Menadţment Plan: Prijedlog

PRIJEDLOG
Ministarstvo kulture
Crne Gore
MENADMENT PLAN
Nekropola steaka
Grko groblje i Bare ugia, Novakovii, Optina abljak
i Grko Groblje, epan Polje, Optina Pluine
Cetinje, april 2014. godine
SADRAJ:
1.1.
IZRADA MENADMENT PLANOVA NA MEUDRAVNOM NIVOU ............................................................ 5
1.1.1.
Vizija ................................................................................................................................... 6
1.1.2.
Ciljevi .................................................................................................................................. 7
1.1.3.
Kriterijumi za upis (ii, iii, vi) ............................................................................................. 8
1.1.4.
Izuzetna univerzalna vrijednost ..................................................................................... 10
1.1.5.
Autentinost i integritet .................................................................................................. 11
1.2
IZRADA MENADMENT PLANA ZA CRNU GORU ............................................................................... 12
1.2.1 Razlozi izrade menadment plana u Crnoj Gori ............................................................. 12
1.2.2 Pravni osnov za donoenje Menadment plana ............................................................... 13
1.2.3 Metodologija izrade Menadment plana ........................................................................... 13
1.2.4 Vizija i cilj Memadment plana ........................................................................................... 15
2.1
ISTORIJSKI RAZVOJ ...................................................................................................................... 18
2.1.1 Istorija Durmitorskog podruja .......................................................................................... 18
2.1.2 Istorija Pivske oblasti .......................................................................................................... 21
2.2
OPIS KULTURNOG DOBRA ............................................................................................................. 22
2.2.1 Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak ............................................................ 23
2.2.2 Bare ugia, Novakovii, abljak ...................................................................................... 24
2.2.3 Grko groblje, epan Polje, Pluine ................................................................................ 25
2.3
OPIS ZATIENE OKOLINE ............................................................................................................ 28
2.4
STANJE OUVANOSTI KULTURNOG DOBRA I ZONE ZATIENE OKOLINE .......................................... 32
2.4.3 Grko Groblje, epan Polje, Pluine ............................................................................... 34
2.5
FAKTORI KOJI UTIU NA KULTURNA DOBRA ................................................................................... 35
2.5.1 Grko groblje, Riblje jezero i Bare ugia, Novakovii, abljak .................................... 35
2.6
KULTURNE VRIJEDNOSTI .............................................................................................................. 37
2.6.1 Autentinost i integritet ...................................................................................................... 37
2.6.1.1
2.6.1.2
2.6.1.3
Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak .................................................................. 37

Bare ugia, Novakovii, abljak ............................................................................................ 38
Grko groblje, epan Polje, Pluine ...................................................................................... 38
2.6.2 Jedinstvenost i rijetkost u okviru svoje vrste .................................................................. 38

2.6.3 Arheoloka vrijednost ......................................................................................................... 39
2.6.4 Istorijska vrijednost ............................................................................................................ 39
2.6.5 Etnoloka vrijednost ........................................................................................................... 39
2.6.6 Umjetnika vrijednost ......................................................................................................... 40
2.6.7 Ambijentalna vrijednost ...................................................................................................... 41
2.6.8 Pejzana vrijednost ............................................................................................................. 42
2.7
ANALIZE ...................................................................................................................................... 43
2.7.1 Zakonodavni i institucionalni okvir zatite ....................................................................... 43
2.7.2 Vlasnitvo............................................................................................................................. 45
2.7.2.1
2.7.2.2
2.7.2.3
2.7.3
2.7.4
2.7.5
2.7.6
Status zatite ....................................................................................................................... 46

Prostorno planska dokumentacija..................................................................................... 47
Izvori i osnova finansiranja zatite .................................................................................... 52
Analiza turistikog potencijala........................................................................................... 52
2.7.6.1
2.7.6.2
2.7.6.3
2.7.7

ugia Bare, abljak ................................................................................................................. 45

Drutveno-ekonomska analiza........................................................................................... 56
2.7.8
3.
SWOT analiza ....................................................................................................................... 58
ODRIVO KORIENJE I IMPLEMENTACIJA MENADMENT PLANA ....................................... 61

3.1
ODRIVO KORIENJE.................................................................................................................. 62
3.1.1 Mjere zatite ......................................................................................................................... 62
3.1.1.1
3.1.1.2
3.1.1.3

3.1.2 Reim zatite ........................................................................................................................ 63

3.2
IMPLEMENTACIJA MENADENT PLANA ........................................................................................... 64
3.2.1 Implementacija menadment plana na meudravnom nivou ....................................... 64
3.2.2 Implementacija Menadment plana na nacionalnom nivou ............................................ 65
3.2.3 Odgovornost i administracija ............................................................................................. 65
3.2.4 Upravljako tijelo ................................................................................................................. 66
3.2.5 Finansiranje ......................................................................................................................... 66
3.2.6 Revizija i monitoring ........................................................................................................... 67
4.
CILJEVI MENADMENT PLANA I AKCIONI PLAN ......................................................................... 68

4.1
CILJEVI I AKCIONI PLAN NA MEUDRAVNOM NIVOU ....................................................................... 69
4.2
CILJEVI I AKCIONI PLAN NA NACIONALNOM NIVOU .......................................................................... 72
4.2.1 Ciljevi .................................................................................................................................... 72
4.2.2 Akcioni plan ......................................................................................................................... 74
PRILOG
LITERATURA
1.
UVOD
Nekropole steaka Grko groblje i Bare ugia, Novakovii, Optina abljak i Grko
Groblje, epan Polje, Optina Pluine, su zbog svoje izuzetne univerzalne vrijednosti
predloene za meudravnu nominaciju u okviru Projekta Nominacija steaka
srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika za upis na Listu svjetske kulturne batine UNESCO,
zajedno sa jo 27 nekropola iz Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske i Republike Srbije.
Steci - monolitni kameni nadgrobni spomenici ukazuju na srednjovjekovno umjetniko
stvaralatvo autentinog stilskog izraza sa prostora Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i
Srbije, kojima pripada znaajno mjesto u svjetskoj kulturnoj batini.
Zatita, ouvanje i razvoj nominovanih arheoloka lokaliteta za Crnu Goru je pravi izazov.
Budui status Svjetske batine podrazumijeva dugoronu i dalju posveenost svih koji su
ukljueni u taj proces. Stoga, osnova mora biti zatita i ouvanje izuzetnih univerzalnih
vrijednosti na principima odriviog razvoja za sadanje i budue generacije.
Glavnicilj Menadment plana je da osigura djelotvornu zatitu i pobolja znaaj podruja
budue Svjetske batine, putem uspostavljanja sveobuhvatnog mehanizmaupravljanja.To je
prije svega strateki plan, koji postavlja okvir za integrisano upravljanje, koji promovie
vrijednosti, resurse kulturne batine i njihovo korienje.
Menadmentplan se bavi i meudravim i nacionalnim nivoom, identifikacijom, opisom i
menadmentom svih zajednikih aspekata serijske nominacije. Uspostavlja saradnju na
meudravnom nivou u sprovoenju Menadment plana iPlana aktivnosti na meudravnom
nivou, budueg zajednikog podruja Svjetske batine.
Menadment plan na nacionalnom nivou identifikuje prevashodno sve ono to je znaajno za
nominaciju nekropola steaka, prepoznaje izazove i prijetnje, predlae politike, daje smjernice
i mjere u cilju ouvanja i unapreenja kulturnih vrijednosti nominovanih arheolokih lokaliteta sa
prostora Crne Gore.
Poglavlje 1 sadri metodologiju izrade menadment planova, vizije i ciljeve na meudravnom i
nacionalnom nivou, kao i obrazloenje kriterijuma za upis, izuzetnu univerzalnu vrijednost i
autentinost i integritet 30 nominovanih nekropola Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i
Srbije.
Poglavlje 2 sadri podatke o identifikaciji tri nominovane nekropole sa stecima i to dvije u selu
Novakovii, optina abljak Grko gorblje i Bare ugia, kao i jedna u optini Pluine Grko
groblje u mjestu epan polje. Pogavlje daje opis kulturnog dobra i njegove zatiene okoline,
stanja ouvanosti, faktora koji utiu na kulturna dobra, kao i obrazloene kulturne vrijednosti na
osnovu kojih su upisane u Registar kulturnih dobara Crne Gore. Takoe, u ovom poglavlju je
opisan zakonodavni i institucionalni osnov zatite ovih kulturnih dobara, vlasnitvo, status
zatite, prostorno planska dokumentacija, izvori finansiranja, analiza turistikog potencijala,
drutveno-ekonomska i SWOT analiza.
Poglavlje 3 sadri odrivo korienje nekropola sa stecima, kroz definisanje mjera i reima
zatite, kao i kroz implementaciju Menadment plana na meunarodnom i nacionalnom nivou. U
okviru implementacije Menadment plana, predloeno je Upravljako tijelo, nain finansiranja,
obaveza revizije i monitoringa.
Poglavlje 4 sadri ciljeve i akcioni plan na meudravnom i nacionalnom nivou.
1.1.
Izrada menadment planova na meudravnom nivou
Izradi Menadment planova za nekropole sa stecima prethodilo je potpisivanje Pisma namjere

o uspostavljanju meuinstitucionalne saradnje na pripremi i prezentaciji zajednikog projekta
izrade nominacijskog dokumenta pod nazivom Nominacija steaka srednjovjekovnih
nadgrobnih spomenika za upis na Lista svjetske batine UNESCO. Pismo namjere
02.11.2009. godine, u Sarajevu su potpisale predstavnici sljedeih institucija: Komisija za
ouvanje nacionalnih spomenika i Ministarstvo civilnih poslova ispred Bosne i Hercegovine,
Ministarstvo kulture Republike Srbije,Ministarstvo kulture, sporta i medija Crne Gore i
Ministarstvo kulture Republike Hrvatske.
Formirana je meudravna koordinaciona grupa koju ine koordinatori za izradu Nominacionog
dosijea i koordinatori za izradu Menadment plana, koji su imenovani od nadlenih institucija
drava potpisnica Pisma namjere.
U razdoblju od 2010.
do 2012. odrani su
radni sastanci na
kojima je dogovorena
metodologija rada i
usaglaeni
djelovi
tekstova
tentativnih
listova, koji ine prvi
slubeni
dokument
koji se u postupku
nominacije dostavlja
UNESCO. Sve drave
lanice predale su
Tentativnu
listu
s
opisom
svojih
lokaliteta sa stecima
Centru za svjetsku
batinu tokom aprila
mjeseca
2011.
godine.
Satanak meudravnih koordinatara nominacionog dosijea i menadment plana
Steaka, Cetinje, juli 2012. godina
Zajedniki cilj je kreiranje nominacije serijskog meudravnog dobra i dobijanje statusa svjetske
batine, meudravnim priznavanjem iznuzutne univerzalne vrijednosti, u skladu sa uputstvima
iz UNESCO prirunika Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage
Convention.
Odabranih 30 nekropola sa stecima (22 iz BiH, dvije iz Hrvatske, tri iz Crne Gore i tri iz Srbije)
predstavljaju komponente jednog svjetskog dobra i doprinose razumijevanju predloene
izuzetne univerzalne vrijednosti.
Tokom 2012. i 2013. intenziviran je rad i saradnja meudravnih koordinacionih grupa na
zajednikoj izradi nominacionog dosijea i zajednikih djelova plana upravljanja. Imajui u vidu
razliite administrativne, pravne, naune, finansijske, ekonomske i drutvene uslove u
dravama, razlike u broju, veliini i teritorijalnoj rasprostranjenosti nekropola sa stecima,
dogovoreno je da e svaka drava pripremiti svoj plan upravljanja, uz uspostavljanje

koordiniranog sistema upravljanja za pojedine segmente planiranih aktivnosti.
Svaka drava je odgovorna za zatitu, konzervaciju i upravljanje nekropolama sa stecima koje
se nalaze na njenoj teritoriji. Razliite dravne, regionalne i lokalne vlasti unutar svake od
drava podravaju zajedniku nominaciju i ukljuivanje u sprovoenje Menadment plana, koji
predstavlja kljuni inilac za odrivo korienje nominovanih kulturnih dobara.
S obzirom da sve komponente nominacije, svaka odabrana nekropola sa stecima, treba da
doprinosi integralnosti cijele nominacije i efikasnoj zatiti i upravljanju i primjeni Konvencije o
zatiti svjetske kulturne i prirodne batine, utvrena je potreba za uspostavljanjem koordiniranog
sistema upravljanja i meudravnog koordinacionog odbora.
Na meudravnom nivou, sve etiri drave su usvajanjem menadment planova izrazile
podrku radu i obavezu da aktivno uestvuju u Meudravnom koordinacionom odboru koji e
se osnovati nakon upisa steaka na Listu svjetske batine UNESCO. Zadaci koordinacionog
odbora su utvrivanje zajednikih strategija, principa i standarda (konzervacija, izgradnja
kapaciteta, razmjena i objava rezultata istraivanja, prezentacija, itd.) vanih za kvalitetno
upravljanje lokalitetima. Menadment plan oslanja se na meudravne principe i standarde
utvrene konvencijama i poveljama. Konzervatorski principi sadrani su u tim dokumentima.
1.1.1. Vizija
Izabranih 30 nekropola sa stecima iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Crne Gore i Srbije
predstavljaju neobnovljiv resurs za odrivi razvoj lokalnih zajednica, za uspostavljanje saradnje
u razliitim oblastima i nivoima, kao i za pokretanje interkulturnog dijaloga.
Izuzetne kulturne vrijednosti nekropola steaka ujedinjene su sveobuhvatnim planom
upravljanja koji obuhvata principe pravilnog upravljanja,integralni pristup razvoju trizma, koncept
odrivog razvoja i druge savremene standarde koji e omoguiti jedinstven osjeaj doivljaj
svjetske batine.
Sve odabrane nekropole sa stecima su komponente jedne serijske meudravne nominacije i
doprinose razumijevanju predloene izuzetne univerzalne vrijednosti steaka.
Sistem upravljanja osigurava efikasnu vertikalnu i horizontalnu koordinaciju izmeu Drava
uesnica i njihovih dravnih, regionalnih i lokalnih vlasti i zajednica, i strunjaka, kroz
koordinacione grupe.
Upis na Listu svjetske batine doprinosi boljoj zatiti i konzervaciji i omoguuje bolju razmjenu
znanja i iskustava i saradnju izmeu strunjaka, donosioca odluka i lokalnih zajednica. Kao dio
Svjetskog nasljea, nekropole sa stecima su resurs za ekonomski i drutveni razvoj lokalnih
zajednica.
Upisom steaka na Listu svjetske batine UNESCO, ova kulturna dobra postaju dio zajednike
batine ovjeanstva.
1.1.2. Ciljevi
Opti cilj upravljanja je obezbjeivanje odrivog korienja izabranih nekropola sa stecima
serijske nominacije za dobrobit sadanjih i buduih generacija. U tom smislu odrivo korienje
podrazumjeva uspostavljanje ravnotee izmeu sljedeih faktora:
potrebe za fizikom zatitom steaka od propadanja,
zatite i upravljanja prirodnim okruenjem,
sticanja znanja interdisciplinarnim istraivanjima,
ukljuenosti lokalnih zajednica,
ekonomske valorizacije.
Menadment plan usmjeren je na jaanje svijesti javnosti o znaaju steaka, isticanje njihove
kulturne, naune i obrazovne vrijednosti, i razvoju strategije za drutvenu i ekonomsku dobit.
Utvreni su zajedniki specifini ciljevi, koji predstavljaju okvir za podciljeve i aktivnosti i
usmjeravaju djelovanja svih partnera na meudravnom, dravnim i lokalnim nivoima. Uz svaki
od definisanih ciljeva vezuju se oekivani rezultati:
1. Koordinacija (C1) - osigurati efikasnu koordinaciju izmeu svih uesnika
nominacije
Meudravna koordinaciona grupa doprinosi efikasnom upravljanju. Donose se odluke
na transparentan nain, odluke su konzistentne i razumne;
Dravne organizacione strukture okupljaju regionalna i lokalna tijela u svakoj dravi,
nakon to svaka drava sprovede mjere odobrene od strane Meudravnog
koordinacionog odbora, i razvije aktivnosti specifine za tu dravu. Lokalne zajednice su
ukljuene u rad preko svojih predstavnika. Sve ukljuene vlasti i uesnici su koordinirani.
Rad je transparentan i u duhu uzajamnog uvaavanja;
Meudravni, dravni, regionalni i lokalni strunjaci koji su ukljueni u aktivnosti ine
visoko-efikasnu mreu;
Uspostavljeno je efikasno upravljanje informacijama i standardizacija dokumentacije.
2. Kredibilitet (C2) - ojaati kredibilitet drava uesnica
Nominacija srednjevjekovnih nekropola sa stecima doprinosi kredibilitetu Liste
svjetskog nasljea;
Zajedniko upravljanje garantuje bolje razumijevanje sepulkralne srednjevjekovne
umjetnosti i istorije karakteristine za geografsko podruje;
Krajnji rezultat je postizanje izvrsnosti u konzervaciji, zatiti i interpretaciji.
-
3. Konzervacija (C3) - osigurati integralnu konzervaciju

- Ouvana je izvanredna univerzalna vrijednost, autentinost i integritet nekropola sa
stecima;
- U konzervaciju je ukljueno upravljanje promjenama tako da se na najbolji nain ouvaju
vrijednosti dobra za sadanje i budue generacije. Promjene su neminovne, uzrokovane
prirodnim, drutvenim i razvojnim procesima;
- Potencijalni konflikti izmeu ouvanja vrijednosti nekropola i drugih javnih interesa
trebaju biti umanjeni traenjem mjera koje nee kompromitovati vrijednosti, autentinost i
integralnost nekropola;
- Arheoloka iskopavanja su mogua samo ukoliko postoji poseban nauni interes;
- Istraivanja i konzervatorski tretmani ne naruavaju Izuzetnu univerzalnu vrijednost
serijskog dobra i vrijednosti ambijenta;
Ostvaren je integralan pristup za sistem zatite prirode i konzervacije steaka.
4. Izgradnja kapaciteta (C 4) - razvoj efikasnih mjera za izgraivanje kapaciteta

Znanje je kljuno za zatitu, konzervaciju i pravilno upravljanje dobrom, zato se
ohrabruju svi vidovi uenja;
Struno usavravanje se konstantno podstie;
Strunjaci prenose znanja i ohrabruju druge aktere da ue i brinu se o dobru;
Dokumentacija je dostupna a sve intervencije i promjene se dokumentuju;
Lokalno stanovnitvo je edukovano o aktivnostima vezanim za turizam i ostvaruje
ekonomsku i drutvenu korist;
Osigurana je permanentna edukacija nalokalnom nivou iz oblasti upravljanja lokalitetom
(odravanje nekropola, vrenje monitoringa i izvjetavanje, kao i upravljanje posjetama).
5. Komunikacija (C 5) - podizanje javne svijesti i podrke
Usvojena je zajednika komunikaciona strategija (interpretacija, kampanje, web stranica,
bilteni, saradnja sa medijima i dr.) koja doprinosi boljem razumijevanju izuzetne
univerzalne vrijednosti i potrebe da se zatite nekropole;
Osigurano je razumijevanje vrijednosti nekropola sa stecima kao Svjetskog dobra,
neophodnih za informisanje donosilaca buduih odluka vezanih za upravljanje;
Uspostavljen je prepoznatljiv vizuelni identitet nekropola sa stecima. Status svjetskog
dobra je adekvatno oznaen na lokalitetima;
Kampanje doprinose jaanju javne svijesti i izgradnji ponosa kod lokalnog stanovnitva.
-
6. Lokalne zajednice (C 6) ukljuenost u upravljanje

Lokalno stanovnitvo razumije vrijednosti steaka i potrebu za zatitom;
Lokalne zajednice se stalno informiu, i ukljuene su u pitanja koja se tiu nekropola sa
stecima, ime se doprinosi boljoj zatiti;
Sistem upravljanja dozvoljava lokalnim zajednicama da ostvaruju koristi i uivaju u dobru
na nain koji ne kompromituje njegove vrijednosti.
-
1.1.3. Kriterijumi za upis (ii, iii, vi)

Imajui u vidu daarheoloki lokaliteti moraju imati univerzalnu vrijednost i ispunjavati bar jedan
od deset kriterijuma za nominaciju za Listu svjetske batine, struni timovi etiri drave uesnice
u zajednikom Projektu Nominacija steaka srednjevjekovnih nadgrobnih spomenika za upis
na Listu svjetske kulturne batine UNESCO, opredijelili su se za tri kriterijuma, i to:
Kriterijum (ii)predstavlja vanu razmjenu ljudskih vrijednosti kroz odreeni vremenski period ili
unutar kulturnog podruja svijeta, na polju razvoja arhitekture ili tehnologije, monumentalnih
umjetnosti, urbanizma ili projektovanja prostora, jer srednjevjekovni nadgrobni spomenici
steci, kroz 30 odabranih lokaliteta s podruja etiri dananje drave predstavljaju najbolje
sauvan i originalan umjetniki izraz ovog vida srednjevjekovne sepulkralne umjetnosti.
Na prostorima na kojima nastaju i razvijaju se, odraz su proimanja razliitih kulturnih uticaja
koje u periodu od XIII do XVI vijeka, batinimo na ovim prostorima, a koji pripadaju latinskom
zapadu i vizantijskom istoku. Ipak veinu njihovih reljefa, kao prepoznatljiv oblik ukraavanja,
moemo pratiti kroz plemiku, crkvenu i narodnu evropsku srednjevjekovnu kulturu, odnosno
romaniku i posebno gotiku umjetnost.
S druge strane, ova specifina kultura duboko je povezana sa znatno ranijim, praistorijskim,
antikim i ranosrednjevjekovnim tradicijama. Praistorijska i antika tradicija se prepoznaju kod
odabira mjesta gdje su postavljeni, ali i u reljefu. injenica je da steci veim dijelom
oznaavaju groblja na redove, koje u evropskoj arheologiji pratimo od ranog srednjeg vijeka i
tzv. seobe naroda.
Razmjena razliitih vrijednosti prepoznaje se kroz ukop pripadnika svih drutvenih slojeva pod
steke, bez obzira na njihovu tadanju etniku i politiku pripadnost. Arheoloki gledano, nalazi
u grobovima ispod steaka, prostor kojim se bavimo ponovo prikazuju kao gotovo jedinstveni
kulturni horizont. Posebnu vrijednost predstavlja njihova interkonfesionalnost, odnosno injenica
da se pod stecima sahranjeni pripadnici sve tri srednjevjekovne hrianske zajednice na ovim
prostorima: katolike, pravoslavne i Crkve bosanske. Kako ih nije mogue razlikovati u odnosu
na konfesionalnu pripadnost, steci predstavljaju originalan izraz koji poiva na prihvatanju,
odnosno proimanju razliitih kulturnih uticaja.
Kriterijum (iii) predstavlja jedinstveno ili barem izvanredno svjedoanstvo kulturne tradicije ili
civilizacije koja postoji ili je nestala, jer steci, bez obzira to su dio srednjevjekovne evropske
kulture, sa tragovima ranijih epoha, prema nekoliko svojih karakteristika predstavljaju
jedinstvenu pojavu u srednjevjekovnoj evropskoj umjetnikoj i arheolokoj batini. Kroz 30
odabranih lokaliteta, opisuju se sve njihove karakteristike, od kojih je najvanija njihova brojnost,
pa 70 000 evidentiranih spomenika dokumentuje da ovakva pojava nije zabiljeena u Evropi.
Druga karakteristika je i razliitost oblika. Danas su nam poznati sljedei osnovni oblici: ploa,
sanduk, sljemenjak, stub, krstaa-kriina. Na izabranim lokalitetima zastupljeni su svi navedeni
oblici, to je najvie zavisilo od vjetine majstora-klesara, ali i elje naruioca steaka.
Njihovi reljefi takoe, predstavljaju izvanredno svjedoanstvo srednjevjekovne kulture koja je
nestala, pa su steci njen jedini dokaz. U prilog tome svjedoi nevjerovatno bogatstvo reljefa
razliitih sadraja, od prizora iz svakodnevnog ivota, preko simbolikih i religioznih predstava,
do dekorativnih motiva.
Pojava razliitih natpisa je njihova posebna i znaajna karakteristika, jer svjedoi da je rije o
izuzetnim spomenicima srednjevjekovne pismenosti, koja je prisutna kod svih slojeva drutva i
danas slui kao izvor za prouavanje razliitih kulturnih i drutvenih uticaja.
Steci su i jedinstven istorijski izvor za tumaenje dogaaja koji obiljeavaju srednji vijek
jugoistone Europe. Razvoj srednjevjekovnih drava, rast slobodnih komuna na obali,
uspostavljanje feudalnih regula i vazalnih odnosa, pojava viih i niih slojeva plemstva, jaanje
uloge razliitih crkvenih vlasti, pojava Osmanskog carstva kao i drutveno-politike i ekonomske
prilike koje obiljeavaju to vrijeme, svakako se ogledaju u naputanju prakse sahranjivanja
ispod steaka.
Kriterijum(vi) ukazuje da je kulturno dobro direktno i opipljivo povezano sa dogaajima ili ivom
tradicijom, s idejama ili vjerovanjima, s umjetnikim i knjievnim radovima izvanrednog
jedinstvenog znaaja, jer su steci od svog nastanka, a posebno od vremena kada je naputena
praksa sahranjivanja ispod njih, od poetka XVI vijeka do danas, duboko ukorijenjeni u razliite
oblike nematerijalne batine.
Fenomeni vezani za steke (nazivi lokaliteta, vjerovanja, narodna tradicija, prie) pokazuju
nekoliko vrlo slinih obrazaca koje susreemo na itavom prostoru njihovog rasprostiranja, to
nam govori o jedinstvenosti ovog kulturnog fenomena.Danas biljeimo nazive grobalja kojima su
iskazani potovanje i divljenje prema monumentalnim dimenzijama spomenika, njihovoj starosti
i reljefnim predstavama (Divsko groblje, Mramori-Mramorje, Grko groblje, Kaursko groblje).
Narodne legende, usmeno predanje inspirisano je motivima iz srednjevjekovnog vitekog miljea
koji je isklesan na stecima, pripisujui njihovo klesanje i postavljanje fantastinim biima
(vilama, divovima), dovodei ih u vezu sa legendarnim ratovima i sukobima.
ak i nauno istraivanje steaka ukazuje na posebnost ovih spomenika kao i prostora na
kojem ih nalazimo. Tokom dugog razdoblja, od gotovo 150 godina (tanije od druge polovine
XIX vijeka), koliko traje nauno i institucionalno interesovanje za njih, imamo razliita miljenja i
stavove u arheolokoj, istorijsko umjetnikoj i istorijskoj intrepretaciji.
Epigrafika i reljefi steaka znaajno su uticali i na savremenu knjievnost i ostale vidove
umjetnosti. Inspirativnu temu predstavljali su i predstavljaju steci za vajare (Boko Kuanski),
slikare (Mario Mikuli, Mirko Kujai, Zdravko Ani, Lazar Drljaa, Ibrahim Novali, Danko Brki,
Gabrijel Jurki, Petar ain, Virgilije Nevjesti, Devad Hozo, Nedim Tahirovi, Seid
Hasanefendi), pjesnike (Mehmedalija Mak Dizdar, Skender Kulenovi, Petar Gudelj, Janko
Bubalo, Ivan Kordi, Kemal Mahmutefendi), filmske stvaraoce (Jan Beran), pisce (Miroslav
Krlea) i fotografe (Too Dabac, Dragutin Resner, Ado ahbaz).
1.1.4. Izuzetna univerzalna vrijednost
Nastali kao umjetniko djelo, kao skulptura, sa namjenom da besmrtnom uine uspomenu na
pokojnika, kao sastavni dio evropske sepulkralne prakse, srednjovjekovni nadgrobni spomenici
steci predstavljaju osobitu pojavu i specifinu sintezu jezika i pisma, vjere i obiaja, istorije i
hronologije, kulture, umjetnosti i estetike. Njihov primarni interpretativni kontekst jeste regija
Centralne i Jugoistone Evrope kao prijelazna zona evropske kultureobiljeena preplitanjem i
mijeanjem kulturnih uticaja istonog i zapadnog hrianstva, smjetena izmeu
srednjovjekovnog evropskog Zapada i Istoka.
Univerzalna vrijednost i evropska dimenzija steaka kao nadgrobnih spomenika i specifinog
izraza sepulkralne umjetnosti srednjeg vijeka zacrtana je unutar trostrukog istorijskog konteksta
njihove pojave: zapadnoevropskog, vizantijskog i junoslovenskog.
Premotavajui unutar jedne ire junoslovenske regije konfesionalne, politike, etnike i
geografske podjele, izmirujui u sebi dva, inae otro odvojena, koncepta srednjovjekovne
kulture visoke (dvorske ili klerike) i puke univerzalizujui misao o kraju ljudske egzistencije
objedinjavanjem paganskih i hranskih motiva i izraza, kompleksna umjetnost steaka likovnim
jezikom je najdublje izraena istina o jednom svijetu verbalno upotpunjena nadgrobnim
natpisima: epitafima.
10
Sveobuhvatno, opta vrijednost i primjenjivost jedne kompleksne pojave poput srednjevjokovnih

nadgrobnih spomenika steaka ogleda se ve u univerzalnosti teme, koju su umjetniki
predstavljali i vizuelizovali, u temi smrti.
1.1.5. Autentinost i integritet

Steci predstavljaju autentini oblik nadgrobnog obiljeja, koji nastaje i traje, u periodu od XIII
do kraja XV vijeka, skoro na itavom prostoru Bosne i Hercegovine, u zapadnim djelovima
Srbije i Crne Gore, kao i u sredinjim, odnosno junim djelovima Hrvatske.
Predloene nekropole sa stecima, njihov arheoloki i istorijski kontekst, raznovrsnost tipova
nadgrobnih spomenika, ukrasa, kao i sadraj natpisa, sauvale su najvii stepen autentinosti
meu ostalim nekropolama sa stecima, pa su zbog toga i odabrane za nominaciju.
Autentinost steaka odraava se kroz sepulkralnu umjetnost srednjeg vijeka, kroz uticaj
zapadnoevropske i vizantijske kulture, na kulturnu istoriju tadanjih srednjevekovnih drava na
Balkanskom poluostrvu. Steak kao nadgrobni spomenik, objedinjuje dva razliita koncepta
srednjovekovne kulture, visoku (dvorsku ili crkvenu) i narodnu kulturu. Kompleksni sadraj ovih
nadgrobnih spomenika, motivi i natpisi, ouvali su dokumentarnu vrijednost i poruku o kraju
ljudske egzistencije, kao i o promanju prehrianskih i hranskih motiva i izraza.
Nominovane nekropole sa stecima sadre sve karakteristike steaka koji se nalaze na cijeloj
teritoriji njihovog rasprostiranja. Rije je o autentinim, nedirnutim lokacijama, o spommenicima
koji se i danas nalaze na istom mjestu, kao u vrijeme postavljanja. Evidentirana pomjeranja
pojedinih steaka, desila su se usljed prirodnih procesa, slijeganja terena i promjene klimatskih
uslova, bez namjere da se oteti steak ili grobni sadraj.
Oblik, ornamenti, kao i uklesani natpisi na stecima, su ostali u neizmjenjenoj formi, od vremena
nastanka do danas. Promjene u vidu pukotina, kao i ostala fizika oteenja, nastala su usljed
klimatskih promjena. Na osam nominovanih nekropola, obavljeni su radovi na raiavanju
prostora, ienja i konzervacije nadgrobnih spomenika.
Steci su isklesani od jednog komada kamena i na njima se ogleda vjetina i zanatsko umijee
tadanjih klesara. Mjesta sa kojih je vaen kamen za steke, nalazila su se u blizini nekropole,
veoma rijetko je kamen dopreman iz udaljenih majdana. Centralni balkanski region je bogat
stijenama krenjakog porijekla, te je ovo i najea vrsta kamena, od kojeg su steci izraivani.
Najvei broj nominovanih nekropola sa stecima se nalazi u netaknutim predjelima, van naselja,
u ambijentu kakav je bio i u srednjem vijeku. Manji broj nekropola se nalazi u blizini objekata i
saobraajnica, koji su izgraeni u XX vijeku. Na izabranim nekropolama, graditeljski i prirodni
kontekst se dopunjuju, i ne ugroavaju autentinost kulturnih dobara, ve ukazuju na kontinuitet
i tradiciju korienja tokom proteklih vjekova.
Autentinost nekropola sa stecima, potvruje i skoro cio vijek njihovog intenzivnog prouavanja
i dokumentovanja, to se posebno intenziviralo u drugoj polovini XX vijeka, kada se obavlja
najopsenije evidentiranje lokaliteta sa stecima. Podaci o broju nekropola (3.300), kao i o broju
steaka (70.000), na itavoj teritoriji rasprostiranja, najveim dijelom su rezultat
naunoistraivakog rada iz sedamdesetih godina XX vijeka, to je i sluaj sa nominovanim
11
nekropolama. Razumijevanje znaaja steaka, nastavljeno je i kasnije, arheolokim

istraivanjima, kao i objavljivanjem novih rezultata o evidentiranju steaka i prouavanju
pojedinih nekropola. O tome svjedoi brojna struna i nauna literatura, kao i odgovarajua
struna dokumentacija.
Izbor trideset nekropola sa stecima, u ovoj serijskoj meudravnoj nominaciji, formiran je u
skladu sa kriterijumima koji se odnose na njihov integritet i autentinost. Nominovane nekropole
ispunjavaju kriterijume koji se odnose na stanje ouvanosti, mjere zatite koje se primjenjuju u
dravama na ijoj se teritoriji nalaze, kao i na estetski kriterijum, odnosno poloaj nekropola u
prirodnom ambijentu.
Svih 30 nekropola sa stecima, sauvane su in situ, i u dobrom su stanju. Kulturno dobro i
njegova zatiena okolina, su u potpunosti ouvali jedinstvenost cjeline srednjevjekovnih
grobalja sa prirodnim okruenjem.
Zatita i ouvanje nekropola sa stecima, prepoznate su u zakonodavstu svih drava koje su
predloile kulturna dobra sa svojih teritorija. Takoe, zatita i ouvanje nekropola, ureena je i
propisima za prostorno planiranje, ali i menadment planovima svake drave.
Na predloenim nekropolama, ne postoji rizik od prekomjernog razvoja u okruenju, kao ni od
uticaja moguih destruktivnih drutvenih procesa. Relevantni prostorni planovi za nominovane
nekropole sa stecima, prepoznaju ovo podruje kao podruje od turistikog znaaja, sa
korienjem postojeih resursa i bez izgradnje novih objekata u zatienoj okolini.
U neposrednoj blizini jedne nekropole sa stecima, od predloenih 30, u ogranienom prostoru,
obavlja se sahranjivanje i danas. U nekoliko sluajeva, biljei se upotreba prostora za
sahranjivanje u periodu XVIII i XIX vijeka. Ostale, nijesu u funkciji sahranjivanja, od vremena
kada je ta praksa naputena.
Rizik kod zatite i ouvanja nominovanih nekropola, predstavljaju prirodni i klimatski faktori,
karakteristini za prostore gdje se nekropole nalaze, sa izuzetno toplim ljetima i veoma hladnim
zimama. Takoe, na integritet steaka moe uticati i nekontrolisana autohtona vegetacija, kao i
pojave liajeva i mahovina, na povrini kamena, ali i erozivni procesi.
Drave koje uestvuju u ovoj meudravnoj nominaciji, u okviru zatite kulturne batine na
nacionalnom nivou, obezbijedie relevantne programe i aktivnosti radi sprovoenja
konzervatorskih mjera na ovim kulturnim dobrima.
1.2 Izrada Menadment plana za Crnu Goru
1.2.1
Razlozi izrade menadment plana u Crnoj Gori
Ministri kulture Crne Gore, Republike Hrvatske, RepublikeSrbije i ministar civilnih poslova BiH,
potpisali su u Sarajevu, 02.11.2009. godine, Pismo namjere o uspostavljanju saradnje na
pripremi i realizaciji zajednikog projekta Nominacija steaka srednjovjekovnih nadgrobnih
spomenika za upis na Listu svjetske kulturne batine UNESCO (u daljem tekstu Projekat).
12
Aktivnosti Ministarstva kulture Crne Gore na realizaciji Projekta, odvijale su se u skladu sa

utvrenom dinamikom, a prema fazama koje je definisao Projektni tim Ministarstva kulture u
saradnji sa koordinatorima iz Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske i Srbije.
Imajui u vidu da Projekat podrazumijeva multidisciplinarni pristup, primjenu utvrene naune
metodologije, terenski i kabinetski rad na formiranju dokumentacije, izradu strunih tekstova u
skladu sa Operativnim smjernicama UNESCO, Projektni tim je aktivnosti podijelio u vie faza
aktivnosti.
Ministarstvo kulture Crne Gore je u procesu pripreme
Tentativne liste UNESCO, 2011. godine sprovelo
istraivanja veeg dijela nekropola steaka u Crnoj Gori,
i na osnovu rezultata i analize dobijenih podataka, uz
primjenu UNESCO parametara, predloilo tri nekropole
steaka: Grko groblje, Riblje jezero i Bare ugia, u
selu Novakovii, Optina abljak i Grko groblje, u
zaseoku Zagrae, epan Polje, Optina Pluine, na
osnovu ega su navedene nekropole steaka upisane
na Tentativnu listu Crne Gore, 21.04. 2011.godine.
Od tri nominovane nekropole, dvije se nalaze u selu
Novakovii, u kontakt zoni Nacionalnog parka Durmitor u
Optini abljak (Grko groblje pored Ribljeg jezera sa
ukupno 49 registrovanih steaka i Bare ugia, sa
ukupno 300 registrovanih steaka),a trea nekropola se
nalazi u Zagrau, epan Polje u Optini Pluine sa
registrovanih 16 steaka.
Distribucija Steaka u Crnoj Gori
U 2012. godini Uprava za zatititu kulturnih dobara je sprovela postupak izrade elaborata za
utvrivanje kulturne vrijednosti nepokretnih dobra.
1.2.2
Pravni osnov za donoenje Menadment plana
Pravni osnov za izradu i donoenje Menament plana steaka Grko groblje, Riblje jezero i
Bare ugia, u selu Novakovii, Optina abljak i Grko groblje, u zaseoku Zagrae, epan
Polje, Optina Pluine, je ureen lanom 91 stav 4 Zakona o zatiti kulturnih dobara, a donosi
ga Vlada, na prijedlog Ministarstva kulture. Menadment plan Steaka Crne Gore je strateki
dokument za dugorono upravljanje, zatitu, ouvanje, korienje i prezentaciju tri nekropole
steaka, Zakonom zatienih kulturnih dobara, arheolokih lokaliteta. Menadment plan se
obavezno donosi za kulturno dobro koje je upisano na Listu svjetske batine i kulturno dobro
koje se nominuje za upis na ovu listu. Menadment plan sadri: strategiju viegodinjeg
upravljanja kulturnim dobrom i smjernice za njenu realizaciju; program aktivnosti na cjelovitoj
valorizaciji, zatiti i prezentaciji kulturnog dobra; mehanizme za ostvarivanje integralne zatite;
nain vrenja monitoringa planiranih aktivnosti.
1.2.3
Metodologija izrade Menadment plana
Nakon potpisivanja Pisma namjere o uspostavljanju meudravne i meuinstitucionalne

saradnje na pripremi i prezentaciji zajednikog projekta izrade nominacionog dokumenta pod
13
nazivom Nominacija steaka srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika za Upis na listu

svjetske kulturne batine UNESCO, u novemberu 2009. godine, u Sarajevu, formirana je
meudravna koordinaciona grupa koju ine koordinatori za: imlementaciju Projekta, izradu
Nominacionog dosijea i izradu Menadment plana, koji su imenovani od nadlenih institucija
drava potpisnica.
Za izradu Menadment plana nekropola steaka Grko groblje i Bare ugia, Novakovii,
Optina abljak i Grko Groblje, epan Polje, Optina Pluine, nosilac posla je Ministasrtvo
kulture Crne Gore.
Rad na terenu, izrada situacionog plana nekropole
Izrada Menadment plana nominovanih nekropola sa stecima je zakonska obaveza, ureena

lanom 91 Zakona o zatiti kulturnih dobara, a proces izrade zasnivao se na peporukama
eksperata UNESCO, Smjernicama za upravljanje podrujima Svjetske batine, pozitivnim
iskustvima drugih zemalja prilikom izrade menadment planova za mjesta Svjetske batine, kao
i nacionalnom iskustvu na izradi Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja i Menadment
plana prirodnog i kulturno-istorijskog podrzuja Kotora.
Aktivnosti Ministarstva kulture Crne Gore na realizaciji Projekta Nominacija steaka
srednjevjekovnih nadgrobnih spomenika za upis na Listu svjetske kulturne batine UNESCO,
odvijale su se u skladu sa utvrenom dinamikom, a prema fazama koje je definisao Projektni tim
iz Crne Gore u saradnji sa koordinatorima iz Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske i Srbije.
Tokom izrade i donoenja ovog Menadment plana realizovane su slijedee aktivnosti:
Obrazovanje strunog tima za sprovoenje strunih i naunih istraivanja i izradu

dokumentacije o nekropolama steaka na teritoriji Crne Gore;
Obrazovanje Radne grupe za izradu Menadment plana, od strane Ministarstva kulture
Crne Gore;
Odravanje sastanaka i konsultacije meudravnih koordinatora za izradu
menadement planova;
Odravanje sastanaka sa predstavnicima lokalne zajednice i lokalne samouprave,
Nacionalnih parkova Crne Gore, kao i sa vlasnicima zemljita na kojem se nalaze
14
nominovane nekropole i sa strunjacima iz oblasti kulture i turizma u Optini abljak i

Optini Pluine;
Sprovoenje arheolokog rekognosciranja nominovanih nekropola i izrada arheolokih i
konzervatorskih kartona, sa prateom tehnikom i fotodokumentacijom
Geodetsko snimanje, izrada geodetske situacije, katastarski popis parcela i vlasnika, sa
listovima nepokretnosti za tri nominovane nekropole
Definisanje zatiene zone nepokretnog kulturnog dobra - arheolokih lokaliteta i
zatiene okoline kulturnog dobra za nekropole: Grko groblje i Bare ugia u abljku i
Grko groblje u Pluinama, sa listovima nepokretnosti vlasnika parcela u ovim
zatienim zonama;
Sistematizovanje dokumentacije i bibliografije,,
Saradnja na nacionalnom i meudravnom nivou, kod izrade nacrta Menadment plana;
Koordinacija izrade u Menadment plana Radne grupe na nacionalnom nivou;
Promocija procesa izrade Menadment plana u medijima;
Definisanje Upravljakog tijela na meudravnom i nacionalnom nivou;
Pripremanje Nacrta i Prijedloga Menadment plana, to podrazumijeva dobijanje
miljenja od dravnih organa Crne Gore, zatim slanje Nacrta Menadment plana
Steaka, Vladi Crne Gore na usvajanje, i nakon toga sprovoenje javne rasprave i
razmatranje sugestija, primjedbi i komentara dobijenih u okviru javne rasprave.
Menadment plan je zasnovan na podacima iz nacionalnih stratekih dokumenata, analiza,

izvjetaja, informacija, kao i mnogobrojnih bibliografskih jedinica. Nekropole Grko groblje i Bare
ugia u Optini abljak i Grko groblje u Optini Pluine, nijesu arheoloki iskopavane, kao ni
ostale nekropole sa stecima u Crnoj Gori.
Finansiranje procesa izrade Menadment plana, obezbijeeno je iz Budeta Crne Gore i
donacije UNESCO za Projekat Nominacija steaka-srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika za
upis na Listu sjetske batine UNESCO.
1.2.4
Vizija i cilj Memadment plana
Glavni cilj Menadment plana je da

valorizuje, zatiti i promovie izuzetnu
univerzalnu vrijednost nekropola Steaka,
za ta je od stratekog znaaja
uspostavljanje ravnotee izmeu ouvanja
vrijednosti i razvoja i korienja nekropola
na principu odrivog razvoja.
Za valorizaciju, zatitu i promociju izuzetne
univerzalne vrijednosti nekropola Steaka,
Menadment plan daje viziju upravljanja
zatienim podrujem za viegodinji
period, smjernice za njenu realizaciju,
iskazane kroz opte ciljeve i predloene
programe aktivnosti, sa prepoznatim
mehanizmima i nosiocima aktivnosti, rokovima za njihovu implementaciju, kao i mehanizmima
monitoringa.
Vizija ovog Menadment plana je da nominovane nekropole steaka:
15
promoviu njihov svjetski znaaj, koristei taj status kao strateki potencijal za napredak
lokalne zajednice i njenih graana;
sa svijeu o kulturnim vrijednostima koje posjeduje, prosperitet temeljiti na promiljenoj
politici upravljanja kulturnom batinom, kako bi se zadovoljile potrebe sadanjih
generacija, a buduim generacijama ona predala u svoj svojoj ljepoti, autentinosti i
raznolikosti;
razvoj bazira na uravnoteenim i harmoninim odnosima izmeu kulturne i prirodne
batine i novih sadraja, izmeu socijalnih potreba, ekonomskih aktivnosti i kulturnog i
prirodnog okruenja;
Zbog izuzetnih kulturnih i prirodnih vrijednosti, prostorni razvoj e biti planiran na
principima integralne zatite, odnosno potovanja tradicionalnih urbanistikih modela,
ouvanju kulturnog pejzaa zatienog podruja i njegove cjelovitosti i autentinosti,
uspostavljanjem ravnotee izmeu potreba savremenog ivota i ouvanja univerzalnih
vrijednosti, na principima odrivog razvoja;
svojim univerzalnim vrijednostima budu polazite za uspostavljanje saradnje sa
susjednim dravama i zemljama regiona, na putu ka evropskim i evro-atlanskim
integracijama.
16
2.
IDENTIFIKACIJA
17
2.1 Istorijski razvoj

Steci predstavljaju karakteristine nadgrobne spomenike koji se nalaze na velikom dijelu
prostora Crne Gore, a najbrojniji su u njenim zapadnim krajevima. Najvei broj nekropola sa
stecima nalazi se na teritoriji optina: Pljevlja, abljak, avnik i Niki. Najpoznatije nekropole
u Crnoj Gori i pojedinani primjerci steaka nalaze se na podruju starih upa: Onogota, Pive,
Drobnjaka, Jezera i Breznice. Njihov nastanak vezuje se za vremenski period od XII do XVI
vijeka.
Brojne nekropole steaka u ovim krajevima obino se nalaze na breuljcima, praistorijskim
tumulima, pored puteva i oko srednjevjekovnih crkava. Na osnovu njihove raprostranjenosti
moe se uoiti da su steci u veem broju skoncentrisani oko poznatih srednjovjekovnih
trgovakih puteva, koji su polazili iz primorja; via Drine, koji je iao iz Dubrovnika i prolazio kroz
navedene upe: via Anagasti, koji se kod Trebinja odvajao od prvog, da bi iao je trasom: Kotor
- Risan- Rian i Grahovo Onogot Drobnjak Tara - Pljevlja. Trasa puta od Pljevalja ka Foi
uz ehotinu ila je preko sela: Tikovo, Orlja, Gradca, ule, Vojtine, elebii, Potpe i prema
Foi. Pravci ovih srednjovjekovnih puteva veinom se poklapaju sa pravcima ranijih puteva u
rimskoj provinciji Dalmaciji i oni su veinom zadravali pravce predrimskih i ranijih ilirskih
komunikacija u ovom dijelu zapadnog Balkana, na kome se prostire dananja Crna Gora.
2.1.1
Istorija Durmitorskog podruja
Teritorija koja se prua izmedju rijeka Tare i Pive i zapadnih ogranaka Sinjajevine do epan
Polja naziva se Durmitorsko podruje. U sredinjem dijelu tog podruja nalazi se Durmitor.
Kulturna istorija ovog prostora moe se pratiti na osnovu
arheolokih istraivanja tumula u ugia guvnu u Lever
Tari, poev od rano bronzanog doba (1.800 do 1.500
godine prije nove ere do starijeg gvozdenog doba - VII i V
vijek prije nove ere). U tumulima u ugia guvnu naeni
su tragovi sahranjivanja pokojnika iz bronzanog i
gvozdenog doba sa prilozima koje ini nakit i oruje
karakteristino za tkz. glasinaku kulturu, koja je bila
rasprostranjena du rijeke Tare i gornje Drine, a vezuje
se za ilirsko pleme Autarijata. Prvobitno jezgro ovog
plamena nalazilo oko planine i rijeke Tare, od koje
vjerovatno potie i njihovo plemensko ime. Kasnije se
teritorija plemena proiruje na istonu Bosnu,
jugozapadnu Srbiju i sjevernu Crnu Goru. Autarijati su bili
jedno od najmonijih plemena u unutranjosti Balkanskog
poluostrva. Budui da nisu otkriveni arheoloki nalazi iz
mlaeg gvozdenog doba, tj. kraja IV vijeka prije nove ere
do vremena rimskih osvajanja, ta injenica moe se
objasniti podacima antikih pisaca o raseljavanju
Autarijata sa njihove teritorije oko 310. godine prije nove
ere. U durmitorsko podruje oko 300 godine prije nove
ere prodiru Kelti i potiskuju Autarijate.
Arheoloki nalazi iz tumula - gvozdeno doba
(VI-V vijek prije nove ere), ugia Luka
18
Rimljani su Balkansko poluostrvo osvojili poetkom nove ere.

U durmitorsko podruje Rimljani prodiru vjerovatno
sredinom II vijeka nove ere. Jedno od znaajnih nalazita iz
rimskog perioda u durmitorskom podruju je svetilite
posveeno orijentalnom boanstvu Mitri koje se datuje u
270 godinu nove ere. Na natpisu se pominje Argurije
Aurelijan carski prokurator istonodalmatinskih rudnika sa
sjeditem u Domaviji (Srebrenica), a koji je bio zaduen za
upravu objedinjenih panonskih i dalmatinskih rudnika
srebra. Postoji indicija koja ukazuju da je carski prokurator
Aurelije Argurijan bio porijeklom iz Municipia S... na osnovu
epigrafskog natpisa iz Komina posveenog pripadniku
njegove porodice - Aureliju Kambriju.
Sredinom VII vijeka Sloveni dolaze u prostore zapadnog
Balkana. Vizantijski pisci daju malo podataka o Slovenima
koji osvajaju prostore rimskog carstva i njihove oblasti
nazivaju sklavinije. Sloveni u tom vremenu prodiru i
naseljavaju durmitorske prostore, koristei pri tom vjerovatno
raniju rimsku putnu mreu.
Ara sa natpisom iz svetilita
boga Mitre,u Lever Tari
U periodu stvaranja slovenskih drava na Balkanu, durmitorsko podruje u IX vijeku pripadalo je

ranofeudalnoj dravi Duklja-Dioclitia, koja se administrativno dijelila na upe. U sastav Duklje
ulazile su upe Piva i Komanica (teritorija Drobnjaka i Pive). O razvoju Dukljanske drave najvie
podataka daje Konstatin Porfirogenit u svom dijelu De administrando imperio i anonimni pisac u
Ljetopisu popa Dukljanina. Mudrom politikom Stefana Vojislava (1042.godine ) i njegovog sina
Mihaila, prvog dukljanskog kralja (1050-1081.godine) Duklja je bila autonomna zemlja koja je
obuhvatala oblast: Travunije, Zahumlja i Rake. Kasnije, naziv Duklja zamijenjen je nazivom ZetaZenta. Naziv Zeta se prvi put pominje 1080. godine u XXX glavi Ljetopisa popa Dukljanina.
Krajem XII vijeka durmitorsko podruje nalazi se u sastavu Rake i ostaje u njenom sastavu sve
do poetka XIV vijeka. Nakon toga durmitorsko podruje je u sastavu oblasti Zahumlja, kojom
upravlja do 1435. godine vojvoda Sandalj Hrani iz vladarske porodice Kosaa. Njegov nasljednik
Stjepan Vuki Kosaa vlada oblasti Zahumljem do 1466. godine. Stjepan Vuki Kosaa dobio
je titulu herceg (1448. god), nakon ega se oblast Zahumlja naziva Hercegovina. Prijestoni grad
vladarske porodice Kosaa bio je Soko grad u epan polju. Herceg Stjepanovu zemlju
1465.godine osvajaju Osmanlije.
Durmitorsko podruju u srednovjekovnom periodu dijelilo se na obast: Drobnjak i Pivu, koje je
dijelio masiv Durmitora. U tom periodu na tom prostoru uspostavljena je bila plemenska vlast,
odnosno stvaran je plemenski ivot.
Drobnjak Dragocjene podatke o oblasti Drobnjak u periodu od XIII do XV vijeka daje struna
literatura, objavljena i neobjavljena graa iz Dubrovakog i Kotorskog arhiva. Drobnjak se prvi put
pominje u Dubrovakom dokumentu 1285. godine. U istorijskim izvorima Drobnjak se prvi put
javlja 1354. godine. Na osnovu istorijskih podataka moe se pratiti uee Drobnjaka u
karavanskom saobraaju, uopte u trgovakom prometu i kreditnoj trgovini iz Dubrovnika i
Kotora. Pretpostavlja se da je prvobitan naziv ove oblasti izveden od grke rijei "dromos", koja
znai put. Kroz Drobnjak je vodio stari rimski, srednjevjekovni, a kasnije put od Dubrovnika preko
Trebinja, Risna, Grahova za Niki, pa odatle preko Drobnjaka, Lever-Tare, Pljevalja, Prijepolja i
19
Novog Pazara za Skoplje i Carigrad. Ime Drobnjak vjerovatno oznaava oblast kroz koju prolazi
put. Drobnjaci su stanovnici te oblasti, odnosno ljudi koji ive oko puta.
Naziv Drobnjak i rodovsko ime Drobnjaci od 1356. godine pominje se najee kao oznaka
katuna. Od 1411. godine naziv katun u domaim izvorima izezava. U defteru iz 1477. godine ova
oblast upisana je pod nazivom, nahija Komarnica sa 18. emata. Poetkom XVI vijeka Drobnjaci
su imali zajednikog vojvodu sa nahijama Banjani i Rudine. Kasnije su samostalno birali vojvode i
kneeve, svetenstvo i plemenski sud. Od 1612. godine u istorijskim izvorima pominje se da su
imali i kneza. U XVII vijeku bili su saveznici Mletake republike i u stalnom sukobu sa
Osmanlijama.
Podruje Drobnjaka bilo je poznato po bogatstvu u stoci, pa su ga nazivali zendjili (bogati)
Drobnjak. Tako je opjevan u narodnim pjesmama, a takoe i kralj Nikola I Petrovi u
"Drobnjakom kolu" (Zendjili je Drobnjak bio - predmet dugih preotmica) pominje ovo pleme.
Drobnjaci su pripadnici plemena Drobnjaka. Oblast plemena Drobnjaka u srednjem vijeku
zahvatala je prostor izmeu Durmitora, Gornje Morae na istoku, Nikikog polja i upe na jugu,
Pive na zapadu i rijeke Tare na sjeveru. Pretpostavlja se da je prvobitan naziv ovog plemena
takoe izveden od grke rijei "dromos". Drobnjaci su stanovnici te oblasti, odnosno ljudi koji ive
oko puta. U dokumetu iz dubrovake arhive iz 1285, pominje se da se te godine zaduio u
Dubrovniku Bratigna Dobrognago, kod jednog Dubrovanina na sumu od 10 perpera. U istorijskim
izvorima 1356. godine, pominje se naziv Drobnjak, i rodovsko ime Drobnjaci, najee kao
oznaka katuna. Prvi put ime plemena Drobnjak javlja se 1390. godine.
Krii Kriani po predanju, topografskim nazivima i pisanim izvorima predstavljaju najstariji sloj
srednjevjekovnog stanovnitva na podruju Durmitora, do Drine i srednjeg Lima. U jednoj povelji
kralja Stefana Uroa (1243-1276), javljaju se, oko 1260. godine podaci o Kriima na Tari, po
kojima se itav kraj naziva Kriak. Muko ime Krian pominje se u istorijskim izvorima oko 1300.
godine, a ono se javlja u obliku porodinog prezimena u vrijeme 1280. do 1330. godine, dok u
obliku Krikovi susrijee se 1492. godine. U predanjima pripadnika plemena Drobnjaka govori se
o tome da su Krii ili Krikovi (Krikovii), bili starosjedioci Jezera, obronak Durmitora i
Sinjajevine. Po jednima, Krii su bili ilirsko, po drugima, ranoslovensko pleme, koje je do sredine
XII vijeka ivjelo u dolini Tare, a na podruju Jezera, Durmitora i Sinjajevine imali su katune.
Prema onome to se danas zna Krii su se najveim dijelom bavili stoarstvom, mada ima
istoriara koji smatraju da su se bavili i kovakim zanatom (u staro ruskom: me-kuznec- kova) pa
otuda izvode njihovo ime. Trag o njima je ostao u narodnom predanju, pa tako na Sinjajevini i
danas postoji toponim Kriko polje.
Krianima su se do sada vie bavili etnolozi dok su drugi istraaivai o Kriima pisali, uzgred u
radovima posveenim drugim plemenskim skupinama, u prvom redu Drobnjacima, i Matarugama.
Jezera u durmitorskom podruju predstavljaju oblast, za koju se na osnovu istorijskih izvora
moe pretpostaviti da je u XIV i i poetkom XV vijeka bila povezana sa plemenom Drobnjaka, koji
su u ljetnjem periodu na prostoru Jezera imali svoja stanita.
Oblast Jezera u srednjovjekovnom periodu obuhvatala je prostor, na kome se danas nalazi
varoica abljak i sela: Borovac, Kosorika, Bukovica, Donja Bukovica, Gornja Bukovica,
Provalija, Vukodo, Vrto-Polje, Merulja, Novakovii, Bare ugia, Vrela, Paina voda, Poenski
kraj, Virak, Javorje, Motiki Gaj, Razvrje, Juna-Do, Pitomine, Bosaa, Pale, Podgora, Tepca,
Tepako Polje, Ninkovii, Uskoci i Podme do.
20
2.1.2
Istorija Pivske oblasti
Rijeni kanjoni Pive i Vrbnice bili su naseljeni jo u praistorijsko doba. Na samom uu Vrbnice u Pivu
otkrivena jepeina Odmutsa tragovima iz mezolita (8.000 - 5.500 godine prije nove ere). U peini
Odmut otkriveni su i tragovi neolita - mlaeg kamenog doba (5.500 godine prije nove ere), koji
ukazuju na mijeanje uticaja jadranskog i kontinentalnog neolita. U Odmutu su otkriveni ostaci i
eneolitske kulture koja se na osnovu nalaza keramike moe datovati u period od 2.300 - 2000 godine
prije nove ere.
U gvozdenom dobu pretpostavlja se da je oblast Pive naseljavalo ilirsko pleme Autarijati. Tokom
prvog vijeka nove ere Rimljani osvajaju ovaj dio Balkanskog poluostrva. Oblast Piva se nala u
sastavu rimske provincije Dalmacije u okviru sudsko administrativne oblasti tkz. Conventus
Naronianus. Narona se nalazila (blizu ua u Neretvu u Vidu kod Metkovia). Za vrijeme
Dioklecijanovih reformi (297-305. nove ere), ova oblast pripada novoosnovanoj provinciji Prevalis, ija
je granica ila dolinom Pive. Administrativni centar Prevalisa bila je Doclea.
Kasnije, prilikom diobe Rimskog Carstva na Istono (Vizantija) i Zapadno, Piva je pripala Vizantiji.
Nakon toga Pivu oko VII VIII vijeka poinje naseljavati slovensko stanovnitvo. Po Konstantinu
Porfirogenitu Piva je, zajedno sa oblastima oko Tare i Lima, bila u sastavu slovenske upe, koja se
formirala u IX vijeku. Oblast pod nazivom Piva pominje se u Ljetopisu popa Dukljanina, kao jedna od upa
Podgorja (lat. Submontana). Pod tim nazivom kasnije ulazi u sastav Dukljanske kraljevine.
Usponom Duklje u ranom srednjem vijeku, oblast Podgorja sa svojim upama svakako ulazi u
njen sastav: Ljetopis popa Dukljanina navodi ujedinjenje Podgorja i Duklje. Meutim, nakon
ponovnog uvravanja vlasti Vizantije na tim prostorima poetkom XI vijeka oslabili su odnosi
Podgorja i Duklje. U XII vijeku Podgorja se pominje u Ljetopisu Popa Dukljanina pri opisu
osvajanja Onogota. U kasnijim periodima nije potvreno dalje postojanje oblasi Podgorja.
Stefan Nemanja osvaja Pivu krajem XII vijeka i ona je sve do raspada Duanova carstva u XIV vijeku
u sastavu srpske drave. Nakon poraza velikog upana Nikole Altomanovia (Vojinovia), u
sukobu sa bosanskim banom Tvrtkom I, knezom Lazarom i ugarskim Ludvigom I, njegove
teritorije su podijeljene meu pobjednicima. upa Piva pripala je 1373. godine banovini Bosni
(d 1377. godine kraljevini, pod Tvrtkom I Kotromaniem). Zatim je u posjedu kraljevog velikog
vojvode, Vlatka Vukovia. Nakon njegove smrti (1392-1393.godine), upom su nastavili da
vladaju lanovi najmonije vlastelinske porodice Kosaa. Vlatkov bratani Sandalj Hrani vladao
je do 1435. godine, kasnije i drugi Sandaljev bratani, Stefan Vuki Kosaa (do 1466.
godine). Veliki vojvoda, kasnije herceg Stefan stolovao je u prijestonom gradu Kosaa,
utvrenju Soko (Sokol) sa podgraem. Nakon ubistva Stefana Tomaevia i poraza hercegove
vojske osvajaju ga Osmanlije oko 1465. godine. U turskom defteru 1477. godine, Piva i Banjani
su inili jednu administrativnu cjelinu.
Krajem XVI vijeka, na ovom prostoru je izgraena vrsta plemenska organizacija. K i ostali
djelovi srednjevjekovnih posjeda Stefana Vukia Kosae, predio srednjevjekovne upe Piva
kasnije, kao istoimeno pleme, pripada obalasti zvanoj Stara Hercegovina (po tituli hercega i
prezimenu njegovih nasljednika, Hercegovia).
Prvi od veih ustanaka u ovim krajevima protiv Osmanlija otpoeo je krajem XVI vijeku pod
vostvom vojvode Grdana. Poprite ovog ustanka, pored Pive, bio je i kraj oko Nikia. Pivljani su
u zajednici sa okolnim plemenima, bili saveznici Mletake republike u vrijeme Kandijskog (16451669.godine) i Morejskog rata (1684-1699. godine). Kasnije, sredinom XVII vijeka Pivljani su
21
zajedno sa okolnim plemenima vodili poslednje borbe protiv Omanlijjske vlasti. Odlukama Berlinskog
kongresa 1878. godine oblast Pive ulazi u sastav Knjaevine Crne Gore.
2.2 Opis kulturnog dobra
Naziv steak, sree se u Srpskom rjeniku,Vuka Stefanovia Karadiaiz 1852. godine,
steak, ka,m., - otesan kamen koji se mee na grob ili za kakvu drugu beljegu. Onamo na
starinskijem grobljima ima velikijeh steaka koji nijesu u zemlju ukopani, nego onako stoje na
ploama koje su po grobovima".
Pored toga nazivaju se: grko groblje, mramor, mramori, mramorje, krs, krstovi, kaursko groblje.
Mramor, mramori, mramorje (mramor, grki naziv - marmaros i latinski naziv - marmor)
nadgrobni kameni spomenici na neijem groblju, Rjenik 1988, 132); kaursko- naziv za
hriansko groblje. U najblioj okolini nekropole Grko groblje kod Ribljeg jezera u
Novakoviima postoji toponim Mramorje, koji uva jeziko, istorijsko znaenje ovog mjesta i
nagdrobnih srednjovjekovnih kamenih spomenika.
Steci se nalaze na zapadu Crne Gore, pri emu je najvei broj na teritoriji optina: Pljevlja,
abljak, avnik, Niki i Pluine, u najveem broju na podrjuima starih upa: Onogot, Pive,
Drobnjaka, Jezera i Breznice. Znaajne nekropole steaka bile su podignute pored crkve sv
Petra i Pavla u Nikiu, zatim pored Vlake crkve na Cetinju. Nekropole steaka se nalaze na
dostupnim i nedostupnim planinskim predjelima, pitomim dolinama, uz planinska jezera i obale
rijeka, uz stare puteve, poruene crkve, na praistorijskim tumulima, ili uz gradine. Jedinstveni su
umjetniki produkti, razliitih veliina: od tankih kamenih ploa do monumentalnih kamenih
blokova. Izdvajaju se dvije osnovne grupe steaka, manje po veliini koje nalazimo u sjevernim
optinama (abljak, Pluine i dio optine Pljevlja), do onih monumentalnih i kompozitnih na
prostoru optine Niki. Steci su uglavnom raeni od lokalnog krenjaka. Na velikom broju
steaka nalaze se klesani ukrasi i natpisi izvedeni u dubokom i plitkom reljefu.
Meu stecima sa prostora Crne Gore, jasno se izdvajaju odreene grupe majstora kovaa,
koje su djelovale u pojedinim krajevima, iju ruku nije teko prepoznati. Primjera radi mogu se
izvojiti steak sa nekpole pored crkve sv. Petra i Pavla u Niki, steak uzidan u crkvu Sv.
ora u Tuinji i steci u podu naosa u manastiru Sv. Bogorodice, Kom na Skadarskom jezeru,
sa grobnim ploama vladarske porodice Crnojevia (Stefana Crnojevia i Mare Kastriot), koji su
vjerovatno djelo istog majstora ili klesarske radionice.
Grobna ploa Stefana Crnojevia i Mare Kastrioti, Skadarsko jezero, Kom
22
Steak ugraen u crkvu sv. ora,Tuinja
Dalja istraivanja steaka donijee nove podatke, ali imajui u vidu ve poznato o njima,
stecima Crne Gore pripada znaajno mjesto u korpusu evropskih srednjovjekovnih steaka
zajedno sa stecima Bosne i Hercegovine, Sbije i Hrvatske.
2.2.1
Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak
Lokalitet Grko groblje, nalazi se na 1.431 metara nadmorske visine i 11,4 km, jugoistono od
abljaka, u zaseoku Novakovii. Tanije, nalazi se na istom seoskom putu koji vodi do
nekropole Bare ugia, s tim to je Grko groblje blie abljaku za 2,3 km. Nekroplola se nalazi
na lijevoj strani puta, 200 metara, sjeverozapadno, od puta i obale Ribljeg jezera. Formirana je
na blagom travnatom brijegu, izduenog elipsoidnog oblika, koje se prua pravcem sjever-jug.
Blagom i najvisoijom kosom prua se manja nekropola izduenog oblika, koja se sastoji od 49
steaka, od kojih je: 10 tipa ploe, 27 tipa sanduka, 12 sljemenjaka. Centralni dio nekropole je
vidljiv sa niih kota okolnog terena jer se na ovom mjestu nalazi jedan steak, tipa sljemenjaka,
monumentalnih dimenzija. Osim 5 primjeraka tipa ploe koje su amorfnog i prirodnog oblika
preostali steci su fine izrade i oblika. Ukraena su 22 primjerka, i to:12 sanduka i 10
sljemenjaka. Steci su raeni od lokalnog bjeliasto-sivog krenjaka, razliitih su veliina,
kvaliteta obrade i stanja ouvanosti. Od ukrasa zastupljeni su uklesani i reljefni dekorativni,
simbolini i figuralni motivi i predstave na stecima tipa sljemenjaka, sanduka i ploe visoije od
30 cm. Najbrojniji dekorativni motivi su trake sa kosim crtama kao friz ili okvir na vertikalnim
stranama steka ili kao bordura na gornjoj vodoravnoj povrini sanduka i ploa. Arhitektonski
dekorativni elementi arkada vizuelno su najupeatljiviji. Uestali su i motivi tordirane trake,
spirala i povijenih loza. Najkarakteristinji ukrasni elementi su i motivi simbolinog karaktera a
meu njima su najbrojniji raznovrsni motivi krsta u vie oblika, potom kruga, rozete, zvijezde,
luka i strijele i heraldiki motivi maa i tita. Prisutni su ukrasi od paralenih linija, tipa
reetkastog ukrasa u sredinom dijelu na vodoravnim stranama steka. Od figuralnih predstava
izdvaja se jedna predstava stilizovanog ovjeka sa maem i titom, i jedna scena iz lova.
Na osnovu navedenog, izuzetnog mjesta na kom je podignuta nekropola Grko groblje kod
Ribljeg Jezera, izrade i ukrasa steaka, moe se pretpostaviti da su na nekropoli kod Ribljeg
Jezera, sahranjeni pripadnici feudalne vlastele sa ovih prostora, kao i njihove porodice u XIV i
prvoj polovinu XV vijeka.
23
Nekropola Grko groblje kod Ribljeg jezera, je u dosta dobrom stanju ali su kod veine steaka,
u veoj ili manjoj mjeri, evidentna oteenja koja se manifestuju izraenim pukotinama i otpalim
djelovima. Poto se nekropola nalazi na prirodnom uzvienju, time je i izloenija ekstremnim
atmosferskim uticajima, koji su i uzrok djeliminog dislociranja veine steaka nekropole.
Pojedini su pali na stranu zbog svoje teine i proporcija, a istovremeno su i utonuli u tlo. Ovakvo
zateeno stanje potkrepljuje uticaj klime, jakog vjetra i obilnih padavina. Uoavaju se razliite
pukotine, po duini i po obliku kao i po veliini. Povrine svih steaka prekrivene su liajevima i
mahovinom, to onemoguava pregled cjelokupnog stanja svakog pojedinog steka.
2.2.2
Bare ugia, Novakovii, abljak
Lokalitet Bare ugia, nalazi se na 1.416 metara nadmorske visine i 13,6 km, jugoistono od
abljaka, u zaseoku Novakovii. Do lokaliteta vodi lokalni asfaltni put koji od abljaka ide ka
selu Njegovua. Nekroplola se nalazi na lijevoj strani puta, na manjem uzvienju ija se ravna
povr blago sputa ka zapadu. Na ovom dijelu formirana je nekropola, nepravilnog trapezastog
oblika, sa 300 evidentiranih steaka, od kojih je 240 tipa ploe, 50 tipa sanduka i 10
sljemenjaka. Od 240 steaka tipa ploe, samo je 10 pravilnog i masivnog oblika dok su
preostale tanke i nepravilne, poluobraene, a najvei broj je prirodnog, amorfnog oblika. Fino
obraeni i ukraeni steci pruaju se rubom izduenog breuljka na istonoj strani, a locirani su
i u centralnom i sjevernom dijelu nekropole. U junom i jugozapadnom dijelu nekropole
uglavnom se nalaze poluobraene i amorfne ploe. Svi steci su raeni od monolitnih blokova,
lokalnog bjeliasto-sivog krenjaka. Uoava se da su bili postavljeni u nizovima koji se pruaju
pravcem sjever-jug sa duom stranom orijentisanom zapadistok. Vremenom su, usljed
slijeganja tla iatmosferskih uticaja djelimino dislocirani i oboreni ka jugu. Nejednakih su
veliina, kvaliteta obrade, ukraenosti i stanja ouvanosti. Od ukupno registrovanih steaka na
nekropoli ukraeno je svega 23 primjerka, i to: 1 tipa ploe, 16 tipa sanduka i 6 tipa sljemenjaka.
Kako su i raniji istraivai steaka ove nekropole naveli na njoj nema stojeih steaka, niti
steaka sa natpisima. Od ukrasa zastupljeni su uklesani i reljefni dekorativni, simboliki i
figuralni motivi i predstave na stecima tipa sljemenjak, sanduk i ploe visoije od 30 cm.
Najbrojniji su dekorativni motivi i to: trake sa kosim crtama kao friz ili okvir na vertikalnim
stranama steka ili kao bordura na gornjoj vodoravnoj povrini sanduka i ploa. Arhitektonski
dekorativni elementi vizuelno su najupeatljiviji. Uestali su i motivi tordirane trake, spirale i
povijenih loza. Najkarakteristiniji ukrasni elementi su motivi simbolikog karaktera a meu
njima su najbrojnije raznovrsne predstave krsta, potom kruga, rozete, zvijezde, luka i strijele,
maa i tit te paralene linije, odnosno rebra sa krugovima (medaljonima) u sredinjem dijelu na
vodoravnim stranama steka. Zoomorfnih predstava nema mnogo ali su interesantne i meu
njima je najznaajnija predstava jelena.Kompozicija sa predstavom kola koja je dokumentovana
u ranijoj literaturi, nije identifikovana na nekropoli.
24
Na osnovu velikog broja steaka na nekropoli u Barama ugia u Novakoviima, moe se

pretpostaviti, da se na njoj sahranjivalo seosko stanovnitvo sela oblasti Jezera, a ispod
monumentalnih steaka, koji se izdvajaju po izuzetno izvedenom ukrasu i kvalitetnoj obradi, da
su sahranjivani bogati trgovci Drobjanka i Jezera. Nekropola steaka u Barama ugia u selu
Novakovii, ukazuje na veliku naseljenost prostora Jezera u periodu XIV i XV vijeka.
I pored toga to su na odreenom broju steaka konstatovana oteenja koja se manifestuju
izraenim pukotinama, otpalim djelovima i konstatacije da su svi primjerci prekriveni liajevima i
mahovinom, smatramo da se nekropola nalazi u dobrom stanju. Veina obraenih i ukraenih
primjeraka je djelimino ukopana ili je svaljena na junu stranu ali se stie utisak da je do ovih
promjena dolo uglavnom prirodnim tokom vremena, atmosferskim uticajem i slijeganjem
okolnog terena.
2.2.3
Grko groblje, epan Polje, Pluine
Nad sastavcima Pive i Tare, i mjesta gdje poinje rijeka Drina uzdie se stjenovito uzvienje sa
vrhom na koti od 927 metara nadmorske visine, na kojem su zidine Soko grada, vojvode i
hercega Stefana Vukia Kosae. U podnoju je epan Polje, poznato u izvorima od 1419.
godine, gdje ima vie srednjevjekovnih grobalja. U zaseoku Zagrae, visoko u brijegu nad
sedlom ispred ulaza u zamak, nalaze se ostaci manje nekropole pod stecima zvana Grko
groblje, na 908 metara nadmorske visine. Do ove nekropole stie se magistralnim putem od
avnika do mosta na Drini i granice sa Bosnom i Hercegovinom u duini od 26,6 km, a potom
seoskim asfaltiranim i makadamskim putem do crkve u Zagrau ispod Sokola grada u duino od
5 km. Sa ove lokacije terenskim vozilom ili pjeke do Grkog groblja visoko nad Soko gradom u
duini od 1,3 km. Nekropola se nalazi na okomitoj kosi istono od Soko grada i obrasla je
mladom bukovom umom. ini je 16 steaka, od kojih su: 3tipa sljemenika (dva na etiri i jedan
na dvije vode), 6 tipa sanduka i 7 tipa ploe, od kojih je jedna prirodnog amorfnog oblika.
Nekropola je u osnovi nepravilno izduenog oblika sa stecima razliite orjentacije. Steci su
raeni od lokalnog kamena i uglavnom neukraeni. Tanije, na jedanom sljemenjaku uklesan je
uski kanal du sljemena. Izdvaja se steak monumentalnih dimenzija, tipa sanduka na
proirenoj stopi sa uklesanim nadgrobnim natpisom Petka krstjanina.
25
Seoski put kroz livadu i umu ka nekropoli steaka Grko groblje, epan Polje
Steak je isklesan od tvrdog bjeliastog pjeara u obliku velikog i masivnog kvadera ije su
stranice, zakoene i neto suene prema postolju. Mada je po uglovima oteen, zapaa se da
njegova irina neznatno varira, tako da eona istona strana iznosi 119 cm, a zadnja zapadna
116 cm. Duina je ujednaena 240-241 cm, kao i visina od oko 60 cm. Postolje je isklesano
izjedna, visoko je 30 cm, a ispada u odnosu na gornji dio du svih stranica za 16-18 cm.
Povrine steka dobro su obraene i zaravnjene. Danas je dijelom pokriven mahovinom i
izloen dejstvu padavina, izbrazdan uskim pukotinama koje se mijeaju sa slovnim urezima i
oteavaju itanje teksta. Oteen je i zadnji dio steka na kome nema natpisa.
Natpis je izveden u pravilnim redovima, pravilnim uspravnim slovima ujednaene visine, istih
oblika. Natpis je u tri reda na duoj bonoj, sjevernoj strani, u irini od 23 cm.Na stranama sa
natpisom, kamen je ispucao i oteena su oba gornja desna ugla, ime je izgubljeno nekoliko
slova iz natpisa. Tekst je pisan u prvom licu, u dva dijela i u dva odvojena natpisa.
Prvi dio natpis na sjevernoj strani glasi:
(Evo) postavih beleg za ivota: ekah smrt u Sokolu u milogag(spodin)a

vojvode Stjepana koji me poteno hranjae: Bog negovu duu (u)sahnuvem
jer s(a)m i ja Petko krstjanin.
Na drugoj strani nadgrobnika, nastavlja se tekst u pet redova, irine 38 cm, na eonoj istonoj i
uoj strani.
26
Drugi dio natpisa na istonoj strain glasi:
Boe, Petko krstjanin, (pri-)

mi duu moju. Brao i druino
molim vas ne gazite mimoidui,
jer sam ja bio kako i vi a vi ete biti
kako i ja smrtni
Pisac teksta je dobro poznavao epigrafsko iriino pismo XV vijeka. Sadraj natpisa je od
posebne vanosti zbog istorijskih podataka koje prua. Datovan je pomenom vojvode Stjepana,
to znai da je natpis nastao u periodu od oktobra 1435. godine, kada je knez Stefan Vuki
Kosaa ponio titulu vojvode, do prve polovine oktobra 1448. godine, kada je postao herceg. Na
osnovu natpisa moe se pretpostaviti da je u utvrenom gradu Soko, na dvoru u najbliem
okruenju oko samoga vojvode Stjepana ivio i Petko krstjanin. Sadraj natpisa i pojedini izrazi
odraavaju duboku naklonost izmeu vojvode Stefana i Petka krstjanina. Moe se pretpostaviti
da je bio vojvodin ovjek od povjerenja. Za Petka je vojvoda Stefan mili gospodin. Petko je u
Soko gradu doekao prirodnu smrt, i u sokolskom podgrau i sahranjen.
Natpis Petka krstjanina znaajan je za prouavanje jezike
strukture i epigrafskog iriinog pisma XV vijeka. Njegove
jezike i pravopisne osobenosti odlika su lokalnog govora i
pisma sa poetka XV vijeka. Stilom i osobenim oblicima
slova oba natpisa na nadgrobniku pripadaju istoj pisarskoj
i klesarskoj ruci. Ipak, mogu se izmeu njih uoiti izvjesne
razlike. Dui natpis ima izdvajanje pojedinih rijei takom
ili dvotakom u sredini visine slova, ega nema u kraem
tekstu. U oba natpisa oblici slova su gotovo identini,
izuzev slova , koje je u jednom formirano slobodno bez
spajanja uspravnih crta (dviju polukrunih i srednje prave),
a u drugom je izvedeno u obliku putae presjeene
uspravnom crtom. Pored toga, iz sadraja i tona ova dva
teksta moe se zakljuiti da ih je dijelila odreena
vremenska razlika. Prvi i dui tekst Petko je pripremio za
ivota, oekujui neminovan kraj, oslabljen boleu ili
odmaklim godinama, dok je drugi, uklesan po njegovoj
smrti, u stvari, molitva Bogu da primi pokojnikovu duu.
Sanduci i sljemenjaci na nekropoli, svjedoe da su majstori koji su ih uradili vladali osobenim
znanjima i vjetinama u obradi kamena. Takoe, njihova masivnost i finoa klesanja, uz kulturno
27
istorijski kontekst nastanka i neposrednu blizinu prijestonog grada, ukazuje na tadanji visok
nivo obrade kamena i vei broj dobrih majstora koji su radili za potrebe dvora srednjevjekovnog
vladara i okolnog stanovnitva.
Sadraj natpisa od posebne je vanosti zbog istorijskih podataka i istorijskih linosti koje se
navode u njemu. Na osnovu toga nauno-istorijski asprekt ovog steka uveava i kulturnu
vrijednost cijele nekropole. Protokom vremena i uticajem atmosferilija dolo je do evidentnih
oteenja na stecima koji se manifestuju u sitnim i veim pukotinama, u krunjenju i otpadanju
veih djelova kamena, kao i u konstataciji da su gotovo svi prekriveni liajevima i mahovinom.
2.3 Opis zatiene okoline

2.3.1
Nekropola Grko groblje se nalazi na veem izduenom brijegu, 200 metara sjeverozapadno od
lokalnog puta i obale Ribljeg jezera. Nekropola se prostire najvisoijim i irokim dijelom brijega
koji se prua pravcem sjever-jug. Nekropola dominira okolnim prostorom tako da je uoljiva sa
svih strana. Na sjevernoj strani, brijeg se prua, a potom strmo sputa u niu ravan koja se
potom uzdie u krenjaki obod jezerske ravni. Na zapadnoj strani strmo se sputa u usku
dolinu u kojoj je osnova i blaga uzvienja koje se uzdie ka zapadu. Na junoj i jugozapadnoj
strani je prekrasno Riblje jezero sa razuenom obalom obraslom planinskom travom. Na
jugoistoku je i zaseok Novakovii, sa rijetkim individualnim stambenim objektima i crkvom sa
grobljem koje se nalazi na zapadnoj strani. Od Ribljeg jezera ka jugu i istoku teren se blago
podie tako da se vidi crkva i rasuti stambeni i ekonomski objekti. Nekropola Grko groblje je
nerazdvojni dio pejzaa Durmitora i visoravni Jezera i primjer je izuzetnog sklada kulturne i
prirodne batine. Neposrednu okolinu nekropole ini autentino ouvani zatravljeni prostor s
june strane omeen lokalnim putem i Riblim jezerom. U neto irim granicama ka jugoistoku je
seoska crkva sa aktivnim grobljem i naseljeno mjesto sa tradicionalnim i novijim objektima
stambene i ekonomske arhitekture. ire podruje karakterie prostor jezerske visoravni i masiv
Durmitora i njegovi obronci. Pravac pruanja brijega i nekropole definiu i njenu zatienu
okolinu. Ui kontekst kulturnog dobra je izduenog i nepravilnog elipsoidnog oblika koji se
prostire na povrini od 845.24 metra i pripada djelovima katastarskih parcela br.416 i 417.
Prilikom odreivanja granine linije ireg konteksta kulturnog dobra uzeli smo u obzir izgled i
pravac pruanja brijega, poloaj komunikacije i Ribljeg jezera. Na junoj strani, granica ireg
konteksta prati liniju lokalnog puta ka Novakoviima, a potom se na istonoj strani penje ka
sjeveru udolinom koja razdvaja breuljak na kojem je kulturno dobro od uzvienja na istonoj
strani. Pratei udolinu, linija se potom penje blagim kosama na sjevernoj strani i ponovo sputa
28
u udolinu koja razdvaja brijeg sa kulturnim dobrom od uzvienja koje se nalazi na zapadnoj
strani. Ovom udolinom je plitko korito sezonskog potoka. Iz potoka, gotovo pod pravim uglom,
granina linija se penje sjeverozapadnom kosinom brijega i spaja se sa loklanim putem na
mjestu blage i lune krivine od koje put savija u irokom luku oko Ribljeg jezera. iri kontekst
kulturnog dobra obuhvata prostor od 62.041, 81 m sa katastarskim parcelama KO Paina voda
I br : 415, 416, 407, 417, 419, 1769 ) i parcele K.O. Novakovii, br: 787, 788, 786 i 782.
2.3.2
Bare ugia, Novakovii, abljak
Ovo kulturno dobro nalazi se gotovo na samom istonom obodu velike Jezerske ravni
Durmitora. Oblast je neujednaene konfiguracije gdje se naizmjenino smjenjuju ravne povri sa
blagim uzvienjima. Ova uzvienja su izduenog i nepravilnog oblika nastala pomjeranjem
gleera i fluvijalnim uticajima. Breuljci su izduenog i nepravilnog oblika sa formacijski
orijentisanim pravcem sjever jug. Tanije podsjeaju na blage vodene talase. Obrasli su
planinskom travom, bogatom planinskim cvijeem, pa predio asocira na ustalasano more zelene
trave. Na jednom takvom uzvienju nalazi se i nekropola u Barama ugia.
Ui kontekst kulturnog dobra je talasasti breuljak na kojem je, na zapadnoj, blago ukoenoj
ravni formirana nekropola dok se njegova istona strana talasasto i okomito obruava ka istoku i
nioj jezerskoj ravni. Na ovom dijelu nema visoke vegetacije a prvi individualni stambeni i
ekonomski objekti nalaze se nisko, u donjoj ravni, sjeveroistono, na 350 metara od nekropole.
Ovaj breuljak i nekropola dominiraju istonim dijelom jezerske ravni. Na sjevernoj strani
kulturnog dobra je nii teren izbrazdan suvim vodotocima sezonskih potoka i rijeka. U daljini su
krenjaka brda koja ine obod jezerske ravni. Na junoj strani su blaga uzvienja gdje se
smjenjuju polja trave sa krenjakim formacijama koje dominiraju prostorom. Na zapadnoj
strani, du lokalnog puta, smenjuju se ustalasana blaga uzvienja i udoline, sve do Ribljeg
jezera ,a dalje, ka sjeverozapadu, dominiraju masivi Durmitora.
Na osnovu pozicije nekropole smatramo da ui kontekst kulturnog dobra treba da obuhvati cijelu
zapadnu ravan brauljka sa prostorom nekropole i pretpostavkom da postoje i grobne rake koje
nijesu obiljeene registrovanim stecima. Na to upuuje i veliki broj manjih amorfnih stijena koje
bi mogle initi i grobno obiljeje postavljeno iznad glave i podno nogu pokojnika. Sagledavanjem
prostora, ui kontekst kulturnog dobra prostire se na povrini od 3.445 m i obuhvata
katastarske parcele br: 101,282, 283 i 284.
Prilikom odreivanja ireg konteksta kulturnog dobra imalo se u vidu opte stanje okolnog
terena, udaljenost izgraenih objekata i pravac pruanja putne komunikacije. Na osnovu ovih
parametara definisana je juna granica ireg konteksta kulturnog dobra, definisana pravcem
29
pruanja lokalnog asfaltnog puta. Na istonoj strani, granica ide linijom puta, a potom u luku ide
ka sjeveru i presijeca izduenu formu breuljka. Sjeverna i zapadna granica je luna i prati
ravnu povr uzvienja, a zavrava se na blagoj krivini lokalnog puta, 60 metara zapadno od
nekropole. iri kontekst kulturnog dobra obuhvata prostor povrine 22.976,14m2, sa
parcelama br: 94, 101, 102, 283, 284.
2.3.3 Grko groblje, epan Polje, Pluine

Grko groblje se nalazi na 908 metara nadmorske visine, na padinama Brijega koji se nalazi
istono od Soko grada. Izduenog je i nepravilnog oblika obraslo mladom bukovom umom i
niskim rastinjem. Na sjeveroistonoj strani nekropole nalazi se ukopani umski put koji od Soko
grada ide ka Crkvikom polju. Padina je dosta strma i razuena i sputa se ka jugozapadu.
Pozicija kulturnog dobra je paljivo odabrana i korespondira prostoru Soko grada. Nekropola je
formirana za potrebe stanovnika i vlastele Soko grada. Nekada otvoreni i travnati prostor
nekropole, u meuvremenu je obrastao mladom umom, pa je tek nakon izvrenog geodetskog
snimanja, bilo mogue utvrditi njegove gabarite i pravac pruanja. Na osnovu geodetskih
snimanja utvreno je da se prua pravcem istok-zapad na povrini od 359,36m2. No, prostor
ueg konteksta kulturnog dobra treba uzeti sa rezervom dok se ne ukloni bujna vegetacija i
paljivo sagleda teren. Na sjevernoj strani nekropole prua se linija visokonaponskih
dalekovodnih stubova koji naruavaju prirodno okruenje i iri kontekst kulturnog dobra. Na
osnovu katastarskih podataka utvreno je da se nalazi na dijelu katastarske parcele br. 411, KO
Brijeg. Granica ireg konteksta kulturnog dobra definisana je i jasna samo na sjeveroistonoj
strani jer prati pravac pruanja seoskog puta. Na preostalim strananama obuhvaena je padina
okrenuta ka Soko gradu tako da ira zona kulturnog dobra ima elipsoidni oblik, osovinom
orijentisan pravcem sjeverozapad-jugoistok, sa povrinom od 5.042 m2. iri kontekst kulturnog
dobra obuhvata vei dio katastarskih parcela br.: 411, 412 i manji dio katastarske parcele br. 13.
Grko groblje, Steak sa natpisom

Soko grad sa stolicom i pogledom na kanjon Pive
30
U kontak zoni zatiene okoline kulturnog dobra zapadno od nekropole Grko groblje, nalazi se
Soko grad koji je bio prijestoni grad vladarske porodice Kosaa i crkva u Zagrau.
Ostaci srednjovjekovnog Soko grada nalaze se na strmim stijenama iznad Pive. Hercegov dvor,
koji se pominje u poveljama, nalazi se vjerovatno na jednoj maloj zaravni ispod najvieg dijela
grada. Tu je slavni dvor, a sam
vojvoda Stefan Vuki Kosaa, po
svome gradu nazvan je Stefanom
odSokola. Ruevine Soko grada
Crkva Sv. Stefana sa grobom Stjepana

Hrania
nalaze se na vrlo strmim stijenama (922 m) iznad sastavka Pive i Tare, i nisu do sada
arheoloki istraivani. Prema sauvanim ostacima uoava se da je prilaz gradu bio sa
jugoistoka, preko jedne zaravni gdje je vie graevina, i gdje je branjen jednom snanom kulom.
Pretpostavlja se da je upravo na toj zaravni mogao biti dvorski kompleks Stefana Vukia
Kosae, u kome je vjerovatno i ivio Petko Kristijanin.
U podgrau Soko grada u Zagrau se
nalaze ostaci crkve ija izgradnja se
pripisuje Stjepanu Kosai. Vojvoda
Sandalj Hrani i herceg Stjepan Vuki
Kosaa, sagradili su svaki za svoj vjeni
pokoj, dvije zadubine: Sandalj Hrani
crkvu Svetog Stefana na epan Polju, a
Stjepan Vuki Kosaa manastir na
Zagrau. Dragocjena je injenica da su
obojica sagradili za sebe grobnicu u
svojim zadubinama, s tim to je vojvoda
Stefan i sahranjen u svojoj epanici
ispod steka, dok herceg Stjepan nije
sahranjen u svojoj zadubini koju je
sagradio u posljednjim decenijama svog
ivota. U njoj je bio postavljen veliki
steak. Kosae su slijedile primjer
pobonih vladara, to ukljuuje obiaj
sahranjivanja u svojim zadubinama.
Osnova crkvenaZgrau, ktitora Stefana Vukia Kosae, (prema M. Kovaeviu )
i Steak ktitora uz sjeverni zid crkve na Zagrau, poslije istraivanja i anastiloze 1973. godine
31
2.4 Stanje ouvanosti kulturnog dobra i zone zatiene okoline

2.4.1
iri i ui kontekst nekropole je ouvani prirodni planinski ambijent sela Novakovia u blizini
Ribljeg jezera. Vizuelnom prospekcijom tokom terenskog obilaska nekropole Grko groblje kod
Ribljeg jezera, utvreno je oteenje veine steaka, u veoj ili manjoj mjeri. Poto se nekropola
nalazi u visoko planinskom podruju, na prirodnom uzvienju-breuljku (foto 1) izloenija je
udarima jakog vjetra, kao i uticajima atmosferskih padavina (kia i snijeg). Takoe, usljed
slijeganja terena, (foto 2) geolokih prilika, djelovanja atmosferskih padavina, steci su blago
dislocirani sa svog prvobitnog poloaja. Veina monolita, zbog svoje teine i proporcija, je
oborena na stranu, a istovremeno i utonula u tlo (foto 3).
Foto 1
Foto2
Foto 3
Foto 4
Cijenei prirodnu strukturu kamena, dominantno krenjaka, kod kojih pukotine najee nastaju
iz osnovnih mikroskopskih naprslina, a koje, pod uticajem prirodnih uslova u kojima se nalaze i
vievjekovnog uticaja nepovoljnih klimatskih uslova, se poveavaju, na svim stecima
konsatovane su razliite pukotine, po duini, obliku, kao i po veliini (foto 4), koje e, u daljem
procesu erozije, dodatno eskalirati u vidu fragmentovanja steaka. Povrine svih steaka
prekrivene su liajevima raznih vrsta (foto 5) kao i mahovinama u manjem obimu, to je
onemoguavalo pregled cjelokupnog stanja svakog pojedinog steka. Pojedine vrste liajeva su
32
tipa kompaktnih i plitkih ravnih povrina i ne ugroavaju opstanak lapida, dok su pojedini tipa
spuvastih, robusnije grae, i samim tim su znatno tetnijeg uticaja po kamenu strukturu.
Foto 5
Foto 6
Pojedini steci, pod uticajem atmosferskih padavina, su u cjelosti postali porozni i podloni daljoj
razgradnji i u konanom, fragmentaciji u krupnije i sitnije djelove, ime se moe ocijeniti da je,
upravo uticaj atmosferskih voda, najrazorniji. Naime, velika koliina padavina u koheziji sa
niskim temperaturama tokom zimskog perioda, pretvara vodu u led, koji, promjenom agregatnog
stanja, prelaskom u led, mijenja zapreminu i time razara monolit. Zbog visoke koncentracije
vlage, posebno su ugroene donje zone steaka kojima nalijeu na zemlju (foto 6). Posljednjih
godina, zbog djelovanja agresivnih supstanci iz atmosfere, prisutne su povremeno i kisjele kie.
2.4.2
Bareugia, Novakovii, abljak
iri i ui kontekst nekropole je ouvani prirodni planinski ambijent sela Novakovia. Vizuelnom
prospekcijom tokom terenskog obilaska nekropole Bare ugia utvreno je oteenje veine
steaka, u veoj ili manjoj mjeri. S obzirom na to da je pozicija nekropole na prirodnom
planinskom uzvienju, bez prisustva visokog rastinja, i time izloena direktnim udarima vjetra,
izrazitim uticajima atmosferskih padavina (kia, snijeg), kao i usljed slijeganja terena i geoloke
konfiguracije, pojedini steci su dijelom blago dislocirani iz svog prvobitnog poloaja. Oboreni su
mahom ka jugu, to potvruje pretpostavku znaajnog uticaja udara vjetra sjevernog pravca.
Zbog svoje teine i proporcija, pojedini steci su oboreni na bonu stranu i istovremeno su
utonuli u tlo, to je onemoguilo potpunu sagledivost lapida. Mali broj masivnijih i uspravno
postavljenih steaka je ostao na mjestu prvobitnog poloaja, kao i nii steci tipa ploe i
sljemenjaka i najvei broj recentnih ploa.
Na svim stecima su prisutna oteenja u vidu pukotina, u veoj ili manjoj mjeri. Povrine svih
steaka djelimino su prekrivene liajevima raznih vrsta, kao i mahovinama u manjem obimu.
Veina prisutnih liajeva su kompaktni i niskog profila, te kao takvi ne predstavljaju latentnu
opasnost za povrinu kamenih nadgrobnih ploa.
Pojedini steci, pod uticajem atmosferskih padavina, su u cjelosti postali porozni i podloni daljoj
razgradnji i u konanom, fragmentaciji u krupnije i sitnije djelove, ime se moe ocijeniti da je,
upravo uticaj atmosferskih voda, najrazorniji. Naime, velika koliina padavina u koheziji sa
niskim temperaturama tokom zimskog perioda, pretvara vodu u led, koji, promjenom agregatnog
stanja,prelaskom u led, mijenja zapreminu i time razara monolit. Zbog visoke koncentracije
vlage, posebno su ugroene donje zone steaka kojima nalijeu na zemlju.
33
2.4.3
Grko Groblje, epan Polje, Pluine
iri kontekst nekrople je prirodno ouvani ambijent zaseoka Zagraa, koje se nalazi ispod
srednjovjekovnog Soko grada (foto 1). Vizuelnom prospekcijom tokom terenskog obilaska
Nekropole, s aspekta ouvanosti ueg konteksta, pozicije nekropole i steaka na njoj, je u
loem stanju (foto 2). Prirodni uslovi u kojima se nalazi, nadmorska visina, umsko visoko i
nisko rastinje, klimatski uslovi, spiranje i uruavanje zemljita sa njene mikrolokacije, korijenje
stabala izmeu steaka ili u njihovom podnoju i sl., kao i odsustvo redovnog odravanja, su
sveukupno faktori zbog kojih je nekropola u kontinuitetu izloena daljem propadanju.
Foto 1
Foto 2
Povrine svih steaka prekrivene su liajevima raznih vrsta (foto 3) kao i mahovinama, to
onemoguava pregled cjelokupnog stanja svakog pojedinog steka. Pojedine vrste liajeva su
tipa kompaktnih i plitkih ravnih povrina, dok su pojedini tipa spuvastih, robusnije grae, i
samim tim su znatno tetnijeg uticaja po kamenu strukturu.
Foto 3
Foto 4
34
Stanje ouvanosti pojedinanih steaka je razliito. Pojedini su u relativno dobrom i stabilnom

stanju (foto 4), dok su drugi sa brojnim vidnim oteenjima (foto 5), a dva steka, od kojih jedan
sljemenik i jedna ploa, su fragmentovani u znaajnijem obimu.
Foto 5
2.5 Faktori koji utiu na kulturna dobra
2.5.1
Grko groblje, Riblje jezero i Bare ugia, Novakovii, abljak
(i) Pritisak razvoja

Pritisak ekonomskog razvoja, postojee eksploatacije kontakt zone i ireg okruenja nekropole
je zanemarljiv imajui u vidu da je locirana van urbanog podruja i vanijih saobraajnica.
Saobraajnica (L-20) je javni, lokalni asfaltni put, izgraen na dovoljnoj udaljenosti i na nioj koti
od nekropole pa ne ugroava njene ambijentalne vrijednosti. U odnosu na relativno nizak
promet saobraajnicom, ne postoji rizik negativnog uticaja na pojedinane steke i nekropolu u
cjelini. Relativno niska naseljenost podruja na kojima se nekropola nalazi, status kulturnog
dobra, zatvorenost nekropola steaka za nove ukope, konfiguracija tla, sproveden reim zatite
i ouvanja poljoprivrednih i umskih podruja u prostorno planskoj dokumentaciji i planovima
posebne namjene, garant su ouvanja autentinih kulturnih vrijednosti nekropole, njene kontakt
zone, ak i ireg okruenja. Jedina ekonomska aktivnost koja se obavlja na podruju nekropola
je sezonska ispaa sitne stoke, odnosno ekstenzivno, tradicionalno stoarenje.
(ii) Pritisak okoline (na pr. zagaivanje, klimatske promjene, dezertifikacija)

Prostor na kome se nalazi nekropola pripada oblasti nedirnute, u potpunosti ouvane prirode i
izuzev izgraenih lokalnih saobraajnica malog intenziteteta saobraaja koje su locirane blie,
na prostoru ireg okruenja nekropola nalaze se jo rijetka seoska domainstva i objekti
elektroenergetske infrastrukture (metalni stubovi i ice sa elektrinim naponom). Blii, ali mali
saobraajni promet i udaljeni elektroprenosni sistemi ne mogu znaajno uticati na zagaenje
okoline i mikroklime nekropola. Nekropola se nalazi na blagom uzvienju, koje je obraslo
planinskom, sitnom i niskom travom, kao i prostor zatiene okoline i ireg okruenja.
35
Pojedinani steci su vie ili manje obrasli mahovinama i liajevima razliitih struktura, boja,
sastava i veliine, ali su oblik, forma i dekoracija steaka vidljivi i lako dostupni.
(iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.)
Prirodne prijetnje i potencijalni rizici sadrani su u poveanoj vlanosti usljed dugog perioda
kinih i snijenih padavina, povremeno ekstremnim, uestalom sjevernom vjetru i poarima u
toplim ljetnjim mjesecima. Navedene okolnosti dovode do bujanja vegetacije, mahovine i
liajeva, erozije zemljita, slijeganja terena, izmicanja iz leita pojedinih steaka i
njihovogdislociranja ka jugu. Eventualni poari na nekropoli na Durmitoru ne bi nanijeli
znaajniju tetu obzirom da je teren na kome se nalaze obrastao niskom travom. Negativni
uticaj globalnih klimatskih promjena i poznata seizminost tla Crne Gore, potaknuta obilnim
padavinama, bujinim vodama i erozijom, potencijalne su prijetnje na koje nije mogue
znaajno uticati.
(iv) Pritisak posjetioca/turizma
Nekropola nije turistiki i ekonomski valorizovana, stoga je turistika posjeta zanemarljiva.
Rezultat je linih afiniteta i prethodnih znanja, a ne planirane, kontrolisane i kontinuirane
turistike valorizacije lokaliteta i njegove ukljuenosti u turistiku ponudu oblasti. Lokalitet nije
saobraajno i turistiki signaliziran. Ovo kulturno dobro, u stanju sadanje prezentacije, nema
adekvatne, pratee sadraje, neophodne za vei broj posjetilaca, jer ne postoje adekvatni
servisi za prihvat veeg broja turista. Kontrolisani obilazak nominovanih nekropola, u sluaju
jae frekvencije i zainteresovanosti turista, nije potreban, obzirom da se steci nalaze na
irokom otvorenom platou, gdje komunikacija u prostoru ne moe nanijeti tetu kulturnom
dobru. Buduu namjenu ovog kulturnog dobra, odredie Uprava za zatitu kulturnih dobara
Crne Gore, radi njegovog odrivog korienja, na nain kojim se obezbjeuje integritet i
razumijevanje kulturne vrijednosti.
(v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone
Nekropola sa bafer zonom se nalazi van naseljenih oblasti i dio je sela Novakovii na Durmitoru, u
kontakt zoni Nacionalnog parka Durmitor. Po posljednjim popisu stanovnitva Crne Gore iz 2011.
godine u selu Novakovii je bilo 23 stanovnika u 8 domainstava. Prema Prostornom planu Crne
Gore do 2021.godine, se procjenjuje da e u Novakoviima ivjeti 35 stanovnika u 13
domainstava.
2.5.2
Grko groblje, epan Polje, Pluine
(i) Pritisak razvoja

Nekropola se nalazi u nenaseljenom, planinskom predijelu, bez znaajnih infrastrukturnih
objekata, koji bi je ugroavali. Do nekropole se dolazi nekategorisanim lokalnim putem, a
umski put zemljane podloge, je izgraen neposredno uz nekropolu, ali na nioj koti od njene
lokacije. Zbog neposredne blizine i eventualnog zadiranja u poziciju nekropole dijelom ugroava
njene ambijentalne vrijednosti. U odnosu na izrazito nizak promet saobraajnicom ne postoji
rizik negativnog uticaja saobraajnog prometa na pojedinane steke i nekropolu u cjelini.
Ekstenzivno i vrlo rijetko planinsko stoarstvo, kao jedina ekonomska aktivnost veoma malog
broja lokalnog stanovnitva, je takoe bez znaajnog uticaja na samu nekropolu.
(ii) Pritisak okoline (na pr., zagaivanje, klimatske promjene, dezertifikacija)
iri predio lokaliteta je netaknuta priroda, bez ikakvih faktora zagaenja. Najvei problem zatite
i ouvanja steaka, koji su izgraeni od lokalnog kamena, predstavljaju klimatske promjene.
Predio karakteriu duge i hladne zime, kratka ljeta, sa velikom koliinom padavina, kie i
36
snijega. Lokalitet se nalazi u gustoj planinskoj umi, nije odravan, tako da gusto rastinje
negativno utie na lokalitet u cjelini. Zbog planinske klime, slijeganja terena, dosta vlage, niskih
zimskih temperatura, jakih vjetrova, slijeganja terena, ispiranja zemnog sadraja, pojedini steci
su pali ili utonuli u zemlju, popucali, a na kamenim nadgrobnim spomenicima, prisutna je
mahovina i liajevi.
(iii) Prirodne nepogode i spremnost za rizik (potresi, poplave, poari, itd.)
Nekropola se nalazi u trusnom podruju. S obzirom na poziciju, takoe se moe konstatovati
erozija tla, to je nepovoljan faktor. Kako je nekropola locirana u gustoj umi, eventualni poar u
ljetnjim mjesecima, nanio bi znatne tete, naroito zbog nepristupanosti terena i lakog pristupa
Gorskoj vatrogasnoj slubi.
(iv) Pritisak posjetioca/turizma
Zbog loeg prilaza nekropoli i nepristupanosti terena, turista gotovo da i nema. Na kilometar
udaljenosti od lokaliteta nalazi se Manastir, ali nekropola sa stecima nije turistiki valorizovana,
nema odgovarajuu signalizaciju i ostalu infrastrukturu. U iroj okolini dobra ne postoje znaajni
smjetajni kapaciteti. Najblii smjetaj je na rijeci Tari, koji se koristi za ugovoreni turizam,
odnosno za rafting Tarom. itavo podruje nema slube za spaavanje, sanitarne instalacije,
trgovakih objekata i drugih sadraja, neophodnih za razvoj turizma.
(v) Broj stanovnika unutar dobra i kontaktne zone
Nekropola steaka sa bafer zonom se nalazi van naseljenih oblasti i dio je zaseoka Zagrae,
smjetenog na putu ka mjesnom centru Polje Crkviko. Prema posljednjem Popisu stanovnitva
Crne Gore iz 2011. godine, prostor na kome se nalazi nekropola i ira oblast navedenog seoskog
centra, naseljava 73 stanovnika u 32 domainstva. Po Prostorno urbanistikom planu Optine
Pluine do 2028. godine, predvia se uveanje broja stanovnika u gradskom, optinskom centru
Pluine, na tetu ruralnih podruja.
2.6 Kulturne vrijednosti
2.6.1 Autentinost i integritet
Steci predstavljaju autentini oblik nadgrobnog spomenika, koji se izgrauje i koristi u periodu
od XIII do poetka XVI vijeka, na gotovo cijelom podruju Bosne i Hercegovine, u zapadnim
djelovima Srbije i Crne Gore, te sredinjim, odnosno junim djelovima Hrvatske. Predloena
groblja sa stecima, njihov arheoloki i istorijski kontekst, raznolikost tipova nadgrobnih
spomenika, ukrasa, kao i sadraj natpisa predstavljaju autentine aspekte pojave i prouavanja
steaka. Nominovana groblja u sklopu ove serijske nominacije imaju visok stepen autentinosti.
Stanje ouvanosti spomenika, mjere zatite koje se primjenjuju u Crnoj Gori i vizuelno estetski
kriterijum koji se odnosi na poloaj nekropola u prirodnom okruenju, svjedoi o ouvanosti
integriteta nekropola Grko groblje i ugia Bare u Optini abljak i nekropole Grko groblje u
Optini Pluine.
2.6.1.1 Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak
Nekropola steaka Grko groblje nalazi se na planini Durmitor oko 200 metara sjeverozapadno
od Ribljeg jezera, u dobrom je stanju, u skladu sa pejzaom Durmitora i primjer je izuzetnog
sklada i povezanosti prirodne i kulturne batine.
Nekropala sa 49 steaka sadri sve njihove karakteristine oblike. Natpisi na ovom lokalitetu
nijesu evidentirani. Na gotovo polovini spomenika nalaze se tipini ornamentalni motivi. Kulturno
37
dobro je odgovarajue veliine i obima i kao takvo do danas je sauvalo izgled srednjovekovnog
groblja sa stecima.
Prostor na kojem se nalaze srednjovekovni spomenici steci nije u funkciji od posljednjeg
sahranjivanja i postavljanja steaka. U iroj okolini groblja je lokalni put i crkva sa seoskim
grobljem koji ne utiu na autentinost ovog groblja.
Ova nekropola je cjelovito ouvane strukture, nepromjenjenog izgleda skoro pola milenijuma.
Sauvana je zbog vjerovanja lokalnog stanovnitva, koje poiva na zabrani naruavanja starih
grobalja u cilju zatite ivih.
2.6.1.2 Bareugia, Novakovii, abljak
Nekropola steaka ugia Bare nalazi se na planini Durmitor na oko 2.230 m sjeveroistono od
nekropole Grko groblje koja se nalazi pored Ribljeg jezera. I ova nekropola je sauvana i u
dobrom je stanju i predstavlja primjer izuzetnog sklada i povezanosti prirodne i kulturne batine.
Nekropola sadri sve tipove spomenika karakteristine za oblike steaka, sa sauvanih oko 300
nadgrobnih spomenika poznog srednjevjekovnog groblja na prostranoj zaravni. Natpisi na ovom
nalazitu nijesu evidentirani. Na 23 spomenika nalaze se tipini ornamentalni motivi. Kulturno
dobro je odgovarajue veliine i obima i kao takvo do danas je sauvalo izgled srednjovekovnog
groblja sa stecima.. Prostor na kojem se nalaze srednjovekovni spomenici steci nije u funkciji
od posljednjeg sahranjivanja i postavljanja steaka. Nekropola je cjelovito ouvane strukture,
nepromijenjenog izgleda, dobro ouvana zbog narodnog vjerovanja lokalnog stanovnitva, o
tome da se stara grobalja ne smiju naruavati.
2.6.1.3 Grko groblje, epan Polje, Pluine
Nekropola se nalazi u zaseoku Zagrae u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore. Formirana je
istono od srednjevekovnog utvrenja Soko grad, u podgrau. Nekropola je sauvana i ima 16
steaka, koji su raeni od lokalnog kamena i pripadaju tipu sanduka ili ploe. Na najveem
steku nalazi se natpis u kojem se pominje kristijanin Petko, koji je ivio u Soko gradu u vrijeme
vojvode Stjepana Kosae. Sadraj natpisa je istaknuti autentini podatak koji govori da je na
ovom groblju sahranjivanje obavljano polovinom XV vijeka.
Izuzimajui intenzivno djelovanje protoka vremena koje je uslovilo starenje materijala i
oblikovanja, te uticaj prirodnih uslova i sila, nekropola steaka Grko groblje u Pluinama,
izvorno je ouvana, posebno s aspekta kulturnog konteksta nastanka, trajanja i sadanje
pozicije u prostoru ukljuujui oblik, materijal, tehniku i tradiciju.
2.6.2
Jedinstvenost i rijetkost u okviru svoje vrste
Jedinstvenost izabranih nekropola utvrena je kroz njihovu reprezentativnost kao vrste

nadgrobng obiljeja, originalnalnost u odnosu na podruje Durmitora i Pive u srednjem vijeku.
Sahranjivanje ispod steaka, formiranje nekropola, izrada i ukraavanje steaka su specifini
oblik i pojava tradicionalne kulture, koja se posljednji put praktikovala prije skoro pola
milenijuma, a ija se raritetnost vidi u istorijskim, geografskim, arhitektonskim, etnografskim,
arheolokim, umjetnikim i drugim svojstvima i osobenostima.
Jedinstvenost steaka je i u njihovoj brojnosti, spontanoj uvanosti i uticaju koji su vrili na
ostale oblike tradicionalnog sahranjivanja i obiljeavanja nagrobnog spomenika. Jedinstven su
primjer nae kulturne istorije, koje je sauvalo narodno vjerovanje da je grobno mjesto i
nadgrobni spomenik svetinja u iji integritet ne treba zadirati.
38
Nekropole steaka zadovoljavaju kriterijum

rijetkosti sa aspekta graditeljskog oblika
nadgrobnih spomenika na Durmitoru i u Pivi,
ali i u ostalim djelovima Crne Gore. Pod
stecima se vrio obred sahranjivanja samo u
odreenom periodu istorije Crne Gore i
Balkana. Kako se takva praksa nije obnovila
vjekovima to je izvjesno da broj steaka kao
graditeljskih srednjevjekovnih oblika nee biti
znatno uvean ni u periodu pred nama, to im
osigurava jedan oblik rijetkosti u svojoj vrsti.
Steak u obliku slova T, Rudinice, Piva
2.6.3 Arheoloka vrijednost

Sistematska arheoloka istraivanja nekropola steaka u Crnoj Gori nijesu vrena. Arheoloka
istraivanja nekropola steaka vrena su u Bosni i Hercegovini, Srbiji i Hrvatskoj. Istraeni
grobovi ispod steaka dali su vane podatke o materijalnoj kulturi srednjeg vijeka. Pokretne
arheoloke nalaze ine bronzani i srebreni novii, metalni djelovi odjee i ponekad ostaci
tekstila. Neto su rjei nalazi oruja i konjanike opreme kao i stakleno i keramiko posue.
Nalazi iz grobova spadaju u uobiajene nalaze iz srednjovjekovnih grobova ovih prostora, a
luksuzni predmeti dio su opte mode anuvinskog doba (XIV i XV vijek) i neposredno nakon
njega.
Arheoloka vrijednost nekropola ogleda se u prostornom rasporedu steaka, nainu na koji se
postavljaju na praistorijskim tumulima, kao i u odabiranju mjesta njihovog postavljanja u odnosu
na crkve, naselja, utvrenja i komunikacije.
Srednjovjekovne nekropole steaka predstavlju dragocjena arheoloka nalazita, koja pruaju
podatke o srenjovjekovnoj sepulkralnoj umjetnosti.
2.6.4 Istorijska vrijednost
Istorijski znaaj steaka izraava se kroz dokumentovanje razvoja jednog geografskog prostora
i istorijskog perioda, koji se danas odnosi na teritoriju Bosne i Hercegovine, zapadne djelove
Crne Gore i Srbije, kao i na sredinje, odnosno june djelove Hrvatske, u periodu od XIII do
poetka XVI vijeka. Pojava steaka se moe vezati za jaanje ekonomske moi feudalne
vlastele na prostorima zapadnog Balkana. Novina u odnosu na zapadnoevropski i
srednjeevropski prostor je postavljanje novog tipa nadgrobnog spomenika, koji ne poznaje
staleke razlike izmeu obinog naroda, vlastele i crkvenih dostojnika. Njihov istorijski znaaj
ogleda se i u njihovoj interkonfesionalnosti, jer se ne mogu vezati za odreenu crkvu. Brojnost
steaka, motivi, natpisi, predstavljaju materijalni dokaz jednog vremena, razvitak nacionalnih
kultura na irem prostoru, ravnopravnost i meusobno potovanje razliitih drutvenih slojeva,
zajednitvo bez obzira na religijsko ili drugo opredjeljenje. Natpisi na stecima pisani irilnim
pismom, svojim sadrajem govore o istorijskim linostima (Stjepanu Vukiu-Kosai),
dogaajima, majstorima koji su ih klesali i ispisivali ili ukraavali.
2.6.5 Etnoloka vrijednost
Etnoloke, tradicionalne vrijednosti steaka ogledaju se u injenici da uvaju i prezentuju
univerzalnu potrebu obiljeavanja nadgrobnog mjesta tradicionalnim znanjima, vjetinama i
39
predstavama, koje su samouki sredjevjekovni graditelji i klesari ostavili u nasljee podruja

Durmitora i Pive, a i ire. Srednjevjekovni nadgrobni spomenici steci su kamene strukture,
nastali na briljivo biranim mjestima za gradnju, oblikovani kao ''vjene kue'', kao izraz
vjerovanja u vjeni ivot, o emu najbolje svjedoi steak oblika sljemenika. Od svog nastanka
do danas steci su duboko ukorijenjeni u narodnu kulturu i tradiciju, kao materijalni dokaz, ali i
kao dio nematerijalne kulturne batine (stara znanja i vjetine, obiaji i vjerovanja). Epigrafika i
simboli na stecima rezultat su narodnog znanja, vjerovanja i umijea ue i ire zajednice. Na
velikom broju steaka nalaze se klesani ukrasi i natpisi. Ukrasi su izvedeni u plitkom reljefu, u
vidu ornamentalnih traka (ornamentalne cik-cak trake, spiralne vrijee, tordirane trake u obliku
ueta i sl.) vegetabilnih, floralnih, geometrijskih motiva, zoomorfnih i figuralnih predstava i
arhitektonskih ukrasa. U dekorativnoj obradi steaka prisutni su brojni simboliki motivi kruga,
krsta, mjeseca, sunca, rozeta, predstave ivotinja, scena iz lova, ptica, zmija, pojedinanih
ljudskih figura, kao i heraldiki znaci kao to su ma i tit. Klesani natpisi predstavljaju
dragocjene izvore za prouavanje srednjevjekovnog jezika i pisma stanovnitva, kao i istorijskih
linosti i dogaaja, o emu najbolje svjedoi steak Petka krstjanina u epan Polju.
Etnoloka
vrijednost
nadgrobnih
spomenika - steaka, ogleda se i u
tradicionalnoj vjetini njihove izrade,
obrade, ukraavanja ilinatpisa, kao i u
korienju tradicionalnih alata, naina
prevoza i postavljanja, korienja
lokalnog kamena. Ova tradicionalna
znanja prenoena su generacijama
najee preko anonimnih narodnih
graditelja. Steci pruaju mogunost
istraivanja ivotnog ciklusa pojedinca i
srednjevjekovne zajednice, koji su
vezani za smrt,sahranjivanje,vjerovanja
Steak sa predstavom lova, Grko groblje kod Ribljeg jezera
i obiaje, rijeju dio su tradicionalne, duhovne kulture naroda koji se sahranjivao ispod steaka.
Sve tri nekropole, u narodnoj tradiciji, od poznog srednjeg vijeka do danas, pripisuju se starom,
grkom stanovnitvu, pa otuda i najei lokalni nazivi Grka groblja za steke na prostoru
Durmitora i u Pivi, ali i u drugim oblastima Crne Gore.
2.6.6
Umjetnika vrijednost
Osnovnu umjetniku vrijednost steaka predstavljaju
oblik i motivi, koji su izvedeni odreenom klesarskom
tehnikom. Na velikom broju steaka nalaze se klesani
ukrasi izvedeni u plitkom i dubokom reljefu, u vidu
ornamentalnih
traka,
vegetabilnih,
floralnih,
geometrijskih motiva, zoomorfnih i figuralnih predstava
i arhitektonskih ukrasa koji su najee raeni po
romanikim i vizantijskim uzorima. Dekorativni elementi
koji se javljaju samostalno ili u kombinaciji sa drugim
motivima karakteriu ornamentalne cik-cak trake,
spiralne vrijee i tordirane trake u obliku ueta.
Steak u Grabu, Piva
Kao arhitektonski motivi najee se javljaju polukrune romanike arkade sa stubovima

razliitih varijanti i to uglavnom na stecima tipa sljemenjakai sanduka.
40
U dekorativnoj obradi steaka prisutni su brojni simbolini motivi kruga, krsta, mjeseca, sunca,
rozeta, kao i figuralnih ukrasa poput scena iz lova, ptica, zmije, pojedinanih ljudskih figura, igre
u kolu, kao i heraldiki motivi kao to su ma i tit. Vei broj ukrasa i umjetnika ostvarenja na
stecima, ukazuju na narodne elemente, odnosno staru slovensku tradiciju sa jakim elementima
zapadnih uticaja. Umjetniki izraz veine steaka, izbija iz naivnog prikaza reljefa, meutim to
djeluje prirodno i neposredno.
Steci predstavljaju umjetnika dijela, nastala pod uticajem zapadnoevropske srednjevjekovne
umjetnosti, koja se sa prostora jadranskog primorja u romanici, prenosila u unutranjost
Balkana, dobijajui u tim prostorima specifina obiljeja ruralnih krajeva i njihove osobene
narodne umjetnosti. Pored toga, umjetniki izraz na stecima, odraz je i uticaja vizantijske
umjetnosti, sa istoka.
Motivi prisutni na stecima u Crnoj Gori uklapaju se u poznati ornamentalni sistem okolnih
zemalja koje batine kulturu steaka, ali se meu njima mogu uoiti neke specifine varijante ili
kvalitet izrade koji ih ini autentinim u korpusu steaka.
Dalja istraivanja steaka donijee nove podatke, ali imajui uvid u ve poznato o njima,
stecima Crne Gore pripada jedinstveno mjesto u korpusu srednjovjekovnih steaka..
2.6.7
Ambijentalna vrijednost
Ambijentalni znaaj nekropola ogleda se u skladnom odnosu kamenih struktura steaka

prema ambijentu na kojem se nalaze i koji ini uu i iru okolinu, kao i vizuri cjeline nepokretnog
kulturnog dobra sa zatienom okolinom i ireg podruja. Posebnu vrijednost predstavlja sklad
nekropola steaka na Durmitoru sa objektima seoske tradicionalne stambene, ekonomske i
sakralne arhitekture u blizini nekropola Grko groblje i Bare ugia.
Riblje jezero, put i seoske kue

snimano sa nekropole Grko groblje
Izgled nekropole Bare ugia ,

sa seoskim kuama u irem okruenju
S druge strane, nekropola Grko groblje u Zagrau, skrivena u samoniklom rastinju, sa Soko
gradom na najvioj stijeni iznad, predstavlja usklaen ambijent, srednjovjekovne arhitekture sa
ouvanim prirodnim okruenjem, sa koga se prua pogled na sastavke Pive i Tare u Drinu i
selo epan Polje.
41
Pogled sa Zagraa na epan Polje i sastavke Tare i Pive u Drinu
2.6.8 Pejzana vrijednost

Pejzani znaaj sve tri nekropole steaka je izuzetna vrijednost izraena u vizuri predjela
Durmitora i Pive i rijeka Tare i Pive. Na blagom uzvienju, iznad Ribljeg jezera, nekropola Grko
groblje u Novakoviima, svojim oblikom i sadrajem uklopila se vjekovima sa prirodnim
okruenjem i odie prirodnim skladom i prua poseban doivljaj.
Pogled na Riblje jezero sa nekropole steaka Grko groblje,abljak
Nedaleko od nje, nekropola Bare ugia, u istom selu, brojnou i oblikom steaka doprinosi
izuzetnoj vrijednosti durmitorskih planinskih vrhova i ivota koji se vjekovima odvija u tom
prostoru.
Pogled sa nekropole steaka Bare ugia, prema putu sa planinskim vrhovima koji je okruuju
42
Crkva,strmi seoski put koji od nje vodi do nekropole, prirodna kapija od autohtonog rastinja na
nekropoli Grko groblje, sa Soko gradom na strmoj stijeni ispod nekropole, ine posebnu
vrijednost u vizuri predjela epan Polja, koje je smjeteno nad sastavcima Tare i Pive u
Drinu.
Sva tri kulturna dobra imaju visok stepen atraktivnosti i ine vizuelno jedinstvenu cjelinu
prostora iji je karakteristian izgled rezultat akcije i interakcije prirodnih i antropogenih faktora,
to najbolje reprezenuju dvije nekropole na Durmitoru, koje predstavljaju osoben prostor sa
svim karakteristikama kulturnog pejzaa.
2.7 Analize
2.7.1
Zakonodavni i institucionalni okvir zatite
U Crnoj Gori se na osnovu Zakona o zatiti kulturnih dobara (Sl. list Crne Gore, br. 49/10,
40/11) i Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata (Sl. list Crne Gore, broj 51/08),
sprovodi zatita kulturnih dobara u planskim dokumentima. Planskim dokumentima obezbjeuje
se zatita kulturnih dobara i njegove zatiene okoline, kao integralnog dijela savremenog
drutvenog, ekonomskog i urbanog razvoja, na nain kojim se potuje njihov integritet i status i
dosljedno sprovodi reim zatite propisan navedenim Zakonom o zatiti kulturnih dobara.
Shodno navedenim propisima, Uprava za zatitu kulturnih dobara Ministarstva kulture, daje
miljenje na planska dokumenta sa aspekta zatite kulturnih dobara.
Planski dokument mora biti usklaen sa Studijom zatite kulturnih dobara i Menadment
planom. Studija zatite kulturnih dobara sadri: tekstualni i grafiki prikaz zatienih nepokretnih
kulturnih dobara, potencijalnih arheolokih lokaliteta, prostora sa izraenim ambijentalnim
vrijednostima i njihovom okolinom, koji su obuhvaeni planskim dokumentom; reim i mjere
zatite, ouvanja i unapreenja kulturnih dobara i njihove zatiene okoline i konzervatorske
uslove za izradu konzervatorskog projekta i sprovoenje konzervatorskih mjera na
evidentiranim nepokretnim kulturnim dobrima. Studiju zatite donosi Uprava za zatitu kulturnih
dobara, a njenu izradu moe povjeriti pravnom licu koje ima konzervatorsku licencu.
Menadment plan je strateki dokument za dugorono upravljanje, zatitu, ouvanje, korienje
i prezentaciju kulturno-istorijske cjeline, lokaliteta i podruja. Menadment plan se obavezno
donosi za kulturno dobro koje je upisano ili se nominuje na Listu svjetske batine UNESCO.
Menadment plan sadri: strategiju viegodinjeg upravljanja kulturnim dobrom i smjernice za
njenu realizaciju; program aktivnosti na cjelovitoj valorizaciji, zatiti i prezentaciji kulturnog
dobra; mehanizme za ostvarivanje integralne zatite; nain vrenja monitoringa planiranih
aktivnosti. Menadment plan donosi Vlada, na prijedlog Ministarstva kulture.
Institucionalni nosioci zatite, ouvanja i prezentacije ove tri nekropole steaka u Crnoj Gori su:
Uprava za zatitu kulturnih dobara, koja obavlja upravne i sa njima povezane strune
poslove na zatiti kulturnih dobara;
Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore koji obavlja strune poslove iz
konzervatorske djelatnosti i arheologije;
43
Arheloki muzej, kao organizaciona jedinica Narodnog muzeja Crne Gore.
Kako u optinama abljak i Pluine, na ijim teritorijama se nalaze nominovane nekropole,

nijesu jo uvjek osnovane optinske javne ustanove iz oblasti kulturne batine, dosadanje
aktivnost na nekropolama steaka bile su realizovane i finansirane iz dravnog budeta i od
strane nacionalnih institucija i dravne uprave.
Javno preduzee za nacionalne parkove Crne Gore, odnosno radna jedinica Nacionalni park
Durmitor, po ljepoti i autentinosti prirode, proglaen je nacionalnim parkom Crne Gore 1952.
godine. Smjeten na sjeverozapadu Crne Gore, park obuhvaa osnovni masiv Durmitora sa
kanjonima Tare, Drage i Suice i gornji dio kanjonske doline Komarnice, zauzimajui povrinu
od 39 000 ha. Sva rasko prirodnih ljepota, ambijentalnih i kulturnih vrijednosti Durmitora i rijeke
Tare, doprinijele su da se nacionalni park Durmitor uvrsti u popis Svjetske prirodne batine,
odlukom Meunarodnog odbora za Svjetsku prirodnu batinu UNESCO, u Parizu1980. godine,
dok je rijeka Tara i njen kanjon, UNESCO programom ovjek i biosfera1977. godine uvrtena u
svjetske ekoloke rezervate biosfere (povrine 32,000 ha).
Javno preduzee nacionalnI parkovI Crne Gore, bavi se unapreivanjem i zatitom posebnih
prirodnih vrijednosti nacionalnog parka i obezbjeivanjem stabilnosti ekosistema
poboljavanjem njihovog sastava, strukture i kvaliteta; ouvanjem, unapreivanjem i
zatitom prirodnih dobara nacionalnog parka (flore, faune, gljiva, zemljita, voda, vazduha,
uma, panjaka, livada i dr.); ouvanjem pejzanih i ambijentalnih vrijednosti prostora kao
repoznatljivog estetskog izraza podruja; ouvanjem kulturnih vrijednosti kroz podsticanje
njihove revitalizacije i ouvanja tradicionalne arhitekture i edukacije i podizanja svijesti o znaaju
kulturne batine; unapreivanjem saradnje sa korisnicima prostora parka i nosiocima
privrednih i ostalih djelatnosti u cilju posticanja razvoja turizma, organske organske
poljoprivrede i proizvodnje tradicionalnih proizvoda sa podruja parka, kao osnove za odrivi
razvoj; unapreivanjem i odravanjem stvorenih informativno prezentaciono edukativnih
sadraja parka; unapreivanjem saradnje sa inostranim i domaim organizacijama i
donatorima. Pored toga Nacionalni parka vri kontrolu: bespravne gradnje, eksploatacije
prirodnih resursa, poljoprivredne proizvodnje autohtonih kultura, izgradnje stoarskih farmi
ogranienih kapaciteta, izgradnje privrednih objekata ogranienih kapaciteta koji nemaju tetni
uticaj na elemente ivotne sredine.
Takoe, u Optini Pluine, u toku su aktivnosti na organizovanju Regionalnog parka prirode
Piva, povrine 32.471,2 ha i povezivanje ovog podruja sa Nacionalnim parkom Sutjeska u
Bosni i Hercegovini. Predmetni Park bi se graniio sa NP Durmitor, koji ve uiva dvojaku
meunarodnu zatitu kao svjetska prirodna batina i rezervat biosfere koji obuhvata kanjon
rijeke Tare i samim tim bi obuhvatio i nekrpolu steaka Grko groblje, u epan Polju.
Dosadanje aktivnosti na zatiti, ouvanju i prezentaciji tri nominovane nekropole, tanije na
njihovoj preventivnoj zatiti, obavljale su se kroz projekte nacionalnih ustanova iz oblasti
kulturne batine, sredstvima koje je iz dravnog budeta obezbijedilo Ministarstvo kulture.
Uoen je nedostatak lokalnih ustanova iz oblasti kulturne batine, ali i nedostatak
specijalizovanog kadra, pa e jedan od prioriteta biti jaanje kadrovskih i institucionalnih
kapaciteta u optinama abljak i Pluine, radi obezbjeenja odivog koritenja i kontinuiranog
monitoringa nominovanih nekropola.
Struno osoblje koje se bavi zatitom, istraivanjem i prezentacijom kulturnih dobara u Crnoj
Gori angaovano je u okviru ustanova kulture i zatite, i izrauju programe i projeke zatite,
44
dokumentacije, prezentacije, ili obavljaju arheoloka istraivanja. Planom upravljanja

predvieno je da se u lokalnoj zajednici tj. u Nacionalnom parku Durmitor edukuju i osposobe
lica koja e u okviru centra za posjetioce ili neke sline ustanove raditi na prezentaciji i promociji
nominovanih kulturnih dobara.
Jaanje kadrovskih kapaciteta u ustanovama kulture je prioritet razvoja u narednom periodu, u
Crnoj Gori, jer je evidentan deficit strunih kadrova iz oblasti kulturne batine, zbog nedostatka
odgovarajuih visokoobrazovnih institucija. Ovome doprinosi ograniena politika zapoljavanja i
neadekvatna organizaciona struktura institucija.U svim ustanovama kulture evidentan je
nedostatak strunog kadra, te su pojedini struni poslovi preputeni raspoloivom kadru, i
organizuju se u skladu sa utvrenim prioritetima na nacionalnom ili lokalnom nivou, kao i
pruanju strune pomoi nacionalnih ustanova u poslovima na lokalnom nivou.
Kada je rije o nominovanim nekropolama u Optini abljak i Pluine, dosadanje aktivnosti na
valorizaciji, preventivnoj zatiti kroz formiranje dokumentacije, snimanju stanja i prijedloga mjera
zatite, kako je ve objanjeno, obavljale su nacionalne ustanove i struni timovi, pod
pokroviteljstvom Ministarstva kulture Crne Gore. Uprava za zatitu kulturnih dobara, je do sada
bila angaovana na valorizaciji i pravnoj zatiti nominovanih nekropola, i dalje e raditi
Konzervatorske uslove, mjere zatite, nadzor nad izvoenjem radova i upotrebom lokaliteta.
Centar za konzervaciju i arheologiju e raditi Konzervatorski projekat, sprovoenje mjera
zatite, konzevatorske i istraivake radove. U optinama abljak i Pluine ne postoje lokalne
ustanove za obavljanje djelatnosti zatite i ouvanja kulturnih dobara, pa ove poslove obavljaju
nacionalne upravne ili javne ustanove, od gore pomenutih, jo i Narodni muzej Crne Gore.
U navedenim optinama postoje centri za kulturu, koji nemaju kadrovskih kapaciteta za
obavljanjekonzervatrorske, istraivake i muzejske djelatnosti. Pored navedenih nacionalnih i
lokalnih ustanova, u Optini abljak, postoji radna jedinica Nacionalni park Durmitor Javnog
preduzea za nacionalne parkove Crne Gore, kao i optinske turistike organizacije, a u optini
Pluine pored Centra za kulturu, turistike organizacije u formiranju je Regionalni park Piva
(Raniji Regionalni park Bio, Magli i Volujak).
2.7.2
Vlasnitvo

Kulturno dobro Grko groblje, Riblje jezero, nalazi se u katastarskoj optini Paina Voda I,
Optina abljak, i obuhvata vei dio katastarske parcele broj 416 i dio katastarske parcele broj
417, koje su u privatnom vlasnitvu.
Dio zatiene okoline ovog kulturnog dobra nalazi se u katastarskoj optini Paina Voda I,
Optina abljak i obuhvata dio katastarskih parcela: 407, 415, 416, 417, 419, 786 i 1769, dok se
drugi dio zatiene okoline nalazi u katastarskoj optini Novakovii I, Optina abljak, i
obuhvata dio katastarskih parcela: 782, 787, 788 i cijelu katastarsku parcelu 786. Cjelokupna
povrina zatiene okoline kulturnog dobra koja obuhvata katastarske optine Paina Voda I i
Novakovii I, Optina abljak, je u privatnom vlasnitvu.
2.7.2.2 ugia Bare, abljak
Kulturno dobro, nekropola steaka Bare ugia nalazi u K.O. Novakovii I, Optina abljak,
zahvata cijelu katastarsku parcelu br. 282 (svojina Optine abljak), kao i djelove katastarskih
parcela: 101, 283 i 284, koji su u privatnom vlasnitvu.
45
Povrina zatiene okoline kulturnog dobra je u privatnom vlasnitvu i obuhvata katastarske

parcele: 94, 101, 102, 283 i 284 u K.O. Novakovii I, Optina abljak.
Nekropola steaka Grko groblje nalazi se u KO Brijeg, Optina Pluine, obuhvata dio
katastarske parcele 411, koja jevlasnitvo Mjesne zajednice Crkviko polje.
Zatiena okolina ovog kulturnog dobra obuhvata vei dio katastarske parcele 411, u vlasnitvu
Mjesne zajednice Crkviko polje, kao i manji dio katastarskih parcela 412 i 413, u privatnom
vlasnitvu.
2.7.3
Status zatite
Na osnovu lana 18 Zakona o zatiti kulturnih dobara (Sl. list CG, br.49/10) Uprava za zatitu
kulturnih dobara donijela je Rjeenja o uspostavljanju prethodne zatite i utvrivanja statusa
kulturno dobro. Grko groblje i Bare ugia, Novakovii, Optina abljak i Grko Groblje,
epan Polje, Optina Pluine. Uprava je nakon toga, na osnovu lana 23 Zakona, sprovela
postupak izrade tri elaborata o utvrivanju kulturne vrijednosti nominovanih nekropola steaka.
Na osnovu lana 25 i 26 istog Zakona, Uprava je donijela je Rjeenja o utvrivanja statusa
nepokretno kulturno dobro od nacionalnog znaaja, arheoloko nalazite - lokalitet, za sljedee
nekropole steaka:
Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, Optina abljak, Rjeenje broj UP/I-br.04477/2012-3 od 11.12.2012. godine, (Sl. list CG, broj 4/13);
ugia Bare, Novakovii, Optina abljak, Rjeenje broj UP/I-br.04-218/2012-7 od
11.12.2012. godine, (Sl. list CG, broj 4/13);
Grko Groblje, Zagrae, epan Polje, Optina Pluine, Rjeenje broj UP/I-br.04478/2012-3 od 11.12.2012. godine, (Sl. list CG, broj 4/13).
Rjeenja o utvrivanju statusa kulturno dobro, shodno lanu 26 Zakona o zatiti kulturnih
dobara, sadri sljedee podatke:
1) osnovne podatke o kulturnom dobru (naziv, vrsta, mjesto gdje se nalazi i
identifikacione oznake);
2) opis izgleda i stanja kulturnog dobra i pojedinih njegovih djelova;
3) opis granica nepokretnog kulturnog dobra i granica njegove zatiene okoline i
objekata koji se u njoj nalaze;
4) podatke o vlasniku i draocu kulturnog dobra i zatiene okoline nepokretnog
kulturnog dobra (ime i prezime, prebivalite i boravite za fiziko lice, odnosno
naziv i sjedite za pravno lice);
5) detaljan opis svojstava i osobenosti kulturnog dobra za koje je utvreno da
predstavljaju kulturnu vrijednost;
6) kategoriju kulturnog dobra;
7) mjere zatite, namjenu i nain uvanja, odravanja i korienja kulturnog dobra, a
za nepokretno kulturno dobro i njegove zatiene okoline.
Na osnovu lana 34 stav 1 Zakona o zatiti kulturnih dobara, nekropole steaka su kategorisane
kao nepokretna kulturna dobra - arheoloki lokaliteti od nacionalnog znaaja, a na osnovu stava
2 istog lana, ova kulturna dobra od nacionalnog znaaja mogu se nominovati za upis na Listu
svjetske batine, u skladu sa meunarodnim konvencijama.
46
2.7.4
Prostorno planska dokumentacija
Politikom ureenja prostora obezbjeuju se uslovi za prostorni razvoj koji se, u cilju zatite,
unapreenja, korienja i upravljanja prostorom, definie kao izmjena prostora ljudskom
djelatnou. Stoga se u Crnoj Gori primjenjuje Zakon o ureenju prostora i izgradnji objekata
("Sl. list Crne Gore", br. 51/08, 40/10, 34/11, 35/13), na osnovu kojeg su definisani principi
izrade i donoenja planske dokumentacije.
Budui da su donijeti planski dokumenti jedan od osnovnih instrumenata odrivog upravljanja
teritorijom kao i da predstavljaju osnovni dravni okvir politike ureenja prostora stoga bitno
utiu na stanje ureenja prostora, a samim tim i na ukupan socio - ekonomski status.
Za nekropole na teritoSriji Optine abljak, relevantna su sljedea planska dokumenta:
Prostorni plan Crne Gore (Sl. list CG br. 24/08 );
Prostorno urbanistiki plan Optine abljak do 2020. godine, (Sl.list CG- Optinski
propisi br. 22/11);
- Detaljni prostorni plan posebne namjene za koridor dalekovoda 400kV sa optikim
kablom od crnogorskog primorja do Pljevalja,(Sl.list CG broj 47/11).
Uvidom u Prostorno urbanistiki plan Optine abljak, plan namjene povrina u neposrednoj
blizini lokaliteta Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii (prilog 1), konstatuje se da je planirana
izgradnja sportskog aerodroma, na rastojanju od 850 m. S obzirom da za predmetnu nekropolu
nijesu donijeti planovi detaljne regulacije, sva planirana ili eventualna izgradnja mora proi
zakonom propisanu proceduru, koja podrazumijeva prethodnu saglasnost i procjenu planske
dokumentacije, sa spekta zatite konkretnog kulturnog dobra.
-
Uvidom u Prostorno urbanistiki plan Optine abljak, plan namjene povrina u neposrednoj
blizini lokaliteta Bare ugia, Novakovii (prilog 2 i 3), planirana je izgradnja dalekovoda 400 kV
sa optikim kablom od crnogorskog primorja do Pljevalja i podmorski kabal 500 KV sa optikim
kablom Italija Crna Gora, planirana je izgradnja dalekovoda za koji je predvien koridor u irini
od 1 km kojim e se definisati poloaj trase dalekovoda u okviru koridora izradom projektne
dokumentacije. Za predmetnu lokaciju nisu donoeni planovi detaljne regulacije.
47
Prilog 1
48
log 1
Prilog 2
49
Prilog 3
Za nekropolu Grko groblje, epan Polje, na teritoriji Optine Pluine, relevantna su sljedea
planska dokumenta:
-
Prostorni plan Crne Gore(Sl. list CG broj 24/08 );

Prostorno urbanistiki plan Optine Pluine do 2028. Godine (Sl.list CG - Optinski
propisi broj 32/12).
Uvidom u Prostorno urbanistiki plan Optine Pluine, planom namjene povrina u

neposrednoj blizini lokaliteta Grko Groblje, epan Polje, Pluine (prilog 4), planiran je razvoj
turistike zone na 1 km udaljenosti od lokaliteta. Za predmetnu lokaciju nijesu donoeni planovi
detaljne regulacije.
Takoe, predmetne lokacije su u zahvatu Svjetskog rezervata biosfere kojeg predstavlja slivno
podruje rijeke Tare i ini podruje pod zatitom UNESCO.
Prilikom izrade planske dokumentacije, a u cilju unapreenja stanja kulturne i prirodne batine u
odnosu na oblast ureenja prostora postignuta je kontinuirana saradnja svih organa, institucija i
organizacija u sistemu zatite kulturne batine, potovanja smjernica, preporuka i miljenja
Uprave za zatitu kulturnih dobara, Ministarstva kulture i UNESCO definsanih vaeom
legislativom.
50
Prilog 4
51
2.7.5
Izvori i osnova finansiranja zatite
Zakonom o kulturi utvreno je da se za kulturu na godinjem nivou izdvaja najmanje 2,5% od

dravnog budeta, umanjenog za izdatke dravnih fondova i kapitalnog budeta. Zatita i
ouvanje kulturnih dobara u ovom sluaju nekropola steaka, finansira se iz sredstava vlasnika i
draoca kulturnog dobra, optih prihoda budeta Crne Gore, budeta optina, donacija i drugih
prihoda, u skladu sa lanom 125 Zakonom o zatiti kulturnih dobara. Kao posebna zakonska
obaveza je i finansiranje kroz utvrivanje Godinjeg programa zatite i ouvanja kulturnih
dobara, koji donosi Vlada Crne Gore, na prijedlog Ministarstva kulture, a optinske programe
optina. Navedenim Programom se obezbjeuje podrka, finansiranje i sufinansiranje programa
i projekata od znaaja za ostvarivanje javnog interesa u oblasti kulturne batine Crne Gore, tj.,
realizacija projekata i programa iz oblasti konzervatorske, muzejske, biblioteke, arhivske i
kinoteke djelatnosti. Projekti koji su podrani godinjim program zatite i ouvanja kulturnih
dobara realizuju nacionalne i lokalne javne ustanove i organi dravne uprave iz oblasti kulturne
batine.
U narednom periodu, Ministarstvo kulture planira izradu konzervatorskih projekata za nekropole:
Grko groblje, Riblje jezero, Bareugia u Optini abljak, kao i Grko groblje, u Optini
Pluine. Projekat e, na osnovu konzervatorskih uslova Uprave za zatitu kulturnih dobara,
raditi Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore.
Zakonom o zatiti kulturnih dobara, lanom 128, propisano je da se sredstva za realizaciju
projekata predvienih godinjim programom zatite i ouvanja kulturnih dobara obezbjeuju iz
sredstava optih prihoda Budeta Crne Gore i namjenskih sredstava od rente za ouvanje
kulturnih dobara. Meutim, kako namjenska sredstva od rente za ouvanje kulturnih dobara, u
skladu sa lanom 125 Zakona o zatiti kulturnih dobara, jo uvijek nijesu ureena poreskim
zakonima, Program zatite i ouvanja se finansira iz budetskih sredstava Ministarstva kulture.
2.7.6
Analiza turistikog potencijala
Durmitor
2.7.6.1 Grko groblje, Ribljejezero, Novakovii, abljak

Lokalitet ima relativno povoljan turistiko - geografski poloaj. Turizam je uglavnom tranzitnog
karaktera, izuzimajui zimski period kada se u znaajnoj mjeri koriste turistiki potencijali i
usluge skijalita, iara, manjih hotela i individualnog smjetaja.
abljak posjeduje najvee planinske turistike potencijale u Crnoj Gori, a ine ih Nacionalni park
Durmitor sa planinskim masivom i gleerskim jezerima, kanjon rijeke Tare, raznovrsna flora i
fauna, kulturna batina i sezonske manifestacije.
Kanjon rijeke Tare je jedan od najznaajnijih turistikih potencijala u regionu i predstavlja
jedinstven ambijent za boravak u prirodi. Nudi razliite mogunosti za odmor i rekreaciju u
52
planinskim domovima i kampovima, za lov i ribolov, a splavarenje je jedna od najveih atrakcija

na brzoj rjenoj matici.
Vei dio turistikih sadraja, planinski i lovaki domovi, sklonita i
bivaci, koji postoje od ranije, u vlasnitvu su Nacionalnog parka.
Objekti se odravaju i servisiraju za potrebe planinara i ljubitelja
prirode. Locirani su na atraktivnim lokalitetima, u samom masivu
Durmitora.
U cilju razvoja ponude na podruju Nacionalnog parka Durmitor
turistiki kapaciteti su dopunjeni novim sadrajima. Izgraena su
turistika i kamp naselja, etno sela. Ovi sadraji su novijeg datuma i
u privatnom su vlasnitvu. Veina ih je u kanjonu Tare.
Ukupno bogatstvo biodiverziteta, izuzetne ambijentalne vrijednosti i kulturno - istorisko naslee,
dobar su preduslov za razvoj izletnikog turizma. Boravak u prirodi i kampovanje najpopularniji
su oblik planinskog turizma na Durmitoru. Za due pjeaenje (hiking) i penjanje na planinske
vrhove od posebnog znaaja je da su staze signalizirane i markirane.
Poslednjih godina, uz upotrebu savremenih terenskih vozila, sve vie se razvija safari turizam.
Dobre preduslove za ovu vrstu izletnikog turizma prua put u masivu Durmitora.
Turistiki kapaciteti (hoteli, individualni smjetaj, dostupnost turistikih informacija, ugostiteljske
usluge) i turistiki programi (sport i rekreacija, zdravstvo, zabava i slobodno vrijeme, hrana i
pie, kulturno nasljee), mogui su i dostupni i relativno blizu nekropole kod Ribljeg jezera.
Sama nekropola nije ukljuena u turistiku ponudu. Put do nje nije signaliziran, ne postoje ni
druge vrste informativnih ni promotivnih sadraja.
U Centru za posjetioce u Upravnoj zgradi Nacionalnog parka Durmitor na abljaku, u okviru
slube za promociju i edukaciju, mogu se dobiti informacije o kulturnoj batini Nacionalnog
parka kao i njegove zatiene okoline, gdje se nalazi nekropola steaka kod Ribljeg jezera.
Radi unapreenja turistike valorizacije potrebno je planirati, projektovati i izvesti neophodnu
infrastrukturu na odgovarajuem mjestu (pjeaku i biciklistiku stazu, parkig, sanitarni objekat).
Uz saobraajnice je potrebno postaviti adekvatnu signalizaciju, stilizovanim grafikim izgledom
nekropole i udaljenost do mjesta.
Povoljna lokacija u blizini asfaltnog puta dozvoljava lako povezivanje pjeakih staza iz vie
pravaca od abljaka do nekropole. Bilo bi znaajno u turistiku ponudu ukljuiti i dionicu
antikog i srednjevjekovnog karavanskog puta koji je od Nikia vodio preko Durmitora
nedaleko od nekropole, pa ispod Pirlitora silazio u kanjon Tare, odakle je nastavljao prema
Pljevljima.
U cilju obogaivanja turistikih sadraja Optina abljak i Nacionalni park Durmitor e preko
svojih slubi kroz raznovrsne programe promovisati nekropole kod Ribljeg jezera i ugia Bara i
ukljuiti u svoju turistiku ponudu, markirati najznaajnije pjeake staze, tampati adekvatne
flajere, postaviti info table.
Lokalno stanovnitvo znaajno moe doprinijeti turistikoj valorizaciji nekropole, kao vodii i
inerpretatori pria i legendi o nastanku steaka i lokaliteta na kojima se nalaze i kroz ponudu
smjetajnih kapaciteta, tradicionalne narodne kuhinje, proizvoda domae radinosti i suvenira.
53
Optina abljak, lokalne turistike organizacije i ostali prepoznati formalini i neformalni

stejkholderi, lokalni turistiki poslenici, planinari, vodii, takoe mogu biti vane karike za
prezentaciju i promociju ovog znaajnog lokaliteta.
Istovremeno je potrebno edukovati novi ili postojei struni kadar, koji se bavi ili e se baviti
upravljanjem, prezentacijom i promocijom kulturnog nasljea. Predvien je kontinuirani rad na
unapreenju uslova boravka i smjetaja potencijalnih turista razliitih profila.
Inicirati program obuke za lokalne turistike vodie
Treba razmotriti uvoenje nekoliko drugih prepoznatljivih trasa.
Nekropola steaka Bare ugia u istoimenom zaseoku sela Novakovii, udaljena je 13 km od
optinskog i urbanog centra abljaka.Turizam je uglavnom tranzitnog karaktera, izuzimajui
zimski period kada se u znaajnoj mjeri koriste turistiki potencijali i usluge skijalita, iara,
manjih hotela i individualnog smjetaja.
abljak posjeduje najvee planinske turistike potencijale u Crnoj Gori, a ine ih Nacionalni park
Durmitor sa planinskim masivom i gleerskim jezerima, kanjon rijeke Tare, raznovrsna flora i
fauna, kulturna batina i sezonske manifestacije.
Kanjon rijeke Tare je jedan od najznaajnijih turistikih potencijala u regionu i pretstavlja
jedinstven ambijent za boravak u prirodi. Nudi razliite mogunosti za odmor i rekreaciju u
planinskim domovima i kampovima, za lov i ribolov, a splavarenje je jedna od najveih atrakcija
na brzoj rjenoj matici.
Vei dio turistikih sadraja, planinski i lovaki domovi,
sklonita i bivaci, koji postoje od ranije, u vlasnitvu su
Nacionalnog parka. Objekti se odravaju i servisiraju za
potrebe planinara i ljubitelja prirode. Locirani su na
atraktivnim lokalitetima, u samom masivu Durmitora.
U cilju razvoja ponude na podruju Nacionalni park
Durmitor turistiki kapaciteti su dopunjeni novim
sadrajima. Izgraena su turistika i kamp naselja, etno
sela. Ovi sadraji su novijeg datuma i u privatnom su
vlasnitvu. Veina ih je u kanjonu Tare.
Ukupno bogatstvo biodiverziteta, izuzetne ambijentalne
vrijednosti i kulturno- istorisko naslee, dobar su
preduslov za razvoj izletnikog turizma. Boravak u
prirodi i kampovanje najpopularniji su oblik planinskog
turizma na Durmitoru. Za due pjeaenje (hiking) i
penjanje na planinske vrhove od posebnog znaaja je
da su staze signalizirane i markirane.
Pogled na Crno jezero ispod Malog Meeda
Poslednjih godina, uz upotrebu savremenih terenskih vozila, sve vie se razvija safari turizam.
Dobre preduslove za ovu vrstu izletnikog turizma prua put u masivu Durmitora.
54
Turistiki kapaciteti (hoteli, individualni smjetaj, dostupnost turistikih informacija, ugostiteljske

usluge) i turistiki programi (sport i rekreacija, zdravstvo, zabava i slobodno vrijeme, hrana i
pie, kulturno nasljee), mogui su i dostupni i relativno blizu nekropole Bare ugia. Sama
nekropola nije ukljuena u turistiku ponudu. Put do nje nije signaliziran, ne postoje ni druge
vrste informativnih ni promotivnih sadraja.
U Centru za posjetioce u Upravnoj zgradi Nacionalnog parka Durmitor na abljaku, u okviru
slube za promociju i edukaciju, mogu se dobiti informacije o kulturnoj batini Nacionalnog
parka kao i njegove zatiene okoline, gdje se nalaze steci u Baramaugia.
Radi unapreenja turistike valorizacije potrebno je planirati, projektovati i izvesti neophodnu
infrastrukturu na odgovarajuem mjestu (pjeaku i biciklistiku stazu, parkig, sanitarni objekat).
Uz saobraajnice je potrebno postaviti adekvatnu signalizaciju, stilizovanim grafikim izgledom
nekropole i udaljenost do mjesta.
Povoljna lokacija u blizini asfaltnog puta dozvoljava lako povezivanje pjeakih staza iz vie
pravaca od abljaka do nekropole. Bilo bi znaajno u turistiku ponudu ukljuiti i dionicu
antikog i srednjevjekovnog karavanskog puta koji je od Nikia vodio preko Durmitora
nedaleko od Ribljeg jezera, pa ispod srednjovjekovnog utvrenja Pirlitora,koji ima znaajno
mjesto u narodnom predanju i u naoj epskoj poeziji. Od Pirlitora put vodi dokanjona Tare,
odakle nastavlja prema Pljevljima.
U cilju obogaivanja turistikih sadraja NP
Durmitor e preko svojih slubi kroz raznovrsne
programe promovisati nekropole kod Bara ugia i
Ribljeg jezera i ukljuiti u svoju turistiku ponudu,
markirati najznaajnije pjeake staze, tampati
adekvatne flajere, postaviti info table na stazama.
Lokalno stanovnitvo znaajno moe doprinijeti
turistikoj valorizaciji nekropole, kao vodii i
inerpretatori pria i legendi o nastanku steaka i
lokaliteta na kojima se nalaze, kao i kroz ponudu
smjetajnih kapaciteta, tradicionalne narodne
kuhinje, proizvoda domae radinosti i suvenira.
Optina abljak, lokalne turistike organizacije i ostali prepoznati formalini i zainteresovane
strane, lokalni turistiki poslenici, planinari, vodii, takoe mogu biti vane karike za
prezentaciju i promociju ovog znaajnog lokaliteta.
Istovremeno je potrebno edukovati novi ili postojei struni kadar, koji se bavi ili e se baviti
upravljanjem, prezentacijom i promocijom kulturnog nasljea. Predvien je kontinuirani rad na
unapreenju uslova boravka i smjetaja potencijalnih turista razliitih profila.
Na dionici putne trase epan Polje - Crkviko Polje (Rudina), u duini od 11,2 km i Brijeg Gornje Zagrae - Rudine, duine 5,8 km, gdje se nalazi nekropola Grko groblje, ne postoji
odgovarajua infrastruktura neophodna za turistiku posjetu. Potencijali ovog podruja ogledaju
se u kapacitetima etno-sela u Crkvikom Polju, restoranima i bungalovima na epan Polju, kao
55
glavnom vizitorskom centru podruja i u privatnom smjetaju u vikend objektima ovog podruja.
Smetajni kapacitet na podruju gradskog centra Pluine, iznose 44 leaja u hotelu Piva, koji
nije u funkciji. U posljednjim godinama razvija se etno turizam u selu Brezna gdje se nalazi
kompleks etno koliba (sa oko desatak leaja). Etno kompleksi se nalaze i u naseljima Trsa,
Crkviko Polje i Rudinice. Procjena je da u okviru 424 kue za odmor i vikendice ima oko 2000
leajeva, ali nema informacija o njihovoj ponudi. Na epan polju se nalaze kampovi za rafting
Tarom, za koje postoji veliko interesovanje turista u ljetnjoj sezoni.
Promoter turistike ponude optine Pluine je
Turistika
organizacija
grada,
Crnogorsko
turistiko udruenje, kao i pojedinci angaovani u
turistikoj privredi ovog kraja. Preliminarni podaci
govore da zbog loe putne infrastrukture,
nedostatka info tabli, ne markiranih staza, kao i
drugih vrsta informativnih i promotivnih sadraja,
nominovana nekropola steaka je malo poznata i
teko dostupna za posjetioce.
Radi unapreenja turistike valorizacije potrebno je
planirati, projektovati i izvesti neophodnu
infrastrukturu (prilazni put, parkig, sanitarni
objekat) na odgovarajuem mjestu, a relativno
blizu lokaliteta. Uz saobraajnice adekvatno
signalizirati postojanje mjesta svjetskog nasljea, stilizovanim grafikim izgledom nekropola i
udaljenost do mjesta.
Lokalno stanovnitvo znaajno moe doprinijeti turistikoj valorizaciji nekropole, kao vodii i
inerpretatori pria i legendi o nastanku steaka i lokaliteta na kojima se nalaze, kao i kroz
ponudu smjetajnih kapaciteta, tradicionalne narodne kuhinje, proizvoda domae radinosti i
suvenira.
Optina Pluine, lokalne turistike organizacije i ostali prepoznati zainteresovane strane, lokalni
turistiki poslenici, planinari, vodii, takoe mogu biti vane karike za prezentaciju i promociju
ovog znaajnog lokaliteta.
Potrebno je edukovati novi ili postojei struni kadar koji se bavi ili e se baviti upravljanjem,
prezentacijom i promocijom kulturnog nasljea. Predvien je kontinuirani rad na unapreenju
uslova boravka i smjetaja potencijalnih turista razliitih profila.
2.7.7
Drutveno-ekonomska analiza
Cilj ove drutveno-ekonomske analize nekropola steaka koje se nalaze u Optini abljak i
Optini Pluine je da utvrdi raspoloivost kljunih resursa u njima kao i njihovu optimalnu
upotrebu, kako bi se postigla dugorona odrivost nekropola, ukljuujui ekonomski i drutveni
razvoj.
Imajui u vidu da su odreeni nedostaci, kadrovskih kapaciteta, finansijskih prihoda,
neposjedovanje odreene infrastrukture i slino, evidentni na lokalitetu, mora se naglasiti da je
rjeavanje istih predvieno i kroz odreena nacionalna i lokalna strateka dokumenta. Tako je
kroz Nacionalni program razvoja kulture 2011-2015.godine, koji kroz godinje akcione planove
realizuje prepoznateaktivnisti, a koji se direktno odnose na korisnike i draoce kulturnih dobara,
56
lokalne samouprave, obezbjeivanje strunog kadra, obezbjeivanje pristupa kulturnim dobrima

licima sa invalididetom, obezbjeivanje finansijskih sredstava za zatitu u ouvanje kulturnih
dobara, donoenje stratekih dokumenta i sl.
Pored ovog nacionalnog programa i drugi, poput Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020.
godine, donijeta 2008. godine, a koja predvia promociju kulturne batine i kroz izradu strategija
razvoja ljudskih resursa u sektoru turizma u Crnoj Gori, osposobljavanje lokalnih stanovnika za
potrebe prezentacije i popularizacije kulturnih dobara, pa samim tim i za nekropole steaka.
Takoe, Strategija razvoja saobraaja Crne Gore, predvia poboljanje putnih saobraajnica
radi lakeg i breg pristupa takama od interesa za putnike, pa samim time zatitom ovih
nekropola i poveanjem broja interesovanja posjetioca, akcionim planom e se predvidjeti i
poboljanje infrastrukture do nekropola, obezbjeivanje adekvatnog parkinga, postavljanje
odgovarajue signalizacije i sl.
Moe se zakljuiti da kontinuiranom i kvalitetnom zatitom i ouvanjem ovih nekropola steaka,
planiranjem njihovom daljeg razvoja i promocije kroz strateka dokumenta doprinosi uveanju
svijesti graana, kao i poveanja broja posjetioca, to direktno doprinosi razvoju lokalnih
zajednica, kako kroz ekonomski aspekt ostvaren poveanim brojem turista, noenja, otvaranjem
novih radnih mjesta i slino, tako i drutveni kroz stvaranje svijesti o kulturnoj batini koja
svjedoi o kulturama i narodima koji su ranije naseljavali ovu teritoriju.
57
2.7.8
SWOT analiza
SNAGE
SLABOSTI
Status kulturnog dobra od nacionalnog znaaja

Dva lokaliteta u kontakt zonama pod zatitom Nacionalnog parka
Durmitor koji je i dio svjetske prirodne batine UNESCO
Kulturne vrijednosti lokaliteta: arheoloka vrijednost, istorijska
vrijednost, etnoloka vrijednost, umjetnika vrijednost, ambijentalna
vrijednost i pejzana vrijednost
Slaba naseljenost
Postojea saobraajna infrastruktura do nekropola steaka
Postoji tradicija i praksa uvanja starih grobalja i poseban obzir
prema njima od strane lokalne zajednice
Prirodni ambijent je ouvan i nema izvora zagaenja
Lokaliteti smjeteni van urbanog podruja i ne koriste se u prvobitne
svrhe
Rekognosciranje i izrada foto i terenske dokumentacije novijeg
datuma
Tradicija i praksa uvanja starih grobalja i poseban obzir prema njima
od strane lokalne zajednice - mislim da treba da ostane i jo dodati
Postojanje nacionalne i optinskih turistikih organizacija
Broj turista i pritisak turizma na lokalitete i kontakt zonu zanemarljiv
Blizina urbanih jezgara i postojanje smjetajnih kapaciteta
Postojanje geodetskih snimaka
Veina steaka je u dobrom stanju
Mogunost ekonomskog iskoritavanja lokaliteta kroz kulturni turizam
Na teritoriji optina nalazi se veliki broj srednjovjekovnih nekropola sa
stecima
Na teritoriji susjednih optina nalazi se veliki broj kulturnih dobara i
arheolokih nalazita
Podruja sa ouvanom ivotnom sredinom
Viegodinja turistika valorizacija podruja
Postojanje razliitih oblika turizma
Povezanost sa meunarodnim magistralnim koridorima
Manifestacioni turizam
Podrka nacionalnih i lokalnih institucija
Nedovoljna koordinacija izmeu aktera u sistemu zatite

Nedovoljna meuinstitucionalna i meuresorska saradnja
Nedostatak kadrovskih kapaciteta
Nedovoljna i neadekvanta aktivnost optinskih slubi u zatiti i
odravanju lokaliteta,
Nepostojanje stalnih izvora prihoda i kontinuiranog naina sticanja
sredstava za zatitu i unapreenje
Vrena nedozvoljena istraivanja u manjem obimu
58
MOGUNOSTI
Nema uspostavljenog sistema odravanja lokaliteta

Detaljna arheoloka i antropoloka istraivanja lokaliteta nijesu
vrena
Nepostojanje planova upravljanja
Lokaliteti izloeni prirodnim uticajima
Turistika posjeta zanemarljiva, posjete uglavnom sporadine i
sluajne
Nedostatak turistike infrastrukture i signalizacije
Nepostojanje parkinga
Nedostatak elektrine, vodovodne i kanalizacione infrastrukture.
Jedan broj steaka je oteen ilidislociran
Postojee publikacije nijesu dovoljno popularne za ire drutvo
Nedovoljno i neadekvatno informisano stanovnitvo
Neprilagoena interpretacija pojedinim ciljnim grupama
Spora lokalna administracija
Nepostojanje vizuelnog identiteta za frmiranje brenda
Mali broj edukativnih programa
Postoji mogunost upoznavanja stanovnitva sa vrijednostima i

znaajem lokaliteta
Mogunosti zatite lokaliteta kao UNESCO podruja
Mogunosti ekonomskog razvoja koje donosi adekvatno
osmiljavanje promocije i valorizacije lokaliteta
Saradnja razliitih institucija na zatiti i upravljanju
Donoenje neophodne legislative
Sprovoenje areheolokih istraivanja i upotpunjavanje postojee
dokumentacije
Razvoja kulturnog turizma
Uspostavljanje centara za posjetioce kao i publikovanja promotivnog
materijala i marketing teritorije
Kontinuirano sprovoenje edukacije na dravnom i lokalnom nivou
Smanjivanje nezaposlenosti kroz poslove u turizmu
Saradnja sa zemljama regiona
Korienje dostupnih evropskih fondova kroz uee u projektima
Osnivanje lokalnih ustanova koje bi se bavile zatitom i ouvanjem
kulturnih dobara
Izrada konzervatorskog projekta
Preduzimanje konzervatorkih mjera
Usavravanje strunjaka u oblasti zatite
Redovan nadzor
Uspostavljanje upravljakog tijela
Vea involviranost svih relevantnih institucija u procese izrade i
sprovoenja planskih dokumenata
Izrada tekstova i drugog materijala za prezentacije u odnosu na
rayliite ciljne grupe
Ukljuivanje lokalnog stanovnitva u razvoj turistikih proizvoda
59
PRIJETNJE
Prirodne pogodnosti tj. ekoloki potencijal podruja sa svim uslovima

za proizvodnju organski zdrave hrane
Stvaranje brenda lokalnih proizvoda
Potencijali za odrivi razvoj turizma
Porast interesovanja za boravak u ruralnim podrujima
Razvoj projekata sa lokalnim institucijama i NVO sektorom u
promovisanju srednjevjekovnih nekropola
Izrada internet portala
Ukljuivanje volontera
Neplanski ekonomski razvoj bez jasne vizije uz pretjeranu

komercijalizaciju
Spora reforma legislative od znaaja za nominovane nekropole
Dugotrajan nedostatak saradnje i koordinacije na svim nivoima
Zanemarivanje lokaliteta usljed nedostatka saradnje
Pritisak na okolinu izgradnjom infrastrukturnih objekata
Potencijalna devastacija lokaliteta usljed ilegalnih aktivnosti i
klimatskih promjena
Nerijeena imovinska pitanja
Ekonomska kriza
Dio katastarskih parcela kulturnih dobara je u privatnom vlasnitvu
Nedostatak turistike infrastrukture
Opasnost od poara (posedno u ljetnjem periodu), pljake i
vandalizma
Ne implementiranje legislative kojim se obezbjeuje zatita i
ouvanje lokaliteta
Promjena ivotnih stilova u okviru kojih obrazovanje i kultura ne
zauzimaju znaajno mjesto
Nastavljanje negativnih demografskih tendencija uz odliv
stanovnitva
Nedovoljno povezivanje i usklaivanje razvoja turizma, poljoprivrede i
drugih usluga
Zaostajanje u infrastrukturnom opremanju
60
3. ODRIVO KORIENJE I
IMPLEMENTACIJA
MENADMENT PLANA
61
3.1 Odrivo korienje

Planiranje odrivog korienja i prezentacije nekropola Steaka u okviru Menadment plana
zasniva se osnovama odrivog razvoja, uvaavajui glavne principe: ekonomski razvoj,
drutvenu ravnoteu, zatitu kulturne batinu i zatitu ivotne sredine, koji pri tom ne ugroava
budue generacije da zadovolje svoje potrebe.
Menadment plan nekropola steaka - arheolokih lokaliteta - kulturnu batinu posmatra u
integraciji sa prirodnim okruenjem Nacionalnog parka Durmitor i regionalnog parka Pive, kao
bazinu komponentu buduih meudravnih i regionalnih razvojnih planova. Afirmisanjem veze
arheolokih lokaliteta koji imaju vrijednosti kulturnog pejzaa, znaajna je u okviru odrivog
razvoja prostora Durmitora i Pive. Odrivo korienje zasniva e se na uravnoteenom i
harmoninom odnosu izmeu potrebe ire zajednice, privrednih djelatnosti i ivotne sredine, i
omoguavae njihovo znaajnije ukljuenje u savremene razvojne tokove.
Plan odrivog korienja kulturne batine prostora Durmitotra i Pive ukljuuje i rjeavanje
socijalnih i ekonomskih pitanja lokalnog stanovnitva.On ukljuuje cijelo drutvo sa svim
raspoloivim resursima i oko njega mora da se stvori konsenzus zajednikih napora naspram
prevazienog modela suprotstavljenih interesa. Prvi korak je prikupljanje informacija o lokalnim
uslovima i lokalnim prioritetima otkrivanje pravih elja i potreba ljudi. Zatim, e se
identifikovati potrebne akcije. U svemu tome nijedna organizacija, ni drutvena struktura, ne
moe imati monopol na dobre ideje, a ustanovie se naini da se izmjeri napredak, kako bi se
moglo ocijeniti da li su preduzimane akcije ostvarile oekivane rezultate.
Nekropole steaka e se posmatrati na lokalnom nivou u cilju afirmisanja lokalnih zajednica i
podizanja svijesti lokalnog stanovnitva o znaaju kulturne batine. Oivljavanjem arheolokih
lokaliteta zasnovano na strunom i naunom pristupu i njihovim ukljuenjem u svremeni ivot
istie se povezanost kulturne i prirodne batine u funkciji budueg razvoja prostora Durmitora i
Pive.
3.1.1
Mjere zatite

U cilju unapreenja stanja ove nekropole, neophodno je sprovesti sljedee mjere:
Izrada konzervatorskog projekta koji podrazumijeva:
Konzervatorsko-restauratorske radove, kojima se, uz primjenu blagih abrazivnih
sredstava i sredstava za ienje, nee ugroziti struktura kamena, kao ni dovesti u
pitanje reverzibilnost konzervatorskih postupaka;
Radi vraanja utonulih streaka u prvobitni poloaj, potrebno je izvriti djeliminu
nivelaciju terena, ime e se stei uslovi i za vraanje pojedinih steaka na prvobitnu
poziciju;
Neophodno je, u mjeri potrebnog, uklanjanje liajeva i mahovina, samo na mjestima
gdje predstavljaju negativan uticaj po steke;
Obaviti konsolidaciju labilnih djelova lapida, kako bi se usporio proces propadanja;
Nakon sprovedenih sveobuhvatnih konzervatorskih mjera, obaviti zatitnu impregnaciju.
62

U cilju unapreenja stanja ove nekropole, neophodno je sprovesti sljedee mjere:
Izrada konzervatorskog projekta koji podrazumijeva:
Konzervatorsko-restauratorske radove, kojima se, uz primjenu blagih abrazivnih
sredstava i sredstava za ienje, nee ugroziti struktura kamena, kao ni dovesti u
pitanje reverzibilnost konzervatorskih postupaka;
Radi vraanja utonulih streaka u prvobitni poloaj, potrebno je izvriti djeliminu
nivelaciju terena, ime e se stei uslovi i za vraanje pojedinih steaka na prvobitnu
poziciju;
Neophodno je, u mjeri potrebnog, uklanjanje liajeva i mahovina, samo na mjestima
gdje predstavljaju negativan uticaj po steke;
Obaviti konsolidaciju labilnih djelova lapida, kako bi se usporio proces propadanja;
Uvaavajui loe stanje cjelokupnog lokaliteta, a u cilju spreavanja dalje devastacije i
unapreenja stanja, neophodno je uraditi konzervatorski projekat koji podrazumijeva:
Konzervatorske mjere konzervacija i restauracija steaka;
Izrada konzervatorskog projekta;:
Ureenje pristupnog puta u skladu sa potrebama arheolokog lokaliteta;
Uklonjanje suvine vegetacije;
Nivelaciju terena u mjeri neophodnog, a radi omoguavanja pristup svakom steku
pojedinano;
Neophodno je uklanjanje liajeva i mahovina u mjeri potrebnog, samo na mjestima koji
ugroavaju postojanost steaka;
Konsolidaciju labilnih djelova lapida;
3.1.2
Reim zatite
Neophodan je kontinuirani monitoring stanja steaka;
Kako je ovo kulturno dobro u procesu nominovanja za Listu svjetske batine UNESCO,
zatita, ouvanje, korienje, prezentacija i popularizacija kulturnih vrijednosti Nekropole
steaka je jedino mogua kao starog groblja, bez mogunosti bilo kavih intervencija
kojima bi bila ugroena ambijentalna i pejzana vrijednost, kao i jedinstvenost integriteta
nekropole, u skladu vaeim nacionalnim i meunarodnim zakonima i konvencijama;
Integralna zatita kroz planska dokumenta izradom Studije zatite kulturnih dobara
kojom bi se obezbijedila zatita kulturnih vrijednosti predmetnih i drugih nekropola
steaka u ovoj optini;
Kontinirana saradnja sa dravama nosiocima zajednike nominacije steaka za Listu
svjetske batine UNESCO i uspostavljanje zajednike kontrole, zatite, upravljanja i
monitoringa stanja ouvanosti svih nekropola steaka serijske meunarodne nominacije;
Sprovoenje kontinuiranih strunih i naunih istraivanja;
Kontinirana sardanja nadlenih nacionalnih i lokalnih organa uprave i institucija;
Kontinuirani proces edukacije lokalnog stanovnita, kao i uenika osnovnih i srednjih
kola;
63
Kako se Nekropola ugia Bare nalazi u kontak zoni Nacionalnog parka Durmitor, koji
se od 1979. godine, nalazi na Listi svjetske batine UNESCO kao prirodno dobro, i ime
sama nekropola ve uiva jedan nivo meunaronog statusa zatite, neophodno je da, u
cilju promocije i prezentacije, nacionalna i lokalna turistika organizacija, u saradnji sa
institucijama iz oblasti kultuirne batine, kontinuirano priprema informativne flajere,
publikacije i sl.
Kako je glavni cilj normativne i strune zatite ove Nekropole, integralno ouvanje
steaka i prirodnog naslijeenog prostora, kao memorije na srednjovjekovni nain ivota,
vjerovanja, obredne i ivotne prakse sahrane pokojnika i obiljeavanja njegovog groba
nadgrobnim spomenikom, neophodno je ouvati osnovnu, prvobitnu namjenu kulturnog
dobra.
3.2 Implementacija Menadent plana

3.2.1
Implementacija menadment plana na meudravnom nivou
Upravljanje kompleksnim serijskim meudravnim dobrom, koje se sprovodi u etiri drave

uesnice, koordinira se kroz uspostavljanje sistema koji ima dva osnovna nivoa:
1) Meudravni koordinacioni odbor;
2) Dravna organizaciona struktura upravljanja koja je u svakoj od drava uesnica
organizovana u skladu sa potrebama te drave i pravnim i administrativnim
posebnostima svake od njih.
Meudravni koordinacioni odbor (MKO) organizuje strunjake i predstavnike svake Drave
uesnice i odgovoran je za akcije koje se tiu nekropola. Predvieno je da aktivnosti budu
usmjerene na utvrivanje zajednikih strategija, principa i standarda (konzervacija, izgradnja
kapaciteta, razmjena i objavljivanje rezultata istraivanja, komunikaciona strategija, program
rada meudravne koordinacione grupe itd.), a koje e osigurati visoki kvalitet Svjetskog dobra.
Trokove rada koordinacionog odbora snose drave lanice,svaka za svog predstavnika.
Dravna organizaciona struktura okuplja regionalna i lokalna tijela u svakoj dravi, sprovodi
mjere odobrene od strane Meudravnog koordinacionog odbora i razvija aktivnosti specifine
za tu dravu, a koje mogu biti potpuno neprimjenjive u drugim dravama zbog razliitih pravnih i
administrativnih sistema, razliitog fizikog stanja nekropola sa stecima i izloenosti razliitim
pritiscima.
Aktivnosti su usmjerene na sprovoenje strategija utvrenih na meudravnom nivou i
osiguranje platforme za razmjenu znanja i iskustava u vertikalnom i horizontalnom smjeru.
Uspostavljanje Sekretarijata nije predvienou poetnoj fazi rada Meudravnog koordinacionog
odbora, ali je njegovo osnivanje preduslov za kvalitetniji dugoroni rad odbora.
Djelokrug rada Sekretarijata odnose se na sljedee aktivnosti:
1. Osigurava protok informacija izmeu lanova Meudravnog koordinacionog odbora;
2. Informie o potrebi organizovanja godinjih sastanaka koordinacionog odbora;
3. Izrauje zapisnike sa sastanaka;
4. Prati i koordinira aktivnosti vezane za utvrene zajednike strategije, principe i
standarde;
5. Izrauje godinji izvjetaj o radu Meudravnog koordinacionog odbora;
6. Odrava zajedniku internet stranicu;
64
7. Odrava zajedniku bazu podataka o nekropolama sa stecima;

8. Odgovoran je za dokumentaciju Meudravnog koordinacionog odbora.
Organizaciona struktura upravljanja na meudravnoj osnovi
3.2.2
Implementacija Menadment plana na nacionalnom nivou
Ovaj dio Menadment plana bavi se preporuenim mehanizmima i resursima koji su neophodni
za njegovu uspjenu implementaciju.
Izazovi novog oblika organizacije upravljanja imaju za cilj zajedniki rad na implementaciji
Menadment plana.
Implementacija Menadment plana e obezbijediti kontinuiranu zajedniku saradnju svih
subjekata, od kojih se oekuje preuzimanje odgovornosti i usklaivanje aktivnosti sa ciljevima
Menadment plana. Na taj nain e se prepoznati subjekti, koji e imati lidersku ulogu u
implementaciji Menadment plana.
3.2.3
Odgovornost i administracija
Za uspjenu implementaciju Menadment plana od predsudnog znaaja, u procesu upravljanja,

je ukljuivanje lokalne zajednice optine abljak i Pluine, kao i dravnih organa, institucuja i
NVO koji su na direktan ili indirektan nain ukljueni u zatitu i ouvanje Steaka.
Mehanizam za nadgledanje i koordiniciju implementacije Menadment plana je Upravljako
tijelo. S obzirom na to da se za upravljanje nominovanim nekropolama predvia meudravno
tijelo za praenje stanja nominovanih nekropola, potrebno je osnovati i upravljako tijelo na
dravnom nivou. Status upravljakog tijela na dravnom nivou je znaajan za zatitu i
upravljanje zatienim podrujem pa je neophodno da ono bude nazavisno i struno, sa
potrebnim ovlaenjima to bi se moglo postii formiranjem slinog tijela za zatitu i upravljanje
65
nominovanim nekropolama Steaka na teritoriji Crne Gore. Upravljako tijelo moe, prema
potrebi, formirati ekspertske radne grupe sastavljene od strunjaka raznih profila u zavisnosti od
specifinosti teme, zbog koje se obrazuje.
3.2.4
Upravljako tijelo
Upravljako tijelo za ouvanje nominovanih nekropola steaka Crne Gore (u daljem tekstu:
Upravljako tijelo) prati nadlenosti u sprovoenju zatite nekropola steaka, u okviru granica
zatienog prostora kulturnog dobra u zona zatite i mjere zatite, utvruje prioritete buduih
konzervatorskih intervencija i prati kontinuirano zatitu nominovanih nekropola i zatienog
prostora, prati i razmatra stanje i aktivnosti u vezi s nekropolama steaka, obavjetava nadlene
dravne i lokalne institucije u oblasti zatite kulturne batine i predlae mjere za njegovu zatitu
u skladu sa zakonom. Ukljueno je u poslove meudravne saradnje u oblasti zatite nekropola
steaka i daje inicijativu za pokretanje postupka za zakljuivanje meudravnih ugovora,
priprema prijedloge ugovora, uestvuje u prethodnim pregovorima radi zakljuivanja
meudravnih ugovora na ekspertnom nivou, izvrava meudravne ugovore, sprovodi reviziju
Menadment plana i obavlja druge poslove na polju zatite nominovanih nekropola steaka
Crne Gore i sarauje sa Meudravnim koordinacionim odborom (MKO) za ouvanje nekropola
steaka BIH, Republiuke Hrvatske i Srbije i Crne Gore, u cilju unapreenja zatite nekropola
steaka.
Takoe, za uspjenu implementaciju Menadment plana od predsudnog znaaja, u procesu
upravljanja,jeukljuivanjeu Upravljako tijelo lokalnezajednice optine abljak i Pluine,dravnih
organa, nadlenih ministarstava, nacionalnih parkova, dravnih i lokalnih institucuja u oblasti
zatite kulturnih dobara, drutva i preduzea za promociju, konsalting, menadment i razvoj
lokalnih zahjednica, NVO,koji su na direktan ili indirektan nain ukljueni u zatitu i ouvanje
nekropola steaka.
Obaveze Upravljakog tijela su:
1. promovie znaaj univerzalnih kulturnih vrijednosti nekropola steaka na dravnom novou, u
okviru meudravnog nivoa, i u okviru Svjetske batine;
2. koordinira izradu, reviziju i sprovoenje Menadment plana;
3. inicira i prati realizaciju projekata i aktivnosti koji su predvieni Menadment planom;
4. daje miljenje na inicijative, programe, konzervatorske projekte i planska dokumenta koja se
odnose na nekropole steaka radi njihovog usklaivanja sa menadment planom;
5. podstie i usmjerava realizaciju aktivnosti i projekata koji doprinose unapreenju zatite, i
ouvanja nekropola steaka
6. vri monitorig stanja nekropola steaka i zahtijeva od pojedinih subjekta preduzimanje
odgovarajuih mjera iz njihovih nadlenosti;
7. priprema godinji izvjetaj o sprovoenju Menadment plana nekropola steaka
8. priprema godinje i periodine izvjetaje na dravnom nivou
9. sarauje na meudravnom nivou sa Bosnom i Hercegovinom, Republikom Hrvatskom i
Repiblikom Srbijom
3.2.5
Finansiranje
Do nominacije, svaka institucija iji su predstavnici uestvovali u radu Meunarodnog

koordinacionog odbora pokrivala je rad svojih predstavnika na izradi nominacionog dosijea,
planova upravljanja, koordinacione i sekretarske poslove. Svaka institucija iji su predstavnici
imenovani u koordinacioni odbor raspolae vlastitim budetom i resursima.
66
Drave uesnice obavezuju se usvajanjem Menadment plana da e rad svojih predstavnika u

koordinacionom odboru finansirati iz svojih budeta na dugoronoj osnovi, kao i rad Savjeta za
ouvanje nominovanih nekropola steaka Crne Gore.
3.2.6
Revizija i monitoring
Monitoring implementacije Akcionog plana Menadment plana sprovodi se na osnovu mjerljivih

indikatora koji su dati Akcionim planom. Rezultati monitoringa, koji se sprovodi analizom
indikatora uspjeha, su osnov za izradu Godinjeg programa uspjenosti implementacije
Menadment plana, koji se dostavlja Vladi na razmatranje i usvajanje.
Menadment plan raen je za period od 10 godina, iako e najvaniji elementi Plana biti
relevantni i nakon toga.
U cilju relevantnosti dokumenta revizija Menadment plana vrie e se svakih pet godina.
Reviziju Menadment plana sprovodi Upravljako tijelo - Savjet, na osnovu auriranih podataka
o implementaciji Akcionog plana Menadment plana. Revidirani Menadment plan usvaja Vlada
Crne Gore.
67
4. CILJEVI MENADMENT PLANA

I AKCIONI PLAN
68
4.1 Ciljevi i akcioni plan na meudravnom nivou

U skladu sa stratekim ciljevima, utvreni su podciljevi i aktivnosti koje se sprovode na
meudravnom, dravnom i regionalnom/lokalnom nivou zajedno sa vremenskim okvirima i
resursima.
Rok kontinuirano/tekue; kratkoroni (1-2 godine); srednjoroni do 5 godina,dugoroni iznad 5
godina.
C1 - Koordinacija
a) Meudravni koordinacioni odbor je operativan
Aktivnosti:
1. Uspostavljanje Meunarodnog koordinacionog odbora (MKO) odgovornog za
sveukupno upravljanje;
2. Donesena komunikaciona strategija, pravilnik, kojim su ureeni odnosi i rad MKO;
3. Uspostavljen efikasan sistem monitoringa, evaluacije i izvjetavanja o sprovoenju
planova upravljanja.
Rok: 1 godina nakon upisa na WHL
Resursi: U okviru budeta drava.
b) Sekretarijat za serijsku nominaciju je operativan
Prelaz od nominacije do upisa vodi se ukontinuitetusa potpunim informacijama i propusta u
izvravanju odgovornosti.
Aktivnosti:
1. Poslovi sekretara su dogovoreni sa Meudravnim koordinacionim odborom;
2. Pojanjenje administrativnih poslova;
3. Pojanjenje logistikih pojedinosti (radno mjesto);
4. Zaposlen sekretar i zakljuen ugovor/i (1-2 izvrioca)
5. Program rada sekretara je napravljen.
Rok: srednjoroni
Resursi: U okviru budeta MCP i drugih izvora.
c) Upravljanje informacijama i standardizacija dokumentacije
- Sva dokumentacija (poev od nominacionog dokumenta i dokumentacije u okviru
postupka nominacije) se arhivira/objavljuje i dostupna je u svimdravama lanicama ove
nominacije.
- Znanje i iskustva se dijele putem omoguenog otvorenog pristupa i objavljivanjem
relevantne dokumentacije.
Aktivnosti:
1. Razviti pravilnik upravljanja, standardizacije i pohranjivanja dokumentacije,
objavljivanja dokumentacije;
2. Sprovesti arhiviranje.
Rok: srednjoroni
Resursi: U okviru budeta Sekretarijata
d) Razvijati partnerstva u cilju osiguranja uslova za implementaciju aktivnosti
69
Aktivnosti:
1. Razvijati partnerstva sa UNESCO, WHC, ICOMOS, ICCROM, ICOM i dr. u cilju
stalnog unapreenja upravljanja, znanja i resursa;
2. Istraiti mogunosti finansiranja pojedinih projekata (privatni sektor, donacije);
3. Organizovati prikupljanje sredstava.
Rok: kontinuirano i dugorono
Resursi: U sklopu budeta drava
C3 - Konzervacija
a) Monitoring procesuiranje rezultata monitoringa, klasifikacija problema i lokaliteta
i odreivanje konzervatorskih pristupa
Detaljne informacije o sprovedenim konzervatorskim mjerama sa lokaliteta i monitoring
efekata primjenjenih konzervatorskih mjerauticae na razvojne procese i primjenjene
konzervatorske mjere i na budue odluke o konzervaciji.
Aktivnosti:
1. Definisati koncept sveobuhvatnog zajednikog monitoringa;
2. Sprovoditi i ocjenjivati monitoring;
3. Objaviti rezultate.
Rok: Dugorono (2020).
Resursi: U okviru redovnih budeta nadlenih organa vlasti.
b) Konzervacija i upravljanje arheolokim istraivanjima
Aktivnosti:
1. Utvrditi potrebu, pristup i ciljeve arheolokih istraivanja;
2. Utvrditi naine prezentacije nalaza.
Rok: dugorono.
Resursi: U okviru redovnih budeta institucija odgovornih za izabrane lokacije
C4 - Izgradnja kapaciteta
a) Objavljivanje najboljih primjera iz prakse
Sve dostupne i aurirane informacije o metodama konzervacije kamena i nekropola u
prirodnim okruenjima dostupne su na mrei za strunjake iz svih Drava lanica.
Aktivnosti:
1. Otvoriti prostor za upravljanje dokumentacijom koja se nalazi na internet stranici;
Rok: srednjorono
Resursi: U okviru redovnih budeta ili van-budetski projekti.
b) Meunarodne naune konferencije
Meunarodne strune konferencije na teme: konzervacije, odluivanja, metoda
konzervacije kamena, integrisanog pristupa zatiti prirode i kamenih struktura,
arheolokih istraivanja, interpretacije, odrivog razvoja i ukljuivanja lokalnih zajednica
su organizovane i objavljeni su zbornici radova.
Aktivnosti:
1. Razviti i odobriti koncept;
2. Osigurati finansiranje i sprovoditi aktivnosti;
70
Rok: srednjorono
Resursi: Otvoreni (vanbudetski projekti koji se finansiraju iz dobrovoljnih priloga Drava
lanica i prikupljanje sredstava).
c) Promovisati koncept Svjetskog nasljea kroz edukativne programe
Ohrabriti i informisati mlade kao budue donosioce odluka u cilju njihovog ukljuivanja u
konzervaciju.
Aktivnosti:
1. Razviti koncept za edukaciju za serijsko dobro prema UNESCO-ovom programu
Svjetsko nasljee u rukama mladih.
Rok: srednjorono.
Resursi: Otvoreni (vanbudetski projekti koji se finansiraju iz dobrovoljnih priloga Drava
lanica i prikupljanje sredstava).
C5 Komunikacija
a) U cilju razmjene informacija izmeu svih uesnika koji rade na kulturnom dobru
(dravne i regionalne vlasti, lokalni rukovodioci lokaliteta, istraivai, itd) pokrenut
je i otvoren internet forum.
Aktivnosti:
1. Formiranje zajednike internet stranice;
Rok: srednjoroni
Resursi: U okviru redovnog budeta sekretarijata.
b) Izrada odrivog koncepta interpretacije
- Posjetioci lako prepoznaju izvanrednu univerzalnu vrijednost serijskog dobra.
- Posjetioci se usmjeravaju na lokalitete/muzeje.
Aktivnosti:
1. Ocijeniti postojee mogunosti interpretacije i izraditi smjernice za posjetu, te
procijeniti sve lokalitete;
2. Izraditi kulturne rute/tematsko i saobraajno povezivanje nekropola sa stecima;
3. Organizovati informativne sastanke na dravnim/regionalnim nivoima sa svim
uesnicima (muzeji, univerziteti, zajednice, ostale institucije) i razviti
harmonizovane akcije komuniciranja i podizanja svijesti odmah po upisu;
Rok: srednjoroni.
Resursi: Javni budeti, donatori.
c) Razviti informativni materijal za posjetioce
Svi uesnici i zainteresovane strane su obavijetene o nekropolama, nominaciji i daljim
akcijama putem viejezinog biltena.
Aktivnosti:
1. Izraditi koncept i procedure za izradu informativnog materijala;
Rok: Srednjerono
Resursi: Dobrovoljni prilozi Drava lanica
71
C6 - Lokalne zajednice
a) Lokalne zajednice su ukljuene u sve aktivnosti
Aktivnosti:
1. Drave lanice nastavljaju da organizuju redovne informacione sastanke i
konferencije sa lokalnim zajednicama i odgovornim licima, da garantuju
koordinaciju izmeu (meunarodnih) aktivnosti i lokalnih potreba, kao i
stanovnitva;
2. Rezultati (mogunosti, ali takoe i potekoe) sa ovih sastanaka se iznose i
raspravljaju u okviru Meunarodne koordinacione grupe.
Rok: Stalna aktivnost.
Resursi: U okviru redovnih budeta Drava lanica.
b) Promovisanje proizvoda sa podruja lokalnih zajednica
Aktivnosti:
1. Utvrditi principe, kriterijume selekcije proizvoda i
meunarodnom i dravnim nivoima;
2. Izvriti odabir proizvoda i usluga prema kriterijumima;
3. Sprovoditi programe promocija.
Rok: srednjorona/dugorona aktivnost.
Resursi: U okviru redovnih budeta Drava lanica.
koncept
promocije
na
4.2 Ciljevi i akcioni plan na nacionalnom nivou

Principi odrivog razvoja su osnova planiranja zatite kulturne batine i turistikog razvoja, koji
ne ugroavaju potrebe buduih generacija. Utvrene kulturne vrijednosti nekropola sa stecima:
Grko Groblje i Bare ugia, Novakovii i Grko groblje u epan Polju, su osnova budueg
odrivog kulturnog i ekonomskog razvoja optina abljak i Pluine, kao i ire.
Primjenom menadment plana za tri nekropole steaka i realizacijom navedenih aktivnosti
stvaraju se uslovi da nekropole steaka budu ureeni arheoloki lokaliteti, pripremljeni za
posjetioce, obiljeeni potrebnom turistikom i drugom siglanizacijom, jasnim programom
prezentacije, osmiljenim lokalnim brendom, odrivim lokalnim proizvodom, dobrom
infrastrukturom i turistikom ponudom koja je povezana sa dravama zajednikog projekta
nominacije srednjovjekovnih kamenih spomenika steaka.
4.2.1
Ciljevi
U skladu sa ciljevima, utvreni su aktivnosti io mjere koje e se sprovoditi na dravnom i

lokalnom nivou zajedno sa vremenskim okvirima i resursima.
Rokovi za realizaciju aktivnosti i mjera u okviru svakog cilja prikazani su u Akcionom planu kao
kontinuirani; kratkoroni od 1 do 2 godine; srednjoroni do 5 godina i dugoroni preko 5 godina.
Ciljevi kao i aktovnosti i mjere koje e se sprovesti u okviru njih, a na osnovu ovoga stratekog
dokumenta, su sljedei:
Cilj 1.Obezbjeenje upravljanja arheolokim lokalitetima
- obrazovanje Upravljakog tijela za tri nekropole steaka;
- ukljuivanje lokalnih samouprava u upravljanje arheolokim lokalitetima;
72
meuresorska i meuinstitucionalna saradnja u oblasti kulturne batine i odrivog

razvoja i turizma na nacionalnom nivou;
saradnja sa JPNP Durmitor;
sradnja sa lokalnim institucijama kulture i javnim ustanovama;
saradnja sa lokalnim turistikim organizacijama i turistikim poslenicima;
saradnja s lokalnim stanovnitvom, vlasnicima zemljita, NVO i drugim interesnim
grupama i potencijalnim korisnicima kulturnih dobara;
saradnja sa Meudravnom komisijom;
donoenje plana rada Upravljakog tijela;
obezbjeenje izvora finasiranja za upravljanje arheolokim lokalitetima.
Cilj 2. Pravna zatita arheolokih lokaliteta

- obezbjeivanje pravne zatite u skladu sa zakonom o zatiti kulturnih dobara i utvrenim
statusom nekropola steaka - nepokretna kulturna dobara - arheoloki lokaliteti;
- definisanje pravila za korienje arheolokih lokaliteta sa vlasnicima katastarskih
parcela;
- obezbjeivanje zatite nepokretnih kulturnih dobara i njihove zatiene okoline u
planskim dokumentima;
- Izrada studija zatite kulturnih dobara za optine Pluine i abljak;
- obezbjeivanje zatite nekropola steaka i njihovih kulturnih vrijednosti, u skladu sa
studijom zatite kulturnih dobara za optine Pluine i Zabljak.
Cilj 3. Sprovoenje multidisciplarnih istraivanja na arheolokim lokalitetima
- izrada detaljne dokumentacije za tri nekropole steaka;
- Izrada studije opravdanosti sprovoenja arheolokih istraivanja nominovanih nekropola;
- Izrada studije opravdanosti sprovoenja antropolokih istraivanja nominovanih
nekropola;
- sprovoenje konzervatorskih istraivanja;
- prouavanje tehnika izrade steaka;
- sprovoenje neophodnih analiza (geoloka, bioloka itd.);
- razmjena iskustva multidisciplinarnih istraivanja sa strunjacima drava koje su
nominovale nekropole steaka.
Cilj 4. Ouvanje i zatita arheolokih lokaliteta
- izrada konzervatorskih projekata za sprovoenje konzervatorskih mjera na nekropolama
steaka;
- konzervatorsko-restauratorski radovi na oteenim/sruenim stecima;
- donoenje projekata ureenja nekropola steaka;
- unapreenje znanja strunjaka koji sprovode konzervatorske mjere na stecima na
nacionalnom nivou;
- obezbjeivanje razmjene iskustava izmeu strunjaka u zatiti kulturne batine na
meudravnom nivou.
Cilj 5.Prezentacije i valorizacije arheolokih lokaliteta
- osposobljavanje osoba za odravanje lokaliteta;
- odravanje lokaliteta;
- poboljavanje pristupa lokalitetima;
- poboljanje turistike infrastrukture;
- prilagoavanje prezentacije o znaaju nekropola steaka pojedinim ciljnim grupama;
- unapreenje turistike ponude;
73
podizanje svijesti o vrijednostima i vanosti lokaliteta (od lokalnog do meunarodog

nivoa);
zajednika promocija i prezentacija nekropola steaka nacionalne turistike organizacije
i lokalnih turistikih organizacija u saradnji sa nacionalnim i lokalnim institucijama u
oblasti zatite kultuirne batine;
zajednika promocija kulturnih i turistikih potencijala nekropola steaka na
meudravnom nivou;
unapreenje kulturnog i turistikog potencijala na nacionalnom i meudravnom nivou
stvaranje uslova da arheoloki lokaliteti donesu ekonomsku korist za lokalnu upravu i
lokalno stanovnitvo;
ukljuivanje lokalnog stanovnitva u razvoj turistikih proizvoda;
stvaranje brenda lokalnih proizvoda.
Cilj 6. Edukacija i doedukacija o znaaju kulturne batine

- obezbjeivanje edukacije lokalnog stanovnitva o znaaju arheolokih lokaliteta;
- upoznavanje uenika osnovnih i srednjih kola o znaaja arheolokih lokaliteta;
- organizovanje radionica i seminara za strunjake u oblasti zatite kulturne batine;
- organizovanje radionica i seminara na lokalnom nivou o mogunosti korienja
arheolokih lokaliteta za sticanje ekonomskih benefita.
Cilj 7. Promocija arheolokih lokaliteta
- izrada promotivnog materijala za nekropole steaka, broure, razglednice, posteri CD i
sl. (crnogorski, engleski i dr. jezici);
- izrada strunih publikacija o nekropolama steaka (crnogorski, engleski i drugi jezici);
- organizovanje izlobi o stecima;
- izrada vebsajta nekropola steaka za nominovane nacionalne i meudravne nekropole.
4.2.2
Akcioni plan
74
AKCIONI PLAN
Prioritetni zadatak
Aktivnosti / Mjere
Rok
Obrazovanje Upravljakog tijela za tri nekropole

steaka
Indikatori
Kratkorono
MK, OP, O,
JPNPCG i NPD
Obrazovano
Upravljako tijelo
Kratkorono
OP, TOP, O i
TO
Broj realizovanih
zajednikih
aktivnosti
Meuresorska i meuinstitucionalna saradnja u oblasti Kontinuirano

kulturne batine i odrivog razvoja i turizma na
nacionalnom nivou
MK, MORT, ME,

OP i O
Broj realizovanih
zajednikih
aktivnosti
Saradnja sa JPNP Durmitor
Kontinuirano
UT i O
Kontinuirano
O, OP, CKACG i
UZKD
Ukljuivanje lokalnih samouprava

arheolokim lokalitetima
Obezbjeivanje upravljanja
arheolokim lokalitetima
Nosioci
aktivnosti
upravljanje
Saradnja sa lokalnim institucijama kulture i javnim

ustanovama
Broj realizovanih
zajednikih
aktivnosti
Broj realizovanih
zajednikih
aktivnosti
Saradnja sa lokalnim turistikim organizacijama i

Kontinuirano
turistikim poslenicima
UT, TOP i TO
Broj realizovanih
zajednikih
aktivnosti
Saradnja sa lokalnim stanovnitvom, vlasnicima

zemljita, NVO i drugim interesnim grupama i Kontinuirano
potencijalnim korisnicima kulturnih dobara
OP, TOP, O,
TO, CKACG i
UZKD
Broj realizovanih
zajednikih
aktivnosti
AKCIONI PLAN
Prioritetni zadatak
Aktivnosti / Mjere
Rok
Nosioci
aktivnosti
Indikatori
Saradnja sa Meudravnom komisijom
Kontinurano
UT i MKO
Broj realizovanih
zajednikih
aktivnosti
Donoenje godinjeg plana rada Upravljakog tijela
Kontinuirano
UT
Donesen plan rada
Obezbjeivanje finasiranja upravljanja arheolokim

Kontinuirano
lokalitetima
MK, MF, OP i O
Uspostavljen odriv
sistem finansiranja
Obezbjeivanje pravne zatite u skladu sa Zakonom o

zatiti kulturnih dobara i utvrenim statusom nekropola
steaka - nepokretna kulturna dobara - arheoloki
lokaliteti
Kratkorono
UT, UZKD, OP i
O
Obezbijeena
pravna zatita
Definisanje pravila za korienje arheolokih lokaliteta

sa vlasnicima katastarskih parcela
Kratkorono
UZKD, OP i O
Uspostavljena
pravila korienja
lokaliteta
Obezbjeivanje zatite nepokretnih kulturnih dobara i

njihove zatiene okoline u planskim dokumentima
Kratkorono
UZKD, MORT, OP
i O
Obezbijeena
zatita kroz
planska dokumenta
Izrada studija zatite kulturnih dobara za optine

Pluine i abljak
Kratkorono
UZKD i CKACG
Donesene studije
zatite
Kratkorono
MORT, OP i O
Pravna zatita arheolokih

lokaliteta
Obezbjeivanje zatite nekropola steaka i njihovih

kulturnih vrijednosti, u skladu sa studijom zatite
Integrisane studije
kroz planska
AKCIONI PLAN
Prioritetni zadatak
Aktivnosti / Mjere
Rok
Nosioci
aktivnosti
kulturnih dobara za optine Pluine i Zabljak
Sprovoenje
multidisciplarnih
istraivanja na arheolokim
lokalitetima
Ouvanje i zatita
arheolokih lokaliteta
Indikatori
dokumenta
Izrada detaljne dokumentacije za tri nekropole steaka
Srednjorono
CKACG i UZKD
Broj izraenih
dokumentata
Izrada studije opravdanosti sprovoenja arheolokih

istraivanja nominovanih nekropola
Srednjorono
CKACG i NMCG
Donesena studija
opravdanosti
Izrada studije opravdanosti sprovoenja antropolokih

istraivanja nominovanih nekropola
Srednjorono
CKACG i NMCG
Donesena studija
opravdanosti
Sprovoenje konzervatorskih istraivanja
Srednjorono
CKACG
Broj sprovedenih
istraivanja
Prouavanje tehnika izrade steaka
Srednjorono
CKACG i NMCG
Broj izuenih
tehnika
Sprovoenje neophodnih analiza (geoloka, bioloka

itd.)
Srednjorono
PMCG, GZCG i
CKACG
Broj sprovedenih
analiza
Razmjena iskustva multidisciplinarnih istraivanja sa

strunjacima drava koje su nominovale nekropole
steaka
Kontinuirano
UT i MKO
Broj odranih
susreta
Izrada konzervatorskih projekata za sprovoenje

konzervatorskih mjera na nekropolama steaka
Kratkorono
UZKD i CKACG
Broj uraenih
projekata
AKCIONI PLAN
Prioritetni zadatak
Aktivnosti / Mjere
Rok
Nosioci
aktivnosti
Indikatori
Konzervatorsko-restauratorski radovi na
oteenim/sruenim stecima
Dugorono
CKACG i NMCG
Broj steaka na
kojima su
sprovedeni radovi
Donoenje projekata ureenja nekropola steaka
Kratkorono
UZKD i CKACG
Donesen projekat
Unapreenje znanja strunjaka koji sprovode

konzervatorske mjere na stecima na nacionalnom
nivou
Kontinuirano
MK, UZKD,
CKACG, NMCG i
MKO
Broj obuenog
kadra
Obezbjeivanje razmjene iskustava izmeu strunjaka

u zatiti kulturne batine na meudravnom nivou
Kontinuirano
MK, UZKD,
CKACG, NMCG i
MKO
Broj odranih
susreta
Osposobljavanje osoba za odravanje lokaliteta
Kontinuirano
OP, O, JPNPCG
i NPD
Broj osposobljenog
kadra
Odravanje lokaliteta
Kontinuirano
OP, O, JPNPCG
i NPD
Broj i vrsta radova

sprovedenih na
lokalitetu
Poboljavanje pristupa lokalitetima
Kontinuirano
OP, O, JPNPCG
i NPD
Broj i vrsta radova

sprovedenih na
lokalitetu
Poboljanje turistike infrastrukture
Srednjorono
OP, O, JPNPCG
Broj i vrsta radova

sprovedenih na
Prezentacija i valorizacija
arheolokih lokaliteta
AKCIONI PLAN
Prioritetni zadatak
Aktivnosti / Mjere
Rok
Nosioci
aktivnosti
Indikatori
i NPD
lokalitetu
Prilagoavanje interpretacije o znaaju nekropola

steaka pojedinim ciljnim grupama
Kontinuirano
MPS, OP, O,
JPNPCG i NPD
Broj publikovanih
tektova
Unapreenje turistike ponude
Kontinuirano
MORT, NTO, OP,

O, JPNPCG i
NPD
Broj i vrsta novih

ponuda
Poveanje svijesti o vrijednostima i vanosti lokaliteta

(od lokalnog do meunarodog nivoa)
Kontinuirano
NTO, OP, O,
JPNPCG i NPD
Broj organizovanih
radionica,
seminara i sl.
Zajednika promocija i prezentacija nekropola steaka

nacionalne turistike organizacije i lokalnih turistikih
organizacija u saradnji sa nacionalnim i lokalnim
institucijama u oblasti zatite kultuirne batine
Kontinuirano
NTO, OP, O,
JPNPCG i NPD
Broj organizovanih
radionica,
seminara i sl.
Zajednika promocija kulturnih i turistikih potencijala

nekropola steaka na meudravnom nivou;
Kontinuirano
UT i MKO
Broj organizovanih
radionica,
seminara i sl.
Unapreenje kulturnog i turistikog potencijala na

nacionalnom i meudravnom nivou
Kontinuirano
NTO, OP, O,
JPNPCG, NPD,
UT i MKO
Broj prezentacija
Stvaranje uslova da arheoloki lokaliteti donose

ekonomsku korist za lokalnu upravu i lokalno
Kontinuirano
MORT, OP i O
Iznos prihoda
ostvaren od
AKCIONI PLAN
Prioritetni zadatak
Aktivnosti / Mjere
Rok
Nosioci
aktivnosti
Indikatori
stanovnitvo
nekropola
Ukljuivanje lokalnog stanovnitva u razvoj turistikih

proizvoda
Kontinuirano
MORT, OP i O
Broj novih
turistikih
proizvoda
Prezentacija i valorizacija arheolokih lokaliteta
Kontinuirano
MORT, MK, OP i
O
Broj promotivnih
aktivnosti
Kontinuirano
MORT, MK, OP,

O, NTO,
CKACG, UZKD i
NMCG
Broj organizovanih
radionica,
seminara i sl.
Upoznavanje uenika osnovnih i srednjih kola o

znaaja arheolokih lokaliteta
Kontinuirano
MPS, MK, OP,

O, NTO,
CKACG, UZKD i
NMCG
Broj organizovanih
predavanja i
posjeta lokalitetu
Organizovanje radionica i seminara za strunjake u

oblasti zatite kulturne batine
Kontinuirano
MK, UT, MKO,

CKACG, UZKD i
NMCG
Broj organizovanih
radionica,
seminara i sl.
Kontinuirano
MORT, MK, OP,

O, NTO,
CKACG, UZKD i
NMCG
Broj organizovanih
radionica,
seminara i sl.
Obezbjeivanje edukacije lokalnog stanovnog o

znaaju arheolokih lokaliteta
Edukacija i doedukacija o
znaaju kulturne batine
Organizovanje radionica i seminara na lokalnom nivou

o mogunosti korienja arheolokih lokaliteta za
sticanje ekonomskih benefita
AKCIONI PLAN
Prioritetni zadatak
Promocija arheolokih
lokaliteta
Aktivnosti / Mjere
Rok
Nosioci
aktivnosti
Indikatori
Kontinuirano
MK, UT, JPNPCG,

NPD, TOP, TO,
CKACG, UZKD i
NMCG
Broj i vrste
promotivnog
materijala
Kontinuirano
MK, CKACG,
UZKD i NMCG
Broj publikacija
Organizovanje izlobi o stecima
Srednjorono
MK, UT, JPNPCG,

NPD, TOP, TO,
CKACG, UZKD i
NMCG
Broj organizovanih
islobi
Izrada vebsajta nekropola steaka za nominovane

nacionalne i meudravne nekropole
Kratkorono
UZKD
Uspostavljen
vebsajt
Izrada promotivnog materijala za nekropole steaka,

broure, razglednice, posteri CD i sl. (crnogorski,
engleski i dr. Jezici)
Izrada strunih publikacija o nekropolama steaka

(crnogorski, engleski i drugi jezici)
LISTA SKRAENICA
MK Ministarstvo kutlure
MORT Ministarstvo odrivog razvoja i turizma
ME Ministasrtvo ekonomije
MF Ministasrtvo finansija
MPS Ministarstvo prosvjete i sporta
UT Upravljako tijelo
MKO Meudravno upravljako tijelo
O Optina abljak
OP Optina Pluine
UZKD Uprava za zatitu kulturnih dobara
CKACG Javna ustanova Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore
NMCG Narodni muzej Crne Gore
PMCG Prirodnjaki muzej Crne Gore
GZCG Geoloki zavod Crne Gore
TO Turistika organizacija abljaka
TOP Turistika organizacija Pluina
JPNPCG - Javno preduzee za nacionalneparkove Crne Gore
NPD Nacionalni park Durmitor
PRILOG
Dokumentacija u prilogu sadri:

Prilog 1
Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, Optina abljak:
1. Osnovni karton kulturnog dobra Grko , izvod iz Elaborata o valorizaciji
kulturnog dobra
2. Prikaz lokaliteta na orto-foto snimku
3. Prikaz lokaliteta na topografkoj karti
4. Geodetska situacija prikaz lokaliteta
5. Geodetska situacija prikaz steaka
Prilog 2
Bare ugia, Novakovii, Optina abljak:
kulturnog dobra
Prilog 3
Grko groblje, epan Polje, Optina Pluine:
kulturnog dobra
PRILOG 1
NAZIV
LOKALITETA:
GRKO GROBLJE
JEDINSTVENI
BROJ C.R.:
OPTINA:
abljak
DATUM UNOSA:
29.05. 2010. godine
NAJBLIE
NASELJE, LOK.
TOPONIM:
Novakovii
Grko groblje
KAT. OPTINA:
KO Paina Voda I
ESTICA:
k.p. 416 i 417.
VLASNITVO:
k.p.416 (susvojina ugi Blagota Ljiljana, Stanii Petko Vidosava, ugi Vule Milan,
ugi Blagota Rade, ugi Blagota Rao), i dio kat. parcele 417 (susvojina Karadi
Mia Novo, Karadi Andrija Rao, Karadi Milka u.d. Miraa, Karadi Mira Gojko,
Karadi Gojko Josiv, Karadi Andrija Vladeta, Karadi Andrija Vueta i Karadi
Andrija Relja).
NAIN
POZICIONIRANJA,
GEOG.
PROJEKCIJA,
KOORDINATE I
NADMORSKA
VISINA:
TOP. KARTA
(REDAKCIJA) I
RAZMJERA I
SEKCIJA:
WGS84
BROJ
INDIVIDUALNIH
GROBNIH
OBELJEJA:
TIPOVI GROBNIH
OBELEJA:
OPTI OPIS
NEKROPOLE:
N 4305.689'E 1908.951' 1431 mnm
VGI
1: 25 000
577-3-4
49
Ploe, sanduci i sljemenjaci.
Lokalitet se nalazi na blagom uzvienju, 200 metara sjeverozapadno od Ribljeg jezera.
Prostire se na priblinoj povrini od oko 500 m2. Nekropolu ene 49 grobnih obiljeja
postavljenih pravcem istok zapad, od kojih je: 10 ploa, 27 sanduka i 12 sljemenjaka.
Ukraena su 22 primjerka i to: 12 sanduka, 10 sljemenjaka. Najei ukrasni motivi su
arkade, tordirane vrpce, frizovi, povijena loza sa spiralicama, odnosno trolistovima ili
samo vjeniima, motivi stilizovanih krstova. Mali broj je rozeta, polumjeseca i krugova.
Po jednom steku se javljaju motivi paralelnih rebara, tita i maa, ovjeka sa maem i
titom, jedna scena iz lova. Na cijeloj nekropoli originalni su motivi: friz od lukova sa
vjeniima i prepletena povijena lozica sa akantusovim liem.
Nekropola se nalazi u zatienoj zoni Nacionalnog parka Durmitor. Bafer zona je
odreena prirodnim izgledom uzvienja (rebro koje se prua pravcem sjever - jug) pa
granina linija ide vododerinama potoka na istonoj i zapadnoj strani dok se zona na
junoj strani sputa do lokalnog puta koji ide pravcem Novakovii - Njegovoe. S
obzirom da se nekropola nalazi u kontak zoni zatite nije ugroena u prostoru,
potrebno je podii pojedine spomenike i konzervatorski ih oistiti i zatititi.
MJESNA
TRADICIJA:
ORNAMENTALNI
UKRASI I
NATPISI
OBRADA:
STANJE
OUVANOSTI:
Po prianju mjetana:
Nekada davno na ovim prostorima ivjeli su Grci. Negdje u maju pao je snijeg a oni
zaboli raonik u povricu i napustili ove prostore. Poslije njih ostala su groblja te se ovo
zove Grko groblje.
Relativno su finije obrade i osrednje ouvani.
FOTOGRAFIJE I
OPIS:
Juni dio nekropole, ka Ribljem jezeru
Centralni dio nekropole, snimljeno sa istoka
Centralni dio nekropole
Pogled na Riblje jezero sa nekropole Grko groblje
Dio nekropole steaka
Centralni dio nekropole na navioj koti
Snimak nekropole sa puta
Snimak uzvienja na kom se nalazi nekropola
Pogled na nekropolu sa istone strane
Steak sa ukrasnom bordurom sastavljene od krugova
Steak sa arkadama
Nekropola steaka Grko groblje sa granicama zatiene okoline
Prostor nepokretnog kulturnog dobra - nekropole steaka Grko groblje sa

zatienom okolinom i kat. parcelama
Povrina zatienog nepokretnog kulturnog dobra - nekropole steaka Grko groblje

kod Ribljeg jezera u Novakoviima i zatiene okoline kulturnog dobra
Povrina zatienog kulturnog dobra nekropole steaka Grko groblje kod Ribljeg
jezera u Novakoviima i zatiene okoline dobra sa kat. parcelama
Orjentaciona skica situacije nekropole kod Ribljeg jezera, uraena na terenu 15.06.2012
(Tatjana Mijovi, arhitektonski tehniar-konzervator)
Prilog 2
NAZIV LOKALITETA:
UGIA BARE
JEDINSTVENI BROJ
C.R.:
OPTINA:
NPS 2/2010
DATUM UNOSA:
NAJBLIE NASELJE,
LOK. TOPONIM:
KAT. OPTINA:
KAT. ESTICE
VLASNITVO:
abljak
29.04. 2010. godine
Novakovii
ugia Bare toponim - Krstac
KO Novakovii I
A- Zona (k.p. br: 282,101,283 i 284) - nepokretno kulturno dobro- nekropola
B- Zona (k.p. br: 102,101, 94,283 i 284) - zatiena oklolina kulturnog dobra
A-Zona ( k. p. 282- Optina abljak), (k. p. br. 101- urii Tomo Pelagija,
ugi Boris, ugi Irena, ugi Jelena, Kuslev Tomo Jelisavka), (k. p. br.
283 - ugi Tomo Ljiljana), (k.p. br. 284 ugi uro Radoje)
B-Zona (k.p. br. 101 i 102- urii Tomo Pelagija, ugi Boris, ugi Irena,
ugi Jelena, Kuslev Tomo Jelisavka), (k.p. br. 94 ugi Tomo Mitar), ( k.
p. br. 283- ugi Tomo Ljiljana) i ( k. p. br. 284 ugi uro Radoje)
NAIN
POZICIONIRANJA,
GEOG. PROJEKCIJA,
KOORDINATE I
NADMORSKA VISINA:
TOP. KARTA
(REDAKCIJA) I
RAZMJERA I
SEKCIJA:
BROJ INDIVIDUALNIH
GROBNIH
OBELJEJA:
WGS84
N 4306.456, E 1910.087,1418 mnm
VGI
1: 25 000
577-3-4
300
TIPOVI GROBNIH
OBELEJA:
Sanduci, ploe, sljemenjaci, amorfni oblici.
OPTI OPIS
NEKROPOLE:
Nekropola se nalazi na oko 2.230 metara sjeveroistono od nekropole

Grko groblje. Sa june strane prua se trasa lokalnog puta Novakovii
Njegovoe a preko puta je crkva sa seoskim grobljem. Nekropola je
formirana na blagom uzvienju i fiziki je izdvojena od okolnog prostora.
Nekropolu ini 300 steaka od kojih je: 10 ploa, 50 sanduka, 10
sljemenjaka i 230 amorfnih blokova. Fino obraeni steci se nalaze u
sjevernom i sredinjem dijelu nekropole dok se veina amorfnih nalaze u
junom i jugoistonom dijelu. Stie se utisak da je ovaj dio kvadratnog
oblika i da je kasnije prikljuen nekropoli kao zasebno polje za sahrane. Svi
steci su postavljeni pravcem istok zapad u nizovima.
Ukraeno je 23 primjerka, i to: 1 ploa, 16 sanduka i 6 sljemenjaka.
Najei motivi su: vrpce, okviri, i tordiran vrpce, obini i stilizovani krstovi i
lukovi sa strijelama. U manjem obimu su zastupljene arkade,povijene lozice
sa trolistovima, rozete, polumjeseci, tit. Javljaju se horizontalni ukrasi sa
cik-cak linijama. Na jednoj je predstava psa sa jelenom i originalnog kola sa
uzjahanim jelenom.
Na lokalitetu su vrena nedozvoljena istraivanja pa je odreeni broj
steaka dislociranih i prevrnut.

S obzirom da je nekropola na prostoru Jezera i u zatitnoj zoni nacionalnog
parka Durmitor, njegova zatita je na neki nain obezbijeena. Bafer zona
oko nekropole je uslovljena konfiguracijom terena - zatieno je kompletno
uzvienje na kojem je locirana nekropola. Zona je nepravilna, priblino
elipsoidnog oblika, koja se prua pravcem sjever - jug.
MJESNA TRADICIJA:
ORNAMENTALNI
UKRASI I NATPISI:
OBRADA:
STANJE
OUVANOSTI:
Relativno dobre obrade i srednje ouvani.
FOTOGRAFIJE I
OPIS:
Sjeverni dio nekropole
Juni dio nekropole
Centralni dio nekropole

Foto: Mitra Cerovi
Povrina zatienog kulturnog dobra nekropole steaka Bare ugia u Novakoviima i zatiene okoline dobra
sa kat. parcelama
Prikaz rasprostranjenosti steaka nekropole Bare ugia
PRILOG 3
NAZIV LOKALITETA:
GRKO GROBLJE SOKO GRAD
JEDINSTVENI BROJ
C.R.:
OPTINA:
Pluine
DATUM UNOSA:
29.05. 2010. godine
NAJBLIE NASELJE,
LOK. TOPONIM:
Zagrae- epan Polje
KAT. OPTINA:
K.O. Brijeg
VLASNITVO:
Drutveno:Mjesna zajednica Crkviko Polje
NADMORSKA NAIN
POZICIONIRANJA,
GEOG. PROJEKCIJA,
KOORDINATE I
VISINA:
TOP. KARTA
(REDAKCIJA) I
RAZMJERA I
SEKCIJA:
WGS84
BROJ INDIVIDUALNIH
GROBNIH
OBELJEJA:
TIPOVI GROBNIH
OBELEJA:
16
OPTI OPIS
NEKROPOLE:
Na lokalitetu Grko groblje, koji se nalazi u irem podgrau, istono od

Soko-grada, nalazi se nekropola sa 16 steaka. Dobro su obraeni ali
neukraeni. Na najveem je natpis u kojem se pominje hrianin Petko koji
je ivio u Soko gradu u vrijeme vojvode Stjepana Kosae.
N 430 20.503, E 180 51.437 , 908 mnm

VGI
1: 25 000
577-3-4
Sljemenjaci, sanduci i ploe
MJESNA TRADICIJA:
ORNAMENTALNI
UKRASI I NATPISI:
Epigrafski natpis (1435 do 1448. godina)
OBRADA:
STANJE
OUVANOSTI:
Relativno su finije obrade i osrednje ouvani.
FOTOGRAFIJE I
OPIS:
Soko grad
Pogled na nekropolu sa Soko grada
Steak sa natpisom na istonoj bonoj strani
Steak sa natpisom na sjevernoj strani
Nekropola steaka - Grko groblje, epan Polje

Granice zatiene okoline sa povrinom nominovanog kulturnog dobra
.Belagi, Steci u Pivi, Starine Crne Gore V, Cetinje 1975, str.117
LITERATURA:
1. Andrija Luburi, Drobnjaci, pleme u Hercegovini, Beograd 1930, str.1-267.
2. Dimitrije Sergejevski, Srednjovjekovno groblje kod Petrove crkve u Nikiu, Istorijski institut, Cetinje,
1952.
3. efik Belagi, Steci Kataloko Topografski pregled, Sarajevo, 1971.godine.
4. efik Belagi, Steci u okolini abljaka, GEM u Beogradu, knj.36, Beograd 1973, 111-137
5. efik Belagi, Steci kultura i umjetnost, 1982. Godine..
6. Nada Mileti, Umetnost na tlu Jugoslavije, Zagreb, 1982.
7. Slobodan Raievi, Spomenici u staroj upi Onogot, Beograd, 1992.
8. Marica Malovi - uki, Prilog istoriji Drobnjaka u srednjem vijeku, Glasnik Zaviajnog muzeja Pljevlja,
Knjiga 1, 1999, 145.
9. Emina Zeevi, Mramorje-Steci zapadne Srbije, Beograd 2005.
10. Miroje Vukovi, Tara u slici i rijei, Podgorica 2005.
11. Dubravko Lovrenovi, Steci-Bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, Sarajevo 2009.
12. ivko Miki, Neophodnost antropolokog istraivanja nekropola sa stecima u Srbiji, Glasnik SAD 25,
Beograd 2009.
13. Gordana Tomovi, Nadgrobni natpis Petka krstjanina, Zbornik radova naunog skupa ''epan Polje i
njegove svetinje kroz vjekove'', Berane 2010, 103.
14. Miroje Vukovi, Tara u slici i rijei, Podgorica 2005.
15. Boidar ekularac, Pivski natpisi, Tragovi prolosti Crne Gore, Cetinje, 1994, 237.
16. Miroslav Lazi i Mitra Cerovi, Prolost u kanjonu Tare, Istorijski zapisi, godina LXX,2002/3-4,
Podgorica,1992.
17. Pavle Mijovi i Mirko Kovaevi, Gradovi i utvrenja u Crnoj Gori, Beograd-Ulcinj, 1975
18. efik Belagi, Steci u Pivi, Starine Crne Gore, Cetinje 1975, 81-120
19. Milika B. Popovi, Motivi na stecima optina Pluine i abljak kao izvori za prouavanje istorije fizike
kulture (Diplomski rad), Visoka kola za fiziku kulturu Univeriteta u Sarajevu, Sarajevo 1973, 1-32
20. Dr Obren Blagojevi, Piva, SANU Posebna izdanja Odjeljenja drutvenih nauka knj.69, Beograd 1971,
524-527.
21. efik Belagi, Steci, Kataloko-topografski pregled, Sarajevo 1971, 436-438
22. Vojislav uri, Istorija Crne Gore II/2, Titograd, 1970, 475
23. Sima irkovi,Istorija Crne Gore, II, Titograd, 1967. 475.
24. Svetozar Tomi, Piva i Banjani, SAN, SEZ knjiga LIX, Naselja i poreklo stanovnitva knjiga 31, Beograd
1949, 385-416.
Spisak lanova Radne grupe za izradu Menadment plana Steaka nadgrobnih

srednjovjekovnih spomenika
Koordinator Manadment plana
Mitra Cerovi mr arheolog,Ministarstvo kulture Crne Gore
Saradnici i koordinatori na meudravnom nivou:

Katarina ivanovi, mr arheolog, Muzej 25 maj, Republika Srbija
Maja orevi, mr arheolog, Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Republike Srbije
Mirela Mulali Handan, Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, Bosna i Hercegovina
Tarik Jazvin, Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika, Bosna i Hercegovina
Zoran Wiewegh, mr arheolog, Ministasrtvo kulture Republike Hrvatske
Saradnici na nacionalnom nivou:
Boidar Jovievi, dipl. konzervator-restaurator, Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore;

Igor Vujai, dipl. arhitekture, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma Crne Gore;
Lejla Abdi- okovi, Ministarstva kulture Crne Gore
Lidija Ljesar, dipl. konzervator-restaurator, Ministarstvo kulture,rukovodilac projekta Nominacija
Steaka,
Ministarstvo kulture kulture Crne Gore;
Milenko Mianovi, profesor istorije i geografije, Centar za kulturu Pluine.
Milica Marti, dipl. etnolog, Ministrsva kulture, koordinator za izradu Nominacionog dosijea Steaka
Milo Petrievi, mr arheolog, Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore;
Nemanja avlovi, istoriar umjetnosti i arheolog, Ministarstvo kulture Crne Gore
Predrag Lutovac, mr arheolog, Polimski muzej Berane;
Rada Adi, istoriar umjetnosti, JP nacionalni parkovi Crne Gore;
Slaana Kneevi, profesor srpskog jezika i knievnosti, Sekretarijat za upravu i drutvene djelatnosti
Optine abljak;
Tanja Vujovi, dipl. etnolog, Uprava za zatitu kulturnih dobara Crne Gore.

Menadţment Plan: Prijedlog

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Menadţment Plan: Prijedlog

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRIJEDLOG

Cetinje, april 2014. godine

Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak .................................................................. 37

2.6.2 Jedinstvenost i rijetkost u okviru svoje vrste .................................................................. 38

Status zatite ....................................................................................................................... 46

Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak .................................................................. 45

Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak .................................................................. 52

SWOT analiza ....................................................................................................................... 58

ODRIVO KORIENJE I IMPLEMENTACIJA MENADMENT PLANA ....................................... 61

Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak .................................................................. 62

3.1.2 Reim zatite ........................................................................................................................ 63

CILJEVI MENADMENT PLANA I AKCIONI PLAN ......................................................................... 68

Izrada menadment planova na meudravnom nivou

Izradi Menadment planova za nekropole sa stecima prethodilo je potpisivanje Pisma namjere

dogovoreno je da e svaka drava pripremiti svoj plan upravljanja, uz uspostavljanje

3. Konzervacija (C3) - osigurati integralnu konzervaciju

Ostvaren je integralan pristup za sistem zatite prirode i konzervacije steaka.

4. Izgradnja kapaciteta (C 4) - razvoj efikasnih mjera za izgraivanje kapaciteta

6. Lokalne zajednice (C 6) ukljuenost u upravljanje

1.1.3. Kriterijumi za upis (ii, iii, vi)

Sveobuhvatno, opta vrijednost i primjenjivost jedne kompleksne pojave poput srednjevjokovnih

1.1.5. Autentinost i integritet

nekropolama. Razumijevanje znaaja steaka, nastavljeno je i kasnije, arheolokim

Razlozi izrade menadment plana u Crnoj Gori

Aktivnosti Ministarstva kulture Crne Gore na realizaciji Projekta, odvijale su se u skladu sa

Pravni osnov za donoenje Menadment plana

Metodologija izrade Menadment plana

Nakon potpisivanja Pisma namjere o uspostavljanju meudravne i meuinstitucionalne

nazivom Nominacija steaka srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika za Upis na listu

Rad na terenu, izrada situacionog plana nekropole

Izrada Menadment plana nominovanih nekropola sa stecima je zakonska obaveza, ureena

Obrazovanje strunog tima za sprovoenje strunih i naunih istraivanja i izradu

nominovane nekropole i sa strunjacima iz oblasti kulture i turizma u Optini abljak i

Menadment plan je zasnovan na podacima iz nacionalnih stratekih dokumenata, analiza,

Vizija i cilj Memadment plana

Glavni cilj Menadment plana je da

2.1 Istorijski razvoj

Istorija Durmitorskog podruja

Rimljani su Balkansko poluostrvo osvojili poetkom nove ere.

U periodu stvaranja slovenskih drava na Balkanu, durmitorsko podruje u IX vijeku pripadalo je

Istorija Pivske oblasti

Grobna ploa Stefana Crnojevia i Mare Kastrioti, Skadarsko jezero, Kom

Steak ugraen u crkvu sv. ora,Tuinja

Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak

Bare ugia, Novakovii, abljak

Na osnovu velikog broja steaka na nekropoli u Barama ugia u Novakoviima, moe se

Grko groblje, epan Polje, Pluine

(Evo) postavih beleg za ivota: ekah smrt u Sokolu u milogag(spodin)a

Drugi dio natpisa na istonoj strain glasi:

Boe, Petko krstjanin, (pri-)

2.3 Opis zatiene okoline

Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak

Bare ugia, Novakovii, abljak

2.3.3 Grko groblje, epan Polje, Pluine

Grko groblje, Steak sa natpisom

Crkva Sv. Stefana sa grobom Stjepana

2.4 Stanje ouvanosti kulturnog dobra i zone zatiene okoline

Grko groblje, Riblje jezero, Novakovii, abljak

Bareugia, Novakovii, abljak

Grko Groblje, epan Polje, Pluine

Stanje ouvanosti pojedinanih steaka je razliito. Pojedini su u relativno dobrom i stabilnom

Grko groblje, Riblje jezero i Bare ugia, Novakovii, abljak

(i) Pritisak razvoja