NARTEKS U RANOKRSANSKOJ ARHITEKTURI

NA PODRUJU ISTONOG JADRANA

Jasna

Jelii

Na istonoj jadranskoj obali, primorskom dijelu rimske provincije Dalmacije, susree se nekoliko tipova ranokranskih kultni)l graevina. Njihove oblike odnosno pojedine sporedne prostore uvjetuju odreene liturgijske potrebe. Promatranje upravo tih sekundarnih elemenata'u odnosu na glavnu kultnu
dvoranu, te spoznavanje vremena i razloga njihova nastanka doprinosi potpunijem sagledavanju cjelokupne ranokranske arhitekture.
Jedan od sporednih arhitektonskih elemenata jest narteks - jednostavna
poprena prostorija pred proeljem crkve, odvojena zidom od naosa tako da se
prua izvan graevine, premda moe biti i u njenoj unutranjosti. Samo ime
proizlazi iz njenog oblika oznaavajui vrlo izduenu prostoriju u smislu dua
nego ira, kako se to prvi put spominje u djelima bizantskih pisaca Justinijanava vremena. 1 Narteks ne predstavlja sastavni dio prvih ranokranskih bazilika
Konstantinovog doba, ve izgleda da, nastaje neto kasnije, oito razvojem li turgijskih potreba, da bi u 6. stoljeu imao iroku upotrebu.2
Pojedina geografska podruja gdje prevladavaju slini tipovi ranokran
ske. arhitekture ostvaruju odreene oblike narteksa,3te je neophodno proua1 Opsijui crkvu Sv. Sergija i Bakha u Carigradu u djelu IIEptll.tttiJ.. Prokopije kae
da se galerija koja stoji ispred naosa zvala narteks poto je bila vrlo izduena
(tw 1tEptiJ.~li.YJ<; e!vat), zatim navodi da u bazilici Bogorodice u Jeruzalemu postoji galerija
zvana narteks stoga to nije ira ( n6a tt<; Ex.Sexetat EVte\h'tev &tepa E'ltt tou vGip\'tYJxo;,
WVOIJ.aaiJ.i'l"l;, OliJ.at, tij> IJ.YJ eup(~ea-Ltat ). Pavle Sifentijar u opisu cr"kve Sv. Sofije u Carigradu spominje da se ovaj prostor od Grka zove narteks , o tome usp. A Orlandos, H

IY AOITEf02: IIAAAIOXPI!.TIANIKH BAHAIKH TH!.

AEKANH!., Atenai 1952, 130 i d., posebno 135.

MEZOfEIAKH~

2 F. Cabral- H. Leclercq, Narthex, Dictionnaire d'archeologie chretienne et de liturgie, Tom. XII, Paris 1935, 888; A Orlandos, o. e., 131; P. Testin~ Archeologia cristiana, Roma
1958, 562 id.
3 Tako na podruju Grke, maloazijskih obala i nekih.egejskih otoka nastaje specifian tip narteksa, razvijajui se iz istonog trijema atrija. Njegovu kolonadu zamijenio je
zid s obino velikom triforom po sredini i vratima sa strane, skrivajui pogled na glavni
ulaz u naos crkve odnosno samo svetite. Ovaj istoni portik atrija nije uvijek izostavljen
ve se narteks ponekad smjeta izmeu njega i proelja bazilike. Nakon nestanka ostalih
trijemova atrija ostaje samo taj izolirani zatvoreni prvobitni trijem - narteks, predstavljajui grko ostvarenje 5 - 6. stoljea.
Sasvim razliiti oblici narteksa nalaze se na podrujima gdje je atrij bio gotovo izuzetan. Naime, u Siriji, Sjevernoj Africi narteksi su esto rastvorenog galerijskog oblika,
bilo da su po sredini arkade oslonjene na dva odnosno etiri stupa ili je potpuni trijem,
naglaavajui monumentalnost proelja crkve. Ponekad se u Siriji narteks protee uzdu
june strane bazilike gdje se ustvari esto nalazio gli ulaz. Osim toga, na tom podruju kod
bazilika 4. stoljea koje uglavnom nemaju atrij, kao i crkve tog vremena u Noriku, moe
nedostajati narteks. Usp. A Orlandos, o. e., l3Q-l35; P. Testin~ o. e.

vati taj arhitektonski elemenat prema vrsti arhitekture kojoj pripada Stoga e
se narteksi na istonom Jadranu analizirati prema odreenim tipovima arhitekture i to iskljuivo u dosad potpuno istraenim objektima. S obzirom na veliinu podruja i brojnost spomenika teite e biti na sredinjem dijelu, prvenstveno narteksima salonitanskih bazilika, te narteksima ostalih ranokranskih
graevina raznih gradskih ili izvangradskih aglomeracija. Objekti perifernog
sjevernog i junog dijela obale biti e samo komparativno spomenuti budui da
ne pokazuju nove oblike i tipove narteksa.
Najreprezentativnije ranokranske objekte na naem podruju predstavljaju longitudinalne trobrodne bazilike koje imaju brojne pomone prostore pa
tako i narteks. Poznavanje narteksa tih tipova graevina omoguava jedinstveno sauvana ranokranska arhitektura Salone, glavnog grada i kulturnog arita rimske provincije Dalmacije.4
Meu salonitanskim gradskim bazilikama posebno mjesto zauzima episkopalni kompleks, katedrala metropole provincije, nastala u istonom dijelu grada na mjestu kultnih tradicija prvih kranskih oratorija. Premda su istraivanja poduzimana u vie navrata- od prvog otkria ranokranskog baptisterija
F. Carrare, Bulievih istraivanja basilicae urbanae<< , Gerberovih i Eggerovih
prouavanja krine bazilike i prvog cjelokupnog razmatranja cijelog kompleksa,
te sondanih revizionih istraivanja E. Dyggvea - )o uvijek nisu sasvim jasne
razvojne faze nastanka tih najznaajnijih salonitanskih graevina. 5
Prvoj graevinskoj fazi pripada najdonja crkva junog dijela episkopalnog
kompleksa, koju je vjerojatno gradila kranska zajednica pod vodstvom biskupa Primusa.6 Sauvala se samo njena apsida i vjerojatno jo neki zidovi koje,
meutim, nije lako razluiti prema postojeim nacrtima. Nad njom nastaje
vea, trobrodna bazilika koja je izgleda imala narteks. On se protezao uzdu
proelja bazilike, izduenog je pravokutnog oblika i rastvoren og tipa, tj. njegova
zapadna strana rastvorena je stupovima tako da mu daje izgled trijema. Na os4 Ostale trobrodne bazilike bilo katedrale pojedinih biskupskih sredita, odnosno
crkve u urbanim sredinama ili njihovoj neposrednoj blizini gotovo da ne poznamo. Cesto
su nedostupne i neznatno sauvane u najdonjim slojevima do danas odravanih kultnih
mjesta ili su nad njima nastale razne druge graevine.
5 F. Carrara, Topografia e scavi di Salona, Trieste 1850, 89 id.; Bulieva istraivanja
objavljena su u Bullettino di archeologia e storia dalmata (= Bull. dalm.) sv. XXV l 1902,
73, XXVI/ 1903, 33, :XXVII/1904, 121, XXIX/1906, 246, XXXV /1912, 3; Forschungen in Salona l, Wien 1917; E. Dyggve, History od Salonitan Christianity, Oslo 1951, 21 id.; Isti, Le
Baptistere de la basilica urbana a Salone d'apres les fouilles de 1949, Actes du V Cong.
Int. d'archeol. chretienne, Aix-en-Provence 1954, Paris 1957, 189; D. Rendi- Mioevi, Salonitana Christiana, O solinskom baptisterijalnom kompleksu catechumeneum il consignatorium?, Zbornik Narodnog muzeja VII-VIII, Beograd 1975, 255 i d.; l. Nikolajevi, Salona Christian-ac u VI i VII veku, VAHD LXXII-LXXIII, Split 1979, 153.
6 W. Gerber, Erste christliche Kultanlage, Forschungen l, 85 i dr.; R. Egger, Zur Entstehungsgeschichte und Bedentung der Kirchen von Salona, Forsch. I, 90-92; Na nedavno odranom znanstvenom skupu u Splitu Disputationes salonitanae II, u svom predavanju D. Rendi-Mioevi, Pitanje kronologije razvoja salonitanskih gemina, iznio je pretpostavku da je to mala jednobrodna crkva sagraena neposredno nakon slobode propovijedanja kranstva, dakle u prvoj etvrtini 4. st. te je mogla pripadati kranskoj opini
biskupa Primusa.

novi etiri in situ sauvane baze i ploe postamenta mogue je odrediti raspored, odnosno niz od sedam stupova. Baza jednog stupa nosi natpis CONSTANT
izmeu dva Konstantinova monograma. 7 Narteks je na uim stranama mogao
biti zatvoren ili neposredno povezan s drugim prostorima. Pitanje vremena nastanka ovog narteksa kao i same bazilike, posebno u odnosu na sjevernu baziliku episkopalnog kompleksa nije utvreno. Meutim, s obzirom na neka proirenja zidova junog bonog broda sjeverne bazilike koja zadiru direktno u sjeverni boni brod june bazilike, mogla je biti ranije sagraena. 8

Salona, sjeverna bazilika episkopalnog kompleksa prije konzervacije

Sjevernu baziliku grade biskupi Simferije i Esihije poetkom 5. stoljea, to

odaje mozaini natpis u tjemenu njene apside. To je velika trobrodna bazilika
sa samostalno napred izdvojenom subselijom i katedrom pred kojom se pruala pregrada prezbiterija. Problem narteksa ove prve faze sjeverne bazilike, tj.
njegovog izgleda i odnosa prema narteksu june bazilike nije posebno privlaio
panju dosadanjih istraivaa episkopalnog kompleksa Naime, E. Dyggve u
svojoj sintezi o povijesti salonitanskag kranstva donosi obje bazilike zajedno,
7 F. Buli, Bull. dalm. XXXV/ 1912, 12-14; W. Cerber, Die Alteren christlichen Kultanlage, Forsch. l, 80 i d., Fig. 151 , 152, 153, 155, 156; R Egger, o. e., Forsch. I, 92 i Fig.
175, 176.
8 Forsch. I, 59, 90, Fig. 2, 61; na osnovi postojee dokumentacije nije mogue objasniti svrhu negiranja dijela lijevog bonog broda.

no bez narteksa,9 dok u svom posljednjem objavljenom nacrtu ovog kompleksa

nakon revizionih istraivanja 1949. godine povezuje ove bazilike s dva razliita
tipa narteksa. 10 Pred sjevernom bazilikom crta zatvoreni narteks, istog tipa koji
kasnije povezuje ovu baziliku s novoizgraenom krinom, dok je pred junom
bazilikom rastvoren arkadama Na sjevernoj strani narteks je stepenicama povezan s konsignatorijem, a na suprotnoj tvori jedinstven dio s onim od june
bazilike. Pitarija zida ili otvora na junom haju ovog, dakle dvostrukog narteksa ostavljeno je otvorenim. Osim toga, na tom nacrtu proelje june bazilike u
istoj je ravnini s proeljem sjeverne bazilike, to se na ranijim nacrtima nije pokazalo. Tek su proelja krine bazilike i sjeverne bazilike bila u istom pravcu,
dok je proelje ranije june bazilike, kao i njenog narteksa bilo neto zapadnije.
Inae, se moe primijetiti izvjesno odstupanje, odnosno razliitost orijentacije
izmeu june i krine bazilike, sagraene povie nje. Dakle, E. Dyggve prvi donosi rjeenje narteksa prve faze sjeverne bazilike.

Salona, detalj vrata lijevog bonog broda sjeverne bazilike za vrijeme istraivanja
1901-1902. g.

Meutim, tip narteksa ispred sjeverne bazilike, kako ga crta Dyggve, nije
nastao istovremeno s gradnjom bazilike poetkom S. stoljea, odnosno da on
nije bio planiran zajedno s bazilikom ve s konsignatorijem, ukazivalo bi suavanje vrata sjevernog bonog broda bazilike. Ta vrata su prvobitno bila iste i-

a E. Dyggve, History, Fig. II 14

E. Dyggve, Le Baptistere de la basilica urbana, Fig. 4.

10

rine kao i ona junog bonog broda, no njihova

irina je smetala novoizgraenim stepenicama
koje vode iz narteksa u konsignatorij te su morala biti suena. Tom prilikom vrata dobivaju i
novi nadvratnik ukraen urezanim krievima. 11
Oito je naknadno ostvarena komunikacija, a
moda i sama gradnja konsignatorija u odnosu
na baziliku uvjetovala ureenje narteksa. Dakle,
narteks u tom obliku nastao je kasnije, najvjerojatnije prilikom izgradnje krine bazilike povezujui je sa sjevernom, dok se o narteksu prve faze
ove sjeverne bazilike zasad ne moe nita rei.
Taj zajedniki jedinstveni narteks tvori dio cjelokupnog novoplaniranog ureenja i izgradnje
episkopalnog kompleksa, koji ne samo da se ukraava ve gotovo potpuno izolira i zatvara. Svakako najvei domet te renesanse kasnoantikog .
graditeljstva ostvaren je u impozantnoj Honorijevoj bazilici.
Narteks izduenog pravokutnog oblika protee se pred sjevernom i krinom bazilikom, tj.
uzdu njihovih proelja koja se sada nalaze u istoj ravnini. Zapadni zid narteksa nije u jednom
pravcu, ve se lomi tono na spoju izmeu dviju
bazilika. 12 To bi moglo indicirati prilagoavanje
ranije postojeim oblicima prilikom povezivanja
dvaju objekata, odnosno zaokruivanja zapadne
strane cijelog episkopalnog kompleksa. Narteks
je nastao vjerojatno na mjestu antike ulice, carda koji je prema sjeveru prolazio uz oratorij A i
bio povezan s ulicom koja je skretala na desno,
proteui se uz sjeverni dio bedema, a na jugu se
pruao prema centru. Izgradnjom episkopalnog
11 F. Buli, Bull. dalm. XXVI/1903, 34-35, Tav.
VIII; Buli navodi da su vrata provobitno bila irine
2,25 m te da su kasnije suena na 1,44 m. To se dobro
vidi na priloenoj fotografiji gdje je oito dozidavanje
dijela zida i to zbog novih stepenica koje su zadirale u
vrata. Vjerojatno grekom nije oznaeno dodavanje
zida na priloenom nacrtu Tav. Vl, jer je don F. Buli
naknadno pridodao odnosno zalijepio u ve tampanom Bullettinu isti taj nacrt na pausu s tim naznae
nim detaljem. Nadalje opisuje narteks i kae da je nastao istovremeno s bazilikom. U neposrednoj blizini
vrata pronaen je naetnik kojem nedostaje lijevi dio.
Bio je ukraen urezanim krievima, za razliku od onog
s junih bonih vrata bazilike koji je bio jednostavan i
bez ukrasa, a mogao je nastati kasnije prilikom naknadnog ureenja njegovih vrata.
12 Forsch. I, Fig. 226, Plan VII

!
L

1__

~-_j--__

-- -' -

----

_____ _l

L_ _

- -- -- --- -

~~~~F: r;::::u
__==
____==
_.

~~

l'

~ ~]_

__

'l

Salona, narteks episkopalnog kompleksa

kompleksa odnosno njegovih bazilika smjeta se narteks jedne pa druge crkve

na antikoj ulici koja sasvim gubi svoj smisao nakon planiranog zatvaranja, pretvarajui se u jedinstveni zajedniki narteks, tj. unutranju komunikaciju metropolijskog kultnog sredita. 13
Narteks je dakle zatvorenog tipa, na sjeveru povezan stepenitem s konsignatorijem, odnosno kompl~ksom krstionice, dok se na junoj strani nalaze glavna
ulazna vrata. Njegov pod bio je poploan velikim ploama od vapnenca, koje su
i danas dobro sauvane. Razina poda bila je neto via od one mozainog poda
sjeverne bazilike (15 cm). On je bio dolino ukraen kao i cijeli kompleks u 6.
stoljeu. Izvjetaji s prvih istraivanja odaju da je bio oslikan freskama, iji ostaci su bili sauvani u sjevernom dijelu gdje su pratile obris stepenica prema
konsignatoriju, no potvrene su i na junoj strani. 14 Uzdu zapadnog zida 'protezala se klupa, vrlo esta u narteksima, koja je poloena na ploe plonika. To
bi, naime, predstavljalo izvjestan indicij za neto kasnije vrijeme njenog nastanka u odnosu na narteks, moda istovremeno s klupama uzdu bonog zida sjeverne bazilike poloenih direktno na ve postojei mozaini pod. 1 & Prema dosadanjem stanju istraivanja i poznavanja narteksa izgleda da nisu postojale
komunikacije s njegove zapadne strane.
Ostale gradske bazilike Salone uglavnom su sondano istraene. Premda
postoje neki elementi koji ukazuju na postojanje narteksa pred njihovim proeljima, na osnovi dosadanjih istraivanja i postojee dokumentacije ne moe
se govoriti o njihovom izgledu, odnosno tipovima. 1e No, u tipologiji ranokran
skih trobrodnih bazilika posebno se istiu salonitanske cemeterijalne bazilike
koje s meusobno razlikuju a posjeduju i sasvim razliite tipove narteksa.
U neposrednoj blizini grada, na jednom od najstarijih salonitanskih groblja
- Kapljuu, nastaje sredinom 4. stoljea nad grobovima etvorice martira cemeterijalna trobrodna bazilika.17 Premda je to trobrodan prostor, oita je njegova
podjela na dva dijela, istoni i zapadni. Prvi je razdijeljen masivnim etvrtastim
stubovima na tri lae, dok je u zapadnom dijelu srednji brod odijeljen zidovima
od bonih. Razliiti nain ukraavanja istie podjelu srednje lae na dva prostora - prednji je dio bio ukraen geometrijskim mozainim tapetima, a zapadni poploan velikim ploama od vapnenca. Nije sasvim jasno da li su bili odvojeni i stvarnom pregradom ili zidom, to se moe pretpostaviti na osnovi nekih elemenata. 18 Stoga bi ovaj zapadni jedinstveno odijeljeni prostor, gotovo
kvadratnog oblika mogao predstavljati tip unutranjeg narteksa - endonarteks.
13 Forsch. l, 81; Gerber navodi da je izgradnjom krine bazilike novi narteks ostao
otvoren na jugu te je kod toga ulica uzdu starog zapadnog proelja bila suvina i prema
tome pregraena. Analognu situaciju pokazuje Eufrazijeva bazilika u Poreu, gdje je narteks ranije bazilike na dijelu antike ulice, koji se novom planiranom izgradnjom 6. st.
zatvara i ulica gubi svoj znaaj, usp. M. Prelog, Pore, grad i spomenici, Beograd 1957, 93
l d.
14 Forsch. I, 53; Bull. dalm. XXVI/1903, 49 i d.
1s Forsch. I, 92-93.
16 E. Dyggve, History, 49--60, Fig. III l, ll, 12, 13; D. Rendi-Mioevi, Salonitana christiana (ID Basilica Occidentalis u tipologiji ranokranske arhitekture Ilirika, Zbornik
Narodnog muzeja IX-X, Beograd 1979, 87 i d.; Solin centar- istraivanja 1979. g., Arheoloki muzej u Splitu i Zavod za zatitu spomenika kulture u Splitu, Split 1979, 32-34, 42.
17 J. Brondsted, La Basilique des cinq martyrs a Kaplju, Recherches a Salone l, Copenhague 1928, 33 i d.; E. Dyggve, History, 71 i d., Fig. IV 2, 26, 27; D. Rendi- Mioevi,
Salonitana Christiana (II), 94
16 J. Brondsted, Recherches I. 44--45, 59, Plan I, Fig. 33, 244; E. Dyggve, History, Fig.
IV. 2, 26.

10

Salona, cemeterijalna bazilika na

Kapljuu

Salona, narteks bazilike na

Kapljuu

ll

S njegovih bonih strana nalazile su se odvojene prostorije koje su vjerojatno

sluile kao grobne memorije, a bile su s njim povezane. Tako se sa sjeverne
strane pruala jedna izduena pravokutna prostorija, a sa june vestibul, kroz
koji se omoguavao boni ulaz u narteks, odnosno baziliku, te jo jedna manja
pravokutna prostorija. Njegov glavni ulaz je neobino asimetrino poloen na
zapadnom proelnom zidu bazilike. Smjeten je neto junije u odnosu na os
svetita, to bi se moda moglo povezati s postojanjem manje kvadratne prostorije s vanjske strane neposredno do ulaza. Izgleda da je ta prostorija bila povezana s narteksom preko jednih vrata na zapadnom zidu, koja su kasnije bila zazidana. Vjerojatno je njen poloaj uvjetovao asimetrinost i razliitost dvaju ulaza to bi svakako bilo u vezi s njenom funkcijom. Ona je dosad interpretirana
kao grobna memorija nastala nakon izgradnje bazilike, te su tom prigodom zatvorena manja vrata No, s obzirom na njenu povezanost s prostorijom u neposrednoj blizini tijeska za vino ili ulje, koje se tu moglo proizvoditi, te komunikaciju s narteksom moda bi se moglo pretpostaviti da je navedena prostorija
sluila neko vrijeme kao prothesis i diakonikon. Upravo prostori za te liturgijske potrebe nalaze se vrlo esto pored narteksa, i to ujedinjujui obje funkcije
zajedno, da bi kasnije razvojem liturgije bili premjeteni uz apsidu. 19 Naime,
kod ove vrlo rane salonitanske bazilike oito su u kasnijoj graevinskoj fazi dodani pored apside prostori utvreni kao prothesis i diakonikon. Tada su mogla
biti zazidana vrata u zapadnom zidu bazilike koja su omoguavala ranije komunikaciju s narteksom, a prostorija je mogla biti koritena u druge svrhe. 20
Ispod plonika narteksa pronaen je sarkofag bez poklopca i vie rasutih
ostataka grobova od opeka, to ne bi pr~dstavljalo njegovu osobitost jer s:u sli
ni nalazi zateeni na cijelom prostoru bazilike budui da pripada cemeterijalnoj graevini nastaloj na ve postojeem groblju.
Slian narteks otkriven je kod ranokranske bazilike na sjeverqzapadnom
dijelu otoka Ugljana u Mulinama nastale u sklopu antikih gospodarskih objekata.21 Ta trobrodna graevina u svom zapadnom dijelu ima dvije bono smje19 . Strievi, akonikon i protezis u ranokranskjm crkvama, Starinar IX-X,
Beograd 1959, 59 i d.
20
J. Brondsted, Recher. I, 50-51, 182, Fig. 33 V; autor navodi da su pastoforije nastale
kasnije, tj. u prvoj polovici S. st., dok izgradnju zapadne memorije smatra istovremenom
sa sjevernom memorijom i ostalim prostorijama vezanim uz tijesak, usp. Rech. 53, 6()-{,1 ,
182. Meutim, E. Dyggve je pokazao da je sjeverna memorija s kontraforima ranija od balizike, dok se na onu zapadnu nije posebno osvrtao (Hist., Fig. IV 17, 27). Njegov nacrt bazilike. takoer se razlikuje u jednom vanom detalju u odnosu na nacrt istraivaa, premda Je on crtao dokumentaciju prilikom istraivanja. Naime, na Fig. IV 26 sjeverni zid zapadne memorije ne dolazi na vrata koja su komunicirala s narteksom, prema tome nije
b~!o neophod~o zatvaranje vrata prilikom naknadnog dozidavanja memorije, odnosno raniJeg zatvaranJa u crkvu, ve on dolazi tono do ulaza, kao i juni zid do glavnih vrata.
Vjerojatno se kod izgradnje bazilike ne bi glavni proeljni ulaz smjetao asimetrino te
pored njega postavljao na istoj strani jo jedan manji koji je vodio u isti prostor. Ne treba
zaboraviti da bazilika posjeduje i drugi prilino naglaen juni boni ulaz s pravim predvorjem, koji je mogao zamijeniti nedostatak obinog broja ulaza kod trobrodne bazilike.
Pitanje pronalaska ulomka sarkofaga i grobova u zapadnoj memoriji ne bi bitno razlikovalo tu prostoriju od kasnije pretpostavljene prostorije prothesisa, odnosno grobovi
se nalaze posvuda jer je to cemeterijalni kompleks. Stoga bi u jednom vremenskom periodu t~ pros~orija mogra imati funkciju pastoforije, i to u onom najranijem razdoblju
kada mJesto tih prostora jo nije definirano, odnosno uvjetovano je kasnije razvojem liturgijskih potreba pored apside.
21
M. Sui, Arheoloka istraivanja u Mulinama na otoku Ugljanu, Ljetopis JAZU knj.
64, Zagreb 1960, 231.

12

Muline, narteks bazilike

tene pravokutne prostorije iji se istoni zidovi neznatno produuju prema sredinjem prostoru sugerirajui izvjesno odvajanje. Tako ovaj zatvoreni srediJnji
prostor, koji svojim rasporedom neobino podsjea na zapadni dio cemeterijalne bazilike na Kapljuu, mogao bi predstavljati tip unutranjeg narteksa.
Na najveem i najpoznatijem ranokranskom groblju Salone - Manastirinama, nastalom neposredno oko grobne memorije prvog salonitanskog biskupa i martira Domnija, gradi se pri kraju 4. stoljea trobrodna bazilika s transeptom pred ijim se proeljem tek kasnije dozidava narteks. 22 On je uobiajenog
pravokutnog oblika (19 x 5,12 m). Njegov glavni ulaz po sredini zapadne strane
bio je rastvoren trolanom arkadom oslonjenom na dva stupa, a sa strana stu~
pova nalazile su se perforirane kamcile pregrade, tvorei samo jedan slobodan
prolaz. To s obzirom na troja vrata bazilike sugerira izvjesnu zatvorenost prostora narteksa Prilikom istraivanja Buli je pronaao kapitele tih stupova i
opisao ih kao bizantske, to ujedno ukazuje na vrijeme nastanka narteksa.23 Jo
jedan vaan elemenat za njegovo datiranje predstavljaju i nalazi nadgrobnih natpisa. Naime, pod je narteksa napravljen od grubog terrazza, nepravilnih kamenih ploa ispod kojih su se pronala dva groba s natpisnim ploama, dok je pored jednog bio jo i mozaini natpis. Na osnovi oznaenih indikcija na natpisima grobovi se datiraju u drugu pglovinu 6. stoljea24 te bi njihovo prebivanje
podom od terrazza odavalo kasnu fazu obnavljanja narteksa odnosno bazilike
na jedini mogui nain, to svakako ocrtava siromano stanje Salone u njenim
zadnjim danima.
Narteks je gotovo zatvorenog tipa te se na njegovom proelnom zidu pored
ulaza nalazi mali prozor s lijeve strane. Uzdu zapadnog i sjevernog zida protee se uobiajena klupa U podu narteksa s june strane uoava se kameni lijeb, gdje se moda nalazila neka pregrada, to bi, odvajajui taj dio prostora govorilo i za njegovu posebnu funkciju.

n R Egger, Der Altchristliche Friedhof Manastirine, Forschungen in Salona II, Wien

1926, gdje autor navodi svu raniju literaturu odnosno izvjetaje s istraivanja koja je uglavnom vodio don F. Buli; E. Dyggve, History, 71 i d.
23 F. Buli, Scavi a Salona, Bull. dalm. VII/ 1884, 9 i d.; Isti, Scavi neli antico cemetero
cristiano di Manastirine a Salona, Bull. dalm. XXIII/1900, 193 i d.; /. Nikolajevi, Salona
Christiana u VI i VII veku, 155 i d.
24 E. Egger, Forsch. II 45; F. Buli, Bull. dalm. VIII/1885, 34, 49, XI/1888, 115.

13

Salona, narteks cemeterijalne bazilike na Manastirinama

Zajedno s narteksom sagraena je ll}anja gotovo kvadratna prostorija s njegove june strane a bila je povezana vratima Njena namjena protumaena je
kao prikladno spremite na groblju, no ona je vjerojatno imala neku vaniju liturgijsku funkciju, svakako u vezi s narteksom. Naime, u zapadnom dijelu ba. zilika pored narteksa esto se nalaze pastoforije, te bi se moda ova prostorija
s obzirom na svoj izgled i poloaj mogla identificirati kao prothesis odnosno
diakonikon.2 5 Njena vrata su pronaena zazidana, to ukazuje na prestanak njene funkcije u odreenom vremenskom razdoblju i uobiajeno premjetanje
pastoforije uz apsidu. 28 U neposrednoj blizini te sporedne prostorije nalazila se
cisterna.
Jedinstvena graevina privatnog mauzoleja - martirija sa sarkofagom martira Anastilzija tvori jezgro ranokranskog groblja na Marusincu, koje premda
najudaljenije od gradskog areala prerasta kasnije u izuzetan cemeterijalni kompleks namijenjen iskljuivo visokom sveenstvu i uglednim graanima Planiranom izgradnjom povezuje se mauzolej preko atrija i narteksa s bazilikom na
jugu, u koju je premjeten sarkofag Anastazija, i sjevernom graevinom osobita
oblika koja je vjerojatno bila kultno - sepulkralne namjeneP
Istovremeno s bazilikom nastaje i njen narteks kao dio planirane izgradnje
itavog cemeterijalnog kompleksa. S june je strane boni ulaz naglaen prothironom, a predstavlja ujedno prilaz samom kompleksu. Narteks je izduenog
pravoku tnog oblika (3,2 x 29,7 m), no neto dui od proelja crkve, odnosno
produava se prema sjevernoj graevini gdje je vratima povezan s njenim trijemom. Njegov pod prati postepeno penjanje terena prema sjeveru, to je izraeno kroz nekoliko stepenica. Inae je bio poploan kamenim ploama ispod
26 R Egger, Forsch. II 23; autor navodi da je sluila kao spremite za mrtvake sanduke, grobni alat i ostali pribor potreban za groblje; . Strievi, akonikon i pretezis,
59 i d., Sl. A, donosi tlocrt narteksa Manastirina zajedno s ovom prostorijom kao primjer
za smjetaj i oblik pastoforije.
26 F. Buli, Bull. dalm. VII/ 1884, 9. Vrata su zazidana vjerojatno kada se u istonom
dijelu graevine adaptirao dio hodnika sa sjeverne strane bazilike za te svrhe, to se moralo desiti prije zadnje graevinske faze crkve, odnosno tzv. privremene crkve . Naime
dosad se smatralo da je ta pastoforija sa sjeverne strane transepta nastala tek za izgradnje
te crkve iz nude kada je bazilika bila temeljito sruena, usp. Forsch. II 28.
27 E. Dyggve- R Egger, Altchristliche Friedhof Marusinac, Forschungen in Salona III,
Wien 1939, gdje je navedena ranija literatura; E. Dyggve, History, 72, 82 i d.; D. Rendi Mioevi, Salonitana christiana (III), O salonitanskim primjerima crkve bez krova (Basilica discoperta), Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji 21 , Fiskoviev zbornik l, Split
1980, 69 i d.

14

kojih su pred ulazom u baziliku otkriveni grobovi prilikom nedavnih konzervatorskih radova. 2B

Salona, grobovi u narteksu bazilike na

Marusincu

Zapadna strana narteksa bila je rastvorena stupovima prema dvoritu atrija tako da je ujedno zamijenila njegov istoni trijem. Primjeuju se dvije vremenski razliite faze ureenja upravo tog proeljnog dijela narteksa. Njegov trijem tvori sedam stupova, ije baze su postavljene na duboke temelje, dok se na
trupovima stupova uoavaju udubine za ipke na kojima su bile zavjese, odnosno pregrade. Nasuprot ulaznih vrata bazilike, desno od kojih je bila kropionica
s posveenom vodom, nalazio se otvor za prolaz u atrij. Dakle, narteks je ipak
bio na neki nain izdvojen od atrija zatvaranjem interkolumnija pregradama
premda u arhitektonskom smislu djeluje kao da tvori njegov ~tavni dio. Vjerojatno su imali zajedniko krovno rjeenje, no narteks je morao biti odvojen
i od junog trijema atrija, a ne samo od njegovog dvorita, to se nije uspjelo
utvrditi istraivanjima zateenih gotovo temeljnih ostataka.29
28 Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture u Splitu vrio je nedavno konzervatorske radove cemeterijalnog kompleksa na Marusincu i tom su prigodom otkriveni
grobovi u narteksu. Kako radovi jo nisu dovreni istraivanja nisu objavljena
29 F. Buli, Sterro del nartece e dell'atrio dellabasilica di S. Anastasio a Marusinac,
Bull. dalm. XXXV/1912, 37 i d.; Forsch. III 21 i d., 88.

15

Salona, narteks cemeterijalne bazilike na Marusincu

Kasnije je izmeu stupova narteksova trijema sagraen zid, i to samo u temeljima, a na njemu su poloeni kvaderi, bez izuzetka spolije. To graevinsko
razdoblje moe se svakako vezati uz stradanja i ruenja bazilike, odnosno cijelog kompleksa. Vjerojatno su tom prigodom unitene pregrade interkolumnija
te se popravlja sa spolijama, koje su u ovom sluaju mogle sluiti i kao klupe,
to je uobiajeni elemenat namjetaja narteksa.30 Takoer su tada mogle biti
upotrebljene u poploenju narteksa spolije unitenog ambona crkve, to bi
moglo ukazivati na istovremenost, odnosno nunost popravka na najjednostavniji nain upotrebom spolija, osvjetljavajui ujedno pravu situaciju zadnjih dana Salone. 31
,
Rastvoren narteks otkriven je pred . proeljem ranokranske trobrodne
bazilike na poluotoku Sustipanu u Splitu, nad kojom se kasnije smjestio benediktinski samostan s crkvom, koristei i adaptirajui svakako prvobitnu arhi30

Forsch. III 21.

/ . Nikolajevi, o. e., 162.

T. Marasovi- D. Vrsalovi, Srednjovjekovna opatija na Sustipanu u Splitu, VAHD
LXV-LXVII, Split 1971, 175 i d.; N. Cambi, Neki problemi starokranske arheologije na istonoj jadranskoj obali, Materijali XII, Zadar 1976, 260; T. Marasovi, Prilog morfolokoj
klasifikaciji ranosrednjovjekovne arhitekture u Dalmaciji, Prilozi istraivanju starohrvatske arhitekture, Split 1978, 61 id; autor osporava izneseno miljenje N. Cambija da se radi
o ranokranskoj bazilici na Sustipanu. Meutim, to bi bila jedinstvena ranosrednjovje31

32

16

tekturu.3 2 Narteks je izduenog pravokutnog oblika, a izgleda da je kasnije dozidan na proelje bazilike. Njegov juni zid nije organski spojen sa zidom bazilike, dok spoj sjevernog zida nije sauvan. Zapadna strana bila je rastvorena arkadama na etiri pravilno rasporeena stupa, iji se temelji razabiru u jo zateenom stilobatu, tako da je bilo mogue rekonstruirati njegov izgled.

Split, narteks bazilike na Sustipanu

U sjeverozapadnom ,uglu narteksa pronaena su dva groba, bez priloga i

karakteristika, no s obzirom da se esto susreu grobovi u narteksima bazilika, mogli bi pripadati kasnoantikom razdoblju.
specifinih

Longitudinalne jednobrodne crkve - kultne dvorane jednostavnih oblika s

istaknutom polukrunom apsidom esto imaju razne pomone prostorije, osobito vee graevine, meu kojima se prema svom poloaju raspoznaje narteks.
Pred proeljem neobino izduene, prvobitno jednobrodne crkve Sv. Mandaljene, nastale na ranijoj rimskoj graevini gotovo po sredini Stonskog polja,33
prua se narteks priblino kvadratnog oblika. Izvjesna njegova nepravilnost
uvjetovana je oito djelominim koritenjem starijih antikih zidova prilikom
kovna crkva na naem podruju, ne samo po svojoj veliini nego i po obliku, s tipinim
narteksom, karakteristinim za ranokransku arhitekturu. Takoer koritenje granitnih
stupova s korintskim kapitelima iz Dioklecijanove palae ne bi trebalo predstavljati elemenat za kasnije datiranje graevine. Dovoljno je usporediti ranokransku baziliku na
Manastirinama u Saloni graenu krajem 4. st., odnosno poetkom S. st. gdje su pored arhitektonskih ulomaka, opeka, dijelova sarkofaga i natpisnih ploa upotrebljenih za zidanje, uzeti i cjelokupni trupovi stupova i kapiteli iz graevina klasinog vremena To propisuju zakoni onog vremena (Cod. Theod. XV 1,36; XVI 10,15), dozvoljavajui' upotrebu
graevinskog materijala dobivenog iz poganskih kultnih graevina. Usp. R Egger, Der Altchristliche Friedhof Manastirine, Forschungen in Salona Il, Wien 1926, 58.
33 /. Fiskovi, Peljeac u protopovijesti i antici, Peljeki zbornik I, 1976, 70; Isti, Oranokranskim spomenicima naronitanskog podruja, Dolina rijeke Neretve od prethistorije do ranog srednjeg vijeka, Metkovi 1977, Split 1980, 222.

17

C.J

Ston, narteks crkve Sv.

Mandaljene u
Stonskom polju

gradnje narteksa, odnosno cijelog objekta. Sjeverni zid narteksa nije organski
povezan sa zidom crkve ve je dozidan, dok je juni u produetku zida crkve,
koji je vjerojatno adaptirani antiki zid te nije sasvim jasno da li je narteks nastao istovremeno s crkvom. Uobiajenog je zatvorenog tipa, s vjerojatno jednim
ulazom na zapadnoj strani, koja se meutim nije uspjela definirati istraivanjima. Glavna vrata naosa kasnije su suena, to je moda u vezi s kasnijim pregradnjama ovog u upotrebi dugo odravanog objekta. 34
U narteksu su pronaena dva groba - u sjeveroistonom uglu zidani grob,
a sarkofag s reljefnim kriem u jugoistonom.

~
l
Zavi,

narteks cr-

kve

Davno istraena crkva u Zaviu prema objavljenom tlocrtu izgleda da pripada ranokranskoj arhitekturi, koja je kasnije doivjela preinake i adaptacije.35 To je vjerojatno prvobitno bila jednobrodna graevina s narteksom koja je
poput stonske crkve Sv. Mandaljene kasnije masivnim pgonima podijeljena na
tri broda. Narteks je pravokutnog zatvorenog tipa s glavnim ulazom po sredini
zapadnog zida, gdje je kasnije dozidan zvonik, to je poremetilo ulazna vrata.
No, vrata su svakako bila u osi sa onima od naosa odnosno svetitem. Iz izvje34 Istraivanja Zavoda za zatitu spomenika kulture iz. Dubrovnika i Instituta za povijest umjetnosti iz Zagreba samo su preliminarno objavljena. Prvobitni ranokranski objekt vjerojatno je bio jednobrodan s istaknutom polukrunom apsidom i narteksom koji
kasnije doivljava pregradnje.
3 5 L Marun, Starohrvatska bazilika u selu Zaviu u bribirskoj upaniji, Starohrvatska prosvjeta 11/2, Knin 18%, 116 i d ., gdje autor donosi fotografije ranokranskih ulomaka premda smatra baziliku hrvatsko-bizantskom graevinom 8 - 9. st.; Lj. Karaman, Iz
kolijevke hrvatske prolosti, Zagreb 1930, 68, tab. II 4.

lB

taja s istraivanja nije mogue zakljuiti da li je narteks nastao istovremeno s

crkvom ili je kasnije dozidan, kao ni utvrditi toan poloaj i vrijeme nastanka
u .njemu pronaenih grobova.38

L
1_7'J
t "
~

w~ !!

Grohote, narteks crkve

Ranokranska crkva u Grohotama na Solti je jednobrodni objekt na koji
se u kasnijoj fazi dodaju razne prostorije meu kojima i narteks. 37 Na proelje
je crkve prislonjen narteks jednostavnog pravokutnog oblika, zatvorenog tipa s
dva ulaza. Jedan ulaz nalazi se u osi s ulaznim vratima naosa, a drugi je smjeten bono na junom zidu, komunicirajui s prostorijama s june strane.

~l~
~m
~
----.
o

d.
:o

c :: ___ D

Ubli, narteks crkve

Specifian boni smjetaj glavnog ulaza jednobrodne kultne graevine u

rimskom naselju u Ublima na Lastovu uvjetovan je njenim poloajem u odnosu
na komunikaciju naselja i konfiguraciju terena. 38 Stoga se uzdu sjeverne strane crkve nalazi narteks pravokutnog izduenog oblika, rastvorenog tipa. Niz od

36 L Marun spominje nalaze grobova oko crkve, zatim kae da je u narteksu naeno
est prostih grobova koji pripadaju poznijoj dobi iza poruenja bazilike, dok je ispod ovih
grobova sa zapadne strane narteksa otkrio jedan jedini pravilno zidani grob u klak sa tesanim kamenjem. Taj zadnji grob vjerojatno je pripadao ranokranskoj bazilici.
37 F. Buli, I recenti risultati delle ricerche archeologiche cristiane nella Jugoslavia,
Atti del III Cong. di Arch. Crist. Roma 1934, 234; N. Camb~ Neki problemi, 259; Ist~ Unpublished Excavations and Finds of Early Christian Period in Yugoslavia, Atti del IX
Cong. di Arch. Crist. II, Roma 1975, 1978, 148, Fig. 7; F. Oreb, Starokranska bazilika u
Grohotama na Solti, reviziona arheoloka istraivanja, Slobodna Dalmacija, Split 19. VII
1979. .
.
38 P. Marcon~ Antichita di Lagosta, Bull. della Comm. Arch. Com. LXII, Roma 1934;
C. Fisko vi, Lastovski spomenici, Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji 16, Split 1966, 8;
I. Fiskovi, O ranokranskim spomenicima naronitanskog podruja, 234; Prilikom nedavnih konzervatorskih radova Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture u Splitu izvrena su reviziona istraivanja ~og ranokranskog objekt~ kojima se uspjelo razjasniti
neke njegove razvojne faze.

19

Ubli, narteks

ranokranske

crkve za vrijeme istraivanja 1933-1934. g.

est nejednakih pilona tvorio je njegov trijem, okrenut prema pristupnoj strani
objekta. U zapadnom uglu narteksa pronaen je zidani grob.

Stipanska, narteks cr
kv e

Na otoiu Stipanskoj sa zapadne strane otoka Solte otkriveni su ostaci zidova jednobrodne crkve s narteksom nastale u sklopu ranokranskog samostana39 Narteks je dozidan na proelje crkve na to ukazuju neorganski spojevi
zidova. Na njegovoj zapadnoj strani iroki ulaz odgovara ulazu u brod crkve.
Narteks je zatvorenog tipa, premda je s june strane rastvoren, odnosno neposredno komunicira sa susjednim. prostorijama samostana.
39 T. Marasovi, Starokranska bazilika na Stipanskoj kod Solte, VAHD LXIll-LXIV,
Split 1969, 152 id.

20

Jednobrodne crkvene graevine sloena tlocrta s istaknutom polukrunom

apsidom te specifino rasporeenim sporednim prostorijama uzdu sjeverne i
june strane naosa pred kojim je narteks, tako da krovnim rjeenjem sugeriraju
oblik trobrodne bazilike, izdvajaju se kao poseban tip ranokranske arhitekture.40 One pod zajednikim krovom povezuju sve neophodne arhitektonske elemente uvjetovane liturgijskim potr~bama pa tako i narteks.
Na poluotoku Srimi nedaleko Sibenika otkriven je komple.ks ranokranske arhitekture -dvojnih bazilika koje nisu nastale istovremeno.41 Sjeverni je
objekt s krstionicom u jednoj od sporednih prostorija i narteksom raniji, dok
se na njega prislanja druga crkva istog tipa, takoer s narteksom. Narteks sjeverne crkve protee se pred glavnom laom, pravoku tnog je oblika, zatvorenog
tipa. Njegov ulaz, pred kojim je d ozidan protiron, poloen je sasvim asimetrino
u odnosu na glavni ulaz u naos i os svetita. Sa sjeverne strane narteks je bio

40 Kako se dosad smatralo da se taj tip ranokranske arhitekture javlja preteno

u unutranjem dijelu rimske provincije Dalmacije, tj. na podruju Bosne i Hercegovine
(Mogorjelo, Mokro, 2:itomislii, Nerezi, Klobuk, itd.) u literaturi se uvrijeio naziv bosansko-hercegovaki tip ranokranske bazilike. Usp. D. Sergejevsk~ Plan der friihchristlichen Basiliken Bosniens, Akten des XI Inter. Byzant. Kongresses 1958, Miinchen 1960,563
i d.; . Basler, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1966, 330 i d.; Isti, Arhitektura kasnoantikog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1972, 65 i d.
Meutim novijim istraivanjima otkriveni su slini objekti uzdu obale i na otocima
(Srima, Lovreina, Baina, Osinj) kao i u neposrednom zaleu (Biina-Polae, Korlat,
Mokro polje, Danilo, Otok), dakle u primorskom dijelu rimske provincije Dalmacije, no
uglavnom u vangradskim sredinama, premda ih nalazimo i u gradskim centrima (Salona,
Narona). Usp. N Cambi, Neki problemi, 247; Isti, Starokranska crkvena arhitektura na
podruju salonitanske metropolije, AV XXIX, Ljubljana 1978, 613-614, gdje autor na osnovi svojih istraivanja ranokranske crkve tog tipa u Naroni, smatra taj vaan kranski
centar ishodiryim sreditem tog oblika ranokranske arhitekture, predlaui novi naziv
>>naronitanski tip bazilike. Odatle prodire dolinom rijeke Neretve u oblinju unutranjo_st, podruje Bosne i Hercegovine, te preko novih nalaza u Dalmaciji povezuje se krug
s crkvama slinog karaktera u Istri, Sloveniji, Austriji. Takoer istie razliku izmeu te vrste arhitekture i one u glavnom gradu provincije Saloni, gdje graevine normalnog bazilikalnog plana naziva salonitanski tip bazilika.
U svom nedavnom radu D. Rendi- Mioevi, Salonitana christiana (10. Basilica Occidentalis u tipologiji ranokranske arhitekture Ilirika, 91 i d., ukazuje na frapantnu sli
nost oratorija A u Saloni sa tim tipom graevina koji, naime, posjeduje sve karakteristike
bosansko-hercegovakih-istarsk<Hialmatinskih bazilika, te s obzirom na rasprostranjenost te vrste arhitekture ne prihva.a njenu podjelu odnosno predloene nazive.
Oito je ta ekstraurbana ranokranska arhitektura kakvu susreemo unutar geografskih regija susjednih provincija, nastala prema gradskim uzorima, i to pod utjecajem istih
liturgijskih potreba koje su formirale odreeni tip rtrhitekture, gdje su u prvom planu
funkcionalnost i ekonominost prostora.
Kako se, meutim, pokazuje na osnovi novih nalaza, ranokranske crkve na podru
ju Bosne i Hercegovine ne razlikuju se od onih u drugim_ ruralnim ambijantima Dalmacije. Izgleda jedino da postoji izvjesna razlika u qekoraciji crkvenog namjetaja tih crkava,
to se moda odrazilo i u poimanju arhitekture tog podruja. Moda e upravo proua
vanje plastike ukazati na gravitaciju pojedinih geografskih cjelina prema odreenim gradskim centrima, odnosno objasniti razvoj i izvjesne specifinosti.
41 Z. Gunjaa, Priba, Srima, Sibenik- kompleks starokranske arhitekture, Arheoloki pregled 13, Beograd 1971, 83-84; Ist~ Rezultati neobjavljenih i najnovijih arheolokih
istraivanja antikih i srednjovjekovnih lokaliteta na ibenskom podruju, Novija i neobjavljena istraivanja u Dalmaciji, Vodice 1976, Split 1978, 77; Is~ Kompleks starokran
ske arhitekture na Srimi kod Sibenika, AV XXIX, Ljubljana 1978, 626-629.

21

Srima, narteks

ranokranskog

kompleksa

povezan vratima sa pred prostorom krstionice, dok ga je luni otvor dijelio vjerojatno od june bone prostorije. Naime, u produetku junog zida naosa nalazi se istak, kontrafor na koji se naslanjao istoni dio luka, dok bi zapadni morao biti poloen na konzoli. Ne samo da je luk razdvajao ta dva dijela, ve je on
predstavljao neophodan elemenat krovnog rjeenja kod ovog tipa graevina,
gdje su narteks i naos povezani pod istim krovom. Pitanje namjene ovih bonih
prostorija odnosno njihove liturgijske funkcije, svakako povezane s narteksom,
nije poznato.

~~ ~l---,
..: ___

--,

_____ ..

______ .. l

Srima, narteks

22

ranokranskog

-r-r
_

'

kompleksa

Narteks june crkve takoer zauzima irinu lae. Zidan je istovremeno s crkvom, zatvorenog je tipa, no problematino je postojanje njegovog samostalnog
ulaza. Naime, prilikom prislanjanja i povezivanja ove nove kultne graevine uslijedile su promjene na sjevernoj crkvi, pa tako i u njenom narteksu. Uklonjen
je njegov juni zid i direktno su, takoer irokim lunim otvorom povezana oba
narteksa koja sada dijeli jedan zajedniki meu prostor. Tada vjerojatno nastaje
protiron, naglaavajui glavni, a moda i jedini ulaz u narteks crkve, odnosno
crkvi, budui da istraivanjima nije sasvim jasno utvreno postojanje vrata na
proelnom zidu junog objekta.4 2 Dakle, taj narteks mogao je biti potpuno zatvoren. U njemu su pronaene tri zidane grobnice, to bi moglo ukazivati na
memorijalni karakter tog prostora, odnosno cijele graevine.
Premda visoko sauvani zidovi ranokranske arhitekture u uvali Lovrei
ni na sjevernoj strani otoka Braa nisu jo sasvim otkopani43 , oito je da se radi

Lovreina,

pogled na narteks sa jugozapada

42 Zahvaljujem kolegi Z. Gunjai koji me je upozorio na mogunost nepostojanja tih

vrata kao i na ostale nalaze narteksa, budui su istraivanja samo preliminarno objavljena.
43 F. Buli, Ritrovamenti antichi cristiani a Lovreina di Postire sull'isola Bra, Bull.
dalm. XXXII/ 1909. 37 i d.; E. Dyggve, Die Altchristliche Kultbauten an dei- Westkiiste der
Balkanhalbinsel, Atti del IV Cong. Int. di arch. cristiana l, Roma 1940, 405, Abb. 19 e; D.
Vrsalovi, Starokranski spomenici, Braki zbornik 4, Zagreb 1960, 95; N. Camb~ Neki
problemi, 258-259; I Fiskovi, O ranokranskoj arhitekturi na otocima Brau i Solti, Arheoloki radovi i rasprave VIII-IX, Zagreb 1982, 164 i d.; Konzervatorskim radovima Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture u Splitu pod vodstvom D. Domania otkrivena je krstionica i konfesija ispod oltara u apsidi, meutim, kako jo nisu dovreni,
dosadanji rezultati nalaza nisu objavljeni.

23

Lovreina, narteks
anske crkve

ranokr-

o jednobrodnoj crkvi s transeptom koja posjeduje krstionicu u sklopu sporednih prostorija te narteks jedinstvenog oblika.
Narteks je izduenog zatvorenog tipa s bonim polukrunim zavrecima
koji prelaze irinu naosa. Upravo na mjestu gdje njegova sjeverna apsida izlazi
iz irine proelja, odnosno u .produetku sjevernog zida naosa sauvao se poetak luka koji je na taj nain izdvajao prostor apside. Vjerojatno je identino
takvo rjeenje bilo i na junoj strani, koja je kasnije bila pregraena i zidom. 44
Oito je narteks iznutra podijeljen na tri dijela od kojih je srednji najvei. Ovo
dijeljenje esto su obiljeavali samo popreni lukovi naslonjeni na stupove,
kqntrafore ili jednostavno visoko postavljene konzole, te se iz temeljno sauva
nih zidova narteksa mogu previdjeti njegove podjele na osnovi gornje konstrukcije.45 Ujedno su ti lukovi bili elementi za krovno rjeenje narteksa. Junu
apsidu obavijala je polukrilna klupa s prekidom po sredini koji je vjerojatno
bio za katedru. Po svom obliku vjerojatno je bila namijenjena sveenstvu a to
ukazuje na osobitu funkciju tog prostora. Pred subselijom odnosno apsidom zateeni su temeljni ostaci zida, svakako kasnije nastale pregrade. Sjeverna apsida otkrivena je gotovo u temeljima. U njoj je pronaen zidani grob.

Vanjski izgled narteksa i njegovog ulaza nije jo sasvim jasan, posebno s

june strane, gdje se na njega nadovezuju neki zidovi jer istraivanja na tom dijelu nisu jo zavrena. Predloena rekonstrukcija ulaza narteksa na nacrtu je
proizvoljna.46

Biina - Polae, narteks crkve

44 Zateeni
45
46

su temeljni ostaci zida prilikom nedavnih konzervatorskih radova.

A. Orlandos, o. e., 138-139, sl. 100, 101, 102.

l. Fiskovi, O ranokranskoj arhitekturi na otocima Brau i So!ti, 171, no nije si-

gurna rekonstrukcija ulaza u narteks jer se ne temelji na

24

pronaenim

elementima.

Ranokranska kultna graevina u Biiqama - Polae nastala je izgleda prislanjanjem svih neophodnih elemenata za obavljanje liturgijskih obreda, apside, sporednih bonih prostorija kao i narteksa na pravokutnu prostoriju naos. 47 Dakle, bez obzira na neorganske spojeve izmeu zidova naosa i narteksa, narteks je graen istovremeno s crkvom, to je neophodno kod ovog tipa ranokranske arhitekture. Kvadratnog je oblika, zatvorenog tipa, a protee se cijelom irinom naosa. Njegova ulazna vrata neznatno su asimetrina u odnosu
na ulaz u lau. S june i sjeverne strane smjetene su pomone prostorije. U narteksu je pronaen grob pokriven velikom kamenom ploom s prilozima (dvije
lucerne, jedna s Kristovim monogramom, vr, balsamarij, a bile su pokopane
etiri osobe).
Sred polja pored Cetine u Otoku kod Sinja otkriveni su temeljni ostaci zidova ranokranske crkve 48 koja je vjerojatno nastala slino kao i prethodna

Otok, kamena

ploa

nad grobom u narteksu

B. Ilakovac, Vranska regija u rimsko doba, Radovi Instituta JAZU u Zadru 18, Zadar 1971, 115, gdje je prvi puta objavljen tlocrt objekta na osnovi dokumentacije iz Jelieva arhiva.
U arhivu Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture u Splitu, meu nacrtima
stare planoteke uva se tlocrt ranokranske crkve iz Biine - Polae na kojem su naznaene razvojne faze nastanka objekta. Slini nacrti nalaze se i u Jelievu arhivu, no Ilakovac donosi crte s pretpostavljenom idealnom rekonstrukcijom koja zanemaruje te graevinske faze. Naime, posebno se istie pravokutna dvorana - naos, kao rimska graevina
prvog perioda, na koju se dozidavaju svi dodaci sporednih prostorija sa sjeverne strane
meu kojima i glavna apsida, narteks, krstionica, dok su prostorije s june strane oznaene kao neto kasnije. Na tom nacrtu koji je izgleda crtan za vrijeme istraivanja 1914.
g. primjeuje se zakoenje zapadnog proelnog zida narteksa.
48 B. Gabrievi, Piscine battesimali crusiformi scoperte recentemente in Dalmazia,
Akten des VII Int. Kong. fi.ir Crhist. Arch., Trier 1965, 540 i d., no istraivanja odnosno tlocrt graevine nije jo objavljen.
47

25

graevina tako da je njen narteks kao i sve ostale prostorije pa i sama apsida
dozidan na tijelo naosa. Narteks je uobiajenog zatvorenog tipa, izduenog pravoku tnog oblika te se prua itavom irinom lae. Vjerojatno je imao vrata po
sredini, tj. u osi s ulazom u naos i sa svetitem, to je izgleda poremeeno kasnijim dodacima. U sjevernom dijelu narteksa nalaze se dvije zidane grobnice.
Nad istonim dijelom prvog groba opaa se ploa neobinog oblika koja je
mogla sluiti kao mensa, odnosno njena baza, te je oito da se nad grobom obavljao memorijalni obred, to ukazuje na jednu od funkcija narteksa.
Neto kasnije pred narteksom je dozidanajo jedna pravokutna prostorija,
neznatno kraa premda iste irine, sa dva ulaza bono poloena u odnosu na
raniji ulaz po sredini. Veim ulazom bila je povezana s narteksom, tj. ulazom u
naos crkve, dok su manja vrata vodila u ograen prostor sa dva zida, povezan
s dijelom narteksa gdje su bila smjetena dva groba. Tako je taj izdvojeni dio
vjerojatno tvorio predprostor memorijalnog dijela narteksa. Prvobitni narteks
mogao je biti pod istim "krovom s naosom crkve, dok je ovaj kasnije dodan dio,
neto krai od irine proelja, svakako bio nii i na taj nain odvojen.
Ranokranski objekt u Krlatu kod Benkovca slinog je tipa.49 Pred na-

Korlat, narteks ranokr

crkve

anske

osom prua se pravokutni izdueni narteks, zatvorenog tipa, sa vratima po sredini proelnog zida, koja se podudaraju s ulazom i osi svetita. Povezan je na
sjevernoj strani vratima s bonom prostorijom. Oito da je bio pod istim krovom s brodom crkve, dok su bone prostorije bile nie.

Osinj, narteks crkve

u kasnoantikoj ut
vrdi

Na otoiu Osinju na uu Male Neretve poznati su ruevni ostaci zidova

ranokranske kultne graevine koja se smjestila unutar kasnoantike utvrde. 50
To je jednobrodna crkva sa sporednim prostorijama i narteksom. Prema posto49 E. Dyggver, Das Anastasiummausoleum und der Altkroatische Kirchenbau, Forschungen in Salona Ill, Wien 1939, 123, Abb. 140.
so Don R Jerkovi, Otok Osinj na uu Neretve, Katel i crkva sa samostanom na nje-

26

jeoj

skici tlocrta uoava se postojanje narteksa pravokutnog oblika s asimetripol oenim ulazom prema glavnom ulazu u naos crkve. Nije sasvim jasno je
li bio povezan s bonim sporednim prostorijama, odnosno nejasna je uope komunikacija u unutranjosti crkve jer istraivanja nisu jo provedena. Narteks je
izgleda bio pod istim krovom s naosom.

no

Mokro po
Ije, narteks
ranokran

ske crkve
Slina ranokranska graevina pronaena je u Mokrom polju kod Knina51 ima takoer narteks izduenog pravokutnog oblika, zatvorenog tipa koji se
protee irinom naosa. Njegov detaljniji izgled nije poznat kao ni odnos prema
sporednim prostorijama, premda je svakako bio pod istim krovom s naosom
crkve.

Longitudinalne bazilike s upisanom apsidom, bilo s transeptom, krstioni

kim kompleksom ili raznim sporednim prostorijama, obino pred proeljem
imaju narteks.
Narteksom je zapoinjala trobrodna bazilika jedinstveno sauvanog ranokranskog kompleksa u Povljima na otoku Brau. 52 On se protezao cijelom dumu, Napredak, Sarajevo 1942, 155 i d., gdje autor donosi skicu tlocrta utvrde i crkve unutar nje za koju kae da je ranokranska te da pripada starijem dobu od katela, kojemu
se ne zna ni doba podizanja ni povijesno ime. Izgleda da se radi o kasnoantikom katelu
koji je s obzirom na svoj izvaredni poloaj na uu Male Neretve bio i u kasnijem vremenu koriten.
Prilikom nedavnih radova na popravku srednjovjekovne crkve Sv. Ivana na suprotnoj
strani otoia, koje je vodio upnik fra P. Sikavica pod nadzorom strunjaka Regionalnog
zavoda za zatitu spomenika kulture iz Splita, obili smo ruevine ostatke utvrde i crkve
na breuljku Gradini. Tehnika gradnje i struktura mjestimino izuzetno visoko sauvanih
zidova utvrde pokazuje slinost s poznatim kasnoantikim zdanjima uzdu obale, poput
onih na irju, Vrgadi, Kornatu, itd. koji su uvijek smjeteni na kljunim tokama omoguavali plovidbu Jadranom. Dakle, u nesigurnim vremenima kasne antike neobina je bila
vanost i ove utvrde na uu rijeke pred vratima znaajnog antikog centra, Narone. Crkva je takoer dobro sauvana, posebno polukruna apsida pojaana s tri kontrafora i
vidljivim otvorima za prozore. Istraivanja nisu nikad provedena, meutim, kod popravka
crkve Sv. Ivana pronali su se u zidovima ugraeni kao spolije ulomci ranokranskog crkvenog namjetaja, svakako doneseni s gradinske crkve.
Sl L. Marun, ln memoriam dra Jovana Cvijia , Novosti, Zagreb No. 296, 26. X
1930, 23, No. 302, l. XI 1930, 17; E. Dyggve, Die Altchristlichen Kultbauten an der Westkuste der Balkanhalbinsel, 405, Abb. A; l. Nikolajevi, Eglises a transept-nain de la Dalmatie, Zbornik radova Vizantolokog instituta X, Beograd 1967, 87; N. Camb~ Neki problemi,
261.
52 /. Ostoji, Starokranska bazilika s j(rstionicom i rimski spomenici u Povljima na
Brau, Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji 12, Split 1960, 3 i d; Is~ Nastavak istrai-.
vanja starokranske bazilike i krstionice u Povljima, PPUD 13, Split 1961, S i d.; Ist~ Basilica paleocristiana con battistero a Povija, Rivista di arch. cristiana XXXIX, Roma 1963,
139 i d.; Ist~ Radovi na apsidi i proelju starokranske bazilike u Povljima, PPUD 16, Split
1966, 153.
27

l ;

Povija, narteks ranobazilike

kranske

inom proelja (13,5><5,5 m) i bio je zatvorenog tipa sa predpostavljenim vratima na svakoj strani. Sigurno su utvrena samo vrata na junom zidu zbog sauvane visine spomenutog zida. Postojanje vrata na suprotnoj, sjevernoj strani
svakako je opravdano pretpostaviti s obzirom na zateene temeljne ostatke zidova juno od krstionikog kompleksa, odnosno njegove pomone prostorije.
Kako je to esto sluaj, narteks je mogao biti povezan s pred prostorima krstionice koji su imali funkciju katekumeneja ili neku drugu namjenu, omoguava
jui direktno komunikaciju bez ulaska u prostor naosa. Analogno narteksu bazilike slinog tipa u antikom Fulfinumu, u uvali Sepen kod Omilja na Krku,
narteks je mogao imati samo ta bona vrata na uim stranama i prozor na zapadnom zidu. 53 Njegov izgled svakako je bio uvjetovan u odnosu i na komunikaciju s okolnim graevinama, to meutim, nije poznato. U neposrednoj blizini nalazio se rezervoar s vodom, i danas u upotrebi, tzv. Lokva, koji je vjerojatno sluio i samoj bazilici.54
Organski spojevi zidova narteksa sa zidovima bazilike ukazuju na istovremenost gradnje, a njegov jednostreni krov bio je u razini bonih laa. 55

,
t

Q
~
,,''
--

''

Stobre, narteks ranokranske bazilike

Trobrodna ranokranska bazilika Sv. Lovre, nad ijom apsidom se kasnije

smjestila predromanika crkvica, a nad narteksom samostan, otkrivena je u
Stobreu kod Splita. se Narteks je zatvorenog tipa sa irokim vratima na zapad53 A. Sonje, La chiesa paleocristiana nella insenatura marina di Sepen presso Castelmuschio (Omialj) sull'isola di Veglia, Felix Ravenna CXI-CXII, Eavenna 1976, 137 i d.
54 /. Ostoji, Nastavak istraivanja starokranske bazilike i krstionice u Povljima, 16.
65 Kasnijim pregradnjama poremeen je organski spoj junog zida bazilike s junim
zidom narteksa.
56 /V. Cambi, Starokranska bazilika i benediktinski samostanski kompleks u Stobreu, Split 1974, 3 i d.

28

nom zidu, sauvanim do visine tjemenog luka. Zateen je takoer njihov prag,
no bez kamenih dovratnika. Vrata su u osi s glavnim i jedinim ulazom u naos
crkve nasuprot svetita. Sjeverno od luka sauvao se prozor, neophodan za osvjetljavanje ovakvog tipa narteksa. Izgleda da narteks nije imao vrata na bonim
stranama. Neobina visina sauvanih zidova narteksa uvjetovana je kasnijim
koritenjem njegovih zidova za benediktinski samostan.

Polae,

pogled na

ranokransku

crkvu nakon konzervatorskih radova

Neobina je koncentracija ranokranskih kultnih objekata oko impozant

nih ostataka zidova Pieriusove palae u sredinjem dijelu uvale Polae na Mljetu, koja zauzimajui gotovo centralni poloaj i sama posjeduje veliku pravokutnu dvoranu s istaknutom polukrunom apsidom, izvana poligonalnom, te zatvoreno pcedvorje poput narteksa. 57 Dosad je potpuno istraena jedino tzv. jugozapadna crkva, jednobrodna graevina tlocrta T oblika, 58 neto nepravilnije
57 E. Dyggve, Palaa na otoku Mljetu s novog gledita, Steletov zbornik, Ljubljana
1959., 79 i d.; M. Cagiano de Azevedo, Il Palatium di porto Palazzo a Meleda, Atti del Convegno Int. sul tema Tardo Antico ed Alto Medioevo, Roma 1967, 273.
58 A. Mohorovii, Prilog poznavanju razvoja arhitekture na otoku Mljetu, Beretiev
zbornik, Dubrovnik 1960, 25 i d.; N. Camb~ Starokranska crkvena arhitektura, 609; I. Fiskovi, O ranokranskim spomenicima naronitanskog podruja, 238 i d.; Nedavni konzervatorski radovi Zavoda za zatitu spomenika kulture iz Dubrovnika pod vodstvom D. Be
reti doprinijeli su razjanjavanju izgleda cjelokupnog objekta, posebno sklopa dodanih
prostostorija pred glavnim ulazom, no rezultati nisu jo objavljeni.

29

orijentacije i s neobino bono smjetenim glavnim ulazom pred kojim su prostorije oito kasnije dozidane s obzirom na neorganske spojeve zidova. Meu
njima moe se razaznati narteks koji odaje uobiajena klupa uzdu zidova. Specifino je poloen, no pravilno u odnosu na glavni ulaz u naos. Pravokutnog je
izduenog oblika, zatvorenog tipa, premda ga prekida prilazno stepenite glavnog ulaza. Nije nastao istovremeno s crkvom ve je prislonjen pruajui se bo
no od junog zida crkve do junog zida istonog kraka. 59 Pitanje povezanosti
narteksa s ostalim susjednim prostorijama odnosno njihovih funkcija, moi e
se moda objasniti tek nakon objavljivanja nedavnih revizionih istraivanja.

Longitudinalne trikonhalne crkve su graevine uskog jednostavnog broda

s trolisno povezanim apsidama koje u svom prvobitnom obliku nemaju sporednih prostorija. Razvojem odreenih liturgijskih potreba nastaje itav niz neophodnih prostora dozidanih na tijelo crkve, meu kojima .se razabire narteks.

~db
ll
ll
ll
ll
ll

Bilice, narteks
ske crkve

ranokran

Premda istraivanja P. Kaera 1908 - 1909. godine crkve u Bilicama nisu objavljena, poznato je nekoliko njenih tlocrta raznih autora (Ivekovi, Jeli, Dyggve).&O Svi se slau u tome da je prva faza objekta longitudinalna laa s trolisnim istonim zavretkom, iji su zidovi raslanjeni lezenama te da su svi ostali dodaci sporednih prostorija kasnije dodani. Dakle, u svom prvobitnom obliku ova crkva ne posjeduje vanjski narteks, no isto tako ni unutranji. S unutranje strane zidova simetrino su rasporeeni kontrafori na koje su se vjerojatno oslanjali lukovi slijepih arkada, oivljavajui plastinost prostora. Oni se
javljaju na isti nain i kod crkava istog oblika u Sutivanu i Pridrazi te ne bi
predstavljali odvajanje ulaznog dijelae, iskljuujui mogunost postojanja
unutranjeg narteksa. Neto kasnije nastaje niz sporednih prostorija, meu ko59 Nije sasvim jasno pitanje orijentacije crkve s obzirom na dosad objavljene lanke,
tj. svi uglavnom istiu nepravilnu orijentaciju objekta prema sjeveru, dok je na Arheolokoj karti Polae - Mljet, koju donosi I. Fjskovi u svom lansku njena apsida okrenuta
prema istoku. No, moda se samo radi o neto vie orijetiranoj graevini prema sjeveru
odnosno sjeveroistoku.
60 Z. Gunjaa. Rezultati neobjavljenih i najnovijih arheolokih istraivanja antikih i
srednjovjekovnih lokaliteta na ibenskom podruju, 71 i d., gdje autor navodi pregled dosadanjih neobjavljenih istraivanja crkve u Bilicama i donosi Jeliev tlocrt; E. Dyggve, Das
Mausoleum in Pecs, Pannonia - Konyvtar 3, Pecs 1935, Fig. 8; S. Gunjaa, Srednjovjekovni
Dolac kod Novigrada, gdje autor donosi lvekoviev tlocrt crkve u Bilicama.

30

jima se pred proeljem prepoznaje narteks. Pravokutnog je izduenog oblika,

vjerojatno zatvorenog tipa. S june strane prelazi irinu proelja, povezujui se
s predprostorom krstionice, dok na sjeveru komunicira s ostalim pomOnim
prostorima. U njemu je _izgleda pronaen jedan grob pred vratima naosa.s 1
/

Na osnovi provedene analize moe se zakljuiti da na podruju istonog

Jadrana veina ranokranskih crkava pred svojim proeljima ima narteks.
-Vano je istaknuti da uglavnom poznamo kasniju ranokransku arhitekturu,
dok su najranije kultne graevine 4. stoljea gotovo sasvim neistraene i samo
se naziru u najdonjim slojevima salonitanskih bazilika. Prema izglt;du i obliku
razlikuju se tri osnovna tipa narteksa s nekim varijantama:
I - Najei je narteks izduenog pravokutnog oblika, zatvorenog tipa, koji
se prua uzdu cijelog proelja kod trobrodnih bazilika ili jednostavnih jednobrodnih crkava bez obzira jesu li one s istaknutom ili upisanom polukrunom
apsidom, odnosno trikonhalnim istonim zavretkom. Moe biti prislonjen ili
zidan istovremeno s kultnom graevinom, a karakteriziraju ga neto nii zidovi
s krovom na jednu vodu, to ga na taj nain izdvaja i u ~anjskom izgledu graevine, naglaavajui njegovu zasebnost. Vrata se ponekad nalaze samo na
uim bonim stranama narteksa, sugerirajui veu zatvorenost tog uskog izduenog prostora. Izraziti je primjer narteks salonitanskag episkopalnog kompleksa koji vjerojatno u tom obliku nastaje planiranom izgradnjom i uree
njem, povezujui novu Honorijevu baziliku s ve postojeom sjevernom bazilikom. On, zauzimanjem i zatvaranjem prostora ranije antike ulice postaje unutranja komunikacija katedralnog kompleksa. Na sjeveru je povezan stepenicama s konsignatorijem, odnosno krstionicom, a na jugu se nalazio vjerojatno
glavni pristupni ulaz ovom metropolijskom kultnom centru. Narteks bazilike u
Sepenu takoer je imao ulaze na bonim stranama, dok je na zapadnom zidu
bio samo prozor. Ipak, veina ovih tipova narteksa posjeduje vrata na zapadnoj
proelnoj strani, najee u osi s ulazom u naos, odnosno svetiteJ:D, kao na pr.
narteks bazilike u Stobreu, Povljima, Grohotama, aviu, Stipanskoj, a neki
od njih imaju pored glavnih ulaza i vrata na bonim stranama. Tako se za narteks bazilike u Povljima moe pretpostaviti ulaze na sve tri strane iako su se
arheolokim istraivanjima mogla potvrditi samo ona na junom zidu. Narteks
u Grohotama imao je jo jedna vrata na jugu, dok je onaj u crkvi na Stipanskoj
sa sjeverne strane otvoren prema samostanskim prostorima.
Narteks ponekad prelazi irinu proelja kao kod crkve u Bilicama gdje je
naknadno dozidan s jo nekim drugim sporednim prostorijama, tvorei s njima
jedinstveni dio s neto niim krovom u odnosu na postojee glavno tijelo graevine. Gotovo neznatno za irinu zida prelazi narteks crkve u Topolici kod
Bara njeno proelje vjerojatno uslovljeno s bono poloenim pastoforijama,
predstavljajui opet cjelinu s niim krovom.82
61 Iz arhivskog izvjetaja P. Kaera saznaje se da je prilikom istraivanja crkve otkrio
mnogo grobova unutar i okolo bazilikalnog kompleksa (grobovi u amforama, tegulama,
presvoene grobnice, te dva starohrvatska groba), dok je Dyggve na nacrtu nacrtao samo
dva, i to jedan u narteksu, a drugi u sjevernoj prostoriji pored narteksa.
6 2 O. Velimirovi- ii, Bar- Topolica, Arheoloki pregled 8, Beograd 1966, 148.

31

Neto razliitog oblika, premda istog tipa je narteks crkve Sv. Mandaljene
u Stonu. Oito je adaptacijom ranije antike graevine uvjetovan njegov nepravilan, gotovo kvadratni izgled s jednim vratima na zapadnoj strani.
. Posebno mjesto zauzima narteks jugozapadne crkve u Polaama na Mljetu
koji je izuzetno bono smjeten iako pred glavnim ulazom u kultnu graevinu,
to je izgleda dovelo do njegovog prislanjanja s te strane. On je pravo ku tnog ob-
lika s jednim ulazom asimetrino poloenim u odnosu na njegovu duinu, no
u osi s ulazom u crkvu pred kojim se prua pristupno stepenite to ujedno
prekida narteks na dva nejednaka prostora.
II - U ranokranskoj arhitekturi na podruju istonog Jadrana rjee je zastupljen tip narteksa s izgledom trijema, tj. njegovo proelje potpuno je rastvoreno stupovima. Uglavnom se prua pred proeljima veih trobrodnih bazilika
s istaknutom polukrunom apsidom, naglaavajui monumentalnost ulaza, a izdvaja ga neto nii jednostreni krov. S obzirom na njegov izgled, koji odaje genezu ovog arhitektonskog elementa, oito nastaje iz trijema atrija zamjenjujui
ponekad njegov istoni portik. Cemeterijalni kompleks na Marusincu upravo
prua takav primjer. Premda njegov narteks u krovnom rjeenju djeluje jedinstveno s atrijem, sauvana udubljenja s unutranje strane njegovih stupova
odaju da je bio odijeljen od njega pregradama ili zavjesama na ipkama izmeu
stupova. Ovo odvajanje ukazuje na izvjesnu izoliranost prostora narteksa u odnosu na atrij i svakako specifinost funkcije. Slian primjer atrij - narteks jedinstveno se sauvao u Eufrazijevoj bazilici u Poreu.
Narteks ovog rastvorenog tipa trijema moe se nalaziti kod bazilika koje
nemaju atrij, kao pred proeljem ranije june bazilike episkopalnog kompleksa
u Saloni. To je pravokutni prostor s nizom od sedam stupova- prema zapadu,
dok njegove ue bone strane nisu jo jasno definirane arheolokim istraivanjima. Trijem narteksa troprodne bazilike na Sustipanu podravala su etiri
stupa rastvarajui njegovu zapadnu fasadu.
Varijantu ovog rastvorenog tipa predstavljao bi narteks bazilike na Manastirinama iji glavni ulaz je raslanjen trolanom arkadom, a boni prolazi zatvoreni pregradama. Tako ustvari postoji samo jedan ulaz, to ukazuje opet na izvjesnu zatvorenost ovog naiteksa. Slian otvor narteksa pretpostavio je E. Dyggve kod bazilike na junom groblju u Saloni, no izgleda da je samo preuzeo
tip sa Manastirina budui da se arheolokim istraivanjima nije mogao utvrditi
oblik narteksa.s3
Izuzetan primjer narteksa ovog tipa je specifino bono smjeten narteks
pred glavnim ulazom u crkvu u Ub lima na Lastovu. Ne samo da je neobian
njegov poloaj uvjetovan konfiguracijom te.rena, ve se i njegov trijem razlikuje
od ostalih budui da poiva na est masivnih nejednakih pilana umjesto stupova, ukazujui na jednostavniji i vjerojatno skromniji nain zidanja.
63 Dyggve je sondanim istraivanjima utvrdio postojanje narteksa pred proeljem
bazilike, no na osnovi irine nije mogao odrediti njegov detaljniji izgled. Stoga njegova
predloena rekonstrukcija djelomino rastvorenog zapadnog proelja ustvari predstavlja
tip narteksa na Manastirinama. Naime, bazilika Sv. Petra na junom groblju gotovo da je
prije nestala nego je bila potpuno otkopana i prouena. Usp. E. Dyggve, History, 56, 73,
80, Fig. IV 28.

32

\
j~ ~ ~ L

J. :_. ,.,". ~.J

t :J

~~

L_ __J

Stobre

Povija

Salona, episkopalni kompleks

4- -j]

ll
Split, Sustipan

Salona, Manastirine

Sa lona, Ma rusinac

rr_j
lli
M u line

Salona. Kaplju
Shematski prikaz tipova
narteksa ranokranske arhitekture na podruju istonog Jadrana

e;~~
Srima

OJ

Q)

:J

(')l

o
<
....

o
-"

7':'

o
....
o

:!:

:J

(/)

Q)

"::.

iii

"

Q)

O
:J

vJ-

rP

-"'

......__

-L

t::

tr

R=
e

cr
--

;-

---.

. ....
r- ~
N

f)

J-.

o
I

---~r

----

\ r-

'
. \
r

~=

~15T
======

rtL

OJ

Q)

7':'

(/)

:J

Q)

'C

(J)
,..

:J

(J)
,..

-O

<

No

Q)

G)

....
o
J
o

III - Trei su tip narteksa unutranji narteksi - endonarteksi koji se pruaju pred srednjom laom kod trobrodnih bazilika, neto neobina oblika budui da je samo njihov istoni dio razdijeljen stupovima a zapadni zauzima narteks flankiran bonim prostorijama, i naosom jednobrodnih graevina sloena
tlocrta. Tvore jedinstvenu cjelinu u krovnom rjeenju sa srednjom laom, odnosno naosom s kojima su uvijek nastali istovremeno te se neizdvajaju u vanjskom izgledu graevine.
Kod trobrodnih su bazilika oni gotovo kvadratnog oblika, zatvorenog tipa,
s jednim vratima na proelju i komunikacijama s bonim prostorijama, kao narteks bazilike na Kapljuu. Nije sasvim jasno je li neka pregrada dijelila taj narteks od istonog dijela srednje lae, iako ve sami razliiti nain ukraavanja,
tj. istoni dio prekriven mozainim tapetima, a ovaj drugi velikim ploama, oi
tuje razliitost ta dva prostora. To je jasnije izraeno kod narteksa bazilike u
Mulinama, koji je neto vie izduenog oblika te izgleda da je pruanjima isto
nih zidova bonih prostorija ipak bio odvojen od istonog dijela srednje lae.
Kvadratnog je oblika i narteks jednobrodne graevine sloenog tlocrta u Biini
-Polaama.

Ovi tipovi narteksa ipak su veinom pravokutnog izduenog oblika, takozatvorenog tipa, kao narteks jo sasvim neistraene crkve ispod Sv. Vida u
Naroni.84 Narteksi tog oblika pruaju se pred naosima dvojnih bazilika u Srimi
koje meusobno povezuje jedan meuprostor. Slian narteks nalazi se u crkvi
u Otoku pred kojim se kasnije dozidava jo jedan predprostor slinog oblika,
koji se sa svoja dva ulaza vezuje za odreene funkcije narteksa. Takve nartekse
posjeduju crkve u Korlatu, Osinju i Mokrom polju.
Kod nekih narteksa ovog tipa opaa se asimetrino postavljanje glavnog
ulaza u odnosu na vrata naosa koja su uvijek u osi sa svetitem. To se osobito
istie kod narteksa bazilike u Kapljuu, gdje je glavni ulaz u narteks odnosno
crkvu smjeten sasvim u junom uglu na proelnoj strani, dok se u sjevernom
dijelu nalaze jo jedna manja vrata koja ga povezuju s prostorijom kvadratnog
oblika. Ova osobitost mogla je biti uvjetovana rasporedom ove pomone prostorije pred proeljem crkve, a neophodne za liturgijske potrebe. To je donekle
dopunjeno jo jednim bonim ulazom u crkvu s june strane, naglaenim vestibulom, odakle je moda bio prilaz gradu. Narteks sjeverne crkve u Srimi takoer pokazuje asimetrinost glavnih i jedinih ulaznih vrata, koja su izgleda
preuzela tu funkciju i za narteks june graevine. Naime, kad se dozidava ova
druga crkva, narteks ranije doivljava izvjesne promjene. Probija se njegov juni boni zid i vjerojatno jednim lukom omoguava komunikacija obih prostora,
koje sada razdvaja jedan meuprostor. Tom prilikom naglaava se glavni i jedini ulaz pred kojim se dozidava protiron, u kojem su uzdu zidova poloene
klupe. Neznatno je otklonjen ulaz narteksa u crkvi Biini - Polae, a neto vie
i onaj u Osinju. Kod crkve u Otoku moe se primijetiti takoer ova osobitost,
koja je, meutim, nastala kasnije dodavanjem jo jednog izduenog prostora
pred narteksom. Vjerojatno je prvobitno narteks imao samo jedan sredinji
ulaz, no sada posredstvom ove prostorije to se promijenilo. Na njenom zapadnom zidu nalaze se dva ulaza i to jedan vei juni_ koji sada predstavlja asimetrini glavni ulaz u narteks, odnosno omoguava ulaz u naos, i drugi koji je povezan s ograenim dijelom kao jednog predprostora, vjerojatno il vezi sa dijelom narteksa u kojem se nalaze grobovi.
er

64

N.

Camb~

Neki problemi, 247;

Ist~ Starokranska

crkvena arhitektura, 613.

33

Narteks crkve u Lovreini sasvim se izdvaja iz tipologije dosad poznatih i

analiziranih narteksa ranokranske arhitekture na podruju istone jadranske
obale. Premda pripada jednobrodnoj crkvenoj graevini sloenog tlocrta on je
jedinstvenog oblika. Ne samo da se razlikuje svojim izgledom, tj. njegovi boni
zidovi zavravaju malim polukrunim apsidama, ve ti apsidalni prostori imaju
i neke posebne funkcije. To je moda oitije u junoj apsidi koju obavija subselija prekinuta po sredini za katedru ukazujui na njenu osobitost.
Narteksi su prostorije jednostavnih oblika pa tako i ukrasa, premda mogu
biti i raskonije ukraeni poput samih graevina kojima pripadaju. Kako su
uglavnom sauvani temeljni ostaci zidova teko je dobiti pravu sliku o njihovom izgledu. Istraivanjima je utvreno da je narteks episkopalnog kompleksa
Salone, metropole provincije bio ukraen freskama, iji ostaci su se nazirali uzdu stepenica prema konsignatoriju i na junoj strani. Njegov pod bio je poploan pravilno klesanim velikim kamenim ploama od vapnenca. Slian pod postojao je i u narteksima na Kapljuu i na Marusincu, dok je onaj na Manastirinama u svom zadnjem izgledu bio prekriven grubim terrazzom. No, u veini
sluajeva podovi narteksa su od obinog maltera, ponekad pomijeanog s nabivenom zemljom, uglavnom loe sauvani.
U narteksima se esto nalaze zidane klupe koje predstavljaju element njihovog namjetaja. Promatrajui vrijeme njihova nastanka na podruju istonog
Jadrana moemo pratiti njihovo javljanje samo u nekoliko objekata. Ponekad
su naknadno zidane kao u narteksu episkopalnog salonitanskag kompleksa,
gdje su poloene na ve postojei plonik poda uzdu unutranje strane zapadnog zida i to novoplaniranog narteksa kojim se povezuje nova Honorijeva bazilika i preureena sjeverna bazilika. Slino se deava i na Marusincu, tj. u zadnjem graevinskom ureenju narteksa, kada se izmeu stupova trijema podie
niski zid na koji se smjetaju kvaderi velikih blokova, odreda su spolije prilagoene za novu funkciju klupe. One mogu biti i istovremeno graene s narteksom kao to je to sluaj na Manastirinama odnosno u jugozapadnoj crkvi u Polaama, no ti narteksi su kasnije dozidani pred proeljima crkava. U narteksima
ranokranskog kompleksa u Srimi nisu pronaene klupe, ali su one postojale
u protironu dozidanom pred ulazom u crkvu, nastajui vjerojatno iz slinih potreba. Jedinstvena je svakako zidana klupa koja prati stijenke june polukrune
apside narteksa u Lovreini, s prekidom po sredini to odaje poloaj katedre.
To je jedini sluaj prave subselije, oito namijenjene sveenstvu, dok su sve ostale klupe uzdu ravnih zidova narteksa, uglavnom njegove najdue zapadne
strane.
Pitanje svrhe narteksa odnosno njegove liturgijske funkcije nije jo sasvim
rijeeno, premda se ve uvrijeilo miljenje mnogih autora da su u njemu boravili katekumeni i razni drugi kojima je bilo zabranjeno prisustvovati obredu
misterija.s5 Revizionim istraivanjima dosad poznatih liturgijskih izvora pokaza-

ss M. Martigny, Narthex, Dictionnaire des antiquites chretiennes, Paris 1877, 492 i d.;
F. Cabral - H. Leclercq, Narthex, Dictionnaire d'archeologie chretienne et de liturgie, Tom.
XII, Paris 1935,888 i d.; . Truhelka, Starokranska arheologija, Zagreb 1931, 69-70; P. T estini, Arche 0 logia cristiana, 567; A Orlandos, o. e., 136 i d.; D. Pallas, L'Edifice cultuel chretien et Ja litirgie dans l'lllyricum oriental, Rapports presentes au X Cong. Int. d'archeologie chretienne,. Thessalonique 1980, 515-517.

34

lo se da nijedan od njih izriito ne spominje gdje su stajali katekumeni za vrijeme prvog dijela mise, premda neki ukazuju da su bili u crkvi, no svi se slau
o njihovom iskljuivanju iz liturgije euharistije. 88 Vano je istaknuti da se ustanova katekumenata javlja vrlo rano, gotovo s poecima organiziranja crkve, da
bi tokom 4- S. stoljea dosegla vrhunac. Ve od druge polovice S. stoljea osjea se progresivno opadanje, premda se, kako svjedoe brojni izvori, institucija
odrava do 7. stoljea. 87 Upravo vrijeme kada se pojavljuje nf111eks i neto kasnije u 6. stoljeu kada dosie opu rairenost upotrebe, gotovo da je svrha, odnosno vanost katekumenata neznatna. Vremenski odnos tog arhitektonskog
elementa i njemu namijenjene liturgijske svrhe izgleda da je obrnuto proporcionalan. Povezivanjem liturgije s arhitektonskim ambijentom u kojem se ona
odvija moe jedino dovesti do pravog i potpunog sagledavanja ranokranskih
kultnih graevina, odnosno pojedinih arhitektonskih elemenata poput narteksa
budui da je njihov oblik strogo podreen funkcionalnosti same liturgije.88

ee O iskljuivanju katekumena iz obreda Euharistije govori vie izvora (Pseudo-Denis, navodi Koncila iz Laodiceje 368. g., kanon Nikejskog koncila 32S. g. i dr.). Premda neki
ukazuju na posebna mjesta za razne klase onih kojima je zabranjeno prisustvovanje obredu misterija, iz pojedinih izvora moe se zakljuiti da su katekumeni bili unutar crkve
gdje su sluali itanje i homiliju (Antoniades, Acta Apostola Chrysostoma, Nestorius). Iz
jednog izvora koji opisuje disciplinu katekumenata saznajemo da prije samog krtenja katekumene pouavaju i obvezuju da provedu neko vrijeme u crkvi i sluaju Sv. Pismo (dodatak 7. kanonu koncila u Carigradu iz S. st.). Dakle, potvruju prisustvo katekumena u
samoj crkvi za prvog dijela mise. No, iz postojeih informacija ne moe se zakljuiti odreenije mjesto za katekumene u crkvi. U tom smislu neophodno je upozoriti na vano
otkrie upotrebe rijei katekumenat u rano bizantskim izvorima za oznaavanje galerije
crkava u Carigradu u 7. st. (Maximus Confessor, Porfirogenet). Jedan od primjera za mo
gue Ijeenje mjesta katekumena u crkvi, to bi posebno odgovaralo njihovom nesmetanom naputanju nakon prvog dijela mise. O tome usp. detaljnu studiju M. F. Mathews, The
Early Churches of Constantinople: Architecture and Uturgy, Penn. State University 1977,
12S i d .
67 M. Righetti, Manuale di storia liturgica, Vol. IV, I sacramenti - I Sacramentali, Milano 19S9, Sl i d .; H. Jedin, Velika povijest crkve l, Zagreb 1972, 30S i d.; Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kranstva, Zagreb 1979, 327; Sistematskim poua
vanjem pripremali su se svi oni koji su eljeli postati vjernici. Taj novicijat kranskog
ivota kako ga naziva Tertulijan, odnosno priprema prije krtenja mogle su trajati i do tri
godine. Poetkom 3. st. ustanova katekumenata s nekim varijantama metoda i trajanja postaje pravilnija, puni razvoj dosie u 4 - S. st., da bi zatim nastao osjetni pad uvjetovan
smanjenjem broja odraslih katekumena.
Novijim istraivanjima liturgijskih izvora, odnosno strogim luenjem vremena nastanka pojedinih vijesti i njihovom primjenom unutar tog vremena, opaeno je da veliki broj
informacija o upravljanju katakumenatom i disciplinom pokajnika potjee iz 3. i 4. st. dok
su one u S. st. vrlo rijetke indicirajui pad u tim institucijama. l,lsp. M. F. Mathews, o. e.,

12S.
68 Tako se nedavnim paralelnim prouavanjem ranokranske arhitekture Carigrada i njene liturgije dolo do nekih novih Ijeenja o funkciji i upotrebi njihovih narteksa.
Analizom liturgijskih izvora i arheolokih ostataka crkava uspjelo se velikim dijelom rekonstruirati tok ranobizantske liturgije Carigrada, posebno njen prvi dio, Bogosluje ri
jei, koji zapoinje vrlo impresivnom sveanom ceremonijom Prvog ulaza. Izgleda da je
narteks upravo sluio za organiziranje te sveane procesije odnosno bio je mjesto polaska
i poetka obreda. U izuzetno velikim svetkovinama tu se odigravao protokol susreta cara
i, patrijarha. Ne samo car, ve svi koji bi sudjelovali u procesiji uli bi u narteks, ekajui
patrijarha da ih odvede u crkvu. Stoga podvostruenje narteksa Sv. Sofije u Carigradu
moe biti praktino prilagoavanje crkve za vee mnotvo, odnosno vie sloene procesije koje su tamo bile organizirane.

35

Promatranjem narte~sa ranokranske arhitekture na podruju istonog

Jadrana u odnosu na glavnu kultnu dvoranu i druge sporedne prostorije, kao
i analizom njihovih elemenata uoavaju se indiciji nekih njihovih funkcija. Oi
to je njihov nastanak usko povezan s liturgijskim potrebama, odnosno njihovim
razvojem te se esto naknadno prislanja na proelja ranije sagraenih crkvenih
graevina, kao na pr. u episkopalnom kompleksu u Saloni, Manastirinama, Sustipanu, Grohotama, Stipanskoj, Polaama, Bilicama, odnosno gradi se istovremeno s njima, na pr. Marusinac, Sepen, Povija, Stobre, Kaplju, Muline, Srima,
Lovreina, Biina - Polae, Otok, Korlat, Osinj, Mokro polje.
Narteks je u prvom redu sluio kod glavnog crkvenog obreda - mise, bilo
kod njegovog poetka, odnosno drugog dijela za organiziranje raznih procesija.
Na to ukazuje raspored i poloaj za to potrebnih pomonih prostorija - pastoforija koje se prvobitno nalaze uvijek u zapadnom dijelu graevine neposredno
povezane s njim. To se moe primijetiti kod ranije salonitanske arhitekture, bazilike na Kapljuu i Manastirinama. Ova prva bazilika ima dozidanu pastoforiju
sa zapadn~ strane pred samim proeljem uz koju se nalazi prostorija povezana
s tijeskom za vino ili ulje. Ona je neto nepravilnijeg kvadratnog oblika, povezana vratima s narteksom, to odgovara ranijem obliku pastoforija. Bazilika na
Manastirinama kasnije dobiva narteks graen zajedno s pastoforijom koja ima
karakteristian oblik za to vrijeme, slino pastoforijama crkve u Topolici kod
Bara koje flankiraju narteks s bonih strana. Vrata pastoforija na Kapljuu i
one na Manastirinama koja su ih povezivala s narteksima pronaena su zazidana, to odaje prestanak njihovih funkcija, vjero.jatno premjetanjem tih potreb- .
nih liturgijskih prostora pored apside, bilo da se dozidavaju nove prostorije
kao na Kapljuu , odnosno da se adaptira prostor unutar crkve u sjevernom
hodniku bazilike na Manastirinama.
U pojedinim crkvama narteks je bio povezan s kompleksom krstionice.
Najreprezentativniji je primjer salonitanski episkopalni kompleks gdje su iz narteksa vodile stepenice prema konsignatoriju pored kojeg je bila krstionica. Pored bazilike u Povljima pred krstionicom se takoer nalazio sklop prostorija
koje su vjerojatno komunicirale s narteksom. Narteks sjeverne crkve u Srimi
posredstvom jednog pred prostora u vezi je s krstionicom. Slina komunikacija
je ostvarena u crkvi Biini - Polae , dok ona u Bilicama kasnije dobiva narteks
i krstionicu koje opet razdvaja jedan meu prostor. Narteks crkve u Grohotama
na Solti ima pored glavnih vrata i jedna bona, vjerojatno za komunikaciju s krstionicom. Stoga je oito narteks koriten i u baptezimalnoj liturgiji.
Procesija drugog dijela liturgije tzv. Veliki ulaz nije se odvijala u narteksima carigradskih crkava ve su se sva ulazna proelna vrata zatvarala nakon izlaska katekumena.
Naime, procesija je orijentirana na bono smjetene pastoforije, samostalne graevine , to
ujedno predstavlja odliku carigradske arhitekture odnosno njene liturgije. Usp. M. F. Mathews, o. e., 138 i d.
Kod nekih drugih ranokranskih crkava kroz narteks su prolazile sveane procesije
s izabranim darovima za drugi dio mise, tzv. Veliki ulaz, polazei iz diakonikona odnosno prothesisa, koji su prvobitno bili u zapadnom dijelu graevine; redovito neposredno
povezani s narteksom. Usp. . Strievi, akonikon i protezis u ranokranskim crkvama,
Starinar IX-X, Beograd 1959, 59, 61.
Oite su razlike smjetaja pojedinih arhitektonskih elemenata, u ovom sluaju pastoforija, to svakako uvjetuje i razliiti tok liturgijskog obreda, koji se s vremenom mijenja.
Svi nacrti izvedeni su meusobno u mjerilu_ Nacrte je nacrtao dipL ing. Goran Niki,
arhitekt Reg. zavoda, a fotografije ivko Bai, fotograf Reg. zavoda, na emu se
zahvaljujem.;

36

Uoava se jo jedna funkcija narteksa na istonoj jadranskoj obali. U njima

su esto pronaeni grobovi bez obzira jesu li to cemeterijalne crkve ili one koje
ujedinjuju kongregacijske i cemeterijalne potrebe zajedno. Tako su otkriveni
grobovi u narteksu na Manastirinama i to datirani indikcijama u drugu polovicu 6. stoljea od kojih je jedan imao i mozaini natpis pored uobiajene nadgrobne ploe . Nedavno su pronaeni grobovi u narteksu na Marusincu, gotovo
pred glavnim ulazom u crkvu. Citav niz narteksa sadravao je grobove i to obino par, odnosno nekoliko, kao u bazilici na Sustipanu, jedan sarkofag i jedan
zidani grob u narteksu Sv. Mandaljene, u junoj crkvi kompleksa ranokran
ske arhitekture u Srimi su tri zidane grobnice, u Lovreini je bio jedan zidani
grob u sjevernoj apsidi narteksa. Slini grobovi pronaeni su u narteksu crkve
u Biini - Polae, u Bilicama, u Ublima, te u Otoku kod Sinja, gdje se nad polovicom jednog groba nalazi ploa neobino urezana to je odaje obavljanje
obreda mrtvih nad njim, potvrujui sepulkralno - memorijalni karakter ovih
narteksa.

Dakle, na istonoj jadranskoj obali postoje tri vrste narteksa. Prvi tip je izduenog pravokutnog oblika, zatvorenog tipa, pred proeljim~ trobrodnih bazilika i jednobrodnih crkava bez obzira jesu li s istakniitbm ili upisanom polukrunom apsidom, odnosno trolisnim istonim zavretkom. Drugi su narteksi
izduenog pravokutnog oblika rastvorenog tipa, poput trijema, bilo da su u
sklopu atrija ili samostalno poloeni pred proeljima trobrodnih bazilika. Oba
su tipa s neto niim krovom te se-izdvajaju u vanjskom izgledu graevine . Sasvim izuzetno nartek'si ovih oblika mogu biti bono postavljeni. Trei tip su
pravokutni ili kvadratni endonarteksi u sklopu trobrodnih bazilika neto neobina oblika i jednobrodnih graevina sloena tlocrta i gotovo da se ne istiu
u vanjskom izgledu objekta.
Prvenstveno su sluili samom obredu Mise, za organiziranje raznih procesija kao poetna ulazna prostorija, zatim u baptezimalnoj liturgiji, a u njemu su
vreni i sepulkralno - memorijalni obredi.
Kasnije vjerojatno promjenom toka glavnog liturgijskog obreda - mise,
narteks gubi svoju prvobitnu i osnovnu funkciju, te postepeno dobiva drugu
namjenu.

37

LE NARTHEX DANS L'ARCHITECTURE PALEOCI-IRETIENNE SUR LE

TERRITOIRE ORIENTAL DE L'ADRIATIQUE
Jasna

Jelii

La plupart des eghlses paleochretiennes sur le terri toire orle n tal de

l'Adriatique ont un narthex devant leur fa<;ade principale. Il est important
de faire :reJ111a["quer que nous connalissons generalement !'architecture paleochretienne tardive, tandis que les constructions cultuelles les plus anciennes
du rve s. n'ont pas du tout ete fouillees et n'apparaissent que dans les couches
les plus basses des basiliques salonitaines. D'apres leur aspect et leur forme,
on distingue trois types essentiels de narthex avec certain es variantes :
I - Le plus sK)uvent, le narthex est en forme de rectangle aUonge du
type ferme, qui se prolonge le long de la fa<;ade des basiliques a une nef qu'elles soient avec abside semi-circulaire en saillie ou inscrite, ou a extremites orientales triconques. Des murs un peu plus bas avec toit a une seule
pente le separent de !'aspect exterieur de la construction, mettant ainsi l'accent
sur sa particularite. La porte se trouve quelquefois uniquement sur les etroits
cotes lateraux du nla!r'thex (ensembles episcopaux a Salone, Sepen) et, le plus
souvernt, est sur la fa<;ade (Stobre, Sv. Mandaljen a /Ste- Madeleine/ a Ston,
Zavi), bien que, sur certains, elle soit sur la fa<;ade et sur les cotes lateraux
IPovlja, Grohote, Stipanska) . Le narthex de ce type peut depasser la largeur
de la fa<;ade (Bilice, Toplica pres de Bar), ce qui est conditionne par le lien
avec les salles secondaires et, tout a fait exceptionnellement, il est place
latetlalement (Polae) ce qllli est detoomine par l1a s1tuati;m de l'erntree principale de l'eglise.
II - Dans !'architecture paleochretienne du littoral oriental de l'Adriatique est plus roo:ement rep['esente le type de nU!fthex avec apparence de
por,t ique, etant donne que sa fa<;ade est completement uuverte par des colonnes.
Il se trouve suo:tout dans les plus grondes basdldques a trolis nefs avec une
abside demi-circulaire en saillie, et se distingue par un toit un peu plus bas,
a une seule pente. Etarnt donne son aspect, qu!i r evele Ja genese de cet element
architectonique, il fait quelquefois partie de !'ensemble de !'atrium, formant,
ou plutot rempla<;nnt son porlique oniental, et dont il est gen&-a1ement separe
(Marusinac, Pore) ou s'etend independamment devant la fa<;ade de la basilique
(basfiUque meridli!ar.ale des ensembles epliSCIOIPaUx a Salont', Sust.ipan a SplH). Une
variante de ce type ouvert est representee par un narthex avec entree articulee par une arcade a trois elements, alors que les passages lateraux sont
des constructiof\s fermees et il ne reste qu'une seule entree montrant, pour
cet edifdce, une certaine tendance a etre trop ferme (basilique de Mall1'astli1Iiina,
basilique dans La z:eci!'OpOle meridionale de Salone). Tout a fait exceptti.lonnellement apparait un narthex place lateralement (Ubli), mais, la encore, deva.nt
l'enbree prindpa~e de l'eglise.
III - Les troisiemes sont les types de narthex interieurs - endonarthex
qui se trouvent devant la nef principale dans les basiliques a trois nefs, de
forme qlllelque peu inhablirtuelle, et devant les naos des constructions a une seule
nef a plan complexe qui, dans la solution du toit, forment un tout unique,
ne se ddsltiingUiant pas dnns !'aspect extffi'ieUJr de la constr1uctlion. Ils ~:Jnt
generalement carres (Kaplju, Muline, Biina - Polae) ou en forme de
rectangle a llonge (Narona, Otok, Korlat, Osinj, Mokro Polje), du type ferme,
avec une entree du cote de la fa<;ade et des communications latertaJes avec
les salles secondaires. Quelquefois leur entree principale est placee asymetriquement par rapport a la porte du naos qui est toujours dans !'axe du
sanctuaire (Kaplju, Srima, Biina - Polae, Osinj, Otok) .
De la typologie des narthex connus et analyses jusqu'a present, se distingue le narthex dont les murs lateraux se terminent par de petites absides

38

demi-circulaires (Lovreina), ce qui cree un espace en forme d'ellipsorde

allonge, avec entree au milieu.
Les narthex sont des espaces de forme et de decoration simples, bien
qu'ils puissent aussi etre luxueusement decores comme la construction elle-meme a laquelle ils appartiennent. Les murs pouvaient etre peints de fresques (ensemble episcopal de Salone) et leurs pavements etaient quelquefois
en dailes regulierement taillees (ensembles ep:isoop..ux de Salone, Kaplju, Marusinac), Hs etaient auss1i parfois COIUVem:'ts en terrazzo<< grossier {Manastirine),
mais, dans la plupart des eas, faits de mortier ordinaire qui s'est mal conserve. Les banes scelles aux murs representaient un element de leur mobilier.
Ils avaJient quelquefois ete ulterieurement scelles (ensembles episcorpaux de
Salone, Marusinac) - ou en meme temps que le narthex (Manastirine, Polae),
accompagnant parallelement la partie droite des murs. Se distingue particulierement le bane scelle dans le mur qui suit la courbe de l'abside du narthex
d'exceptionnelle forme ellipsoidale (Lovreina) et avec une coupure au milieu,
probablement pour la chaire.
La question de la destination du narthex
c'est-a-dire de ses fonctions
liturgiques - n 'est pas completement resolue. En considerant le narthex
d'architecture paleochretienne sur le territoire du littoral oriental de l'Adriatique, il est evlident que cet element arch!itectx:mdque s'est cree p!a[" le develo.ppement de besoins liturgiques determines; il s'appuie sou ven t aux facades des
eglises la!lterieurement ccnstruites (ensembles episoopaux de Salone, Manastli.r ine
Grohote, Stipanska, Polae, Bilice), ou bien il se construit en meme temps
que l'eglise (Marusinac, Sepen, Povija, Stobre, Kaplju, Muline, Srima, Lovreina,
Biina-PoLae, OtOik,
Osinj, Mo~ro Polje). Par une analyse du
narthex par rapport a la salle principale du culte et aux salles secondaires,
comme de chacun de ses elements, apparaissent des indices de certaines
fonctions. Le na~rthex servaH, en premier ~ieu, au ooms de l'essentielle ceremO'Il!ie II'"eligieuse, - la messe, - p:J<ur differentes processions, ce qua resSiort
de l'emrplacement du past\ophO["iUm qui, a !'origine, se tr ouve toujOUII'"S dans
la partie occaidentale de la construction et lui est immediatement rattache
(Kaplju, Manastirine, Topolica pres de Bar). Dans certaines eglises, il existe
un Lien intli.me mec !'ensemble bapti~mal (ensembles episcopaux de Salollle,
Povija, Snima, Biina-Polae, Bihlce, Grohote) - c'est pourquo.i le na.rthex
est evidemment aussi utilise dans la liturgie baptismale. Dans les narthex du
littoral oriental de l'Adriatique, on trouve souvent des tombes (Manastirine,
Marusinac, Sustipan, Ste-Madeleine a Ston, Ubli, Srima, Lovreina, Otok,
Biina-Polae , Bilice), on .pouvait donc y teni[" des servJces memJJrliaux
funebres.
Plus tard, vraisemblablement par les changements apportes au cours de
la ceremonie liturgique principale - la messe - le narthex perd sa fonction
essentielle et prumitive et est rpr ogr essivement reserve a d'autres destinations.

39