KELAM ARATIRMALARI 11:1 (2013), SS.77-100.

KDI ABDULCEBBARIN YLK-KTLK DALTESNE

YNELTT ELETRLER
- Qad Abduljabbars Criticism of the Duality of God and Evil
Yrd.Do.Dr. brahim ASLAN
aslan@divinity.ankara.edu.tr

Abstract This article analyzes the criticisms of the duality of Sanawi and
Majusi theological and ethical components comprised by Qadi Abd al-Jabbar,
a prominent figure in Mutazila Theology in an integrated methodology. The
subject is based on the question which has created hot discussions: Can we
talk about evil and good, neither of which could be degraded to one another
in the universe? In theological context, Qadi Abd al-Jabbar, strove to put
forward that duality cannot be defended depending on universe; from ethical
point of view, however, he based his ideas on the fact that both we may not
talk about a good and evil relationship which cannot be degraded to one
another. Thus, it must be comprehended in such a way that, considering the
historical context from which it arose, this, seemingly, has developed as a
comparison between the consequence of rational theology and mythological
theology deprived of internal consistency.
Key Words: Moral Dualism, Majs, Sanavi, Nour, Good, Evil, Qadi Abd al-Jabbar.

Giri:
Kurn, Allah tarafndan tarihsel derinlii son derece gl kadm bir kltr
ve inan havzasnda vahyedilmitir. Her ne kadar nazil olduu ortam asndan
Mekke, Medne ve Tif gibi gzde kenti iine alan Hicaz blgesi ile snrl ise de,
o, fetih ideasnn bir sonucu olarak corafyada yaayan inan evreleri arasnda
tevhd eksenli yeni bir tartma diyalektii ortaya karmtr. Esasnda bu durum,
mslmanlarn, kendilerini, vahiy sonras srete Kurnda Ehl-i Kitb olarak
nitelenen Yahud ve Hristiyanlarn yan sra Sabi, Dehr, Senev ve Mecuslerle
ayn sosyal yap ierisinde bulmalarnn kanlmaz bir sonucu olmutur. Bu
btnlkte Kurna bakldnda Pers dncesinin birbirine indirgenemez ikitanrl teolojisinin (senev/dalist), Arap yarmadasnn baat teolojisi irke ve
nbvvet kltrne sahip Yahud ve Hristiyanlara yneltilen eletirilerdeki gibi

Bu alma, 25 M ays 2012 tarihinde M alatyada dzenlenen Gnostik Akmlar ve

Okltizm Sempozyumunda Kad Abdulcebbarn Dalizm Eletirisi balyla
sunulmu olan bildirinin gzden geirilmi ve makaleye dntrlm eklidir.

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

78

muhatap alnmad grlmektedir. Bunu, Senev ve Mecslerin vahyin nzul

koordinatlar ierisinde bulunmamalarnn bir gerei olarak deerlendirmek
mmkndr.1 Fakat fetihlerle birlikte Mslman kelamclar, dalist evrelerle ayn
sosyal gereklikte kar karya gelmi; bir yandan Kurnn teolojik eksenini ve
ilkelerini belirlemeye, dier yandan da temelini nbvvet geleneinde ve kadm
kltrlerde bulan Tanr tasavvurlarn (tesls, irk ve tesniye) akla ve burhana
dayanarak tartmaya almlardr. yle anlalyor ki bu durum, merhum
Cabirnin tespitiyle aslnda makl ve gayr-i makln karlamas olarak
gelimitir.2
yle grnyor ki mslmanlarla dalist frkalar arasndaki ilikiler, Hicr II.
asrn ilk yarsnda balamtr. Bu konuda dikkati eken en nemli isim hi kukusuz
Hasan el-Basrnin ders halkalarna katld bilinen, kader konusundaki gr
ayrlklaryla bu ortamdan uzaklaan ve daha sonralar Kufede dalist bir ekol
kurmaya alan Abdulkerm b. Ebl-Avc (h.152/769-155/772)dr.3 Kad
Abdulcebbar ve Fihristin yazar bn Nedm, bn Ebl-Evcnn yan sra Abdullah
b. Mukaff, assn er-Rehv, Hammd Acrad, Eb kir ed-Deysan (h.163/779169/785), bn Tlut, bn Eh Eb kir, bn Ada el-Harz, Numan es-Senev ve
Ebl-Huzeyl el-Allaf ile yapt tartmalarla ne kan Salih b. Abdulkuddus
(h.166/783) gibi isimlerden de sz etmilerdir.4 Bu balamda zellikle Abbas
iktidar dneminde ortaya kan zgrlk ve bar ortam, ilgin bir ekilde
Aramceden Arapaya tamamen veya ksmen kendi literatrlerini tercme etme 5
abalarn glendirmi; yan sra polemiki olarak ne kan bir ksm air ve
teologun Kurn ve slama teolojik eletirilerde bulunmalarn salamtr.
1

M ecs ve Dehrlerden sadece birer yerde; Sabilerden ise iki ayr yerde herhangi bir
kritik getirmeden bahsedilmitir. M ecsiler iin bkz. Hacc, 17; Dehrler iin bkz. Csiye,
24; Sabiler iin bkz. M ide 69 ve Bakara, 62.
M uhammed bid el-Cbir, Srul-Makl vel-L-Makl fl-Fikril-Arab vel-slm,
Fikrul-Arab el-M usr, c.21, s.25, 1982.
mmiyyenin nde gelen fakihlerinden biri olan Kuleyn, isnadlaryla birlikte bu
dnemde yaplan tartmalara k tutacak baz rivayetlere yer vermitir. Bkz. M uhammed
b. Yakb el-Kuleyn, Uslul-Kf, (tah. M uhammed Cafer emsuddn, Beyrut Lbnan
1990), ss.129-137.
Kad Abdulcebbar, el-Mun, -el-Frak ayr- slmiyye- (tah. M ahmd M uhammed
Kasm, Kahire tsz.), s.9; bn Nedm, el-Fihrist, (Lbnan-Beyrut, 1964 Ritter Basks),
s.338.
M anici literatrde evirisi yaplan eserler arasnda unlar dikkati ekmektedir: SifrulEsrr, Sifrul-Ahy, e-burgn, Kitbul-Ferid es-Semmn, Kitbul-Ferid elMuctebn, Sifrul-Cebbira, Kitbul-Faraqmatya, Kitbus-Subhul-Yakn, KitbutTess, er-Resil. Daha fazla bilgi iin bkz. M elhem Chokr, slamn kinci Asrnda
Zndklk ve Zndklar, (ev. A.M eral, stanbul 2002), s.74-76.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

79
____________________________________________________________________

Klasik
kelam
kaynaklarna
bakldnda
Mslman
kelamclar,6
Maverannehirin mitolojik karakteri ar basan Tanr tasavvurlarn Kurnn akl,
burhan ve bilgi ile rlen makliyet zemininden ilham alarak eletirmilerdir.
Bunun en gl rneklerinden biri de hi kukusuz dalist telakkinin yaygn olduu
blge zerinde kurulan Bveyh iktidarnda 25 yl gibi uzun bir sre kadkudatlk
yapan byk kelamc Kad Abdulcebbardr. O, genelde slam olmayan frkalara,
zelde dalist frkalarn teolojik sylemlerine nemli eletirilerde bulunmutur.

Bu konuda Ebl-Huzeyl el-Allf (h.235), Nazzam (h.231), Kad Abdulcebbar (h.415)

gibi pek ok M utezil isim dikkati ekmektedir. zellikle Cahz (h.256) ve Hayyt
(h.290), kaleme aldklar eserlerinde yaanan tartmalara yer vermilerdir. Yan sra
Zeydlerden mm Kasm er-Ress (h.246), Baklln (h.403) ve mam M atrid
(h.333/944) gibi pek ok M slman kelamc Senev (dalite) dnceye kar ciddi bir
aba ortaya koymulardr. Bunu, rnein, Hayytn, bn er-Ravendnin FadihatulMutezile adl eserde ileri srm olduu iddialarn tartt ve reddettii el-ntisrnda
brahim en-Nazzamn dalist frkalardan M enniyenin dalist grlerine ynelttii
eletirilerde; Cahzn Arapaya evirisi yaplan M anici eserlerin ieriklerinden sz
etmesi ve bunlarn sadece aydnlk ve karanlktan, eytanlarn birlemelerinden ve
ifritlerin iftlemelerinden bahseden, hikmet, felsefe, kelam ve edebiyattan yoksun bir mit
olduklar deerlendirmesinden anlamaktayz. Bkz. Chz, Kitbul-Hayavn, I, 55, 56, 57.
Usulde M utezile kelamna yaknlyla bilinen Zeyd imamlardan mam Kasm er-Ress
de bn M ukaffann Rahman ve Rahim olan Nrun Adyla balad ve dalist sylemi
savunduu eserini kritik etmi ve bu amala bir reddiye yazmtr. Bkz. mam Kasm erRess, Mecmuul-Kutub ver-Resil, (tah. Abdulkerim Ahmed Cedbn, Sana 2001),
ss.321-385. Bakllan de dalist sylemi aydnlk ve karanlk arasndaki ezel kartlk
(tebyun) ve karma (imtizc) durumlarnn ortaya kard tutarszlklar gstermeye
almtr. Bkz. Bakllan, Kitbut-Temhd, (tah.maduddin Ahmed Haydar, Lbnan
1987, 1. Bask), ss.78-93. M aturid ise benzer ekilde dalist frkalardan M enniye,
Deysniye, M arkniye ve M ecsyenin grlerini btnlk ierisinde ele alm ve
skandal ve tutarszlklarla dolu dalist grleri herhangi bir kantlama zahmetine
girmeden ortaya koymann yeterli olacan savunmutur. nk ona gre dalist
sylemin eliki ve tutarszlklarla dolu bir reti olmas kart bir abann
gelitirilmesine ihtiya brakmamaktadr. Bkz. M aturid, Kitbut-Tevhd, (ev. Bekir
Topalolu, Ankara 2002), ss.196-217. M ilel ve Nihal tarihiliinin stad ehristan,
byk bir zen ve tarafszlk ierisinde dalist frkalar, M neviye ve M ecsyeyi
ayrntl ekilde deerlendirmitir. Bkz. ehristan, el-Milel ven-Nihal, (tah. Ahmed
Fehm M uhammed, Drul-Kutub el-lmiyye, Beyrut-Lbnan tsz.), c.II/ss.257-286. Ayn
erevede Hanbel alimlerden Ebul-Ferec bn el-Cevz de, Telbsu bls adl klasik
eserinde corafyada yaayan kadm dinlere, kltr ve felsefelere deskriptif olarak
deinmi; Senev grleri ve M ecs dnceyi kabaca ortaya koymutur. Bkz. EbulFerec bn el-Cevz, Telbsu bls, (tah.Hilm b. smil er-Red, Kahire 2000), ss. 51-52;
85-87.

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

80

yilik-ktlk dalizmini savunan pek ok frka olmakla birlikte Kad

Abdulcebbar, gvenilir kabul edilen Nevbahtnin Kitbul-Ara ved-Diynt adl
eserine dayanarak baz dalist frkalarn grlerine yer vermi; fakat bunun dnda
kalan dier frkalarn grlerini ise mitolojik karakteri ok daha fazla ar bast
ve grlerindeki tutarszlk daha derin olduu iin dikkate almadn ifade etmitir.
Bu erevede o, Senev olarak niteledii u yedi dalist evreden bahsetmitir:
Maneviye, Mazdekiye, Deysaniye, Markniye, Mahaniye, Syamiye ve Mklsiye. Bu
frkalarn grleri, kaynaklarda Maneviye frkas olarak geen, fakat bizim yaygn
ekliyle Maniheizm olarak bildiimiz Senev evrenin grleri temelinde
deerlendirilmi, Mazdekiye, Deys niye, Markniye, Mhniye, Symiye ve
Miklsiyenin grleri ise bu frkann grleri balamnda bir farkllama olarak
ksaca verilmitir.
1. yilik-Ktlk Dalitesi: Senevlik ve Mecsilik
Dalite, ontolojik, teolojik, epistemolojik ve ahlak eler ieren kadm bir
dncedir.7 Bir inan formu olarak ortaya kan iyilik-ktlk dalitesinin en eski
kklerinin, Msrn kaos ve lm tanrlar ile dzen ve yaam tanrs Osiris
arasndaki atma mitolojisine dayand kabul edilmektedir. Fakat bu dncenin
en yaln teolojik formunun ilk defa kadm ran kltr havzasnda Mslman
kelamclarn derin tartmalara giritikleri ve pek ok frka ile temsil edilen Senev
ve Mecs dncede ortaya kt grlmektedir. Tarihsel olarak milattan nce
yaklak VII. yzylda iyilik tanrs Ahura Mazda tarafndan peygamber olarak
gnderildiini iddia eden Zerdt, iyilik ruhu ile ktlk ruhu arasnda sonu
gelmeyen bir atmann bulunduunu, Nr ile Zulmetin birbirine zt iki kadm
varlklar olduklarn, lemin bu ikisi ile ve bunlarn karmndan farkl terkpler
ierecek ekilde meydana geldiini savunmutur. 8 Milattan sonra II. yzyln ilk
yarsnda Babil topraklarnda yaam olan Man (h.279/m.892) ise Zerdtn
lemin iki unsurdan olutuu ynndeki dalist tezi ile Hint dncesinin tenash
doktrinini ve Hristiyanln tesls akidesini birletirmi; ortaya eklektik bir dalist
sylem kmtr.9 Bu tarihsel eksende kadm ran dncesine bakldnda dalist
7

Bu dncenin, zellikle Felsefede Platon, Kant ve Leibniz ile temsil edilen metafiziksel
dalizme; Descartes ile anlr hale gelen ruh-beden dalizmine; olgu ile deer arasndaki
mutlak bir ayrm yapan ahlak dalizmine ve duyusal yolla dorudan bilinen nesneler ile
uslamlama yoluyla bilinen nesneler arasnda kesin bir ayrm yapan epistemolojik
dalizme temel salayan geni bir etki alannn olduu grlmektedir. Farabnin birbirine
indirgenemeyen ruh-beden dalizmi iin bkz. Eyp ahin, Ruh-Beden Dalizmi, Felsefe
Dnyas, 2008/1, say:47, ss.185-196.
Abbas M uhammed arb, Ce Devrul-Mecs, (M sr 2005, M ektebetu Rdvan, 1. Bask),
s. 28 vd.
Abbas M uhammed arb, a.g.e, s.31.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

81
____________________________________________________________________

yap hemen hemen her frkann kurucu unsuru olarak formunu ve zn korumu;
kaynan Nr ve Zulmet cevherlerinin karmndan alan iyi-kt, dzen-fesat,
paklk-kirlilik vb. gibi dalist bir sfer ierisinde varln srdrmtr. Burada
dikkati eken en nemli nokta lem ile teolojinin i ie ve birbirine gemi
olmasdr. Bu, Pers inan retisinin temel ve zel bir niteliidir.10 Mslman
kelamclarn ilgilendii balam ise, dalitenin varlk zerine kurulmas ve birbirine
indirgenemez ki Tanrl bir teolojinin savunulmu olmasdr.
a. Senev Sylem
Senev teolojide lem, birbirine indirgenmesi mmkn olmayan iki kart
cevherden olumaktadr: Nr ve Zulmet 11 . Bu iki cevher, ayn zamanda lem12
olarak da grlm; kudret, idrak , ilim, iitme ve grme gibi sfatlarla nitelenmitir.
Buna gre Nr cevheri, fazilet ve iyilik sahibi, ar, pak, ho kokulu, gzel
grnml, tabiat pr hayr, kerem ve fayda iken; Zulmet cevheri ise, eksik, keder
dolu, pis kokulu ve kt grnml olup, tabiat asndan zarar, cimri, alak, pislik
ve salt ktdr. u halde lemdeki btn iyilikler Nrdan; ktlkler ise
Zulmetten kaynaklanr.13 Bu temelde Nr ve Zulmet, ezel olarak birbirlerinin
kart olup bir ynyle birbirlerine karm (
)lardr. lem, ite bu
karmdan meydana gelmitir. Yaygn gre gre karm, yatay dzlemde ve bir
ynde gereklemi olabilecei gibi Nrun Zulmet zerine istiv etmesi eklinde
dikey olarak da meydana gelmi olabilir. Her iki ihtimale gre karmn meydana
geldii yn sonlu; karmn sz konusu olmad dier ynler ise sonsuzdur.
Mehur dalistlerden Eb s el-Verrk, dalistlerin ounun Nrun, yn olarak
kuzeyde ezel ykseli halinde olduunu; Zulmetin ise, gney istikametinde ezel
d durumunda olduunu kabul ettiklerini nakletmitir.14

10

11

12

13

14

Ernst Cassier, Sembolik Formlar Felsefesi II -Mitik Dnme-, (ev. M ilay Kktrk, Hece
Yay., Ankara 2005), s.348.
Kad Abdulcebbar, el-Mun,el-Frak ayr- slmiyye, (tah. M . M uhammed Kasm,
M sr 1958), s. 72
Bu kavram zelinde M aniheist kozmoloji, ehristande birbirini tamamlayan iki zaman
olarak tasvir edilmitir. Buna gre Nr ve Zulmetin birbirine karmas mebdei; Nrun
Zulmetten kurtulmas ise gelecei ifade etmektedir. Bkz. ehristan, el-Milel ven-Nihal,
II/s.261.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.16. Ayrca bkz. bn Nedm, Fihrist, (Beyrut-Lbnan, 1964,
Ritter Bask.), s.329.
Bunun dnda baka grler de ortaya kmtr. Bazlarna gre Nr ve Zulmet, her biri
baka bir yndedir; dier bazlarna gre Nr dikey olarak Zulmet de yatay olarak
birbirine kar konumlanmtr. Bunun ortaya kard en nemli sorunlardan birisi de
Nr ve Zulmet arasndaki konumlann birbiriyle temas durumunda m yoksa temas
engelleyen bir boluk ile mi gerekletii ile ilgilidir. Fakat ounluun grne gre

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

82

Kozmolojik adan determinist olan dalistler, Nr ile Zulmetin birbirine

karmasn teolojik bir iyimserlikle aklamlardr. Bir gre gre karm15 ,
Zulmetin Nrun snrna dek genilemesiyle meydana gelmitir. Dier gre gre
ise Zulmet, kendi leminde srekli devinim ierisinde iken, kart olan Nr lemi ile
herhangi bir kast olmadan, tesadfen karmtr. lk gre gre karm zorunlu ve
doal bir sre olarak; ikincisinde ise Zulmetin bilinsiz bir eylemi olarak meydana
gelmitir. Her iki durumda da karm, Zulmetin Nra zarar vermesinin nn
am ve bu iki cevher arasndaki kadm sava balatmtr. Bazlar, Nrun
tamamnn karanlktan kurtulacan; dier bazlar ise, kurtulu sonrasnda Nra ait
bir czn karanlkta kalacan savunmutur. Dalistlere gre Nr, kurtulduunda
karmdan kaynaklanan elem ve eziyeti engellemek iin Zulmet ile kendi arasnda
bir boluk brakr. Bu boluk, bir cevherlerin birbirinden bamsz olularn ifade
etmekte, dier yandan ise karmann ksmen ve bir ynde vuku bulduu ilkesini
desteklemektedir.16

15

16

Nr ve Zulmet arasndaki iliki gne ile glge arasndaki iliki gibi olup aralarnda hibir
boluk bulunmamaktadr. Dier bazlarna gre ise Nr ve Zulmetin karlamas
aralarnda boluk olacak ekilde sadece yaknlk (mucvere) ifade etmektedir. Bkz. Kad
Abdulcebbar, a.g.e, s.10.
Senev sylemde karm srecinin ise u ekilde gerekletii grlmektedir: Zulmet,
Nrun kendisine ait olmayan bir ey olduunu grdnde sahip olduu be bedeni
sratle Nra karmaya itmitir. Nr aleminin kral da be cins ve be czden oluan
meleklerini buna kar koymaya yneltmi ve nihayetinde be aydnlk be karanlkla gizli
ekilde birbirine karmtr. Bu da Zulmetin dumannn, Nrun eteri ile; Nrun ruh
ve hayatnn Zulmetin duman ile; yangn da ate ile birbirine karmtr. Bu karmda
helak ve yakclk Zulmete ait yangndan; aydnlatma ve fayda ise Nrdandr. Nrun
Zulmet ile karmas neticesinde altn, gm, demir, ta, toprak vb. ar cisimler olutu.
Sonu olarak btn varlklarda var olan iyi, temiz ve faydal ynler Nrdan; kendisinde
iyi, temiz ve fayda bulunan eylerin ktlk ve zarar douran ynleri ise Zulmettendir.
Senev frkalardan biri olan M azdekler, byk lde M aneviye frkas ile ayn grleri
paylamakla birlikte Nr ile Zulmet arasndaki kartla daha fazla vurgu yapmlardr.
Onlara gre Nr, irad olarak eylem yaparken; Zulmet ise amasz ve tesadfi olarak
yapar. nk Nr, idrak sahibi iken; Zulmet, bilgisiz ve krdr. Dolaysyla Nr ile
Zulmetin birbirlerine ksmen karm olmas M aneviyede olduu gibi bir tercih olarak
deil tesadf olarak gereklemitir. Baz Deysanlere gre, Nr, Zulmetin iindedir;
karmn bu ekilde gereklemesinin nedeni Zulmetin sert, kaba ve eziyet eden ynn
yumuatmaktr. Onlara gre Nrun Zulmete karmas, cinslerin birbirine karmas
eklinde anlalmamaldr. in zne baklrsa Nr, Zulmetin iine girmekle aslnda bir
ltufta bulunmutur. nk o, bir tercih olarak Zulmeti ve sebep olduu ktlkleri slah
etmeyi arzu etmitir. Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.16.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.13.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

83
____________________________________________________________________

Dalist teolojide Nr ve Zulmet cevherlerinin her biri be cins ve drt bedene

sahiptir. Bu be cinsin her biri hayat ve idrak sahibi olup be duyuya sahiptir. Fakat
bazlarna gre Nrun bedenleri, idrak edilemeyen ve tayin edilemeyen pak bir
hayat ierisinde iken; Zulmetin bedenleri ve cinsleri ise l ve fasittirler. Ebu sa elVerrkn kaydettiine gre, Nr ve Zulmetin fiilleri tabiatlarn amayan bir irade
ve tercih olarak ortaya kar. Bu temelde varlklardaki hayr-err ve ilim-cehalet
dzeyi, Nr ve Zulmetin czlerinin varlklardaki oranna gre deiiklik gsterir.
Nrun bedenleri ate, Nr, rzgar, su ve rhtan oluur. Dierlerinden farkl olarak
rh, bedenlerde bir eter olarak hareket eder.17 Zulmetin bedenleri ise, ate,
karanlk , scak rzgar, sis ve dumandr 18
Dalist gre gre Nrun bedenleri her ne kadar birbirinden farkl ise de
ortada Nr olmak bakmndan tek bir cevher vardr.19 Bu, Hristiyan Kelamnda
tesls akidesindeki l birlik; Mslman Kelamndaki zt-sfat ilikisi gibi bir
teolojik soruna kaynaklk etmitir. Nrun ruhu ve bedenleri tabiatlar gerei
birbirlerine ezel olarak fayda verirken; Zulmetin ruhu da, ait olduu bedenlere;
bedenleri de sahip olduu ruhlara ezel olarak zarar verir. 20 Dalistler, cevheri
arazlar olmayan bir varolu olarak kabul etmi ve bu konuda farkl gre yer
vermilerdir. lkinde, cevherlere hibir ekilde araz atfedilmemektedir. kincisinde
arazlar, cisimlerin ayn anlamnda kabul edilmitir. ncsnde ise arazlar sfat

17
18

19

20

Kad Abdulcebbar, el-Mun,el-Frak ayr- slmiyye, s.10-11.

Duman, Senev dncede insana nispetle ruhtur. Ki bu hummme olarak
isimlendirilmitir. M elhem Chokr, kadm ran kltrleri ve dinleri zerine yaptklar
almalarla bilinen Vajda ve M onnotun, bu kelimeyi hummme olarak okuduklarn; bn
Eb Haddin grne dayanarak bu kelimenin dalistlerin ve M ecslerin dnce, fikir
ve niyet anlamnda teknik bir kavram olarak kullandklarn ifade etmitir. Bkz. M elhem
Chokr, Zndklk ve Zndklar, s.77 vd. (dipnot).
Dalist sylemin dnme urad senev frkalar arasnda en dikkat ekeni hi
kukusuz M arknler ve M hnlerdir. nk bu iki evrenin grlerinde Hristiyanln
byk bir tesirinin olduu grlmektedir. Bunlara gre Nr ve Zulmetin yannda ne Nr
ne de Zulmet olmayan nc bir varlk vardr. O, ne Nr ne de Zulmet olmayan
mutavasst/muadil yani nc bir ara varlktr. O, ktlkten ber olduu gibi eytann
azgnlndan da korunmutur. Bu nc ara varlk, Nru grdnde blisin saldrsna
urad. Nr da, karm ile olumu olan leme ruh gnderdi. Ki bu ruh, Tanrnn
ruhudur. Onun olu ise sadr. saya tabi olan, kadnlara yaklamaktan saknan ve
irenliklerden uzak duran kii, eytann hilelerinden de emin olur. Bu grlerden de
anlalabilecei gibi M arknler, M esihin rencileri ve kendisinden sonra gelenlerle sk
mnasebetleri olan kiilerdi. Hristiyanln tesiri M ahaniye frkas mensuplarnda da
bariz ekilde grlmektedir. Onlara gre, nc varlk kategorisi ne Nr ne de Zulmet
cinsinden olmayp O, bizzat M esihin kendisidir. Bkz. Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.17.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s. 11.

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

84

olarak kabul edilmi ve bu sfatlar iin ne cisim ne de bakas olmadklar

savunulmutur.21
b. Mecs Sylem
Mecslik, teolojisini, Senevlikte olduu gibi birbirine indirgenemeyen iki
kart varlk zerinden kurmutur. Bu yaklama gre lemdeki iyilikler, Ahura
Mazda, Hrmz ve Yezdn ad verilen tanrya; ktlkler ise Ehrimen ad verilen
blse balanmtr. Daha ok Zerdtlk olarak bilinen Mecs sylem, tarihsel
olarak ran mitolojisinde ktlk ruhuna kar mcadele eden Tanr Ahura
Mazdaya22 destek vermek iin Kyumarth 23 olarak bilinen ilk efsane kral
peygambere dayandrlmaktadr.24 Bu teolojide son peygamber (htemun-nebiyyn)
milattan nce yaklak yedi asr kadar nce randa yaam olan Zerdt olup ahir
zamanda onun eriatn ihya edecek bir Meshin geleceine inanlmaktadr.25
Mecslik, iyiliin kayna Allah ile ktln kayna blis arasndaki
kartlk ve kadm sava zerine bina edilmi bir daliteye dayanr. ehristan, bu
teolojiyi Senev sylem paralelinde Nr ve Zulmetin birbirine karmas (Mebde)
ve Nrun Zulmetten kurtulmas (Med) temelinde iki ilke ile zetlemitir. ki
zamanl bir tasavvura sahip olan Mecus teoloji, karmn gerekletii ilk zamanda
ktmser bir dnyev yaam; iyiliin ktle galip gelecei ikinci zamanda ise
iyimser bir gelecei savunmutur. Burada Mecslerin Senevler gibi iki kadm
varlk anlayna sahip olmadklarn ifade etmek gerekir. Onlar, iyiliin kayna
Ahura Mazday kadm olarak; ktln kayna blisi ise mahlk olarak kabul
21
22

23

24

25

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.11.

ran kadm dncesinde Ahura M azda, gkleri ykselten, yeryzn yayan ve melekleri
yaratan en yce Tanr olarak nitelenmektedir. Kyumart ve Zerdt ise onun elileri olarak
kabul edilmektedir. Abbas M uhammed arb, Ce Devrul-Mecs, s. 26.
Kyumart hakknda gr bulunmaktadr. lkine gre o, ilk insan Ademin oludur.
kincisine gre o, Nuhun soyundan remin oludur. ncsne gre ise o, bir bitki gibi
yerden bitmi bir kiidir. ehristannin Kyumersiye olarak bahsettii frka, bu nc
grn bir inanca dnmesiyle olumutur. Bu frka, senev dncedeki gibi Nr ile
Zulmet arasndaki kadm mcadelenin bulunduunu ve M ecs fikre paralel olarak
iyiliin kaynann kadm; ktln kaynann ise mahlk olduunu savunur. Abbas
M uhammed arb, Ce Devrul-Mecs, s. 26. ehristan, el-Milel ven-Nihal, s.II, 257,
261, s. 261.
ehristan, kral-peygamber imgesinin acem kltr havzasnda nemli yerinin olduu
tespitine yer vermi ve insanlarn krallarn iradesine gre din tercihinde bulunduklarn ve
bunu tesis etmek zere de M slman kltrdeki Kadkudatlk messesesi gibi adna
M bizn denen bir din kurumunun ne ktn belirtmitir. Bkz. ehristan, el-Milel
ven-Nihal, s.II, 257, 261.
Kad Abdulcebbar, el-Mun el-Frak ayr- slmiyye, V, s.72.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

85
____________________________________________________________________

etmilerdir.26 Bu balamda Nevbaht, ounluun, Allahn kadm, eytann ise

Allahn dncesinden doan muhdes bir varlk olduunu kabul ettiklerini
nakletmi 27 ; lemin muhdes olduu konusunda ise tam bir gr birlii ierisinde
olduklarn sylemitir.28
Kad Abdulcebbara gre blisin Tanrnn fikir ve kaygsndan domas
kabul edilebilir bir gr deildir. nk fikir ve kayg bir eyin meydana
gelmesinde sebep olamaz. Herhangi bir sebep araclyla ortaya kan ey, gerekte
sebebin failine ait bir eylemdir. Bu da sebebin muhdes olmas demektir.29 eytan
muhdes ise sz konusu kayg, aalk ve kokumu ey de muhdes olmaldr. Eer
Tanrdaki kayg dncesi, aalk ve rm ey kadm ise, o zaman, Allahn
kadmlii ve kendisi dndaki varlklarn hadis lii ilkesi birbiriyle elimi olur.
Mecsler eytan douran nedenlerin de hdis olduklarn kabul ediyorlarsa, bu,
ktln nedeninin Allah olmasn gerektirir. Buna gre eytann varlk nedeni
Allah ise o zaman neden ktln ve zararlarn kayna olarak Allah esas
alnmamtr?30 ya da Allahn fikrinden ve kayg iine dmesinden doduu iddia
edilen eytann says neden bir de birden ok olmamtr? 31 Kad Abdulcebbar,
eytan, Allahn fikrinden ve kukusundan domutur grnn, eytann kadm
olmasn gerektireceini sylemitir. Zira ona gre tevld yoluyla meydana geldii
iddia edilen bir eyin varlk hkm, tevld ettii varlk ile ayn olmaldr.32 Burada
Mecs sylemde blsin Tanrnn kayg ykl fikrinden domas ile Mslman
filozoflarn varln Allahn bilgisinden sudur etmesi arasnda ilgin bir paralellik

26
27

28

29
30
31
32

ehristan, el-Milel ven-Nihal, s.II, 261.

lk gre gre Allah ve eytan, cismi olmayan kadm varlklardr. (Ebl-Ferec bnulCevz, cisim olmama durumunu tam bir rhnlik hli olarak aklamtr. Bkz. Telbsu
bls, s.85.). Buna gre Allah, lemi yaratan varlk olup oradaki btn hayrlar da ona
dayanr. lemde ortaya kan btn erler ise blsten yani eytandandr. kinci gre
gre ise, Allah da eytan da cisim olup kadm varlklardr. nc gre gre ise Allah
cisimdir, eytan ise cisim deildir. Son gre gre de eytan cisim olup Allah cisim
deildir. Bkz. Kad Abdulcebbar, el-Mun el-Frak ayr- slmiyye-, s.71.
Bu erevede Kad Abdulcebbar, eytann Allahtan nasl kt konusunda ileri srlen
M ecs grleri drt maddede zetlemitir: lkine gre bls, Allahn kendi otoritesinin
zaafa uramasndan kayg duymasyla ortaya kmtr. kincisine gre o, varlklarn en
ycesi olarak bir konuda iine dt kukudan domutur. ncsne gre ise bls,
Allah ile birlikte ezel olarak var olan aalk bir eyden meydana geldi. Drdnc
gre gre de bls, Allah ile birlikte ezel olarak var olan rm bir eyden dodu.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, s.71-72.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.76.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.76.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.78.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.78.

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

86

dikkati ekmektedir. Zira ilkinde bls, ilah dnceden; ikincisinde ise varlk, ilah
bilgiden domutur.
yilik ve ktlk birbirine indirgenemez iki hkm olduu iin Mecsler de
ktln Allahtan, iyiliin de eytandan meydana gelmesini imknsz
bulmulardr.33 nk iyi ile kt arasnda tam bir kartlk sz konusudur. Onlara
gre zarar douran varlklarn ruhlar Allahn fiillerinden; bu ruhlarn cesetleri ise
blstendir. lemde iyilik ile ktlk arasnda yani Allah ile bls arasnda sonu
gelmeyen bir mcadele ve sava vardr.34 Bu btnlkte Kad Abdulcebbar,
Mecslerin blsin Tanrnn kaygsndan doduuna ilikin grn u ekilde
eletirmitir: blis ya kendi kendine var olmu olabilir ya da kadm bir zat olarak
Allah tarafndan meydana getirilmi olabilir. lk ihtimale gre cisimler, arazlar,
hayr ve err de dahil btn her ey ayn ekilde yani muhdis olmadan kendiliinden
meydana gelmi demektir. Bu, hayr ve errin kayna olarak kabul edilen Allah ve
eytann varln gereksiz ve anlamsz hale getirecektir. Hlbuki mahiyeti
sonradanlk tayan nesne ve varlklar, kudret sfatna sahip bir varlk tarafndan
meydana getirilmi olmaldr. Bu kendiliinden meydana gelmi olma olasln
sfrlayan bir eydir.35
Kad Abdulcebbar, Mecusilerin, eytann vesvese ve ktle armasn
da, ktln kaynann eytann kendisi olduu grlerine gereke yaptklarn
sylemitir. Onlara gre vesvese ve ktle aran Allah olamayacana gre o
zaman, ktln kayna bu arnn sahibi eytan olmaldr. Kad Abdulcebbar,
eytann vesvese vermesinin ktln meydana gelmesini zorunlu klmayacan
savunmu; iyi ya da kt eylemin, gerekte, kiinin tercihi ile herhangi bir
zorunluluk olmakszn meydana geldiini sylemitir. Dolaysyla eylem, kiinin
kendi zgr iradesi, tercih ve ynelimi ile ortaya kmaktadr. Bu durum, ktln
eytandan olduu iddiasn boa karmaktadr. 36 Mecslerin Tanr ile eytan
kar karya getiren dalist sylemini mitolojik olmakla birlikte son derece tutarsz
bir inan biimi olarak deerlendiren 37 Kad Abdulcebbar, muhdes bir varlk olan
33
34
35
36
37

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.72.

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.76.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.75.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.78.
Kad Abdulcebbar, M ecs dalitesinin tutarszln ortaya koyarken mensubu olduu
gelenein nde gelenlerinin cedel mantyla gelitirdikleri tartma ve ikna edici baz
rneklere yer vermi ve yle demitir: Beer dzlemde kii, herhangi bir kiiyi
ldrebilir, sonra da bundan pimanlk duyabilir. Yan sra iyi ve kt eylemlerde
bulunabilir. Hatta M ecus olduktan sonra Yahud olabilir veya Yahud olduktan sonra
M ecs olabilir. Ayn ekilde kii, kendisi ile ilgili olarak ben eytann bir eseriyim de
diyebilir. Bu iki rnek, M ecusi yaklamn tutarszln ortaya koymaktadr. nk sz

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

87
____________________________________________________________________

blsin dnyaya girmesi ve izzet sahibi kadm varlk Allah ile savamas ile ilgili
anlatlar tam bir hurafe yn olarak grmtr. Bu sebeple dikkate alnacak bir
muhtevadan yoksun olduunu ifade etmitir. nk nasl olur da kadm bir varlk ile
onun fikrinden ve kukusundan domu olan bir varlk olan eytan birbiriyle
savaabilmektedir? Bu, Hristiyanlara gre Tanrnn Olu sann armha gerilmesi
gibi bir eydir.38
2. yilik-Ktlk Dalitesinin Eletirisi
Kad Abdulcebbar, Senev ve Mecs sylemleri, bulutuklar u iki iddia
temelinde kritik etmitir. Buna gre,
1. lem, iyiliin kayna Nr ve ktln kayna Zulmetin czlerinin
karmndan olumutur.
2. Elem veren her ey kt; lezzet veren her ey ise iyidir.
Bu nermelerden ilki kozmolojik dieri ise etik olup aralarnda birbirini
tamamlayan bir iliki vardr. Kad Abdulcebbar, ilk balamda, lemin iki kart ve
kadm cevherden olutuu tezini ve lemde arazlarn bulunmad grn
tartmtr. Bu erevede o, karm ve cevher ve determinizm tartmas yapmtr.
kinci balamda ise Kad Abdulcebbar, iyi-kt farkllamasnn fail farkllamasna
gtrmesinin hibir makul gerekesinin olmadn ortaya koymaya almtr.
nk cins farkllamas, aslnda tek bir cevherin iki ekilde gerekleebilme
imkndr. Bu da failin bir eyin kendisine ve zddna eit deerde kadir olmas
demektir.
a. lem Tasavvuru
Dalist sylem, lemden yola karak gelitirilmi bir teolojidir. Bu nedenle
teoloji ile kozmoloji bir arada ve birbirini tamamlayacak ekilde yer almaktadr.39
Kad Abdulcebbar, dier kelamclar gibi dalist sylemin tutarszlklarla dolu

38
39

konusu rnek, kiinin faydal-zararl iyi-kt eylemleri yapan kii olmas anlamna
gelmektedir. kinci rnekte ise kii, sznde doru ise iyi bir ey yapt iin eliik bir
durum ortaya karacaktr. Bu balamda M ecslere yle denir: Siz neden zararl
bedenlerin ruhlar Allahtandr, bu bedenlerin kendileri ise eytandandr,
grndesiniz? ayet bu soruya, zarar ruhlardan deil bedenlerden kaynaklanmaktadr
derlerse, o zaman, ruh olmadan zararn bedenden meydana gelmesi nasl mmkn
olabilir? O zaman, zarar bedenden deil ruhtan kaynaklanr grn benimsemelisiniz.
Ruh olmadnda beden hayatiyetini yitiriyor ve ktlk ortaya kamyorsa, demek ki
ktlk ruhtan gelmitir. Bu da ruhun eytandan olmas anlamna gelir. Dier zararl
fiilleri de Allah neden yapm olmasn? Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.78.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.79.
Dalist sylemin kozmolojisi ile teolojisi arasndaki iliki iin bkz. Hilmi Demir, Mit,
Kozmos ve Akl, Ankara 2011, ss.125-195.

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

88

mitolojik bir karakter tadn40 ifade etmi, lemden yola karak savunulan
dalist teolojiyi kritik etmitir. O, bu konuda byk oranda akla ve Ortaan varlk
kuram cevher-araz metafiziine dayanmtr. Ona gre dalist sylemin iine
dt en arpc tutarszlk, Nr ve Zulmetin kart (
) ve ezel (
) iki
varlk olarak benimsenmesi ve kesiim ynlerinden birinde (
) birbirlerine
karm (
) olduklarnn savunulmasdr.41
Bu bakmdan Kad Abdulcebbar, nce konunun leme dayanan temelini
tartmaya am, daha sonra ise bunun teolojik kklerini irdelemitir. Dalist
syleme gre lem, iyilik ve ktlk cevherlerinin karmndan olumu olup araz
olarak nitelenebilecek bir nitelik ihtiva etmemektedir.42 Kad Abdulcebbar ise
lemin cevher ve arazlarn toplamndan olutuunu, btn varlklarn cevher
asndan benzeik, arazlar asndan ise birbirinden ayrlan sfatlara sahip
olduklarn savunmutur.43 Bu temelde Nr ve Zulmet, dalist sylemde birbirinin
zdd iki cevher iken; Kad Abdulcebbara gre ise araz hkmndedirler. nk
idrak edilebilen cisimler, mahalsiz var olamayacana gre cevher de arazsz var
olamaz.44 Bunu, cisimlerin varlklarn srdrdkleri halde bir durumda var iken
baka bir durumda yok olabilen niteliklerinden zorunlu olarak bilmekteyiz.45 Ona
gre dalistlerin arazlar kabul etmeleri gerekir. nk Nr ve Zulmet, baka bir ey
olmadan nasl hayrn ve errin kayna olabilir? Bu sorunun yant, ortada, biri Nr
ve Zulmetin kendisi, dieri ise, bu ikisinin kaynaklk ettii iyi ve kt iki eyi
gerektirir. Yan sra lemde her ey cevher ve mahiyet olarak benzeik olduuna
gre, o zaman, Nr ve Zulmete balanan bir kartlktan ve bunlarn karmndan
da sz edilemez. Dalistler hayr-err, lezzet-elem gibi ahlak kartlklar kabul
ediyorlarsa, bunlardan daha ak olan hareket-sukun, ictim-iftirak, telf ve itimd
gibi dier arazlar da kabul etmeleri gerekir. O, dalist sylemin lemin iki cevherin
karmndan olutuu ve varln da kartna deil benzerine delalet ettii iddiasn
da cevher kavram zerinden eletirmitir. Ona gre cevher, uzaml olmay, o da bir
ynde olmay zorunlu klar. Dolaysyla cevher bir ynde olmakszn var olamaz. Bu
ise, ancak cevherin sonradanlk ifade eden bir mana ile var olabilecei anlamna
gelir ki bylesi bir durum, dalist evrelerin kadm cevher nazariyesini rten bir
eydir.46

40
41
42
43
44
45
46

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.15, 23, 79.

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.22.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.22.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.23.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.23.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.24.
Abdulcebbar, el-Muhit bitTeklf, (tah. mer Seyyd Azm, Kahire tsz.), s.199.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

89
____________________________________________________________________

Mslman kelamclara gre lem, tevhde temel salayan en gl varlk

delilidir. Bu delil, cisimlerin olu hlinde olmas yani her bir cismin bir ynde
olmas zelinde tevhide gtren teolojik bir zemin olarak kullanlmtr. Kad
Abdulcebbar da bu ilkeyi paylam ve varlklarn olu keyfiyetini, bir eyin bir
durumda mmkn olmakla birlikte sol yerine saa hareket etmesi ve baka bir
durumda da mevcut ynlerden baka bir ynde olmas olarak amtr.47 Varlklarn
olaslklar ierisinde srekli farkllaan olu (
) durumu, cevheri bir ynde
olmaya gtren bir mana (
) olmakszn dnlemez. Aksi halde cevher iin
mmkn ynler, eit olaslklar olarak ne hareketten ne de kartndan sz
edilemeyecei bir durum ortaya karacaktr.48 Bu balamda dalistlerin kadm
cevher ilkesini de eletiren Kad Abdulcebbar, bu gre gre cevherin kadm
olmas sadece bir ynde ezel ekilde bulunmas anlamna gelecektir. Bu ise ynler
arasnda intikal ettii zorunlu bilgisine sahip olduumuz cevherin mmkn
ynlerdeki farkllamasn imknsz klar. 49 u halde cevher iin kadmlikten sz
edilemez. nk kadm olu, btn zamanlarda bir eyin hep ayn ve eit durumda
olmas demektir.50
Varlk asndan bakldnda iyilik-ktlk dalitesi, aslnda kendi ierisinde
sadece iki cevherden olumaz. nk Nr ve Zulmet, beli bir kombinasyonla
bedenleri, ruhlar, sfatlar olan bir okluk ifade etmektedir. Yan sra Nr aleminin
kral olarak kabul edilen Ebl-Azmeden ve Zulmetin kral olarak kabul edilen
Hemmeden de sz edilmektedir. Bu durum, Kad Abdulcebbara gre, u iki
ihtimal zerinden kritik edilebilir: Nr ve Zulmete nispetle kullanlan ruh, beden ve
kral gibi kavramlar ya sfat olarak ya da baka bir ey olarak savunulabilir. kinci
ihtimal dikkate alnrsa, bu durumda rnein kral Ebl-Azme ya da Zulmetin kral
Hemme sonradanlk hkmne (hdis) sahip olmas gerekecektir. lk ihtimal
zerinden gidilirse, o zaman da, sz konusu sfatn makul bir gerekeye dayanp
dayanmadna baklr. Sonu olarak Nr ve Zulmetin dnda sfat kavramna yer
vermek de cevher kavramndan yola karak savunulan daliteyi temelinden
sarsacaktr. Bunun dndaki ihtimaller ise geersizdir. Zira makul olmayan hibir
ey zerinde konuulamaz.
Kad Abdulcebbarn kritik ettii dier bir husus ise Nr ve Zulmetin bir
yandan kart dier yandan kadm cevherler olarak ayn hkme balanmasdr.
Onlara gre bu iki kadm varlktan birinin sfat dierinin sfat ile kartlk
ierisindedir. u halde ikisinin cinsleri farkl ve birinin tabiat dierinin tabiatna

47
48
49
50

Abdulcebbar,
Abdulcebbar,
Abdulcebbar,
Abdulcebbar,

a.g.e, s.38.
a.g.e, s.43, 45.
a.g.e, s.72.
a.g.e, s.146.

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

90

ters; biri iin mmkn olan dieri iin imknszdr. O, her iki cevherin kadm
olmasnn kartlk durumunu ortadan kaldracan ve sz konusu cevherleri
benzeik klacan ifade etmitir. Dolaysyla kadm olu asndan ayn hkme
sahip iki varlk kart deil benzer olmas gerekir. kisi de kadm iseler, iddia
ettikleri gibi, o zaman birinin sahip olduu sfat dieri ile kart olmamas gerekir.
Bu durumu u ekilde ifade etmemiz mmkndr: Nr ve Zulmet birbirine zt ise
her ikisi ayn veya benzer sfatlara sahip olamazlar. Ayn sfatlara sahiplerse
birbirlerine zt olamazlar. nk bu durumda eit olmu olurlar. Bu paralelde
Zulmet cevheri, kadm, mevcd ve fil olarak nitelenemez.51 rnein Zulmetin
varlk olarak nitelenmesi bir vgdr, kdem de yle. Bu nedenle Zulmetin
noksanlk ifade eden sfatlarla nitelenmesi gerekir. Ayn ekilde Nr da tamamen
vg sfatlaryla nitelenmelidir. lm, noksanlk ifade eden bir eydir grleri de
doru deildir. nk o, zararn yok olmasna neden olabildii gibi faydann yok
olmasna da neden olabilmektedir. Bu durumda nasl oluyor da lmn vg anlam
yergi anlamndan daha zayf kalabilmekte ve eksiklik olarak grlebilmektedir? 52
Kad Abdulcebbar, dalistler tarafndan Nr ve Zulmete atfedilen beden, ruh,
Ebl-Azme ve Hemme gibi kavramlar sfat olarak ele alm ve tartmay daha da
derinletirmitir. Ona gre akln delaleti ile sabit olduuna gre hayy olu, ztn
kendisine sahip olduu bir sfattr. Yan sra ayn ey, idrak, ilim ve kudret sfatlar
iin de sz konusudur ki bu durum, daliteyi aan bir okluk ortaya karmaktadr.
Halbuki dalist teze gre Nr, tek bir cevher olduu iin herhangi bir sfata sahip
olmas mmkn deildir. nk bu durum, daliteyi ortadan kaldran bir elikiye
neden olur. Kad Abdulcebbar, bu sfatlarn Nr ve Zulmet cevherlerinde cevherin
kendisi olarak dnlmesinin imknsz olduuna vurgu yapmtr. nk insana
nispetle bu sfatlar birer mana olup ztn kendisi deildir. u halde tek bir cevher ve
btn olarak Nrun ve Zulmetin hkmnn, kendisi olmayan ey ya da eyler iin
de geerli olduu savunulamaz.53
Dalistlere gre hayr yapan varlk, hayrn trlerini de yapabilir. Fakat ayn
ey hayrn kayna olan Nr iin sz konusu olamaz. Kad Abdulcebbar, burada bir
eyi yapmann, o eye ait btn trleri de yapabilmeyi mmkn klmas gerektiini
ifade etmitir. Ona gre dalistlerin bu gereklilii reddetmeleri, Nr cevherinin
biricikliini koruma endielerinden kaynaklandna dikkati ekmitir. nk sz
konusu durumu, sonu olarak nc, drdnc ve beinci failin imknnn nn
amakta ve daliteyi ortadan kaldracak bir delalet salamaktadr.54

51
52
53
54

Kad Abdulcebbar,
Kad Abdulcebbar,
Kad Abdulcebbar,
Kad Abdulcebbar,

a.g.e,
a.g.e,
a.g.e,
a.g.e,

V, s.66.
V, s.66.
V, s.27.
V, s.27.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

91
____________________________________________________________________

Kad Abdulcebbar, iyilik-ktlk dalitesinin birbirine indirgenemeyen ve

kart hkmler olarak tanmlanan hayr-err ekseninin imkn asndan tek bir ey
olduunu savunmutur. O, bunu u nerme ile ifade etmitir: Bir eye kadir olan
zddna da kadirdir. Buna gre iyilie kadir olan ktle de kadirdir. Bu anlamda
Nr ve Zulmet, eit dzeyde iyilie de ktle de kaynaklk edebilirler. Kad
Abdulcebbar, bu bak asn ait olduu Mutezil gelenein nde gelen statlarnn
Nr ve Zulmet konusundaki rneklemeleriyle daha da ak hale getirmitir. rnein
gecenin karanl, kiinin gremedii iin kuyuya dmesine ve idrak zaafiteyi
iinde olduu iin de bana byk bir musibetin gelmesine sebep olabilecei gibi;
hayat tehlikesi ierisinde iken kiinin gizlenmesine, zalimin elinden ve
ldrlmekten kurtulmasna da imkan verebilir. Yan sra gndzn aydnl ve
, dmann planlarn gerekletirmesini salayarak insanlarn ldrlmesine
sebep olabilecei gibi; kiiye bana gelmek zere olan herhangi bir musibetten
kurtulmasna vesile olabilir. Ya da bakasnn maln alma eylemi, hrsz iin
sevin ve mutluluk nedeni; mal sahibi iin znt ve keder nedenidir. Ayn ekilde
kiinin kin ve nefret duygularyla bakasnn ocuunu katletmesi, katilde tatmin
duygusu; ldrlen ocuun ailesinde ise ayn eylemden dolay derin bir znt ve
keder yaratr. Bu ve bunun gibi pek ok rnek de gstermektedir ki bir ey/fil, iki
kart deer hkmne kaynaklk edebilir.55
yilik-ktlk dalitesi, lem tasavvuru asndan sk bir determinizmi
savunur. Buna gre Nr, zorunlu olarak iyiliin kayna iken; Zulmet de zorunlu
olarak ktln kaynadr. nk dalistler asndan Nr ve Zulmet, tabiatlar
gerei hayr ve err iradesine sahiptirler. Kad Abdulcebbar, bu yaklam
tecrbeden yola karak reddetmitir. Ona gre determinist grn Nr ve
Zulmetin birbirine kart ve alemin bu karmdan olutuu tezi ile apak bir
ekilde elimektedir. nk her eyin kendi ierisinde zorunlu olduu bir varoluta
karm mmkn olmad gibi var olduu iddia edilen ztln karm sonrasnda
devam etmesi de dnlemez.56 Dolaysyla tabi ztlk, karmay imkansz klar.
Zira kadm olduu savunulan bir eyin tabiat hibir ekilde deimez.57
Bu erevede Kad Abdulcebbar, ztlk ve karm arasndaki ilikiyi
irdelemitir. Bu husus Mutezil kelamclar tarafndan olduu kadar Bakllan,
Maturid ve Zeyd mam Kasm er-Ress gibi kiiler tarafndan da tartlmtr. Kad
Abdulcebbarn ifadesine gre dalist dncedeki Nr ve Zulmet cevherleri
arasnda var olduu ileri srlen ztlk, lemde var olan hayr ve err arasndaki
farkllama ve kartlk zerine bina edilmitir. Bu temelde dalist sylemde temel

55
56
57

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.30.

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.27.
Kad Abdulcebbar, a.g.e,V, s.27.

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

92

tez udur: Nrun tabiat ile Zulmetin tabiat arasnda iktiza olarak ztlk vardr.
Ztlk sonrasnda karma, karma sonrasnda ztlk mmkndr. 58 Kad
Abdulcebbara gre ztlk tek bir cins olup cevherlerle deil olularla (
)
ilgilidir. Aksi halde Nr ve Zulmetin tabiatlarnn bir gerei olduu hibir ekilde
savunulamaz. Bu da Nr ile Zulmetin birbirine karmasnn bir hudus olarak
meydana geldii anlamna gelir ki karma, neden sre ierisinde o zaman
gerekleti de daha sonra gereklemedi. htiyarliin olmad yerde bu sorunun
yant yoktur. Bu sebeple Nrun Zulmete karma gerekesi ve neden Zulmete
karmam olan dier aydnlk tabi olarak Zulmete karmad aklanamaz.
Aslnda cevher, z asndan tek bir ey olduu iin Nrun tamamnn Zulmete
karmasn gerektirir. Nr cevherinin czleri, sahip olduu be ynde sonsuzdur.
Bu, Nr ve Zulmetten tabii olarak meydana gelen hayr ve errin sonsuzluu
anlamna gelir. Nr ve Zulmetin czleri ve huduslar sonlu deilse, o zaman,
hareketlerin sonluluunun imknsz olmas demektir.59 Yan sra o, Nr ve Zulmet
arasndaki ztlk ile karma arasndaki ilikiye ve tutarszla dikkat ekmitir. Bu
konuda dalist evreler arasnda birbirine yakn grn bulunduunu
sylemitir. lk gre gre karm, sre ierisinde Zulmetin tercih ve ynelimi
ile ortaya kmtr. kinci gre gre sz konusu karm, Nr aleminin ynelim ve
tercihinin bir neticesidir.60 nc gre gre ise karm, herhangi bir kast
olmakszn Nr ve Zulmetin ittifak ile meydana gelmitir. Her yaklamda da
anahtar kavram ynelim ve tercihtir. Kad Abdulcebbar, hakl olarak ynelim ve
tercih ile Nr ve Zulmetin zorunlu olarak grlen tabiatlar arasnda eliki
bulunduuna dikkati ekmi ve bir eyin tabiatnn, ynelim ve tercih yoluyla
deimeyecei eletirisinde bulunmutur. nk Nr ve Zulmet, ancak kendi
tabiatlar ile snrldr. Bu nedenle ortada tabiatlar kartlk zerine kurulu bir durum
varsa, o zaman, ikisinin tercihi sonucunda Nr ve Zulmetin tabiatlarnda olmayan
bir eye yani karma ilikisine girmeleri nasl savunulabilir? Bunun imknszl,
cinslerin deimesi, ztlarn birlemesi ve bir meknda iki cevherin bulunmas
gibidir. Karma, sre ierisinde Nr ve Zulmetin tabiatlar erevesinde de
meydana gelmi olamaz. nk bir eyin tabiat, sre (evkt) ierisinde deimez.
nk zorunluluk atfedilen bir cevherin durumu ile zgr irade sahibi kiinin
durumu ayn deildir. Zira kii, kendi kasd ve ynelimi ile eylemde bulunmakta
iken; dalist syleme gre Nr ve Zulmet iki kadm varlklar olarak tab ekilde
eylemde buluNrlar. Dolaysyla ztlk, tabi ve zorunlu olarak meydana gelmitir
gr savunulamaz. nk tablik, tekrar yasasna gre iler, yani dngseldir.
58
59
60

Kad Abdulcebbar, a.g.e., V, s.44.

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.29
Kad Abdulcebbar, bu Senev gre u ekilde bir eletiride bulunmutur: Nr cevheri,
iyiyi ihtiyar olarak yapyorsa, o zaman, neden hayr erre tercih etmi olarak bylesi bir
tercih iradesi oltaya koymu olmasn?

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

93
____________________________________________________________________

Tabilik yasasnda nceden olmayan bir eyin sonradan meydana gelmesi kabul
edilemez.
b. yilik-Ktlk Tasavvuru
yilik-ktlk dalitesinin dier bir tezi de iyilii hazza ve erri de eleme
indirgemesi; her bir hkmn kaynan mutlak anlamda birbirinden ayrmasdr.
Buna gre iyilik ve ktlk, varln ve dolaysyla da teolojinin birbirine
indirgenemez iki deeri ve hkmdr. Doruluk, ilim, fiil, akl ve lezzet Nr
cevherinden; bu hkmlerin kartlar da Zulmet cevherindendir. Buna gre iyilikktlk ve adalet-zulm gibi kart eylemler hibir ekilde ayn kaynaa
dayandrlamazlar. Zira bir eyi hareket ettiren ile onu hareketsiz klan ey ayn
olamaz. Ayn ekilde faydann kayna zararn kayna olamaz. Bu, bir eyin
kaynamasna neden olan ey ile o eyin donmasna neden olan eyin ayn ey
olduunu savunmak gibi imknsz bir eydir.61
Kad Abdulcebbar, iyilik-ktlk dalitesini imkn asndan ele alm ve
reddetmitir. Bu bak asnn k noktas beer dzlemde kiinin, iki farkl
zamanda hatta ayn anda hem iyilii hem de ktl yapabilme imknna sahip
olmasdr. Dolaysyla filin iki kart hkme ak eylemde bulunma imknnda
olmas hayr yapan ile erri yapan birbirinden ayrmann gerekesinin olmadn
gstermektedir. Ayn zamanda hayat sahibi kadir ve fail olan kii, sahip olduu
czler ok olsa da zt olarak tek bir eydir. Bu nedenle zt ve birliini paralamann
ve czlere dayandrmann kabul edilebilir bir nedeni gsterilemez. 62 Ona gre, bu
bak asn, cinslerin farkllamasnn faillerin farkllamasn gerektirmedii
gerekesiyle reddetmitir. Dier bir deyile imkn asndan bakldnda iyilik ve
ktlk farkl failler gerektirmez. Kald ki bu gr, dalistlerin, fiillerin cinsleri
adedince fail kabul etmeleri anlamna gelir ki bu yaklam daliteyi temelinden
sarsar.63 Cinsin farkllamasn kabul etmek, hayrn birden ok failinin olabileceini
kabul etmek anlamna gelecei iin Senevler64 hayrn tek cins olduunu
savunmulardr. Bu nedenle doruluk, Senevilere gre, bir mana deildir. Ayn
ekilde hayr ve err tabi olarak iyi ve ktdr, dolaysyla birbirlerine dnmeleri
imknszdr.65 Kad Abdulcebbara gre tek cinse sahip bir ey, sfatnn
farkllamas temelinde iyi ve kt hkmne sahip olabilecek ekilde meydana
61

62
63
64
65

Dalist sylemin ktlk sorununa yaklam iin bkz. M etin zdemir, Maturidnin
Ktlk Problemine Yaklam, (Maturidnin Dnce Dnyas adl derleme almas
iinde, editr. .A.Dzgn, T.C.Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 2011), s.383.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.29.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.31.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.36.
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.37.

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

94

gelebilir. Bu, iyi ve ktnn birbirine indirgenemez kartln reddeden ve eylerin

gerekleme niteliklerine bal olarak ortaya kan arz bir durumdur. Bu adan
bakldnda lezzet, bir tr elemdir. nk lezzet ile elem arasndaki fark, ilkinde
ehvet; ikincisinde nefsin yadsmas gibi bir farkllamann ortaya kmasdr. Kald
ki kii, lezzet ald bir eyden elem duyabilecei gibi iki farkl zamanda sz konusu
eyden lezzet ve elem duyabilir. Buna uyuz hastas kii iin lezzet veren bir eyin,
hastalk sonrasnda elem veren bir eye dnmes ini rnek verebiliriz.66 Beer
dzlemde kii, bir eyi bilirken baka bir eyden de b-haber olabilmektedir. Bir eyi
irade ederken, baka bir eyi istemeyebilmektedir. Burada tek bir kii iin bilenbilmeyen, irade eden-irade etmeyen gibi kart durumlar sz konusu olabilmektedir.
Kad Abdulcebbara gre birleme ve ayrma gerek anlamda birbirinin zdd
deildir. Ayrma, birlemeye varoluta bir mcvere yani yaknlk olarak ztlk
tar. Faydal olann zararl olmas ise arzu ve nefret farkllamasnn mmkn
olmas dolaysyla iki kii iin ya da iki farkl zamanda bir kii iin imknsz
deildir. Fakat bir ey, kii iin ayn anda hem faydal hem zararl olamaz. Bir eyin
hem elem hem lezzet vermesi de ayndr. Bir mana, bir eyin hem kaynama nedeni
hem de donma nedeni olamaz. nk bir eyin kendisiyle kaynad mana ile
kendisi araclyla donduu mana birbirine zttr.67 Hlbuki kiinin iyi ve ktnn
faili olmas bunun gibi deildir. nk kii, zgr bir iradeyle fiil yapar. Kii ile
eylemi arasnda illet-malul ilikisine benzer bir durum yoktur. Beer dzlemde
apak olan bir ey varsa o da kiinin hem iyi hem kt eylem yapabildiidir. nk
fail asndan bakldnda iyi ve kt, ayn anda her ikisinin yaplmasn engelleyici
hibir gerekeye sahip deildir. Bu, bir eyin hem lezzet hem de elem sebebi
olabilmesi ile ayn eydir. Dolaysyla iki kiiden birinin bir eyden elem duymas
ayn eyden dierinin lezzet duymas ayn mahalde imknsz deildir. Burada asl
imknsz olan ey, bir eyin kii iin hem lezzet hem elem nedeni olmasdr.
Dalist eletiriye gre iyi ve ktnn tek bir kiiden meydana gelmesi, bu
kiiyi hem iyi hem de kt yapar. Kad Abdulcebbar, bu gre imkn asndan
bakm ve eylemlerin deerli bir temele sahip olabileceini savunmutur. yi,
kt ve ne iyi ne de kt. Bu temelde ona gre kiinin hem iyi hem kt eylemde
bulunmas imknsz deildir. nk realitede kii her iki sfatla olduu gibi ne iyi ne
kt olarak nitelenemeyecek hkmsz bir durumda da olabilir. Bakasna iyi ve
kt eylemleri eit olan kii iin ne vg ne de yergi sz konusudur. Fakat
bunlardan biri dierinden fazla olursa hkm ar basana gre verilir. Bu, kiinin,
iki ayr mahalde hareket ettiinde mteharrik olarak, durduunda hareketsiz olarak
nitelenmesi gibi mmkn bir nitelemedir. Dolaysyla kart hkmler douran

66
67

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.32.

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.33.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

95
____________________________________________________________________

fiillerin yaplmas kii iin imknsz olmadna gre, o zaman kiiyi sz konusu
hkmlerle nitelemek neden imknsz olsun?68
Kad Abdulcebbar, dalistlerin, iyi ve kty imkn olarak tek bir cevhere
balamann zelde Mutezilenin genelde Mslmanlarn Allah erri ilemekten her
ynyle tenzih etmesi ile elitii ynndeki eletirisine ise u ekilde yant
vermitir: Bizim genel bir ilke olarak kiinin hem iyi hem kty y apabileceini
sylememizden ayn eyi Allah iin de dndmz sonucuna gidilmesin. O,
elemi iyilik olacak ekilde yapar. yilie kaynaklk edecek bir elem, ahirette kiinin
hak ettii cezann yerini veya bunun dnyada karln almasn dilemesi ile
gerekleir. bret almak iin kiiye takdir ettii hastalklar ise, daha iyi (
)
iindir. O, kudretiyle zarar meydana gelmeksizin zarar ortadan kaldrabilir; zarar
ortadan kaldrmak iin ise hibir ekilde zarar veren bir eylemde bulunmaz. 69 Ona
gre elem ve haz zerinden daliteyi savunmak mmkn deildir. nk iyilik ve
ktlk mevcut halleriyle kii tarafndan yaplabilir. Hikmet sahibi bir varlk
tarafndan iyi olduklar bilgisi zerinden bu eylemlerin yaplmas ise imknsz
deildir. Kt olduklar bilgisine sahip olan hikmet sahibi bir Allah, bu fiilleri
yapmas sz konusu deildir. Fakat beer iin her adan kt olduu bilgisine sahip
olsa da bu mmkndr. Elemin kiide nefret yani yadsma ortaya karmas sz
konusu eylemin veya eyin kt olduunu gstermez. nk bylesi bir durum, ne o
fiili yapan kt klar ne de yerilmesini gerektirir. Bize gre kt, gerekte, aklda
kt olan eye denir. Kt olduu bilinen ey iin yergi gerekir. 70
Kad Abdulcebbar, iyilik-ktlk dalitesini imkn asndan ele alm ve
fiilin, kadir olu ynyle mmkn olduunu dnmtr.71 Allah, elbette iyiyi
olduu gibi kty de yapmaya kadirdir.72 Ona gre iyi veya kt olmann o eyin
yaplma imkan zerinde hi bir tesiri yoktur. Zira kadir olu, cinsi meydana
getirmeye kadir olutur.73 Bu sebeple bir eyin kt olmas, o eyi imkn alanndan
karmad iin 74 bir eye kadir olmak aslnda cins olarak bir eyin hem kendisine
hem zddna kadir olmak demektir. u halde birbirinden bamsz ve birinin dierine
indirgenemedii dalist bir cevher teorisi kabul edilemez. Fiili yapan asndan
bakldnda iyilii yapan ayn zamanda ktl de yapabilir. Kad Abdulcebbara
gre Allah, ama zerinden fiil yapabileceini dnmtr: Fiilin iyi olmas,

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.34.

Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.35.
70
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.74.
71
Kad Abdulcebbar, a.g.e, VI, s.178.
72
Kad Abdulcebbar, a.g.e, VI, s.178.
73
Kad Abdulcebbar, a.g.e, VI, s.129.
74
Kad Abdulcebbar, a.g.e, VI, s.131.
68
69

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

96

fiilin bakasna fayda vermesi ve bir istihkak olarak ceza olarak zarar vermesi75 Her
ilk iki fiil Allahn iyi olarak; ncs ise adalet olarak ortaya kmaktadr. Bu
sebeple Allah, hibir ekilde kt eylemlerin dourduu sfatlarla nitelenemez.76
Zira O, zarar douran veya faydadan mahrum brakan fiilleri, kt olduklarn
bildii iin ve onlara gereksinim duymad iin yapmaz.77
O, Senev frkalarn ve Mecsyenin iyilik-ktlk dalitesinde benzer fikre
sahip olduklarn sylemi ve onlarn elem veren her ey kt dr ve haz veren her
ey iyidir ilkesiyle ifade edilebilecek olan yaklamlarn tenkit etmitir. Ona gre
elem ve haz birbirinin zdd deildir. Ayn ekilde iyi ve kt de byledir. Kii
asndan bu iki hkm douracak eylemi yapmasnn nnde hibir enge l yoktur.
Kt olmadktan sonra elem veren eyin err olmas gerekmedii gibi haz da iyi
olmadktan sonra hayr olmas gerekmez. nk haz kt olabilecei gibi elem de
iyi olabilir.78 O, iyi ve kt balamnda biri zorunlu dieri koullu olmak zere iki
dzey kullanmtr.79 lki akln kategorik nermeleri, bilgileri ve makul ynleri iken;
dieri ise fiillerin meydana geli ynleridir. Akln kategorik makul ynleri fiillerin
meydana geli ynleri iin hkm formlar olarak ilev grmektedir. Fiillerin
meydana geli ynleri ise dinamik yani deiken olduu iin bir fiil, meydana geli
yn asndan iyi veya kt olabilir. Ancak akln koulsuz olarak temellendirilen
makul ynleri ise salt yn olmalar bakmndan sabittir ve hkmler arasnda tam bir
ayrm sz konusudur. Dolaysyla akln makl ynleri, ayn zamanda fiillerin
meydana geli ynleri olmaktadr.80 Abdulcebbar, burada aklda koulsuz olarak
kt olduu bilinen ynler ile meydana gelme yn arasnda mantksal bir iliki
kurmu ve meydana geli yn asndan her fiilin sz konusu makl ynleri hkm
olarak aldn savunmu olmaktadr. Bu, kiinin fiilinin zel bir yn kast olmasa
da, meydana geli yn asndan ynsz olamayaca anlamna gelmektedir.
Abdulcebbar, yukarda verilen koullu nermelere ilaveten, fiilin meydana geli
yn asndan u rnekleri de vermitir. rade, iyi bir eyi kerih grmek olarak
ortaya karsa kt olur. nk irade, burada kt yne sahiptir. 81 tikd, bilgisizlik,

Kad Abdulcebbar, a.g.e, VI, s.14.

Kad Abdulcebbar, a.g.e, VI, s.131.
77
Kad Abdulcebbar, a.g.e, VI, s.187.
78
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.73.
79
Kad Abdulcebbar, aklda doutan bulunan yalan, zulm, emanetin iadesi ve kr gibi
nermelerin hkmlerinin koulsuz olarak mutlak olduu dncesindedir. Bu, yalan
yalan olduu iin ktdr nermesinin koulsuz ve mutlak anlamda akln bilgisi olduu
anlamna gelir. O, bu tr nermeleri akln doutan getirdii makl ynler olarak
isimlendirmitir. Bkz. Abdulcebbar, Mun, VI/s. 8,83.
80
Abdulcebbar, a.g.e, VI/s. 8, 83.
81
Abdulcebbar, a.g.e, VI/ s.62.
75
76

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

97
____________________________________________________________________

taklt ve tebht yani tesadfen kabul etme ynlerine sahip ise kt olur.82 Bylesi bir
itikd, bilgisizlik olduu iin ve kendisinde bilgideki sukn bulunmad iin kt
olmas gerekir.83 Zann ise kendisine geerlik salayacak bir emreden yoksun
olmasnn yan sra abes ve mefsedet olduu iin kt olur. 84 Dnme de, abes ve
mefsedet olduunda kt olabilir, ancak kef olarak gerekletiinde kesinlikle
iyidir.85 Pimanlk, iyi olan bir eyle ilgili olduunda, abes ve mefsedet nitelii
tadnda ktdr. Elemler de zulm ve abes olduklarnda kt olurlar. Keder ise
abes olduunda kt olabilir. Olaylar ve olgular koullu olarak hkme balayan
Kad Abdulcebbar, ayn eyin ekvn, itimd ve telf nitelii olan eylerde
kt olu ynlerinin abes, zulm ve mefsedet olu gibi ynlerle gerekletiini
sylemektedir.86 O, burada zorunlu olarak bilinen kategorik hkmlerle iktisb
olarak bilinenler arasnda bir ayrm yapm ve ikincisinin ihtibr adn verdii
tecrbeye dayandn sylemektedir. nk her akil kii, zulmn ktln zulm
olduu iin, yalan da fayda ve zarar engelleyen yn bulunmadnda, ktl
zorunlu olarak bilinen bir eyi emretmenin fayda ve zarar engelleyen yn
bulunmadnda ve kudreti aan bir eyi teklif etmenin (teklf-i m l yutak)
ktln kendisinde fayda ve zarar engelleyen yn bulunmadnda bilir.87
Mecslere gre fiziksel engelli olmak ve lmle sonulansn ya da
sonulanmasn bir takm hastalklara sahip olmak hikmet ve hayr sahibi Allah
tarafndan yaplm olamaz. Bu tezi eletiren Kad Abdulcebbar, elem veren eyler
zerinden fayday, u rnekle aklamtr: Vcutta yaylma riski bulunan bir
hastal engellemek iin hastann ilgili uzvunu kesip atmas iyidir. Bu balamda
uzvu kesmek iyidir. Fayda temin etmek ve zarar engellemek amacyla elem veren
bir eyin ou ile az arasnda fark yoktur. Sadece kiinin kendisini veya evladn
ldrmesi iyi olmaz. nk bu tr ldrme eylemi ile iyilik hibir ekilde
gereklemez. nk fayda ve iyilik, kiinin kendisini veya ocuunu ldrmesiyle
ortadan kalkar. Fayda gerekesiyle elemlerin iyi olabileceini reddeden kii, aslnda,
zorunlu olarak bilinen bir eyi reddetmi olur. 88
Zarar nitelii olan bir ey iyi olabilir ve bu haliyle eylem Allah tarafndan
yaplabilir. Bunu anlamann yolu beer dzlemde fiillerin faydalanma ve elem
dourmakla birlikte zarar ortadan kaldran fiillerden geer. Bizden biri ayn anda iyi
de yapabilir kt de. Bunlardan sadece birini kiiye atfetmek doru deildir.
82

Abdulcebbar, a.g.e, VI/s. 63.

Abdulcebbar, Mun, XIV/ s.158.
84
Abdulcebbar, Mun, VI/ s.62.
85
Abdulcebbar, a.g.e, s.63.
86
Abdulcebbar, a.g.e, s.63.
87
Abdulcebbar, a.g.e, s. 63-64.
88
Kad Abdulcebbar, a.g.e, V, s.73-74.
83

brahim ASLAN
____________________________________________________________________________

98

Senevyeye gre emretmek, hayrn kayna olarak aydnla; nehy etmek ise,
sadece karanla atfedilebilir. nk karanlk, ktlk ile nitelenen bir varlktr. Her
ikisi de iyi ve ktye tabiat olarak mecburdurlar. Bu durum aydnlktan ve
karanlktan ayrlmaz. Dolaysyla ikisinin emretmesi ve ikisini yasaklamas, kt
olmaktadr. Bu gr, Deysanlerin nehy ve zemm konusundaki grlerine
yneliktir. nk karanlk, l olup bilmez ve akletmez. Dolaysyla karanln
nehyetmesi iki gereke ile iyi olmamas gerekir: kincisi ise err, karanlktan taben
meydana gelir. erri nehyetmeyi mmkn gren ile cansz varllara nehyetmeyi,
emretmeyi, mzmin kiiye komay emretmeyi, kiiye havada umay yasaklamay
mmkn gren arasnda fark yoktur.
Sonu:
Kad Abdulcebbar, iyilik-ktlk dalitesinin, i tutarll olmayan mitolojik
bir sylem olduunu ve lemden yola karak savunulamayaca grndedir.
nk lemdeki btn cisimler, cevher olarak benzeik ve tadklar sfatlar yani
arazlar asndan ise muhteliftirler. Bu sebeple arazlar reddeden bir yaklam,
benzeik olan cevher kavram zerinden lemde iki kart cevherin olduunu
savunmas kendi ierisinde eliiktir. Ayrca zt ve kart olarak kurulan iki kadm
cevherin birbirine karmas da kabul edilemez. Nr ve Zulmet cevherlerinin kdim
olmalar ile bu iki cevherin tabiatlarnda olmayan bir srece yani karma srecine
girmi olduklarnn kabul edilmesi ise birada dnlemez. ddia edildii gibi iyilik
ve ktlk, deer hkm olarak birbirinin kart olsalar bile, imkn olarak tek bir
fil tarafndan meydana getirilmelerinin nnde hibir engel yoktur. nk kii,
ayn anda iki kart hkm douracak eylemde bulunabilecei gibi, ayn eylemi iki
farkl zamanda biri iyi dieri kt olacak ekilde de yapabilir. Ona gre iyi ve kt,
akln doutan getirdii iki kategorik hkm ve eylemlere meydana geli ynleri
asndan temel salayan akl-ahlak iki bilgidir. Bu nedenle eylemlerin iyi ve kt
olarak nitelenileri zsel deil, itibar yani meydana geli biimine gredir. Bu,
lemde olup biten her eyin iyi ve kt hkmn e sahip olacak ekilde tek bir
cevherden meydana gelebileceini gstermekte ve birbirine indirgenemez iyilikktlk dalitesinin temelsizliini ortaya koymaktadr.

KAYNAKA
Abbas Muhammed arb, Ce Devrul-Mecs, (Msr 2005, Mektebetu Rdvan, 1.
Bask).
Bakllan, Kitbut-Temhd, tah.maduddin Ahmed Haydar, Lbnan 1987, 1. Bask.
Chz, Kitbul-Hayavn, Kahire 1938,
,,,,,,,,,,Kitbul-Hucec ven-Nbvve, Resil iinde, Kahire 1933
Ebul-Ferec bn el-Cevz, Telbsu bls, tah.Hilm b. smil er-Red, Kahire 2000.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

99
____________________________________________________________________

Ernst Cassier, Sembolik Formlar Felsefesi II-Mitolojik Dnme-, Ankara 2005

Eyp ahin, Ruh-Beden Dalizmi, Felsefe Dnyas, 2008/1, say:47.
Hayyt, el-ntisr, tah.Muhammed Hicz, Kahire tsz.
Hilmi Demir, Gnostik Akmlarla Mcadelesi, (Maturidnin Dnce Dnyas adl
derleme iinde, edisyon. .Ali Dzgn, T.C. Kltr Bakanl Yay., Ankara 2011),
ss. 425-448.
Hilmi Demir, Mit, Kozmos ve Akl, Ankara 2011
bn Nedm, el-Fihrist, Lbnan-Beyrut, 1964 Ritter Basks.
mam Kasm er-Ress, Mecmuul-Kutub ver-Resil, tah. A. Ahmed Cedbn, Sana
2001.
Kad Abdulcebbar, el-Mun,el-Frak ayr- slmiyye, tah. M. M. Kasm, Msr
1958.
, el-Muhit bitTeklf, mer Seyyd Azm, Kahire tsz.
, Tesbtu Delilun-Nbuvve, tah. A.Abdurrahim es-Sc, Tevfk Al Vehbe, Kahire
2008.
Maturid, Kitbut-Tevhd, ev. Bekir Topalolu, Ankara 2002.
Melhem Chokr, slamn kinci Asrnda Zndklk ve Zndklar, ev. A.Meral,
stanbul 2002,
Muhammed bid el-Cbir, Srul-Makl vel-L-Makl fl-Fikril-Arab velslm, Fikrul-Arab el-Musr, 1982.
Metin zdemir, Maturidnin Ktlk Problemine Yaklam, Maturidnin
Dnce Dnyas adl derleme almas iinde, editr. .A.Dzgn, T.C.Kltr ve
Turizm Bakanl, Ankara 2011.
Muhammed b. Yakb el-Kuleyn, Uslul-Kf, tah. Muhammed Cafer emsuddn,
Beyrut Lbnan 1990.
ehristan, el-Milel ven-Nihal, tah. Ahmed Fehm Muhammed, Drul-Kutub ellmiyye, Beyrut-Lbnan tsz.