele levenseyc/us.

Naast deze wetten zijn er nog diverse nota's (bijvoorbeeld 'Milieukwaliteitsdoelstellingen
dem en Water', 'Herziene nota Stankbeleid',
de
gen (zoals
'Afvalstoffenverordening'),
nen
('KWS-2000',
'Sestrijdingspran
brandstoffen'),
convenanten
In het milieubeleid
'Vierde nota Waterhuishouding'),
richtlijnen CNederlandse
Verzuring'),
besluiten
(,Convenant Verpakkingen'),
80-
verordenin-
Emissierichtlijnen'), plan(Besluit zwavelgehatte
circulaires
en verdragen.
kent men lijsten van 'zwarte' stoffen, 'grijze' stoffen, prioritaire stoffen en
aandachtsstoffen.
Hiervan wiJ men de verspreiding maximaal tegengaan. Voor deze stotfen geldt bij emissies het ALARA-principe Cas low as reasonably achievable'), dus afhankelijk van de stand van techniek.
Zwarte-lijststoffen
waterstoften,
zijn onder andere kwik, cadmium,
dioxinen
en benzeen.
arseen, PAK's, vluchtige halogeenkool-
Voor deze stoffen
waarbij de 'best bestaande technieken'
streeft
men naar een 'nullozing',
(BST) dienen te worden toegepast.
In het verleden werd bij milieuproblemen te vaak naar deeloplossingen gekeken die in de
totale keten nauwelijks een verbetering betekenden, soms zelfs een verslechtering.
De milieubelasting
van een product wordt vastgesteld met behulp van een
clusanalyse (LeA). Aspecten die daarbij worden beoordeeld zijn onder andere:
uitputting van grondstoffen;
energieverbruik, uitputting van niet-hernieuwbare
energiedragers;
emissies en hinder bij de diverse productiestappen
in de procesketen;
aantasting van het milieu;

humane toxiciteit en ecotoxiciteit;
oistributie:
herbruikbaarheid,
levensduur;
verwerking
Milieunormen
levenscy-
repareerbaarheid,
recyclebaarheid;
soms krijgt een product vanuit het atvalstadium
een tweede levensfase;
in het afvalstadium.
De winning van de grondstoffen
(delfstoffen)
uit het milieu wordt als het begin van de le-
venscyclus beschouwd, de verwerking van afvaJ als het einde.

Bij industrtets activitelten dient men aan vele norman en voorschriften
lang zijn emissienormen (toegestane
verontreinigde bodem, geluidsnormen
te voldoen.
Van be-
uitstoot naar lucht en water), saneringsnormen
voor
etc.
Er zijn productnormen,
procesnormen,
concentratie aan stoffen op leefniveau).
risiconormen
Deze aspecten worden ook gewogen bij het verlenen van een milieu- of ecokeur.
Voor een duurzame
en immissienormen
(immissie
is de
.
Voor toxische stoffen kent men achtereenvolgens:

de streefwaarde: deze waarde levert aen verwaarloosbaar
gemeen circa 1 % van de grenswaarde;
samenleving
in het at-
~ proces ~ pro-
het energieverbruik)
te minimaliseren.
Stoffen en energie die-
nen te worden gebruikt en niet vetbruikt.

Integraal
de richtwaarde: wordt in de loop van de tijd bijgesteld tot de streefwaarde;

de grenswaarde: deze geeft het maximaal toelaatbare risico;
van grondstof
duct ~ afval gesloten te zijn door middel van integraal ketenbeheer.

Oit is de volledige beheersing van stofstromen met als doel de lekverliezen naar het milieu
(emissies en afval, alsmede
risico op en bedraagt
dienen de stofkringlopen
ketenbeheer
kent technische,
organisatorische
en administratieve
kanten. Zie fi-
guur 1.3.
,
de interventiewaarde:
overschrijden
van deze waarde moet leiden tot directe actie.
In de delen II tot en met V (Lucht, Water, Sodem en Afval) worden voorbeelden

men gegeven, gekoppeld aan de technoJogie.
van nor-
Opgave I.B
Wat is het verschil tussen recycling, hergebruik en nuttige toepassing?
1-10
1 -
11
Deel l
Inleiding mitioutecnnoloqie
oeell
Hoofdstuk 1.2 Milieutechnologie
1-----------------------_
milieu
PROCES-=:::;:::::=--_
energie
emissie
milieu
1.2.1
ruwe
grondstof
Technologieen milieutechnologle
Technologie
GRONDSTOFFEN
hergebruik
PRODUCT
kan men omschrijven
Bij technologie
als kennis van beheersing
denkt men veelal aan (grootschalige)
van technische
fabricageprocessen,
processen.
waarbij grond-
stoften worden omgezet in producten. Zie figuur 1.4.

milieu
recycling
nuttige
toepassing
proces
1
delfstoffen
grondstoffen
halffabrikaten
proces
2
proces
3
producten
milieu
storten!
verwijderen
Figuur /.4
Proces
Figuur /.3
Hetgeen in tiguur 1.4 is atgebeeld, is een onderdeel van een langere keten. Basisgrondstoffen ontstaan uit delfstoffen (aardolle, aardgas, steenkool, mineralen); ook water en
Aspecten van integraa/ ketenbeheer
lucht zijn basisgrondstoffen.

De delfstoffen worden omgezet in producten die op hun beurt
weer als grondstof dienen voor een volgend proces. Elk proces levert zijn milieubelasting
en zijn risico's. Het laatste product in de keten zal uiteindelijk in het milieu terechtkomen,
in
dezelfde vorm of na een afvalverwerklnqsprocede.

Een voorbeeld van zo'n keten is opgenomen in figuur 1.5.
andere producten
aardolie
kraakproducten
steenzout (NaCI)
etheen
____________
~t
,
vinylchloride_-_
monomeer
andere producten
Figuur /.5
alvaI
Voorbee/d van een keten
Er worden diverse tectinotoqieen onderscheiden,

milieutechnologie,
afvaltechnologie,
zoals chemische
biotechnologie,
nologie etc., maar in feite zijn al deze technologieen

technoloqie.
"
polyvinylchloride
en fysische techno logie,
polymeertechnologie,
membraantech-
loten van dezelfde stam: de proces-
1-13
Deell
Fysische bewerkingen
Milieutechnologie
Milieutechnologie kan worden gezien als een milieuspecialisme
niet een aparte vakdiscipline.
binnen milieukunde, het is
het saneren van de milieucompartimenten;

het reduceren van grondstof- en energleverbruik;
coalesceren (= samenvloeien),
floteren (= schuimscheiden);
het verbeteren van arbeidsomstandigheden.

Milieutechnologie stimuleert duurzame productieprocessen en daarmee een duurzame
ontwikkeling. Hoopvol is dat er sprake is van een voortdurende verbetering van de 'stand
van de techniek'.
en microbiologische bewerkingen onderschelden.
kan men chemische, fysische
V~~r de mllieutechnologie
is het van be-
lang te beseffen dat vrijwel geen enkele bewerklng een omzettingsrendement

haalt (" < 1000/0) en dat er dus onomgezette reststromen overblijven.
Hieronder worden voorbeelden gegeven.
van 100%
absorberen, strippen (= desorberen,

aan een vast poreus oppervlak);
uitblazen), adsorberen
(= hechten van moleculen
destilleren, verdampen, drogen, bevochtigen;

extraheren (zowel vloeistof-vloeistof- als vloeistof-vastextractie);
kristalliseren;
mengen, roeren;
opslaan;
warmtewisseling, verwarmen, koelen, condenseren.
Microbiologische bewerklngen
(,Het molecule verandert van samenstelling onder biochemische invloed')
Chemische bewerkingen
(,Het molecule verandert van samenstelling')
Verbranden, oxideren of pyrolyseren (= ontleden met ondermaat
destillatie) van organische stoffen.
2, vercooksen, droge
Neutraliseren van zure of basische stoffen tot gewenste pH.

Chemische absorptie, bijvoorbeeld S02 uit rookgas In kalkmelk (Ca(OH)2)'
Chemisch omzetten, bijvoorbeeld giftig Cr2072- naar het minder giftige Cr3+.
Neerslaan (precipiteren), bijvoorbeeld opgelost tosfaat precipiteren als ijzertosfaat, eventueel in combinatie met coagulatie en flocculatle voor vlokvergroting.
Elektrolyse of elektrolytische recuperatie, bljvoorbeeld Cr3+-ionen neerslaan als Cr op een
kathode.
lonenuitwisseling op een kationen- of anlonenhars om kationen respectievelijk anionen
te binden en uit te wisselen tegen H+- respectievelijk Ol-r-Ionen.
Katalytische processen, bijvoorbeeld de driewegautokatalysator
mistvangen;
membraanfiltratie;
magnetische scheiding, elektrostatische scheiding;
pompen, doseren;
Chemische, fysische en microblologische bewerkingen

(en dus ook in de mllieutechnologie)
die berusten op verschil-
malen, tabletteren, granuleren (= deeltjes maken in een doseerbare vorm), persen;
het verhogen van proces- en productveiligheid;
In de procestechnologie
('Het molecule verandert aileen van status')

Bij fysische bewerkingen gaat het veelal om scheidingsprocessen
len in dichtheid, deeltjesgrootte, vluchtigheid, oplosbaarheid, adhesie en dergelijke van de

te scheiden stoffen.
Hieronder vallen de 'unit operations' (eenheidsbewerkingen) zoals:
bezinken, opdrijven, centrifugeren, cycloneren, windziften, stofvangen;
filtreren, zeven, classificeren (= op deeltjesgrootte sorteren);
Milieutechnologie wordt aangewend voor productieprocessen met als doel:

het voorkomen respectievelijk reduceren van milieubelasting;
1.2.2
Deell
Oit zijn biochemische of biokatalytische omzettingen die met behulp van micro-organismen
(bacterien, schimmels, gisten en dergelijke) of plantaardige organismen tot stand komen,
bijvoorbeeld:
aerobe (met 02) omzetting van:
- afbreekbare organische stoffen tot CO2, H20, HCI, minerale zouten (mineralisatie);
- ammoniakiammonium via nitriet tot nitraat (nitrificatie);
anaerobe (zonder 02) omzetting van:
- afbreekbare organische stoffen tot biogas (CH4 en CO2);
- nitraat tot N2 (denitrificatie);
- sulfaat tot sulfide en sulfide tot vaste zwavel.
Ook zijn er micro-organismen die slecht oplosbare verbindingen kunnen omzetten in goed
oplosbare verbindingen, bijvoorbeeld CuS in CuS04
die onverbrande koolwa-
terstoffen, CO en NOx oxidatief respectlevelljk reductief omzet tot CO2, H20 en N2.
Complexeren van zware metalen in ionvorm, bljvoorbeeld ten behoeve van terugwinning.
Oesinfectie, doden van bacteriologische verontreinfging.
Bij microbiologische omzettingen wordt tevens nieuw celmateriaal (biomassa) gevormd.

Nieuwe ontwikkelingen zijn het gebruik van speciaal gekweekte micro-organismen:
/-15
/-14
Deell
voor het afbreken van persistente organische stoffen, zoals gehalogeneerde

stollen;
koolwater-
voor het binden aan het micro-organisme van zware metalen, zwavel en fosfaten uit afvalwater.
De microbiologische bewerkingen zijn in de milieutechnologie
in het algemeen 'milieuvriendelijk' zijn.
van groot belang, omdat ze
Wat wordt bedoeld met de milieuvriendeliJkheid van microbiologische bewerkingen?

Opgave 1.10
1.2.3
in de bodem
tot keu-
grondstolfen
en veel energie verbruiken, lage rendemen-
ten halen, milieubelastend en risicovol zijn en/of eindproducten leveren die in het afvalstadium een probleem vormen, dienen te worden vervangen door milieuvriendeliJkere processen. Veelal wordt een nieuwe technologie afgedwongen doordat niet meer aan bepaalde
milieunormen uit het milieurecht wordt voldaan.
Schone tecnnotoqi
Bij het ontwerpen van nieuwe processen of bij het saneren van bestaande
zouden
de stofkringlopen
volledig gesloten
gebruik moeten worden gemaakt van 'vernieuwbare'

giebronnen (duurzame ontwikkeling) .
grondstollen
en duurzame
ener-
logie.
worden met de ombouw ook andere bedrijlseconomische doelen gerealiseerd.

Verandering van het productieproces kan leiden tot een 'ander' eindproduct (andere specilicaties). Dit kan een positief of negatief effect hebben.
Voorbeelden van schone technologie zijn:

gebruik maken van duurzame energiebronnen zoals zonne-, wind-, water- en getijdenenergie ('groene stroom') of van vernieuwbare brandstoffen als 'biodiesel' uit koolzaad en
bio-ethanol uit suiker of zetmeel;
vervangen van milieugevaarlijke verfstoffen in de textielververijen en toepassen van technoloqieen waarbij hogere fixatierendementen worden verkregen;
terugdringen watergebruik in de papierindustrie, het verwerken van ontinkt oud papier en
inzet van natuurlijke stro- en hennepvezels;
inzet van milieuvriendelijke gewasbeschermingsmiddelen
en toepassing van moderne
teeltmethoden;
gebruik van technieken om tot een lagere ammoniakuitstoot
een lager foslaatgehalte in mest;
processen is
uit meststallen te komen en
ontwikkelen en toepassen van verven met een hoog vaste-stofgehalte

delgehalte) of watergedragen verven;
vervangen van 1,1, 1-trichloorethaan als ontvettingsmiddel
Hiermee wordt bedoeld een technologie met:

milieuvriendelijkere grond- en hulpstoffen, bij voorkeur stoffen die het milieu niet uitput-
beperking vormzandafval bij bronsgieterijen;

recycling bouwen sloopafval tot korrelmix;
minimale milieubelasting door het proces zelf en door het product als afval;
minimaal grondstol- en energieverbruik;
zijn en/ol
Het is duidelijk dat een echt schone technologie niet kan bestaan. Elk menselijk handelen
heelt zijn consequenties voor het milieu. Het is dus beter te spreken van schonere techno-
het toepassen van schone technologie gewenst. Daarbij gaat het om een procesgei'ntegreerde aanpak.
ten' ,
moeten
De positieve effecten van schone technologie zijn meestal niet beperkt tot een milieucompartiment.
Schone technologie en schoonmaaktechnologie
Processen die 'problematische'
Bij schone technologie
Schone technologie heelt de volgende kenmerken:

Het bestaande productieproces wordt soms ingrijpend veranderd ('innovatie'). Dit betekent veel onderzoek vooraf, behoorlijke investeringen en productieverlies bij de ombouw.
Tegenover deze onkosten staan besparingen op onder andere grondstoflen, energie en
alvalverwerking, waardoor het bedrijlseconomische resultaat toch positiel kan zijn. Veelal
Opgave 1.9
Noem een aantal bewerkingen bij het verwerken van steenzout

kenzout in zakken.
Idem voor het fabriceren van wijn uit druiven.
Deell
(lager oplosmid-
door waterige ontvetter;
vervangen van organische oplosmiddelen voor extractie door superkritisch CO2;

afvalpreventie bij productiebedrijven, bijvoorbeeld intern hergebruik van productieafval
fabricage van isolatieplaten.
bij
hoog omzettingsrendement;
gebruik van stoflen en energie, geen vsrbrulk:
hergebruik van reststoffen;
minimale risico's;
duurzame eindproducten.
1-16
1-17
Deell
Deell
Schoonmsekteohnoloqie
Maar al te vaak worden
technologie,
nologie
milieubelastende
processen
ook wei 'end-of-pipe'-sanering,
genoemd.
emissiegerichte
Hierbij blijft het proces ongewljzigd,
of toegevoegde
aanpak
maar de optredende
via een zuiveringsinstallatie
wordt aan de uitstootkant
met schoonmaak-
echter gesaneerd
tech-
bewerking
of
proces
" < 100%
grondstoffen ---hulpstoffen ---energie
(tussen)product
milieubelasting, onder andere
lucht-, water-, bodemverontreiniging, alva I (boven de milieunorm)
milieubelasting
bestreden.
scbone technologie
Schoonmaaktechnologie
heeft de volgende
Een nageschakelde
technologie
schoonmaaktechnologie
kenmerken:
heeft altijd een kostenverhogend
effect
op het eindpro~
duct. Het vraagt apparatuurinvesteringen,

we proces is daardoor
De voorzieningen
nieuwe hulpstoffen
Dit nieu-
ook weer milieubelastend.
zijn relatief goedkoop
De kwaliteit van het eindproduct

Ais de milieunormen
en extra energie.
worden
en zijn snel te realiseren.
blijft ongewijzigd.
aangescherpt
zijn opnieuw
geeft geen definitieve
hulpstoffen
energie -
is meestal
additionele
nodig.
rest-milieubelasting lozen,
emitteren, storten (onder de
milieunorm)
van milieuproblemen.
oplossing
gericht op slechts
voorzieningen
reststol (product)
toegevoegd
proces
een aspect:
lucht, water, bodem
of geluid.
Er kan compartimentverschuiving
optreden:
ment komt door het zuiveringsproces
van een gasvormige component
Opgave 1.11
Geef voorbeelden
de verontreiniging
terecht (voorbeeld:
in het andere
uit lucht ontstaat
bij schoonmaaktechnologie
in het ene milieucomparti-
er verontreinigd
Figuur 1.6
bij het uitwassen
Reduceren
van milieubelasting
schoonmaaktechnologie
technologie
is preventief.
van compartimentverschuiving
Een en ander is samengevat
van water ~
Opties
(1 .....8 minder preventief)
Voorbeelden
1. Productalternatiel
Kwikvrije thermometer
Ultrasonoor reinigen
2. Verandering grondstol
Alumineren in plaats van cadmeren

Blaasmiddel CFK vervangen door pentaan
in figuur 1.6.
3. Verandering brandstol
Gebruik van duurzame energie

Inzet aardgas in plaats van zwavel- en asrijke kolen
mogelijkheden
fabricage
4. Proceswijziging
Lawaaiarme pompen
Laag-NO x-branders
5. Intern hergebruik
Recirculatie koelwater via koeltorens

Terugwinnen energie
6. Extem hergebruik
Kolenvliegas in cement
Biogasproductie uit alvalvergisting naar aardgasnei
7. Emissiemaatregelen
Zuivering algas en alvalwater

Aanbrengen lolie onder een stort
8. Alvalverwijdering
Gevaarlijke alvalstoffen in een deponie

Alvalverbranding zonder warmteterugwinning
Effect- en brongerichte maatregeien

Het Nationaal
Milieubeleidsplan
effectgerichte
reinigingen,
maatregelen,
aantastingen
brongerichte
milieubelasting
onderscheidt
en uitputting
maatregelen,
bij de aanpak van milieuproblemen:
gericht op de nadellge
effecten
wordt verminderd
van reeds aanwezige
van het milieu (bijvoorbeeld
gericht op de veroorzakers
veront-
bodemsanering);
van de milieubelasting,
door:
waarbij
de
- 'end-of-pipe'-technologieen;
- procesge'integreerde
-
lagere productie,
technologieen;
hogere
kwaliteit of langere levensduur
van producten.
Figuur 1.7
1-18
technologie
is curatief.
weergegeven voor een milieuvriendelijkere

Naar beneden toe zijn ze mlnder preventle! van aard.
In figuur 1.7 zijn enkele

en bedrijfsvoering.
Schoonmaaktechnologle
van schone
afvalwater).
lucht en van water ~ bodem.
Schone
met behulp
Opties tot een milieuvriendelijker
proces
1-19
en
Deell
Deell
Het NMP geeft de voorkeur aan brongerichte maatregelen.

Effectgerichte maalregelen zijn echler nodig als brongerichle maatregelen te duur zijn ot
als de technologie nog in de ontwikkelfase verkeert. Bl] aanpak van erlenissen uit het verle-
EPEL-waarde (eenmalige populatie-expositielimiet,
volking kortdurig mag worden blootgesteld);

reukgrens (ppm, mg/m3 01 geureenheden Ge; 1 Ge/m3
den is effectgericht beleid het enig mogelijke,
1.2.4
Productveiligheid
Productveiligheid
speelt een rol bij het omgaan met grondstoffen,
hulpstoffen,
tussenpro-
ducten, eindproducten, emissies en alvalstoften.

Elke stol wordt gekenmerkt door een aantal chemische, tysische en biologische eigenschappen, waarmee de risico's van het werken met ot het blootstellen aan deze stot kunnen worden ingeschat,
In de figuren 1.8, 1.9 en 1.10 zijn enkele voorbeelden
opgenomen
in mg/m3,
van gegevens van tolu-
een.
(=
de waarde waaraan de be-
geurdrempel') is de concentra-
tie van een stol 01 m~ngsel van stoffen die door de helft van een groep waarnemers (panel) wO,rdt onderschelden van geurvrije lucht); de verdunningsfactor om de geurdrempel
te berelken heet de geurconcentratie in Ge/m3;
LCso (leta Ie concent~atie in lucht of water, in g/m3, concentratie waarbij 500/0 van de hieraan blootgestelde dlersn stertt);
LDso (Ie~ale dosis, in mg/kg lichaamsgewicht, dosis waarbij 50% van de hieraan bloot
stelde dieren stertt);
ge
: ADI (~cceptable ~~il~ intake, in mg/kg lichaamsgewicht; TDI: tolerable daily intake);~:~mlsche reactivitelt ten opzichte van constructiematerialen (corrosie) en ten opzichte
, andere stoffen In lucht, water en bodem respectievelijk chemische instabiliteit:
bloloqlsche afbreekbaarheid/persistentie;
,
: deeltjeSgro,otte van poeders (kans op stofexplosie, inademing);
Bedrijven dienen te beschikken over een arbozorgsysteem
voor de veiligheid en gezond-
heid van de werknemers, in het kader van de Arbeidsomstandighedenwet.

Bij het ontwerpen van een procesinstallatie dienen de 'veiligheidsinformatiebladen'
van aile
elek~rostatlsche oplaadbaarheid,
vloeistof laadt meer op;
soortelijke
geleiding
(p8/m),
een slecht
stoot- en wrijvingsgevoeligheid;
handling. In deze bladen zijn gegevens ten aanzien van veiligheid en milieu opgenomen.
hinderlijke, toxische, carcinogene (kankerverwekkende),

de) of mutagene (celbeschadigende) eigenschappen;
Belangrijke productveiligheidskenmerken voor chemische stoffen
: het voork~men op de zogenaamde zwarte- of grijze-stoffenlijst;

R-..e~ s-zfnnen (nsk- en safetyzinnen), voorbeeld: R10 = ontvlambaar,
wrljvlng vermijden.
gebruikte en ontstane stotfen te worden opgesteld, ten behoeve van vervoer, opslag en
geleidende
teratogene
(vruchtbeschadigen-
834
schok en
De productveiligheid wordt gekenmerkt door onder andere:

Opgave 1.12
kookpunt, smeltpunt (OC);

soortelijke massa (kg/m3), zwaarder ot lichter dan water respectievelijk lucht;
oplosbaarheid in water bij bepaalde temperatuur (g/ml H20);
dampspanning bij opslag- en verwerkingstemperatuur (Pa); bij het kookpunt is de damp-
Paracelsus (Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus

1493 - 1541) beweerde: "De dosis maakt het eflect".
Wat heelt hij hiermee bedoeld?
von Hohenheim, Zwitsers arts,
spanning 1 bar;
log P octanol/water (P is de partltlecoetflclent (= vardeltnqscoettlcient) van de stet over
octanol (Iipofiel) en water (hydrofiel); octanol is onmengbaar met water; log P is een maat
voor het vermogen van een stof in biologische materialen op te lossen; een polaire stot
zal goed in water oplossen, een apolaire stol in octanol; water staat voor de waterlase in
ons lichaam, octanol voor het vetweefsel); als log Polw > 3, dan lost de stof duidelijk beter
op in vet dan in water;
vlampunt (temperatuur
waaronder een stol niet meer te ontsteken is), ontstekings-
zelfontbrandingstemperatuur
(OC);
onderste en bovenste explosiegrenzen
of
in lucht (vol%) en minimale ontstekingsenergie
(mJ);
MAC-waarde (maximaal aanvaarde concentratie van de stol in lucht, als damp, gas, stol
01 nevel, in ppm 01 mg/m3);

MIC-waarde (maximale immissieconcentratie,
3
in ppm 01 mg/m );
1-20
1 -
21
oeell
Oeet !
Inleiding mllleutecnnotoqie
Kookpunt, DC
Srneltpunt. DC
4
DC
Aelatieve dichtheid (water::: 1)

Belatleve dampdichtheid (lucttt '" 1)
Belatleve dlchtheid bl] 20C van verzadigd
535
0.9
3.2
1.06
29
dampl1ucht-mengsel (Iuch! '" 1)

Dampspanning, mbar bij 20C
Oplosbaarheid In water
Explosiegrenzen, volume/g in juctu
Soortelijke geleiding, pS/m
Relatieve molecuulmassa
met
1 2-7
1
92.1
2.5
Log P cctenorwater
ppm
BELANGRIJKE GEGEVENS
111
-1)5
KLEURLOZE VLOEISTOF MET TYPERENDE GEUR

De damp mangl zlch goad met lucht, mekkelljke vormlng van exptceleve mengsets.
Ten gevolge van het gerlnge geleldingsvermogen van de vloelstof kunnen elektrostatlsche ladlng90 worden opgewekt bil slromlng, beweglng etc. BIJ vullen, aftappen
of verwerken
geen perslucht
als drlJfgas toepassen.
uemlodelen mat kens cp brand en explosle.
0,1
0,1
375 mglm3H
WIJze van opname: de Itof kan worden opgenomen In hel Ilohasm door Inademlng
en In~Ukken. Een voor de gezondhald flchedelfjke concentratte in de lucnt kan door
verdamping van deze Siof blj circa. 20C vrlj snel worden berelkt; blJ vernevelen nog
sneller.
Dlreete gevalgen: de ataf war1ct prlkkalend op de ogen. de huld en de ademhallngsorganan. De vloelltof ontvat da huld. De 1101 warkl op hat zenuwstelsel.
In emstlge
gavellen kanl op bewuttalooth.ld.
NI InIUkkan van de vloelstof kunnen druppeltjes
In de longan larecht kamen ( plr.tie), w88r(1oor een langontsteklng
kan optreden.
OIRECTE GEVARENI
VERSCHIJNSELEN
(H)
10
4,4- Thiobis-(6- Tert.butyl-m-cresol)

Thiodan (Endosulfan)
100 ppm
MAC-waarde
Thallium, oplosbare verbindingen (als TI)
mg/m3
(C)
Huidopnarne
Raageert hehtg mel starke oxide-
C7H3
Brutoformule:
Ceiling
TGG
TOLUEEN
FYSISCHE EIGENSCHAPPEN
vtemount. DC
Zalfontbrandingstemperatuur,
MAC-waarde
Naam van de stof
CAS-nr: [108-88-3J
methylbenzeen
toluol
PREVENTIE
BLUSSTOFFENI
EERSTE HULP
Thioglycolzuur
Thiram
Tinoxide 2)
2
Tinverbindingen (anorganisch, uitgezonderd

SnH4 en Sn02) (als Sn)
Tinverbindingen (organisch) (als Sn)
0,1
Titaandioxide 2)
Brand: zeer brandgevaarlijk
geen open vuur.
gean
vonken
an nlal
token
tnademen:
sufheid
hoofdpijn,
duizellgheid,
missalilkheid,
Hulo: roodheid
Insllkken:
sulheld
vantllatle,
exploapparatuur
en
ventl181le,
pl.al lljka
ademhallngsbeschermlng
tfzulglng
01
handsehoenen
Ogen: roodheid
hoofdpijn.
duizellgheid,
OPRUIMING
OPSLAG/AFVALCOOES
Lekvtoelstct
opvanqen in atsluttbere
vaten. marsvioaietof opnemen in zand of Inert abscrpttemlodel
en naar vellige pleats afvoeren (extra persoonllJke
beschermlng; persluchtmasker)
(halo-
brandveilig,
middelen
Tolueen 20)
blJ brand: tanks/vaten

epuiten met water
koel houden
geschelden
van
oxlde!le-
Tolueendiisocyanaat
fri8se lucht, rust en arts waarschuwen
KCA III
Transport
Emergency
langdurlg spcelen met water, 15 mlnuten

(contactlenzen
verwlJderen mlts mekkeIIJk mogelijk na enlge minuten spoelen).
dan naar arts brengen
Trichloorazijnzuur
mond laten epoelen. GEEN braken opwekken en onmlddelliJk near zlekenhuls

vervoeren
1,1, 1-Trichloorethaan (Methylchloroform)
ETIKETTERING/NFPA
A: 11-20
[i]
1-22
40
200
1080
1,1,2-Trichloorethaan
10
45
Trichloorethyleen
35
190
1,2,4- Trichloorbenzeen
20)
27)
2,4,5- Trichloorfenoxy-azijnzuur
3
l&l
Trichloormethaan
(Chloroform)
22
10
20)21)
25
120
Schadelljk
Figuur 1.9
GEVI: 33; VN-nummer:
Card TEC(R)-31
. Chemiekaarten
0,14
Tributylfosfaat
Nationale MAC-/ijst (Bran: Arbeidsinspectie,
P145, 1989)
de schadellJke werking.
Besleleads
Figuur 1.8
0,02
0- Toluidine
OPMERKINGEN
dranken versterkt
(TOI) 28)
0,5
Licht
ontvlambaar
Gebruik van atcoholtsche
375
Toxafeen (gechloreerde camfeen 60010)
5; 1625-2Q..33
WCA, C 3080
100
door
verontrelnlgde
kledlng
ulttrekken,
huld
spoelen met vee! water of afdouchen, en
zonodlg arts waarsehuwen
vefllgheldsbrll
buikkrampen.
schulm, koolzuur,
nen)
aeetcten apparatuur,
slevelilge
eleklrlsehe
verllchting, Barden
Explosle: damp met lucht explosief
poeder, A.F.F.F.,
881
C-0041
(Bran: NVVV/V/NNCI,
1294
1991)
1-23
Deell
TOLUENE SUBSTITUTE 1035

THR = HIGH via ip and oral routes. An exper (+)
care via oral, sc and imp routes. [3, 9]
o-TOLIDINE
slightly sol
mw: 356.4,
THR = See
FLUOSILICATE.
Small with crystals
in alcohol. (C,H3NH,CH3),
H,SiF"
mp: 269.
fluosilicates and o-tolidlne.
TOLUENE. Syns: methylbenzene, phenylmethane,

toluol. Colorless liquid, benzol-like odor. C ,H,CH3,
mw: 92.13, rnp: _95 10 -94.5, bp: 110.4, flash
%
p: 400F (CC), ulc: 75-80, lei 1.27%, uel 7 , d:
0.866 @ 20/4, autoipn. temp.: 896F, vap.
press: 36.7 mm @ 30, vap. d: 3.14.
Acute tax data: Inhal TCLO (human) = 200 ppm ->
CNS effects; Inhal TCLO (man) = 100 ppm ->
psychotropic effects; oral LD", (rat) = 5000
mg/kg; inhal LCLO (rat) = 4000 ppm for 4 hrs; Ip
LD", (rat) = 1640 mg/kg; inhal LC", (mice) =
5300 ppm; dermal LD", (rabbit) = 14000 mg/ kg.
[3]
THR = MOD via oral, inhal and ip routes; LOW via
dermal route. Toluene is derived from coal tar,
and commercial grades usually contain small
amounts of benzene as an Impurity. Acute
poisoning, resulting from exposures to high
conc of the vapors, are rare with toluene. Inhal
of 200 ppm of toluene for 8 hrs may cause
impairment of coordinalion and reaction time;
with higher conc (up to 800 ppm) these effects
are increased and are observed In a shorter
time. In Ihe few cases of acute toluene poisoning reported, the effect has been that of a
narcotic, the workman passing through a stage
of intoxication
into one of coma. Recovery
following removal from exposure has been the
rule. An occasional report of chronic poisoning
describes an anemia and leucopenia,
with
biopsy showing a bone marrow hypoplasia.
These effects, however, are less common In
people working with toluene, and they are not
as severe.
Exposure to cone up to 200 ppm produces
few symptoms. At 200-500 ppm, headache,
nausea, loss of appetite, a bad taste, lassitude,
impairment of coordination and reaction time
are reported, but are not usually accompanied
by any laboratory or physical findings of significance. Wllh higher cone, the above complains
are Increased and in addition, anemia, leucopenia and enlarged liver may be found In rare
cases.
A common air contaminant.
Fire Hazard: Slight, when exposed 10 heat, flame
or oxidizers.
Explosion Hazard: Mod, when exposed to flame
or reacted with (H2SO, + HN03), N,O" AgCIO,.
[ 19]
Disaster Hazard: Mod dangerous; when heated,

emits toxic fumes can react vigorously with
oxidizing materials.
To Fight Fire: Foam, CO" dry chemical.
t ,0- TOLUENE
low OB.
AZONAPHTHYLAMINE-2.
Hoofdstuk 1.3 Procesontwerp en

procesbeoordeling
See yel-
2,4-TOLUENEDIAMINE.
Syn:
tolylenediamine.
Prisms. CH3C,H3(NH')2' mw: 122.17, mp: 99, bp:
280, vap. press: 1 mm @ 106.5.
Acute tox data: Oral LDLO (rat) = 500 mg/kg; sc
LOLa (dog) = 200 mglkg, [3]
THR = MOD via sc and MOD via oral routes. An
exper care via oral route. [ 3J This material has a
marked toxic action upon the liver and can
cause fatty degeneration of that organ. It Is also
Ihought to be an Irr. When solutions of It come
In contact with the skin, It can cause Irr and blisters, particularly to Individuals who are sensitive
10It.
Disaster Hazard: Mod dangerous; when heated,
emits toxic fumes.
Syns: 2,5-tolylenedlamlne, 2,5-dlamlnotoluene.
Colorless,
crystalline
tablets. CH3C,H3(NH2)2' mw: 122.17, mp: 64, bp:
274'.
Acute tox dala: Oral LDLo (mammal) = 3600 mgl
kg. [3, lOB] A mutagen being studied for cara
[ 108] properties.
THR = MOD via oral route. An Irr. This malerlal
has a toxic action upon the liver and can cause
fatty degenerallon of that organ. Its total effect
upon the body seems to lake place 3 different
ways. It Is toxic to the CNS. It produces [aundice by action on the liver and spleen, and It
produces anemia by destruction
of the red
blood cells. In this action It Is quite similar to
aniline, although by no means Identical with It.
lis high bp and the fact that the material Is solid
at room temp. makes It somewhat
less
hazardous than aniline, particularly al ordinary
working temp. The IIlerature contains a reference to a parmanent lnlury 10 an eye due 10 the
use of this material as an eyelash dye. II Is
ccnst-oered to be an Irr dye malerlal. II can
cause Irr and blisters
on the fingers
of
Individuals whose skins are sensitive to II.
Dlsasler Hazard: Mod dangerous; when healed,
emits toxic fumes,
1.3.1
See 2,4-tolylene
een ondergeschikte
(Bron: Sax, Dangerous properties
Van Nostrand Reinhold,
1979)
of industrial materials,
het zwavelzuurfabricageproces
dan de reactievergelijkingen
S + 02
4
802 + 1/2 2 4
803 + H20 4
en van proces- en
slechts
is technologisch
gezien
aangeven:
802
803
H2804
lie voor details van het zwavelzuurproces,

Een technologische
'reactievergelijking'
hoofdstuk 1.5.2.
zou als voigt te schrijven zijn:
proces
------>
energie,
temperatuur,
druk
P + B + N + G + M + A + W
Hierin is:
G1 - dure grondstof die zoveel mogelijk moet worden omgezet
(N.B. Elke reactie is in prln-
cips een evenwicht!);

G2 = goedkope grondstof; wordt in overmaat ingezet om G1 te laten wegreageren;
H - hulpstof(fen),
bijvoorbeeld
katalysator,
oplosmiddel,
pH-buffer;
P _ gewenst product, met gespecificeerde

zuiverheid (N.B. Thermodynamisch
nooit 1000/0 zijnl Aile producten en grondstoflen zijn altijd iets verontreinigd);
B
_ bijproduct,
ook wei 'tataal product' genoemd
(bijvoorbeeld:
tot In ontstaat er ook H2804 in een stoichiometrische

N
_ nevenproducten,
bereiding
ontstaan
uit neven- respectievelijk
van CHCI3 uit CH4 en CI2 ontstaan
bij de omzetling
kan dit
van lnS
balans);
volgreacties
(bijvoorbeeld:
bij de
ook de andere chloorkoolwaterstoflen
CH2CI2, CH3 CI en CCI4);

G - onomgezette grondstoffen G1 en vooral G2 met hun onzuiverheden: ,
M - milieubelasting,
lucht-, water- en bodemverontreiniging,
geluid- en trillinghinder,
brand- en explosiegevaar,
A
Veiligheidsgegevens
rol. Voorbeeld:
zeer vee I gecompliceerder
For Countermeasure Information and Abbreviation see the Directory at the Beginning of this Section.
Figuur 1.10
van een proces is kennis van procestechnologie
nodig. De chemie van het proces speelt daarbij in het algemeen
productvelligheid
dtlso-
TOLUENE
SUBSTITUTE.
Composed
largely of
octanes. bp: 100, flash p: 30F, d: 0.743.
TH R = See oclane.
Fire Hazard: Dangerous, when exposed to heat or
flame.
Explosion Hazard: U.
Het proces
Voor het ontwerpen
2,5- TOLUENEDIAMINE-2.
TOLUENE DIISOCYANATE.
cyanale.
Deell
thermische verontreiniging,
straling, risico's;
- alval in vaste, vloeibare of slurryvorrn, ook verpakkingsmateriaal,

den katalysator,
ontmantelde
procesapparatuur,
W - toe of af te voeren reactiewarmte,
PVC-Ieidingen
bij een endotherme
onbruikbaar
gewor-
en dergelijke;
of exotherme reactie.
1- 25
1-24
oeell
/ In figuur 1.11 is het hierbij behorende proces schematisch weergegeven.
Normaal verkeert het proces in steady state. Het proces kan daarbij batch, continu of een
combinatie van beide zijn. De procesvariabelen
de grenzen (specificaties).
hebben een waarde binnen geaccepteer-
Onder unsteady state wordt verstaan:

opstarten, stoppen, noodstop van het proces;
productietempo veranderen;
geleidelijke vergiftiging van de katalysator, vervuiling van de installatie, corrosie.
Proces (batch of continu)
Deell
Apparaten
Besturing
'Utilities'
Operators
Onderhoud
Zorgsysteem
Maar ook:
optreden van een ongewenste gebeurtenis ten gevolge van het falen van apparatuur,
bedieningsfouten, brand, blikseminslag, aardbeving, vorst, inzet van verkeerde grond- en
hulpstoffen, uitval van elektriciteit etc.
'Steadystate' (normaal)
In deze situatie kunnen de procesvariabelen
buiten de geaccepteerde
grenzen komen,
met mogelijke gevolgen voor mens, milieu, apparatuur en eindproduct.
Opgave 1.13
In hoeverre is het raadzaam procesinstallaties volledig te automatiseren
Figuur I. 11
Het proces behorend bij de technologische 'reactievergelijking'
Verklaring van de termen in figuur 1.11

Bij de apparaten gaat het om onder andere opslagtanks,
lorens, pompen etc.
reactoren, centrifuges, destiilatie-
en de menselijke
factor bij de bediening terug te dringen?

Opgave 1.14
Noem aan de hand van de productgegevens van tolueen enkele aspecten waaraan technologisch aandacht geschonken dient te worden bij het laden en lossen van een opslagtank voor tolueen.
Bij besturing gaat het om:

automatisering met als doel arbeidsbesparing;
handhaven van het proces op de ingestelde procescondities met behulp van meet- en
regelinstrumenten, om tot een gespecificeerd eindproduct te komen;
veiligheid;
besparing van grondstoffen en energie.
1.3.2
Processchema's
Bij het ontwerpen van een proces (bijvoorbeeld een productie-installatie of een milieuvoorziening) zijn vele technische disciplines betrokken: chemisch-technologische,
werk-
Utilities zijn de algemene diensten op de locatie, zoals elektriciteit, aardgas, stoom, demiwater, proceswater, koelwater, verwarmingsolie, koelmedium, bluswater, vloeibare stikstof,
tuigbouwkundige, elektrotechnische, bouwtechnische, meet- en regeltechnische etc.

Bij een procesontwerp behoren vele soorten processchema's.
perslucht, instrumentenlucht,
De processchema's die van belang zijn voor de milieutechnoloog, zijn:
vacuum en dergelijke.
Operators zijn de mensen ('direct' personeel) die het proces bewaken en bijsturen, al of
niet vanuit een centrale controlekamer (,remote control').
Onderhoud is nodig om de procesinstailatie in goede conditie te houden. De voorkeur gaat
uit naar preventief boven curatief onderhoud.
Bij het proces behoort ook het aanvoeren en lossen van grond- en hulpstoffen in opslagtanks, vaten en silo's, en het laden en afvoeren van de producten. Het proces op een productielocatie loopt feitelijk 'van poort tot poort'.
1-26
PFD (Process Flow Diagram)

Dit is een blokschema met aileen de essentiele apparatuur, geen pompen, geen meet- en
regelapparatuur,
geen afsluiters. In de blokjes wordt de bewerking (niet het apparaat) ver-
noemd, bijvoorbeeld: opslaan, destiileren, filtreren.

In het PFD zijn aileen de stofstromen opgenomen, geen energiestromen en dergelijke.
De stofstromen worden met pijlen aangegeven en genummerd. Zie figuur 1.12 voor algemeen en het proces 'kristalliseren en centrifugeren van keukenzout'.
1- 27
oeell
Inleiding milieulechnologie
Deell
Aigemeen
10
grondstoHen -_:__
01 halHabrikaat
11
hulpstoHen --_
12
bewerking
11 < 1000/0
(tussen)producten
13
._.
levering
stortgas
koeling +
waterafscheiding
milieubelasting
(lucht-, water-, bodemverontreiniging en alval)
0 0 0 0
- - - -.-.--
0
r-'
NaCIoplossing
--
-,
1
1
L..
kristalliseren
door
verdampen
- - --
HKW
verwijdering
------l
3
centrllugeren
12
verwarming
CO2
verwijderlng
13
buffervaten
cornpressie
+ koeling
levering
aan het
gasnet
14
11
odeur
.J
10
394
394
394
394
766
766
30
30
11
12
13
14
394
394
394
30
30
30
87,5
87,5
87,5
2,1
2,1
2,1
30
30
10
10
10
10
HKW Ig/h] 2)
45
45
45
45
45
45
H2Olkg/h]
44,6
36,6
Tamp. 1C]
35
60
60
50
15
25
25
25
25
25
25
25
308
280
280
333
333
323
258
298
298
298
298
298
298
298
CH. [kg/hi
394
394
CO2 [kglh]
766
766
N2 ]kg/h]
87,5
87,5
2Ikglh]
2,1
2,1
S-anorg.
Process Flow Diagram
Stroom
766
87,5
2,1
87,5
87,5
2,1
2,1
766
736
87,5
2,1
Ig/h]
S-merc. 1)
Bij een PFD hoort een massabalans

hulpstoffen per ton eindproduct.
van de stromen.
Er zijn verschillende
op te stellen. Ve~r de precesstromen
En ook het verbruik van grond- en

in figuur
1.12
gelden onder andere de kg-balansen voor NaCI en veer water, naast de kmol-balansen
voor Na en CI. Bij chemische reacties zijn kmol-balansen van de elementen handig. Voorbeelden van massabalansen in figuur 1.12 (zie de gestippelde
over de kristallisator geldt: 1 + 4 = 2 + 3;
over het geheel geldt: 1 = 3 + 5 + 6.
kaders):
kan men ook een energiebalans
[K]
Druk [bar]
Ikmol/h]')
[m3/h]5)
ever een bewerking
[g/h]
Flow [kglh] 3)
1,114
1.013
1294
1258
47,7
1206
45,7
954
1,114
37
2,0
1268
45,7
181
6,6
6,6
6,6
6,4
6,4
0,04 1258
8,0 1250
0,05 1250
0,4
45,7
188
45,2
170
45,2
175
736
16,7
6,2
514
28,5
114
6,2
514
28,5
114
8
514
28,5
B8
1) s-msrcaptanen
Beide balansen gelden voor: kg/s NaCI, kg/s H20, kmol/s Na, kmel/s CI.
Naast een massabalans
opstellen.
SpUI
moederloog
massabalansen
.....
L._._._._._._._._._._._._._.~
Figuur 1.12
H2Sverwijdering
vochtig
vast NaCI
10
waterdamp
compressie
massabalans (in kg); 10 + 11 = 12 + 13

Proces
diepkoeling
+ waterafscheiding +
2) Halogeenkoolwaterstoffen
of proces
3) Totale flow
4) Totale flow
5) Gasflow
Van een PFD leert men het proces in grote trekken kennen.
ces, zie figuur 1.13.
Voer een ingewikkelder
pro-
Figuur 1.13
PFD - Opwerking stortgas tot aardgaskwaliteit
Opgave 1.15
Teken een PFD en stel massabalansen
luchttot 802'
op van de verbranding
van vloeibare
zwavel met
1 - 28
1-29
Inleiding milieuteehnologie
Deel I
Deel I
Inleiding milieuteehnologie
UFD (Utility Flow Diagram)

r--
Naast het PFO van het proces kent men ook een Utility Flow Diagram van de 'utilities'; dit
zijn de algemene diensten ten behoeve van de diverse productieprocessen op de productielocatie. UFO's zijn van belang om na te gaan of er ongewenste
------,
interacties kunnen zijn
tussen deze processen en de 'utilities'.

LICA
setpoint
regelgrenzen
alarmgrenzen
PID (Piping and Instrumentation Diagram)

In dit schema zijn aile apparaten,
meet- en regelinstrumenten,
monsterpunten
etc.
reactor
Zie hiervoor de Nederlandse Normen 2195, 3048 en 3157 en de Nederlandse Praktijkrichtlijn NPR 2196 van het Nederlands Normalisatie Instituut.
Figuur 1.14
meet- en regelinstrument
Druk-, niveau- en debietregeling
van een reactor met leidingen, regelafsluiters en enafsluiter
In figuur 1.15 zijn symbolen van enkele apparaten weergegeven.

Meet- en regelinstrumenten
leidingen, appendages,
pompen, afsluiters, breekplaten, veiligheidskleppen, aftapkraantjes,

opgenomen in de vorm van genormaliseerde symbolen.
In figuur 1.14 is een PIO opgenomen

kele meet- en regelkringen.
I
I
I
hebben de volgende codering (zie norm NEN 3157):
regelafsluiter (opent bij wegvallen van de hulpenergie)
Eerste letter
F = flow (debiet, massa- of volumestroom);
P = pressure (druk);
leidingfilter
T = temperature (temperatuur);
L - level (niveau);;
Q = kwaliteitsgrootheid,
keerklep
bijvoorbeeld een pH, toerental, concentratie, geleidbaarheid.
gepakte kolom
Volgende letters
propellerroerder
I = indicating (aanwijzend, waarde afleesbaar);

R = recording (registrerend);
C - controlling (automatisch regelend, de stippellijn is een stuursignaal van de meter naar
een regelinstrument);
A - alarming (alarmerend, akoestisch of optisch signaal; H
te laag).
= waarde
te hoog, L
gesloten vat
pomp
= waarde
warmtewisselaar
Opgave 1.16
Wat betekent
veiligheid
FIRCA
-?
Opgave 1.17
Figuur 1.15
Symbolen van enkele apparaten
Wat is de codering voor een thermostaatkraan en voor een koortsthermometer?

I - 31
1-30
Dee!
In/eiding milieuteehnologie
oeell
Opgave 1.18
-
Stel een PIO op van een warmtewisselaar die met behulp van stoom een destillatiestroom
op 90C houdt, waarbij deze waarde niet onder 85C en niet boven 950C mag komen.
r~::=1.///
"."
...-
-"\
c:\ .s;;r---.:.:J
g
...~
Een PIO is nodig om het proces op zijn milieu- en veiligheidsaspecten

lie als voorbeeld figuur 1.16.
te beoordelen.
g
'"
........ , .:_ccl ....._..__ ...

1..1 .... _.. "T", . +,,
SI-eenheden (51 = het internationale stelsel van eenheden)

Bij het dimensioneren
van de procesapparatuur,
leidingen en dergelijke,
verdient
het de
voorkeur consequent aile grootheden uit te drukken en te rekenen in de genormaliseerde

SI-eenheden en daarbij de eenheden in de juiste schrijfwijze te noteren, am verwarring te
voorkomen.
lie normen NEN 999 en NEN 1000 voor het Sl-stelsal. In het SI-stelsel zijn de
grondeenheden onder andere: m, s, kg, kmol, K, A. Afgeleide

o
re: N (= kg m/s2), Pa (= N/m2), J (= Nom), W (= J/s).
logenaamde
'verboden'
paardenkracht.
eenheden
zijn onder andere:
eenheden
calorie,
zijn onder ande-
micron, Angstrom,
atrn,
In de milieutechnologie
gaat het veela! am zeer kleine en zeer grate hoeveelheden
voorbeeld picogram dioxine en exajoule Nederlands energieverbruik).
(bij,,___-_ .. ... _._._ ..

_
Voorvoegsels
Voorvoegsel
exa
peta
tera
glga
mega
kilo
van SI-eenheden
Symbool
E
P
T
G
M
k
...
- - --
-----
zijn:
Factor
1018
1015
1012
109
106
103
Voorvoegsel
atto
femto
PICO
nanD
Symbool
a
1(}-I'
10-15
1(}-I:!
1(}-'
/.l
m
1O-C
micro
milli
:::l
>
('-'Ifl
,
, .
,\61 oo ,
I,
,'>Q., ,.l.f'..j
jl!'
{:-If
__(.j,
\__-. _. -~ :_'I
!:::___ .; - .~
1(}-3
Opgave 1.19
Schrijf de grootheden
"_'-_
._-
ZOIINIIn afgeIeide ats

na dat de dimensies links en nIChIa van het '"
in de ideale gas wet pV = n AT in SI-eenheden,
in grondeenheden.
Ga via dimensieanalyse
teken aan elkaar gelijk zijn.
Opgave 1.20
Teken een PFO en een PIO van een gaswasser die ammoniakhoUdende
met behulp van slootwater uitwast tot een bepaalde
.....
ontreinigde water biologisch wordt gezuiverd.
1- 32
III
_".
het
stal
ver-
Figuur 1.16
PIO - A fie veringsinstalla tie vloeibaar propaan (bovengronds
reservoir)
1- 33
Deel l
1.3.3
Dee/I
In/eiding milieutechn%gie
Procesontwerp
Idee of eis
Het procesontwerp is een belangrijk dee I van het project tot realisatie van een procesinstallatie. Fouten in het ontwerp kunnen later tot calamiteiten leiden.
t
t
t
Research
Process development op 5-30 liter schaal, opschalingsfactoren
Proeffabriek
Pilot-plant proeven op 100-1 000 liter schaal, testen van

opschailngseffecten
Process engineering
ultrafiltratie-unit voor het zuiveren van galvanisch afvalwater;

nitraatverwijdering uit grondwater;
Proeven op 1 liter schaal in het laboratorium
Ontwikkeling
Voorbeelden van (milieu)projecten zijn:

opwerking van stortgas (afkomstig van een huisvuilstort) tot aardgaskwaliteit;
verwerkingsfabriek voor gebruikte Ni/Cd-batterijen;
steenkoolvergassing;
Formulering van het project en zijn doelstellingen
Het elgenlijke technologische procesontwerp met:
process flow diagram
piping and instrumentation diagram
een defosfaterings- en denitrificeringstrap aan een rioolwaterzuiveringsinrichting.
Projectfasen
massa- en energiebalans
(safety) data sheets van grond- en hulpstoffen, producten
dlmensionering van apparaten (equipment specifications)
materlaalkeuze
elsen ten aanzien van lay-out, routing, opsteiling, bedlening,

milieu en veiligheid, hygiene
De fasen van een project als geheel zijn in het algemeen zoals in liguur 1.17 is weergegeven.
Detailed engineering
overleg met milieuambtenaren over vergunningen, risicoanalyse
Ontwerpen van bouwkundlge, werktuigbouwkundige,
meet- en regel-
technlsche en elektrische voorzleningen; offertes aanvragen en

beoordelen; Investeringsraming ( 100/0 nauwkeurig) opstellen
Uitgangspunten
Economische evaluatie
Bij het maken van het procesontwerp moeten uitgangspunten worden vastgelegd. Er dienen vele beslissingen te worden genomen.
Beslissing tot bouw
t
t
t
t
t
t
t
Voorbeelden van uitgangspunten
Bouw
Welke jaar- respectievelijk uurcapaciteil?

Dagdienst, drieploegendiensl,
volcontinu?
- Welke storingstijd? (Bij de capaciteitsberekening
Test droog
gaat men veelal ult van 20% stortngs-
tijd, dus 800/0 draaitijd.) Wordt de installatie in twee straten gebouwd, zocat er bij storing nog een beschikbaar is?
Is er een opgestelde reservepomp of ligt er een extra in het magazljn?
Wat is de gewenste 'turn down ratio' (tot welk minimum
problemen worden teruggeregeld)?
kan de productle zonder
Test met water

Test met grondstoffen
Instailatie in bedrijf nemen
Welke capaciteit krijgt een opslagtank? Neemt men een grote of drte kleine tanks? Ondergronds of bovengronds? Staal of kunststof?
Capaciteitsrun
Instailatie optimaliseren
Go/no go
Opbouw volgens afgesproken specificaties, training person eel
Is alles er zeals afgesproken?
Werkt ailes, lekkages?
Werkt het?
Worden de gewenste capaciteit en productspecificaties gehaald?
Productie
Dit blijft gebeuren gedurende de gehele 'Ieeftijd' van de instailatie,
omstandigheden wijzigen zich regelmatig
Neemt men een gepakte kolom of een schotelkolom? Welk type paJddng wordt gebruikt?
Komt er een noodstopvoorziening?
automatisch
subsidies, opbrengst
Aanbrengen wijzigingen
Kiest men een nieuw of een beproefd proces ('proven technology)? (Bij een nleuw proces heeft men grotere kans op kinderziekten.) Wordt het een batch- of contlnuproces?
Welke mate van automatisering wil men?
Moet de voedingspomp
wordt?
Investering, vaste en variabele kosten van het product, financiering,
uitvallen als de temperatuur in de reactor te hoog

Figuur I. 17
Projectfasen
Hoeveel wordt een warmtewisselaar in verband met vervuiling
1-34
1-35
Deell
Deell
Het risico van de activiteit als geheel is dan de som van de deelrisico's:
Eisenlwensen
Rtotaal
Belangrijk bij beslissingen over keuzemogelijkheden
L (Kj s, )
is:
Wat zijn de eisen, wat zijn de wensen?
Door preventieve
Bij 'wensen', wat is de prioriteit? Hoe zwaar tell deze wens ten opzichte van andere wen-
schade van de ongewenste gebeurtenis te verkleinen.
sen?
Wat zijn de alternatieven?
Bij brandpreventie verkleinl men de kans K op het onstaan van brand door ontstekingsbronnen en brandbaar rnaterlaal weg te houden; daarnaast verkleint men de schade
Een eis is altijd meetbaar, bijvoorbeeld:

De opdrachtgever zegt dat de capaciteit 10 000 ton per jaar moet zijn. Men moet het
dan wei eens zijn over hoe de capaciteit wordt berekend.
Een emissierichtlijn voor stof kan zijn: debiet maximaal 0,50 kg/h, concentratie maximaal
25 mg/m3.
De installatie mag maximaal 60 miljoen gulden aan investering kosten.
De instaliatie moet geaard zijn. Een bliksembeveiliging moet aanwezig zijn.
maatregelen
8 door middel van branddeuren,

en dergelijke.
8edrijfszekerheid moet hoog zijn en onderhoud laag.

Er moet standaardapparatuur worden ingezet.
De installatie moet later op eenvoudige wijze kunnen worden uitgebreid.
brandwerende materialen, blusapparatuur,
1_3_4
1.3.4.1
bij het onlwerpen van een centrale verwarmingsketel.
gebeurtenissen
(bijvoorbeeld leidingbreuk, falen van een tempera-
tuurmeet- en regelsysteem, uitval van een wasvloeistofpomp).

Een voorbeeld van een gebeurtenissenschema is opgenomen in figuur 1.18.
Ga na of deze gebeurtenissen automatisch worden gesignaleerd.
Naast de 'gebeurtenissenboom'
(wat gebeurt er bij een reeks ongewenste gebeurtenis(een brandbaar gas komt vrij; bij welke gebeurtenis-
sen zou dit kunnen gebeuren?).

Kwantificeer de gevolgen voor mensen, milieu, apparatuur en product (bijvoorbeeld
stank, dicht polymeriseren van een reactor, gasemissie waarbij de EPEL-waarde wordt
overschreden).
Ga na hoe deze gevolgen zouden kunnen worden bestreden.
Kwantificeer de kans op optreden van ongewenste gebeurtenissen.
Tegen onaanvaardbare risico's:
Procesveiligheid, risicobeheersing
- dienen beveiligingen in het proces te worden opgenomen of

- dient apparatuur gebruiksgereed Ie staan om de gevolgen onmiddellijk te bestrijden of
- men moet concluderen dat het betreffende proces op deze wijze onuitvoerbaar is.
Risicobeoordeling
Bij het ontwerpen van een proces dient men zich steeds at te vragen:
Wat zijn de gevolgen van dit ontwerp voor de werknemers, de omgeving, het milieu, de
apparatuur en het product?
Wat kan er gebeuren als er een 'ongewenste gebeurtenis' optreedt?
Probeer gegevens te vinden betreffende de betrouwbaarheid van apparatuur (uitvalfrequentie). Welk onderdeel moet na hoeveel uren draaitijd preventief vervangen worden? (Een benzinepomp in een auto maakt zo'n 500 draaiuren per jaar, een pomp in
een volcontinubedrijf zo'n 8 700 uren).
Verzamel gegevens van eerdere soortgelijke ongevallen (casulstiek). Aile grote chemische ongevallen en hun gevolgen zijn geregistreerd, bijvoorbeeld Tsjernobyl, Bhopal, Seveso etc. De casuistiek zegt: 'Wat is er gebeurd?' De theorie zegt: 'Wat kan er theore-
RisicoanaJyse
Apparaten kunnen falen, mensen kunnen falen en externe gebeurtenissen
brandmelders
Tracht een zo kwantitatief mogelijke risicoanalyse te maken.

Bedenk (via 'gidswoorden', zie onder andere Brochures Arbeidsinspectie V7 en V11) mo-
sen) kent men ook de 'foutenboom'

Opgave 1.21
Bedenk een eisen/wensen-pakket
van de
EnkeJe opmerkingen
gelijke, ongewenste
Een wens kan meer of minder belangrijk zljn, bijvoorbeeld (in volgorde van belangrijkheid):
dient men de kans op optreden en de omvang
kunnen invloed
hebben op het proces.

Op deze risico's dient via een risicoanalyse te worden geanticipeerd: het opsporen van risico's, het nagaan van de kans op optreden ervan en van de gevolgen.
Het risico (R) van de ongewenste gebeurtenis is de kans (K) van optreden vermenigvuldigd
met de schade (8).
tisch gebeuren?' Een achteraf-analyse

mogelijkerwijs worden voorkomen.
is dan mogelijk en herhaling van het ongeval kan
In figuur 1.19 is een voorbeeld opgenomen
van (onderdelen van) installaties betrokken bij
ongevallen tijdens reparatie en onderhoud bij normale bedrijfsvoering. Hierin is te zien

dat opslagtanks, transportmiddelen, kleppen en afsluiters bijzonder kwetsbaar zijn en uit
veiligheidsoogpunt extra aandacht vermogen.
I - 37
1-36
Deell
Gebeurtenissenschema
voor ongevallen tijdens normale bedrlJlavoering
die lelden tot brand 01 explosle
4 Sehoonmaken
Deell
Tabel b
Installaties, betrokken bij
ongevallen tijdens normale
bedrijfsvoering
Tabel a
Onderdelen van installaties,
betrokken bij ongevallen tijdens
notmele bedrijfsvoering
r-
10 Chemisehe reaeties
--t--
3 Vullen
Onderdelen van installaties
3 Legen
'--
6 Vullen, verpompen, laden
52 Verkeerde proees-
14 Menselijk handelen
condities
r4
--t--
Bedieningsfouten
4 Overige
4 Niet funetioneren van apparatuur
8 Teehniseh
r-
rfalen
2
----t--
Verstoppen
2 Overige
'--
20 Onbekend
37 Vullen, verpompen, laden
~~~~----------~~ ---~
150 Brand
58 Menselljk handelen
Explosle
9 Verkeerd handelen
Bouten, moeren
Atvoer/drainage
Filters
Fittingen
Flenzen
Siangen
Leidingen
Pakkingen
Pompen
Kleppen, afsluiters
Meet- en regelapparatuur
Warmtewisselaars
Compressoren
Vaten, zakken etc.
Cilinders
7 Brekenibarsten
r-
Onderdelen van installaties
~-------
40 Technlseh falen
0/0
Gashouders
Reactoren
Reservoirs/tanks
Transportmiddelen
Destillatie-units
Branders
Fornuizen
Separatoren
Mengers
<
1
15
46
25
3
1
3
2
4
Transportmiddelen kunnen zijn:

tankauto's, treinwagons etc.
7 Elektnsch falen
r-
r-
17 Onbekend
(de cijfers
s/aan op retetleve
elektriciteit
----r-
L._
Gebeur1enissenschema
Tabel c
Installaties, betrokken bij
ongevallen tijdens reparatie
en onderhoud
0/0
Installaties
0/0
7 Ontzetlen van pakkingen
-----r--
3 Statische
bijdragen)
4 Overiqe
Bouten, moeren
Atvoer/drainage
Filters
Fittingen
Flenzen
Siangen
Leidingen
Pakkingen
Pompen
Kleppen, afsluiters
Meet- en regelapparatuur
Warmtewisselaars
Compressoren
Vaten, zakken etc.
Cilinders
Fiquur
1- 38
1
2
3
1
12
10
2
6
22
3
2
1
21
12
Tabel d
Onderdelen van installaties,
betrokken bij ongevallen tijdens
reparatie en onderhoud
r-
1.18
Installaties
12 Onbekend
2 Lostrillen
Figuur
0/0
1.19
Ongevallenfrequentie
5
3
1
3
6
17
15
2
7
24
2
5
2
Gashouders
Reactoren
Reservoirs/tanks
Transportmiddelen
Destillatie-units
Branders
Fornuizen
Separatoren
Mengers
11
52
26
1
2
2
2
<1
Transportmiddelen kunnen zijn:

tankauto's, treinwagons etc.
bij installaties
1- 39
..
Deell
Goede arbeidsomstandigheden,
uitgevoerde
goede
bedieningsorganen
bedieningsfouten
verkleinen.
opleiding,
goede voorschritten
in de fabriek en in de controlekamer
Men behoort persoonlijke
Hoe groot is de kans op optreden

kans te verwaarlozen?
een geloofwaardige
en ergonomisch
van een ongewenste
te dragen
te worden, vluchtroutes
gebeurtenis?
1.3.4.2
Wanneer
in
Kan een leidingbreuk
Wat is de maximaa/ geloofwaardige

accident)?
ongewenste
aanis die
Stroomstoringen
kunnen een aantal keren per jaar voorkomen. Zelfs bij kortstondige
stroomuitval valt de fabriek volledig uit, waarna via 'reset' het proces weer moet worden
(MeA = maximum credible

Knabbelen
Men dient de extra kosten af te wegen tegen de extra veiligheid.

het geld wei goed besteed in de risicobeheersing?
Wanneer is een risico aanvaardbaar?
wij met ons ont-
Stel prioriteiten.
Wordt
Er wordt veel 'op het gevoel' gewerkt.
grootste mcustrtele activiteit. De deelname

lig risico van een individu.
Werken in het huishouden
in de omgeving
Een kortstondige uitval kan soms door buffering

perslucht of proceswater.
ring in een veilige stand.

Sij kleppen heeft men hiervoar de keuze: drukapenend
van de
geeft een zeer groot risico op stertte aan
in perso-
De ramp in 1976 in hat Italiaanse
slachtotfers
(do.
d .....
I
,i
Seveso waarbij 2 kg dioxine vrijkwam bij de productie
in Nederland en de grote bevolkingsdichtheid
of druksluitend.
voor een gaswasser
verpompt,
is essentieel.
Uitval
gaan waardoor de pomp is uitgevallen.
van trictuoortenol en waarbij geen direct aantoonbare menselijke doden vielen, leidde in
Europa tot de zogenaamde post-Seveso-richtlijnen
om de veiligheid in productieprocessen te verhogen.
Sij de ~rote industrialisatie
bij
betekent emissie. In dit geval dient een reservepomp te worden opgesteld. Deze reservepomp wordt meestal 'met de hand' opgestart, omdat men eerst ter plaatse moet na-
nen per jaar): voor grote ongevallen, milieugevaarlijke stoffen en straling 1 : 33 000, voor
autorijden 1 : 5 700, voor 1 pakje sigaretten roken per dag 1 : 200.
Chemische rampen spreken de media vee I meer aan dan de dagelijkse
den en gewonden) in hel verkeer.
bijvoorbeeld
c. .... een pomp uitvalt?

Een pomp die de absorptievloeistaf
is (met bijna 16 miljoen inwoners, uitgedrukt
worden,
Men gebruikt oak de term intrinsieke, inherente of ingebouwde veiligheid. Het proces
schakelt zich vanzelf (zander hulpenergie) in een veilige stand als er een storing is.
blijkt veelal onveiliger te zijn dan in een chemische fabriek.
De kans op overlijden in Nederland
opgevangen
Het ontwerp dient zoveel mogelijk 'fail-safe' te zijn, dat wil zeggen het proces valt bij sto-
aan het verkeer noemt men echter een vrijwil-
van tabaksrook
niat aanslaat?
b ..... andere 'utilities' uitvallen?

In het algemeen geldt hier hetzelfde als voor stroomuitval.
de bovengrens
in het verkeer is 100x groter dan de sterttekans
worden.
Wat gebeurt er als .... het noodstroomaggregaat
10-8 per jaar is dan een verwaarloosbaar risico. Om een chemische fabriek kan men dan 10-5, 10-s, 10-7, 10-8 per jaar lsorisicocontouren trekken. Er mogen zich geen woningen bevinden In de 10-s of zelfs 10-8
zone. Het gaat hierbij om een risicobe/eving.
Het actief en passief inademen

kanker.
Noodstroomaggregaten
worden aileen ingezet voor vitale delen van het proces, bijvoorbeeld voor koelmachines of koelmediumpompen
en moeten dan automatisch gestar!
De overheid stelt wei dat de kans op een dodelijk ongeval ten gevolge van een bedrijfscalamiteit van 1 op 106 of 108 omwonenden per jaar aanvaardbaar is.
De ondergrens 10-6 per jaar komt overeen met de kans op overlijden door een neerstor-
De sterftekans
van
opgestart.
Wat is veiligheid ons waard? Wat kost een mensenleven?

werp weer een stukje van de 'duurzame samenleving' af?
tend vliegtuig of een overstroming;
waarbij bij het ontwerpen
Wat gebeurt er als .... ?

a ..... de elektriciteit uitvalt?
optreden bij goed onderhoud?
gebeurtenis
Wat gebeurt er als .... ?
Hieronder wordt ter illustratie een aantal gevallen besproken,

het proces antwoord dient te worden gegeven op de vraag:
Is een vliegtuig dat neerstort op een tank met vloeibaar aardgas,
gebeurtenis?
Deell
zullen de kans op
veiligheidsmiddelen
het bedrijf. Leidingen en apparaten dienen goed gecodeerd

gegeven, blusapparatuur aanwezig.
een pijp in een pijp-mantelwarmtewisselaar
lekt?
Een lekkende pijp kan worden vastgesteld met behulp van een drukverschilmeting over
de warmtewisselaar 01 door na te gaan 01 het te koelen medium voorkomt in het koelmedium
(respectievelijk
het koelmedium
in het te koelen medium,
indien dit koelmedi-
um op een hogere druk staat).

Ais medium 1 absoluut niel bij medium
(380 inwoners
men te zorgen cat medium
per ~m ), IS momenteel de levensverwachting

van Nederlanders _ die toch slechte 'milieutijdan hebben meegemaakt - hoog (man 74 jaar, vrouw 81 jaar).
warmtewisselaar
2 mag komen, maar omgekeerd
wei, dan dient
2 een hogere druk heefl of men dient een ander type
te kiezen (bijvoorbeeld
een regenkoeler)
of een ander koelmedium.
e .....
Opgave 1.22
,,
Pleeg een risicoanalyse
,,,
op een systeem met een pijp-mantelwarmtewisselaar.
,,
er 's nachts onverwachts vorst optreedt?

Sevroren waterleidingen kunnen lek worden.
Sewegende
apparatuur
kan door aanvriezen
Zorg dat vorstvoorzieningen
(bijvaorbeeld
blokkeren.
stoom-
ot
elektrische
'tracing')
in de winter
stand-by staan.
1-40
!
1-41
oeell
.... de grondstof
f.
is verontreinigd
respectieve/ijk een verkeerde grondstof
wordt inge-
voerd?
Er dient een ingangscontrole te zijn op grond- en hulpstoffen en met de leverancier dienen goede afspraken te zijn gemaakt (kwaliteitscertificering
volgens ISO 9000-normen).
Vaten en zakken met chernicalien dienen goed gemerkt te zijn.

Verder is het nuttig om kijkglazen in de toevoer naar een reactor of opslag op te ne-
Deel l
Een noodstopprocedure
dient aanwezig te zijn voor net snel veilig stellen van het pro-
ces, bijvoorbeeld in het geval dat het bedienend personeel moet vluchten voor een
brand.
Het productietempo (capaciteit) teveel verlagen kan betekenen dat de optimale procescondities niet meer worden bereikt, met gevolgen voor het product en eventueel milieu.
Zie ook het voorbeeld in hoofdstuk 1.5.2.6.
men, zodat men nog iets kan zien.

g .....
Andere aandachtspunten
een meet- en rege/instrument faa/t?
Ais de ingestelde waarde ('setpoint') in een bepaalde mate onder- of overschreden

wordt, wordt dit gesignaleerd door een optisch of akoestisch signaal ('alarm') en/of er
voigt een actie (bijvoorbeeld 'stop toevoer').
Storing kan optreden in de meetsonde, in het doorgeven en het verwerken van het signaal en in de uitwerking van het regelorgaan.
Breng bliksembeveiliging aan.

Aile apparatuur dient tegen statische elektriciteit geaard te zijn.
Sluit geen vloeistoffen of gassen op in apparaten of in leidingen tussen twee afsluiters,
als er expansie zou kunnen optreden door warmte of ontleding, tenzij er een breekplaat
of veiligheidsventiel
h .....
bedieningsfouten
worden gemaakt?
Automatisering dient niet aileen tot arbeidsbesparing, maar ook tot betere procesbesturing en veiligheid. Echter, apparatuur kan ook falen. Bovendien worden in de praktijk bij
storingen en bij opstarten regelkringen wei 'overbrugd'.
Apparaten en leidingen dienen goed gecodeerd te zijn, de lay-out overzichtelijk en de
bedieningspanelen ergonomisch verantwoord.
I.
.. ..
er /ekkage optreedt?
Een fabriek met veel apparaten en leidingen, met veel aansluitstukken

kingen zal altijd ergens lekkage te zien geven.
(flenzen) en pak-
Door een gasinstallatie onder onderdruk te zetten, kan men zorgen dat er bij lekkage In
ieder geval geen gas naar buiten komt. Wat echter zijn de risico's van de ingezogen
lucht bij het gas?
j.
is aangebracht.
Leg leidingen onder afschot zodat ze kunnen leeglopen.

Houd lucht weg bij brandbare vluchtige organische stoffen, bijvoorbeeld
met inert gas
(N2' CO2),
Breng testvoorzieningen en inspectiemogelijkheden aan.
Vloeistofsnelheid in leidingen is 1 - 4 rn/s. Neem 1 mls bij sterk statisch oplaadbare vloeistoffen. Gassnelheid in leidingen is 10 - 20 m/s bij schoon gas en 40 - 50 m/s voor gas
met zwevend stot (om stofafzetting te voorkomen).
Ontwerp leidingen en apparaten zodanig dat ze een 'hold-up' niet groter dan noodzakelijk hebben.
N.B.
Men heeft bij het ontwerpen en in gebruik stellen van een procesinstallatie
te maken met
vele wettelijke normen en voorschriften.
.. .. een leiding of k/ep verstopt raakt?
Dit kan gebeuren door zwevend vuil, maar ook door aangroei (kristallisatie) of polymeriserende stoffen.
Opgave 1.23
Wat gebeurt er in een gekoelde polymerisatiereactor als het roerwerk van de roeras vall?
Filters kunnen kleppen beschermen;

oorzaken en op den duur dichtslaan.
Opgave 1.24
nadeel is dat fijnfilters een te grote drukval verBenzeen bevriest bij + 6C.
k .....
Hoe kan men hiermee in een ontwerp voor een benzeenopslagtank
een roerwerk van de as losteekt?
rekening houden?
Van belang is dat men (eventueel via een kijkglas) in de reactor kan kljken.
Roeren is onder andere essentieel bij warmteoverdracht in reactoren.
I. .... de fabriek moet opstarten, stoppen, een noodstop moet maken respectievelijk het
productietempo moet veranderen?
Economische aspecten
Opstarten en stoppen van een continufabriek zijn een complex gebeuren. Bij opstarten
zijn de optimale procescondities nog niet bereikt, regelkringen moeten worden over-
Het schoonhouden
teiten kost geld.
brugd, een katalysatorbed dat optimaal werkt bij 400C is nog niet op temperatuur.
een verhoogde kans op emissies en op onveilige situaties.
Het is van belang in een vroeg stadium van een project al een schatting te kunnen maken
van de eenmalige investeringskosten en van de jaarlijkse exploitatiekosten.
1-42
1.3.5
Er is
van het milieu en het beperken van risico's bij het bedrijven van activi-
1-43
Deell
Een behoorlijke investeringsraming
kan men pas maken na de 'detailed engineering',
na offertebeoordeling.
Een zeer grove investeringsschatting
Rente is 6 - 10% jaarlijks op geleend kapitaal.
dus
Een economische evaluatie moet uitmaken of de te bouwen activiteit (nog) lonend is.
kan worden gemaakt als men weet welke (grotere)
Milieu-investeringen
apparaten gebruikt zullen worden en wat hun kale prijs is.
leveren - afgezien van de maatschappelijke
waarden - maar zelden
rendement op.
Er geldt globaal:
investering
Deell
= kale apparatuurprijs
* lang-factor
Men rekent wei met de terugverdientijd (pay back period) = totale investeringskosten 9 edeeld door de jaarlijkse nettobesparingen, met of zonder renteverlies op het investerings-
De lang-factor is 4 voor de gemiddelde chemische industrie, 3 bij vee I civie~.werk (beton, bijvoorbeeld in de waterzuivering) en kan oplopen tot 8 voor een zwaar gelnstrumenteerde
en beveiligde fabriek (peroxidefabriek).
Probleem is vrijwel altijd dat een project in werkelijkheid:
Bij milieusaneringen zullen prioriteiten moeten worden gesteld (ecologie versus economie),
zowel bij besteding van particuliere als van overheidsgelden.
meer kost;
langer duurt;
kinderziekten vertoont na opstarten.
Bij investeringsramingen begint men meestal de koste.n te tellen v~naf ~e process engineering. Research- en developmentkosten tell en dus niet mee. Englneerlngskosten (voornamelijk mensuren) worden veelal geraamd op 15 - 25% van de investering.
Tot de investeringskosten behoren ook grondkosten, verzekeringen, opstartkosten
20% onvoorzien.
Op investeringen in innovatieve technologie, in energiebesparing
kapitaal.
Een pay back period groter dan drie tot vijl jaar geldt als onrendabel.
en 10-
Wat gaat voor?

a. een laatste 100/0-emissiesanering in Nederland of tegen dezelfde kosten de eerste 500/0sanering in een Oost-Europees land?
b. bodemsanering of energiebesparing?
Er zijn stoffen die niet mogen worden geloosd ('zwarte-lijststoffen'). In dat geval hanteert de
overheid het principe dat gesaneerd dient te worden volgens de best technical means
en in milieuzorg kan men
soms subsidie krijgen.
(best beschikbare techniek, ongeacht de kosten). In andere gevallen wordt gesaneerd volgens de best practicable means (best uitvoerbare techniek, de kosten en het effect worden
tegen elkaar afgewogen).
De exploitatiekosten zijn te verdelen in variabele en vaste kosten:

variabele kosten zijn onder andere de kosten van grond- en hulpstoffen, energie, verpakking en milieuheffingen (bijvoorbeeld heffing op lozing van afvalwater op basis van geloosde inwonerequivalenten); deze kosten zijn evenredig met het geproduceerde tonnage. Opbrengsten zijn negatieve variabele kosten;
vaste kosten zijn onder andere personeelskosten
(operators, monteurs, kwaliteitscontro-
leurs, logistieke dienst, overhead), afschrijvingen,
kosten van diverse algemene afdelin-
gen (personeelszaken, administratie, inkoop-, verkoop- en marketingafdelingen,

en development, engineering, technologische dienst), financieringsiasten.
research
Opmerking
Bij een lagere verkoop en dus lagere productie zijn de variabele kosten per ton product navenant lager, maar biijven de vaste kosten constant. Men gebruikt wei het beg rip 'breakevenpoint': vanaf welke minimumverkoop zijn de vaste kosten gedekt?
Om een volcontinudienst te bemensen zijn er vijf ploegen nodig, die gemiddeld 33,6 werkuren per week maken. In zo'n vijfploegendienst
bestaat dan een formatieplaats
uit zes
zeven operators (vijf plus reserve voor ziekte, vakantie en dergelijke).

Voor onderhoud neemt men wei ais jaarlijkse lasten 5 - 15% van de investering.
Bij afschrijving van de installatie in tien jaar is dit 10% van de investering aan jaariijkse kosten.
1-44
I .- 45
/n/siding mi/isutschnologis
Deell
In/eiding milieuteobnotoqle
Deell
Bijzonder onderwerp:
1.5.1
Technische microbiologie en bioprocestechnologie
(in samenwerking met ir. A. Demper)
.fo.
1.5.1.1
Technische microbiologie
Microbiologie
is de wetenschap
de levensverrichtingen
die zich bezighoudt
met het bestuderan
CP
van micro-organismen.
SK
Bij de technische
microbiologie
micro-organismen
Micro-organismen
in de bioprocestechnologie.
worden toegepast bij de sanering van verontreinigde
dem, maar ook bij grootschalige
gaat het vooral om de (milieu)technische
productie van stoffen (bijvoorbeeld
toepassing
van
lucht, water en be-
penicilline en alcohol).
Micro-organismen
Micro-organismen
"
van de bouw en
CM
zijn microscopisch
klein; de oppervlakte/inhoud-verhouding
is groot, met
CM
CP
CW
F
FL
=
=
=
=
=
celmembraan/cytoplasmamembraan
cytoplasma
celwand
fostaten
flagel
N
R
S
SK
= nucleus (DNA)
ribosomen
= suikers
= slijmkapsel
=
als gevolg dat voedselopname

door de celwand erg efficient kan plaatsvinden. Dit heeft
weer tot gevolg dat groei en voortplanting snel kunnen verlopen. Onder gunstige omstandigheden
kunnen er in een korte tijd enorme aantallen
micro-organismen
individu. Het zijn juist deze enorme aantallen die de micro-organismen

belangrijke rol te spelen in het milieu en in de milieutechnologie.
ontstaan
uit een
Prokaryote eel
in staat stellen een
Eukaryoten zijn meer gedifferentieerd dan prokaryoten. Eukaryoten zijn grofweg te verdelen in planten en dieren. Aile eukaryoten hebben, net als de prokaryoten,
een eelmembraan met daarin het cytoplasma. Zie figuur 1.22.
zijn te verdelen in prokaryoten en eukaryoten.
Micro-organismen
Figuur /.21
Prokaryoten zijn wat opbouw betreft de eenvoudigste levensvormen. Ze zijn opgebouwd uit
een membraan waarbinnen zich het cytoplasma bevindt waarin de verschillende 'bestanddelen' van het organisme rondzweven. Zie figuur 1.21.
In het cytoplasma
bevinden
nen' van de cel en hebben
zich ook ribosomen

een eigen membraan.
en organellen.
Organellen
De belangrijkste
met daarin het DNA met de erfelijke informatie en de mitochondria

worden als de energiecentrales
van de cel. In. de mitochondria
organellen
zijn de 'orgazijn de kern
die beschouwd
kunnen
wordt chemische
energie
belangrijkste onderdelen in het cytoplasma zijn het circulair DNA met de erfelijke informatie
van het organisme en de ribosomen die betrokken zijn bij de eiwitsynthese.
opgeslagen/omgezet
door middel van ATP (adenosinetrifosfaat).
In het cytoplasma zijn
nog membraansystemen
aanwezig die betrokken zijn bij transport van voedings- en atvalstoffen.
De eiwitsynthese
Om het membraan
bevindt
het feit dat eiwit een bouwstof
is, maar ook anzy-
Plantencellen
heeft. Verder bevinden zich in het cytoplasma
vaak granules van
die van de prokaryoten;
is belangrijk vanwege
matische eigenschappen
reservestoffen
zich meestal een celwand die structuur geeft aan de cel. De
om het celmembraan
de functie
een celwand die anders van opbouw
is hetzelfde.
In het cytoplasma
hebben
is dan
plantencellen
een vacuole. Dit organel zorgt voor de 'turgor' of celdruk (= osmotische druk).
zoals fosfaten of suikers.
Sommige prokaryoten zijn omgeven door een slijmkapsel en sommige hebben

meer flagellen. Dit is een soort zweepstaart waarmee de cel zich kan verplaatsen.
hebben
een of
Verder hebben plantencellen
chloroplasten
die betrokken
zijn bij de fotosynthese,
waarbij
lichtenergie word! omgezet in chemische energie.
I-53
I-52
Deell
vormd. De acetylgroep
Deell
aan het acetyl-CoA wordt in de citroenzuureyclus
(01 Krebs-eyelus)
afgebroken tot CO2, waarbij weer energie vrijkomt in de vorm van ATP en de protonen ook
hier overgedragen worden op NAD. Een molecule suiker (een Cs-verbinding) is hierbij 0 mgeze! in zes moleculen CO2, een hoeveelheid ATP en een hoeveelheid
NADH2.
Het geredueeerde
NAD (= NADH2) moet de gebonden protonen weer afstaan om opnieuw

gebruikt te worden. Onder aerobe omstandigheden
kan dat aan zuurstol waarbij water gevormd wordt. Onder anaerobe omstandigheden
is dit niet mogelijk en kunnen andere ver-
NU
NO
bindingen zoals nitraat of sulfaat als protonenaeceptor
dienen.
Bij het overdragen van de protonen komt weer een hoeveelheid energie vrij in de vorm van
ATP. Onder aerobe omstandigheden
komt bij de verbranding van 1 mol glucose zoveel
CP
energie vrij dat hiermee 38 mol ATP gevormd kan worden.
GER
Onder anaerobe omstandigheden
verbinding een protonenaeeep-
tor zijn. Dit heelt tot gevolg dat uit de glucose organische zuren 01 aleoholen gevormd worden. Dit zijn niet volledig geoxideerde organisehe stolfen die vaak het eindproduet zijn bij
CW
CH
= chloroplast
G
= Golgi-complex
GER = glad endoplasmatisch reticulum
KM
M
kan ook een organische
NO
NU
RER
V
= kernmembraan
= mitochondrion
vergisting (= fermentatie) van organisch materiaal. De vorming van biogas (een mengsel
van CO2 en CH4) is een voorbeeld waarbij de koolstof uit het organisch materiaal gedeelte-
= nucleolus (DNA)
= nucleus (eiwitmantel)
lijk volledig geoxideerd wordt (C02) en gedeeltelijk volledig gereduceerd
= ruw endoplasmatisch reticulum

= vacuole
(CH4).
Opbouw van biomassa

Naast het katabolisme bestaat er ook een anabolisme (assimilatie) waarbij de voor mensen wezenlijke voedingsstoffen
uit mineralen worden opgebouwd. Dit proees is voorname-
Figuur 1.22
Eukaryote eel
Iijk voorbehouden
In eukaryote cellen zijn de verschillende
biochemische
processen
gelokaliseerd
in de ver-
schillende organellen. Bij prokaryoten is een deel in het celmembraan

gelokaliseerd
een deel vindt plaats in het cytoplasma. Soms kan een micro-organisme
enzymen
scheiden zodat omzettingen
en
uit-
aan de planten.
ten in chemische energie

verbindingen opgebouwd.
In de chloroplast
kan de plantencel
Iichtenergie
omzet-
in de vorm van ATP. Met deze energie worden organische

Ais bijproduct ontstaat hierbij zuurstof dat voor de 02/C02-
kringloop van belanq is.
ook buiten de cel kunnen plaatsvinden.
De leefomstandigheden van een micro-organisme

Afbraak van voedingsstoffen en opbouw van blomassa
De atbraak van voedingsstollen
milatie 01 verademing.
door micro-organismen
noemt
Voedingsstoffen en energie
men wei katabo/isme,
dissi-
Voor een micro-organisme zijn naast de aanwezigheid van voedingsstoffen

nog andere
voorwaarden aan het leefmilieu verbonden. Een micro-organisme kan aileen overleven
wanneer er water in het milieu aanwezig is. Micro-organismen
deel ult water; aerobe micro-organismen
Suikers zijn - vanwege

.
.
rrucro-orqarusrnen.
hun grote energie-inhoud
- de meest geliefde voedingsstof
van
omgezet
worden
Het pyrodruivenzuur wordt gedehydrogeneerd,

waarbij CO2 wordt afgesplitst. Hierbij ontstaat het 'acetyl-CoA' (CH3 - CO - CoAl. Het 'co-enzyrn A' (CoA) is een 'acetyl-carrier' dat
overdrachtsprocessen
betrokken
een koolstofbron
nodig en een energiebron.
in py-
rodruivenzuur, waarbij een hoeveelheid energie vrijkomt onder vorming van ATP en er protonen overgedragen
worden op NAD (= nicotinamide-adenine-difoslaat),
waarbij het
NADH2 wordt gevormd.
bij vee I biochemische
zuurstof aileen gebruiken
als deze is opgelost in water.

Naast water heeft een micro-organisme
Glucose kan in de glycolyse (01 Embden-Meyerhol-Parnas-wag)
kunnen de benodigde
bestaan voor het overgrote
is. Ook hierbij wordt NADH2 ge-
Wat de koo/stofbron betreft zijn er ruwweg twee groepen

den:
autotroof (= zelfvoedend):
dit micro-organisme
micro-organismen
gebruikt CO2 om organische
te onderscheiverbindingen
op te bouwen;
heterotroof
(= andersvoedend):
als koolstofbron
dienen organische
verbindingen
(meest-
al suikers).
I-54
I-55
Deel I
De energie die voor deze omzettingen nodig is, wordt gehaald

uit een exotherme chemische reactie (= chemotroof).
Zo zijn groene planten 'fotoautotroof'
Noodzakelijke
voedingsstoffen
of
(nutrienten)
voor micro-organismen
Na, Mg, K, CI, Fe en Ca. Aan sporenelementen

elementen Co, Mo, Cu, Zn en Mn.
te gereduceerde
zijn in het algemeen
de
nodig van de elementen
(zeer kleine hoeveelheden)
zijn nodig de
Deel I
stikstofverbindingen
heid stikstof bepaald

valwater).
en dieren 'chemoheterotroof'.
C, H, 0, N, S en P. Ook zijn redelijke hoeveelheden
elementen
uit zonlicht (= fototroof)
In/eiding milieulechnologie
wordt weergegeven
met het NKi-getal (= de hoeveel-
met de analyse methode van Kjeldahl, uitgedrukt in mg N per liter at-
De koo/stofverbindingen
worden onder aerobe omstandigheden
omgezet in CO2 en onder
anaerobe omstandigheden
eerst in organisehe zuren of alcohol en waarna deze stoffen
door andere anaerobe organismen worden omgezet in CO2 en CH4 (biogas). Wanneer het
gehalte aan oxideerbare koolstofverbindingen
tot een bepaalde waarde is afgenomen,
worden onder aerobe
omstandigheden
door weer andere organismen
de gereduceerde
geoxideerd. De oxidatie van stikstofverbindingen
levert minder energie
op; daarom worden eerst de koolstofverbindingen
geoxideerd en daarna pas de stikstof-
Temperatuur
Een micro-organisme
is een kleine (bio)reactor waarin allerlei (bio)chemische
reacties verlo-
pen. Voor ehemisehe reacties geldt als vuistregel dat de reactiesnelheid een factor twee
hoger wordt bij elke tien graden temperatuurverhoging.
Dit geldt ook voor biochemische reaeties.
Biochemische reacties worden meestal door enzymen gekatalyseerd. Enzymen zijn eiwitten die niet tegen hoge temperaturen
bestand zijn. Boven een bepaalde temperatuur
verbindingen.
Nitrificatie
De N-verbindingen in gereduceerde
aerobe omstandigheden geoxideerd
vorm kunnen door bepaalde miero-organismen

(genitrificeerd) worden tot N03 -:
onder
treedt denaturatie van het eiwit op. De struetuur is irreverslbel veranderd. Micro-organismen
hebben als gevolg hiervan een optima Ie leeftemperatuur; meestal tussen 5 en 20C, maar
er zijn ook micro-organismen
tione ren.
die bij 50C en zelfs boven 95C (in natuurlijke geisers) fune-
Denitrificatie
Denitrificatie is een anasrooo
pH
Voor de pH geldt ook dat er een optimale
waarde is, waarbij het micro-organisme
het liefst
leeft. Bij extreem hoge of lage pH wordt het organisch materiaal van het organisme
aange-
tast en IS overleven niet mogelijk. De optimale pH voor de meeste micro-organismen

sen 6 en 8, maar er zijn soorten die pH = 1 of 10 verdragen.
is tus-
Zuurstof
Voor strikt aerobe organismen
gensteiling
De benodigde zuurstof komt van de 02 die opgelost is in water.
is zuurstof in opgeloste
tot de strikt anaerobe
micro-organismen
vorm absoluut
noodzakelljk,
die bij aanwezigheid
doodgaan .. Er is.OOk een tussengroep van facultatief-aerobe

rusrnen die In beide milieus kan overleven.
in te-
van zuurstof
of facultatief-anaerobe
orga-
ander soort micro-organisme
proces waarbij N03- wordt gereduceerd

tot NH3, dus omgekeerd aan nitrificatie):
Verwijdering N-verbindingen
uit atva/water
is afvalwaterzuivering
dat N2 uit de lucht opneemt en weer omzet tot NH3.
Eind jaren tachtig

een van de grootste
trieen' waarbij miero-organismen ingezet worden om het beoogde

Afvalwater IS meestal verontreinigd met organisch materiaa!.
Het gehalte aan organisch oxideerbaar
materiaal wordt weergegeven
'indus-
resultaat te verkrijgen.
werd bij Gist-brocades

gevonden
deerde stikstofverbindingen
in Delft in samenwerking
dat onder anaerobe

kan omzetten
omstandigheden
met de TU-Delft een
geredueeerde
in N2. Dit proces wordt de anammoxreactie
geoxldeerde
I-56
bevinden
zich in het afvalwater
vorm (N03 -) en/of in gereduceerde
9 e-
noemd:
om de orWanneer
er dus zowel geoxideerde
als gereduceerde
aanwezig
zouden die in een stap verwijderd kunnen worden. Of dit in de praktijk toepasbaar
materiaal
en geoxi-
met het CZV-getal (=
chernlsch zuurstofgebruik: de benodigde hoeveelheid chemisch oxidatiemiddel

qanischa koolstof volledig te oxideren, uitgedrukt in mg 02 per liter afvalwater).
Naast organisch
deerd worden onder aerobe omstandigheden,

waarna onder anaerobe omstandigheden
het gevormde N03- omgezet kan worden tot N2. Het heeft geen zin N volledig uit het afvalwater te verwijderen, omdat bij laag N-gehalte er een bepaald soort miero-organisme gaat
micro-organisme
Naast de voedingsmiddelenindustrie
tot N2 (of met een
I
I
Om stikstotverbindingen
uit afvalwater te verwijderen moet eerst het oxideerbare koolstofgehalte verlaagd worden, vervolgens moeten de gereduceerde stikstofverbindingen
geoxi-
functioneren
Micro-organismen voor de afvalwaterzuivering
vaak stikstofverbindingen
in
zijn,
is wordt
nog verder onderzocht.
vorm (NH3INH4+ of ats amlnen). Het gehalI-57
Deell
InleidiTlg milieutechnologie
Deell
In een cultuur van micro-organismen

Micro-organismen
gebruiken
de aangeboden
voedingsstoffen
niet aileen voor energie-
onder de gegeven omstandigheden
stelt zich een evenwicht ('stationaire

net zo veel organismen
fase') in, waarbij
afsterven als er bijkomen.
voorziening, maar natuurlijk ook als bron voor bouwstoffen voor hun eigen 'biomassa'. Een
deel van de koolstof en stikstof zal dus door het micro-organisme worden opgenomen.
De
samenstelling
van micro-organismen
wordt
meestal
gegeven
C2oH36010N4S (soms ook CSH702N). Hierbij wordt dan gekeken
als CH1.aOo.sNo.2S0.0Sof
Monod-vergelijking
De groei van micro-organismen
ordeproces:
De groei van micro-organism en

vermenigvuldigen
elke de ling verdubbelt.
Sommige
Bioprocestechnologie
naar het droge-stofgehalte
van de biomassa (dus exclusief H20).
Micro-organismen
1.5.1.2
rx --
zich door deling. Oat wi! zeggen dat het aantal zich na
organismen
kunnen zich drie keer per uur delen. Wan-
neer dit zich 48 uur ongelimiteerd

voor zou kunnen
4 000 keer de massa van de aarde geworden zijn.
doen,
zou de
biomassa
bijna
met:
Ii
(kg/m3s)
(kg/m3)
= specifieke groeisnelheid
factoren zijn:
b. ophoping van toxische afvalstoffen;

C. gebrek aan levensruimte.
Ii = limax K
(S-l).
Ii wordt veel de Monod-vergelijking
gebruikt:
Cs
+
(1.2)
met:
Cs
In figuur 1.23 zijn de verschillende

organismen, t = tijd).
eerste-
(I. 1)
Voor de specifieke groeisnelheid

Oat dit niet gebeurt, komt door een aantal factoren. De belangrijkste
a. gebrek aan voedingsstoffen;
als een autokatalytisch
rx = biomassavormingssnelheid
wordt dat een cel 10-1Skg weegt en de aarde 6'1024 kg.
te beschrijven
dCx _
Ii Cx
dt
Cx = biomassaconcentratie
t
= tijd (s)
Opgave 1.47
Ga dit na, als aangenomen
is kinetisch
levensfasen
in een grafiek uitgezet (N = aantal micro-
substraatconcentratie
(kg/m3)
de maximale specifieke groeisnelheid

limax
(kg/m3).
- Monod-constante
Ks
(S-l)
Ks en limax zijn grootheden die behoren bij het micro-organisme en het systeem.
Cs wordt bepaald door de substraatomzettingssnelheid
rs (kg/m3.s).
r = dCs
s
dt
log N
(1.3)
stationalre lase
Veelal wordt rs gekoppeld aan rx:
lag-lase
alstervlngslase
(1.4)
log-lase
waarin: Ysx= yieldfactor (kg biomassavorming

t
Ysxkan bij de bovenstaande
per kg substraatafname).
definiering groter dan 1 zijn.
Ysx geeft aan welk dee I van het omgezette
substraat
gebruikt wordt voor het opbouwen
van biomassa.
Figuur 1.23
Graeicurve van micra-organismen

I-59
I-58
oeell
oeell
kL
- zuurstotcverdrachtscoeftlcient
COL H
R-
s
./
C~
"
C-N
(kg/m )
02 in de vloeistof bij die temperatuur
02 in vloeistof aan het grensvlak vloeistof - gas (kg/m3) .
''3
De OTA moet natuurlijk minimaal gelijk zijn aan de zuurstofopnamesnelheid
"CK.J
,f'
in de bulkvloeistof
C~CNH
zuurstofconcentratie
= concentratie
(m-2S-1)
luchtbelien - vloeistof (m2)
C L*-- evenwichtsconcentratie
I
-C-C
uitwisselingsoppervlak
aan de vloeistofkant
--C
H
gen uptake rate) van het micro-organisme.

De kL A is dus een belangrijke parameter en empirisch is gevonden dat:
"
OUA (= oxy-
,f
I
OH
(1.18)
met:
Figuur 1.28
Structuurformu/e
van penici//ine
Penicilline wordt door een schimmel
gemaakt
uit drie aminozuren.
De peniciliineproductie
op grote schaal is een batchproces dat begint in een reageerbuis met een vaste voedingsbodem waarop de schimmel zich ontwikkelt. Vervolgens wordt overgegaan op een vloeiba-
superflclsle
gassnelheid
de gassnelheid
betrokken
op het doorstroomde
pervlak (m/s)
K, a, ~ = constanten, afhankelijk van het systeem, experimenteel
te bepalen.
re voedingsbodem
waarin de schimmel gesuspendeerd wordt. Via wat groter laboratorlurnglaswerk wordt de schimmelkweek overgebracht in een entvat van waaruit de reactor een
Opscha/en
Bij het opschalen van opsteliingen wordt gebruik gemaakt van een aantal vuistregels.
De afmetingen van de fermentor worden uitgedrukt in de diameter/hoogte-verhouding
aantal keren besnt kan worden.
de tankreactor
tH
en in de diameter van de roerder
dat 0,5 <
schudden.
In de reactor kan de temperatuur
De roerder is meestal op een roerderdiameter
ren en beluchten
plaatsvinden.
en vooral als gevolg van de biochemische
energie van roe-
reacties die in de reactor
(Dr)' Aigemeen
van
wordt aangehouden,
De schimmel is een aercob organisme, dus de reactor en het entvat moeten belucht en
geroerd worden. In het laboratoriumglaswerk
vindt beluchting en menging plaats door
oplopen als gevolg van de ingevoerde
0 p-
1HI
Beluchting
< 1,5 en de roerderdiameter
ongeveer 1/30t
hoogte van de bodem geplaatst.
vindt plaats via een beluchtingssysteem
dat zorgt voor kleine belletjes
('spar-
ger') en dat meestal onder de roerder uitkoml.
Oaarom wordt de reactor gekoeld. Zie figuur 1.29.
Penicillineproductie - voorbeeld van een bioproces

Penicilline is een verzamelnaam
voor een groep antibiotica
met een kenmerkende
nootd-
structuur: Zie figuur 1.28.
A is meestal een fenyl- of fenoxy-azijnzuurgroep.

Penicilline
koeling
blokkeert
prokaryoten.
Hierdoor
de enzymen
Figuur 1.29
Schema
productieproces
lucht
zijn bij de opbouw
krijgen bacterlen een zwakke celwand
pot.
De mens is een eukaryoot
lucht
die betrokken
van de celwand
van
en gaan ze gemakkelijk
ka-
en heelt geen celwand. Penicilline heelt dan ook geen invloed
op de mens, wei op zijn bacterien.
penicilline
1-65
1-66
Deel!
In de reactor wordt gedurende
69 uur de schimmelconcentratie
opgebouwd
tot een maxi-
male waarde. Daarna wordt gedurende 97 uur de substraatconcentratie

zeer laag gehouden zodat de schimmel zich niet maer vermenigvuldigt, maar de voedingsstoffen
aileen
gebruikt worden om in leven ta blijven. De penicillineproductie
Als dit proces gestopt wordt, wordt de penicilline gewonnen
neerslagreactie als het natriumzout van penicilline.
gaat dan wei gewoon
door.
door filtratie, extractie en een
Het proces neamt per batch meer dan een week in beslag en een foutje in de procesvoering betekent dat de hale batch waardeloos
wordt. Er worden dan ook veel voorzorgsmaat-
regelen genomen om touten te voorkcmen, De hele procesgang moet steriel blijven (afgezien van de schimmel). Oit houdt in dat de ingaande stromen met voedingsstoffen
en
chemlcallen voor de regeling van de pH sterlel moeten zijn en dat de lucht die gebruikt
wordt steriel moet zijn. Een infectie van de reactor kan grote gevolgen hebben.
De temperatuur
moet constant 25C zijn en mag niet te hoog oplopen omdat de schimmel
en het penicilline niet tegen hogere ternperaturen bestand zijn.

De schimmelconcentratie
mag niet te groat worden omdat dan de reactorinhoud
wordt en zuurstof niet meer in voldoende mate oplost.
Na afloop van aen batch moet de gebru,ikte apparatuur
schoongemaakt
te visceus
i
.!
worden en geste-
riliseerd.
Kleine voorwerpen steriliseren kan met aen autoclaat bij circa 120C onder druk gedurende
5
10 minuten, maar aen reactor van tientallen kubieke meters wordt steriel gemaakt met
stoom.
Procesvoering
met micro-organismen
is te vergelijken
met de chemische
met katalysatoren. Micro-organismen

vergen wat extra randvoorwaarden
van de procesregeling en procesomstandigheden.
procesvoering
op het gebied
/

Milzo PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Milzo PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Deell

Hoofdstuk 1.1 Milieubelasting

Met een snel groeiende wereldbevolking nemen de milieuproblemen dramatisch toe. In

:11111 lie 'Ui"

1)11IllcllllC)l!)fllo 1160tt ens in de huidige

Will de relkwijdte van milieubelasting

Zal 1111tCIC:IIII()hIIJII)Vllll (10 toe-

met onze behoeften

in hun behoeften te voorzien.

betrett, kan men onderscheiden:

en zwevende stoffen, emulgerende

Verspreiding van radioactiviteit

wutorbodems (bezonken slib):

door 'zure depositie' (SOx, NOx' NHx)'

maar ook door micro-organismen,

is meetbaar als massa (in kg).

van de 'Iaatste' voorraden

IIICill, water en bodem noemt men wei de milieucompartimenten.

- Afvoer van afval naar andere landen.

urondwater (opgeloste stoffen, drijflagen);

VIllvllilirlg kan optreden door chemische

van onder andere kolen- en kerncen-

geeft steeds meer afval en vraagt meer energie.

Afname van zoetwatervoorraden,

()I)(lllIl-lcIIIJlden wordt meteriele milieubelasting

door onder andere chloorfluorkoolwaterstoffen

toe name CO2 in de atmosfeer).

1 on land kan ten opzichte van zijn buurlanden

een exporteur of importeur zijn van veront-

Nederland is netto een exporteur van verzurende gassen.

Irllill 011oon aardqasqeatockte

via een kolengestookte

Onder wolko 'milioucompartimenten'

vallen deze aspecten en wat is hun 'reikwijdte'?

IIII/I" III(" /'''' ./oUI<I

,,"liuIIIUIIlU "I' Orn (lClIC) concontrutlo

IIICII 111"1I.JII'IIVIJlltHIIIJIJIII (rclc;yclltl!l) truodt vauk C1IJIlIJIlltl!-lV.I.l CJCIIIvnr

MIIII dlent zich steeds af Ie vragen: waar komi die rnilieuverontrelnlqlnq

moot er worden gCIl:lIJui(l. W,lllr

van veel voorkomende

IINII:C1V(I//(1 ~lr(III(I (Ill IIUlpsloffe/1

(IIHI.,r worden behandeld.

in een proces karl gerllllk-

1111,'08Ien,bij vullen en 'ademen' van opslagtanks

met behulp van fossiele brandstoffen

I 'AK's, dioxinen, vliegas, bodemas en dergelijke ontstaan.

die met lucht of

Zink wordt gefabriceerd

uit zinkerts (ZnS). Van nature komt naast Zn altijd Cd

I' '"11.""/11111(Nllel) wordt geproduceerd

Waar blijft dit Cd?

IlIllfHlcllgl-lS worden uitgevoerd.

1984, ramp met rnatnyusocyu-

ItllIIIIIJI'VIIIII,1 llililr de kristallisator.

voor kunstmest bevindt zich Cd. Waar blijft het?

bevat van nature onder andere H2S en Hg. Worden

door zout uit de bodem op te lossen, te kristalllse-

deze voor 1000/0 verwij-

volgend uit de reactievergelijking

volgens de norm van het Nederlands

",,,11'"1111'mstltuut NEN-ISO 9001 tot en met 9004; ISO = International

ook wei bedrijfsintern milieuzorgsysteem

van een productiebedrijt