Makale

KLMLENDRME SSTEMLERNDE ELEKTRONK GENLEME

VANASININ KONTROL
Orhan EKREN

Ege Universitesi, Ege Meslek Y.O.

klimlendirme Soutma Program
Bornova-zmir
orhan.ekren@ege.edu.tr

Serhan KKA
Dokuz Eyll niversitesi,
Makine Mhendislii Blm
Bornova-zmir
serhan.kucuka@deu.edu.tr

ZET
Bu almada, soutma sistemlerinde kullanlan elektronik genleme vanalar iin bir kontrol
yntemi aratrlmtr. Soutucu akkan geii kontrol eden elektronik genleme vanas milinin
hareketi iin 500 adm atabilen bir step motor kullanlmtr. Vanann kontrol bulank mantk
algoritma ile yaplmtr. Yaklak 5 kW soutma kapasiteli souk su retim grubunda, elektronik
genleme vanas, evaporatrden scroll kompresr emiine gelen soutucu akkann kzgnlk
derecesini kontrol etmitir.
Anahtar Kelimeler: Elektronik genleme vanas, kzgnlk ayar, step motor kontrol

Control of The Electronic Expansion Valve in The HVAC Systems

ABSTRACT
In this study, control method of the electronic expansion valve in the refigeration system was
investigated. Electronic expansion valve whose mile drived with a 500 steps stepper motor, was
used to control refrigerant flow. Fuzzy logic control algorithm was used for the valve control.
Superheat degree of the liquid refrigerant at entrance into the scroll compressor has been controlled
by electronic expansion valve controlled in the about 5 kW cooling capacity chiller.
Keywords : Electronic expansion valve, superheat adjustment, stepper motor control

**

letiim yazar
Geli tarihi : 20.10.2009
Kabul tarihi : 03.03.2010

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

GR

vsel ve ticari uygulamalarda enerjinin youn olarak

kullanld sistemlerin banda gelen
iklimlendirme sistemlerinin verimini arttrmak iin
birok alma yaplmaktadr(1). Soutma sistemlerinde
yaplan verim arttrma almalarnda, elektronik genleme
vanalarnn(EGV) salad performans art eitli
almalarda ortaya konmutur(2). Btn buhar sktrmal
soutma evrimlerinde kompresr, kondenser, evaporatr ve
genleme vanas kullanlmas gerekir. Bu ana elemanlardan
genleme vanas, soutucu akkan basncn youma
basncndan (yksek basn) buharlama basncna (alak
basn) drmekte ve evaporatre gerekli soutucu akkan
salamaktadr. Soutma sistemlerinde klcal boru, termostatik
genleme vanas (TGV) ve elektronik olmak zere deiik
tipte genleme vanalar kullanlmaktadr. Bunlardan
termostatik tip en yagn kullanlan vana tipidir. Dier taraftan
klcal boru ev tipi kk soutucularda kullanlan basit bir
genleme vanasdr. Soutucu akkan debisinin srekli
deitii; deiken hzl, deiken debili (VRF/VRV)
sistemlerde evaporatrn yeterli miktarda soutucu akkan
ile beslenebilmesi asndan EGV ok nemlidir. Bu
sistemlerde EGV termostatik genleme vanasndan daha
verimli olmaktadr(2,3). ekil-1'de soutma evrimi temel
elamanlar ile EGV kontroln gsteren prensip emas
verilmitir. Literatrde EGV vanalarnn salad faydalarla
ilgili almalar yaplmtr; Lazzarin ve ark. [2] yaptklar
almada deiken hzl kompresr, kullanlan bir
telekominikasyon kabininde EGV ile TGV yi karlatrmtr.
Bu almada EGV kontrolnde ticari olarak kullanlan bir
EGV ve onun kontol birimi kullanlmtr. Benzer ekilde
Aprea ve ark. [3] da TGV ile EGVyi deiken hzl

ekil 1. Soutma evrimi Ana Elemanlar ve EGV Kontrol Prensibi

kompresrn kullanld sistemde karlatrmlardr. Burada

kontrol yine ticari olarak satlan bir EGV'na ait kontrol birimi
ile yaplmtr. Her iki almada da kontrol deikeni olan
kzgnlk deeri evapotatr giri ve k scaklklar
kullanlarak hesaplanmtr. EGV'nn kontrol ile ilgili detayl
kaynak bulunmamaktadr. Ticari olarak kullanlan sistemlerde
ise yukarda verilen rneklerde olduu gibi bir kontrol
nitesinde oransal, integral, trev (PID) algoritmalar
kullanlmakta ve detayl bilgiler sunulmamaktadr. EGV'nin
mikro kontroller ile kontroln ele alan bir alma Thae ve
ark. [4] tarafndan yaplmtr. Bu almaya gre evaporatr
giri ve k scaklklar kullanlarak kzgnlk deeri
hesaplanm ve bir oransal algoritmaya gre step motorlu vana
PIC kullanlan bir mikro kontroller ile yaplmtr.

DENEY DZENE VE DENEYLERN

YAPILII
Bu almada, 5 kW soutma kapasiteli bir chiller sistemi
kullanlmtr. Kullanlan soutma kompresr sabit devirli
scroll tipdedir.
Kondenseri ise hava soutmal olup kesit alan 0,417 m2 olan
izole edilmi bir kanal iine yerletirilmitir. Kanal iine, d
ortam artlarn simle etmek iin kapasitesi ayarlanabilir
stc ve fan yerletirilmitir. Hava, kanaldaki difzrler
zerinden geirilmekte, difzr ncesi ve sonras basnlar
llerek hava hz ve hava ak debisi hesaplanmaktadr.
Evaporatr su debisi, soutma sistemiyle su deposu
arasndaki ventri yardmyla llmtr. lm deerleri
farkl yntemler kulanlarak dorulanmtr. Soutma
sisteminde, su, hava ve soutucu akkan taraflarnda eitli
noktalara bal sl iftler yardmyla scaklklar llmtr.
Soutma devresinde soutucu akkann
eitli noktalardaki basnlar oransal tip
basn lerler yardmyla yaplmtr.
Deney dzeneinde scaklk, basn ve
debi lm noktalar ekil 2'de, kullanlan
ekipmanlarn teknik zellikleri Tablo 1'de
verilmitir.
Deney dzeneinin ematik gsteriminde,
P harfinin bulunduu noktalar basn
lmlerini, T harfinin bulunduu
noktalar scaklk lmlerini, m ise debi
lmlerini gstermektedir. Ayrca 1kompresr, 2-hava soutmal kondenser,
3-kurutucu, 4-gzetleme cam, 5elektronik genleme eleman, 6-sulu tip
evaporatr, 7-sistem kontrol panosu, 8fan, 9-stc, 10-difzr, 11-hava kanal
giri taraf ve 12-elektronik vanann
kontrol ile scaklklarn kaydedildii
bilgisayar gstermektedir.

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Makale

ekil 2. Deney Dzenei lm Noktalar

Tablo 1. Deney Dzenei zellikleri

Eleman

zellikler

Kompresr

Tip
Kapasite

:
:

Copeland, Dik scroll (R134a soutucu akkanl)

2.8 Hp

Kondenser

Tip

Hava soutmal

Evaporatr

Tip

Su soutmal

Genleme eleman

Elektronik tip, step motor kontroll, 1.8 mm nozul akl.

Basn ler

Tip
lm aralk
Hata

:
:
:

Carel SPKT, Oransal

(-1/9) bar ve (0/45) bar mutlak
%1.2

Scaklk ler

Tip
lm aralk
Hata

:
:
:

Isl ift T
-200 ile 350 C
%1.5

G ler

Tip
lm aralk
Hata

:
:
:

Bs157
220/600 V , 50/60 Hz
%1

Data lm ve
kontrol sistemi

Agilent-34970 data logger ve 34901 kart

PC paralel port ve step motor kontrol devresi

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Deney dzeneinin genel grn ve emas ekil 3'te

verilmitir.

vanadan geen soutucu akkan miktar arttrlmaktadr

(kzgnlk azalr). llen kzgnlk deerine gre step motora
ilgili hareketi yapmas iin sinyal gnderilir. ekil 4'te EGV
milinin kontrol ekilleri gsterilmitir.
Bu almada, step motor kontroll 47-1,8 DPF(Q) model
EGV kullanlmtr. Kullanlan EGV ekil 5'te gsterilmitir.

ekil 3. Deney Dzenei

Elektronik Genleme Vanas

klimlendirme sistemlerinde kullanlan EGV'leri kontrol
ekline gre e ayrabiliriz: step motorlu vanalar (a), oransal
manyetik bobinli vanalar (b) ve ap kapama srelerinin
ksaltlp uzatlmas sonucu soutkan aknn saland
vanalar (b). EGV'de kontrol, evaporatr kndaki soutucu
akkann kzgnlk deerine gre yaplr. Uygulamalarda
soutucu akkan kzgnlk deeri hesab iin iki yntem
kullanlmaktadr. Bu yntemlerden ilkinde, evaporatr
kndaki soutucu akkan scakl llerek, ayn
blgedeki soutucu akkan basncna karlk gelen doyma
scakl ile arasndaki farktan hesaplanr. Dier yntemde
ise, evaporatrdeki basn dm ihmal edilir ve evaporatr
giri ve k arasnda soutucu akkann scaklk fark
kzgnlk olarak alnr. Step motor kontroll EGV'de,
kzgnlk deerini ayarlanan deerde sabit tutmak iin motor
milinin aa hareketi ile vanadan geen soutucu akkan
miktar azaltlmakta (kzgnlk artar), yukar hareketinde ise

ekil 5. Kullanlan Elektronik Genleme Vanas

Step motorun kontrol iin gerekli kontrol devresi

tasarlanarak, kontrol amal MATLAB kodu yazlmtr.
Vanann kontrol bulank mantk kontrol ile yaplmtr.
MATLAB kodu evaporatr kndaki gerek kzgnlk
deeri ile istenen deer arasndaki farka gre step motora
alma ya da kapanma sinyali gndermektedir. Bilindii gibi
kzgnlk arttka genleme vanasnn alarak daha fazla
soutucu akkan gndermesi, kzgnlk azald durumda ise
genleme elemannn kapanmas gerekmektedir.

ekil 4. EGV Mili Kontrol Tipleri (Sporlan, 2007)

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Makale
EGV Step Motoru Src Devresi
Step motorlar, aldklar kontrol sinyali ile sabit ada adm adm
hareket ederler. Step motor, ieride dnen bir rotor ve sabit
sarmlardan oluan statordan olumaktadr. Rotor ortasndaki
aft zerinde mknatslar bulunmaktadr. Sarglara akm
verilmesi ile oluan manyetik alan aft zerindeki bu
mknatslar etkileyerek dnme hareketi olumasn salar(4).
ki temel step motor tr; unipolar ve bipolardr. Unipolar
motor, her kutupta iki sargya sahiptir ve motor gvdesi dna

kan be veya alt balant ucuna sahiptir. Bunun nedeni,

sarglar ikiye blen ortak ucun motor dna ayr ya da birlikte
karlmasdr. Bipolar motorda ise, her kutup tek sargya
sahiptir, sarglar ikiye blnmemitir. Bu nedenle, elde edilen
tork unipolara gre daha fazladr. Ayrca akmn sarglara verili
ynnn deimesi, unipolardan farkl olarak motor dn
ynnn deimesine neden olmaktadr. Bipolar ve unipolar
step motor sarglar ve kontrol sinyalinin gnderilme srasna
gre motor dnme yn ekil 6'da gsterilmitir.

(a)
Bipolar

(b)
Q2-Q3

Q1-Q4

ekil 6. Bipolar (a) ve Unipolar (b) Step Motor Sarglarna Kontrol Sinyali Uygulama

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Q6-Q7

Q5-Q8

Step motor sarglar

+ 12 VDC
(-)Toprak
PC paralel port

ULN 2003
entegresi

ekil 7. Step Motor Kontrol Devresi Balant emas

Step motorun kontrol iin sarglara belirli srada sinyal

gnderilmesi gerekir. Bu almada kullanlan EGV step
motoru unipolar olup, motor gvdesi dna alt balant ucu
kmaktadr. Sistemde kullanlan step motorun kontrolnde
ULN2003 ad verilen darlington transistrlerden oluan
entegre kullanlmtr. EGV'nin aklk miktar evaporatr
kndaki soutucu akkann gerek kzgnlk deerinin
ayar deerinden sapma miktarna gre yaplmaktadr. EGV
zerindeki step motora dijital kontrol sinyali aadaki
ekilde verilen sraya gre gnderilmektedir. Dijital sinyal
bilgisayar paralel portundan gnderilmektedir. ekil 7'de,

paralel port ve ULN2003 entegresinin step motora balant

emas ile uygulanm resmi gsterilmitir.

ELEKTRONK GENLEME VANASI

KONTROL
Elektronik Genleme Vanas (EGV), soutma sisteminde
kzgnlk deerini kontrol etmektedir. Kzgnlk deerini
hesaplamann en basit yolu soutucu akkann evaporatr
kndaki scaklndan, giriindeki scakln karmaktr.
Bu kzgnlk deeri kontrol edilerek EGV'nin aklk miktar
deitirilir.

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Makale
Kzgnlk deeri artt zaman EGV'ye ama sinyali, azald
zaman ise kapanma sinyali gnderilecektir. EGV'nin bulank
mantk ile kontrolnde iki adet girdi, bir adet kt
belirlenmitir. Girdi olarak kzgnlk deerinin ayar deeri
o
(8 C) ile sistemden llen deer arasndaki fark yani hata ve

vanann bir nceki aklk miktar seilmitir.

kt deeri olarak ise vanann alma miktar seilmitir.
ekil-8(a,b,c)'de yelik fonksiyonlar grlmektedir. EGV
kontrol iin oluturulan kural tablosu aada verilmitir.

(a)

yelik derecesi

A ayrnts

A ayrnts

Hata

yelik derecesi

(b)

Vana nceki alma miktar

ekil 8. EGV in Bulank Girdiler (a, b) ve kt (c) yelik Fonksiyonu

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

yelik derecesi

(c)

Vana alma miktar

ekil 8 devam. EGV in Bulank Girdiler (a, b) ve kt (c) yelik Fonksiyonu
Tablo 2. EGV Akl in Kural Tablosu

Vanann nceki akl

Kzgnlk Hatas

PO

PY

Burada kullanlan szsel ifadeler NY: negatif yksek, NO:

negatif orta, S: sfr, PO: pozitif orta, PY: pozitif yksek, K:
ok kapal, K: kapal, O: orta, A: ak ve A: ok ak
anlamna gelmektedir. Eer kzgnlk hatas NY ise ve

EGV alma miktar

NY
NO

Sistemde EGV davran ile ilgili bilgi toplandktan sonra

bulank mantk kontroln temelini oluturan ve uzman
deneyiminden yararlanlarak elde edilen kural tablosu
(Tablo.2) oluturulmutur. Bu kurallar kullanlarak evaporatr
kndaki soutucu akkan kzgnlna gre vana akl
kontrol edilmitir.

EGV nceki alma miktar

Hata

Kesit yuvarlatmas oran, r1/r0 (-)

ekil 9. EGV Bulank Mantk Kontrol Yzeyi

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

Makale

ekil 10. Kzgnln Vana Akl ile Deiimi

EGV'nin nceki akl K ise vana alma miktar K

olarak ayarlanacaktr. EGV'nin bulank mantk kontrolnde
elde edilen kontrol yzeyi ekil 9'da verilmitir.
EGV' nin kontrolnde, istenen kontrol ktsn alabilmek iin
yine COG durulatrma yntemi kullanlmtr. Bulank

ekil 11. Kzgnln Zamanla Deiimi

10

Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

mantkta kural tablosunu oluturabilmek iin kontrol edilecek

sistemin termodinamik davrann bilmek gerekmektedir.
Kural tablosu, sistemin uygun ekilde kontrol edilebilmesi
amacyla deneme yanlma yntemiyle dzenlenir. Bulank
mantk kontrolde klasik kontrol sistemlerinde olduu gibi
matematiksel modele ihtiya yoktur. Ancak kural tablosunu

oluturabilmek iin yaplacak denemeleri sistem zerinde

yapmak yerine sistemin simlasyonu zerinde yapmak daha
pratik olmaktadr. Bu amala kontrole balamadan nce bir
takm deneyler yaplm ve bu deneyler sonucu kompresr ile
EGV iin matematiksel ifadeler elde edilmitir.

DENEYSEL SONULAR
Yaplan deneylerde evaporatre su geli scakl 13 C, su
debisi 0.496 kg/sn, kondenser hava scakl 30 C ve hava
debisi 0.586 kg/sn deerinde sabit tutulmutur. Bu artlarda,
elektronik genleme vanas, maksimum akln %10'u ile
%45'i arasnda %5'lik dilimlerle, %45 ve %55 arasnda %1'lik
dilimlerle alarak sistem davran incelenmitir. % 50 ve
zerindeki vana aklklarnda kompresre buhar yannda
sv soutucu akkan girii olduu gzlenmitir(5). Dk
vana aklk oranlarnda kompresr emmesindeki soutucu
akkan kzgnlk deeri olduka fazla olmaktadr. Vana
akl ile kzgnlk arasndaki iliki ekil-10'da
grlmektedir.
Kompresrn deiken hzl almas srasnda, TGV ve
EGV kullanlmas durumunda sisteme verilen bozucu etkiye
kar sistemin cevab incelenmitir. Burada bozucu etki su
debisinin 0,496 kg/snden 0,100 kg/sn deerine
indirilmesidir. EGVnin bulank kontrol srasnda bozucu
girdiye kar soutucu akkan kzgnlk deerinin deiimi
TGV kullanlan sistem ile karlatrmal olarak ekil-11'de
verilmitir.
Deiken hzl kompresrde, sistemin verilen bozucu etkiye
cevab incelendiinde, soutucu akkann kzgnlk
deerinin EGV'li sistemde ayar deerinden ok fazla
uzaklamad dolaysyla kontroln daha iyi olduu
sonucuna ulalmtr. TGV ise daha yksek kzgnlkta yeni
bir dengeye ulamtr.

SONU
Bu almada, su soutma grubunda EGV'nin kontrol
bulank mantk algoritma ile yaplmtr. Kontrol deikeni
olarak soutucu akkan kzgnlk deeri belirlenmitir ve bu
deer evaporatr girii ile kndaki scaklk farkndan
hesaplanmtr. EGV'nin step motorunun kontrol ULN2003
ad verilen bir entegre kullanlarak bilgisayar paralel portu
araclyla yaplmtr. Kontrol salayan program
MATLAB da yazlmtr ve gerek zamanl olarak kontrol
salamtr. Bu sayede ok basit ve ucuz bir kontrol dzenei
ile EGV kontrolnn yaplabildii grlmtr. Deney
sonular incelendiinde oluturulan bulank mantk
algoritmann EGV'yi istenen ekilde kontrol ettii
gzlenmitir.

KAYNAKA
1.

Qureshi, T.Q., Tassou, S.A. 1984. Variable-Speed

Capacity Control in Refrigeration of Ambient Energy,
5(4), 20712.

2.

Lazzarin, R., Noro, M. 2008. Experimental Comparison

of Electronic and Thermostatic Expansion Valves
Performance in an Air Conditioning Plant. International
Journal of Refrigeration, 31, 113-118.

3.

Aprea, C., Mastrullo, R., Renno, C. 2006. Performance

of Thermostatic and Electronic Valves Controlling the
Compressor Capacity. International Journal of Energy
Research, 30, 1313-1322.

4.

Su Aye, T., Myo Lwin, Z. 2008. Microcontroller Based

Electric Expansion Valve Controller For Air Conditioning
System. Proceedings of World Academy of Science,
Engineering and Technology, (32), 417-421.

5.

Ekren, O., Kka, S. 2009. Scroll Tip Soutma

Kompresrne Sv Giriinin Etkileri. Mhendis Makina,
591, 8-18.

Daha Etkin Bir ODA iin

yelik Aidatlarmz
DEYELM
Mhendis ve Makina Cilt : 51 Say: 602

11