Pht gio thi L

Thi L ti Vit Nam ko di hai trm mi su nm t 1009 n 1225. Giai on

ny ti nc ta bn cnh vic th cng tn ngng dn gian th cn coi trng tam
gio ng nguyn gm Nho, Pht, o; trong , Pht gio c tm nh hng hn
c v c coi l Quc gio. iu ny c th hin qua nhiu cng trnh kin trc,
ngh thut iu khc v vn hc thi by gi.
TRC :
Pht gio du nhp vo Vit Nam
Theo Vit Nam Pht gio s lun ca L Mnh Tht, Pht gio du nhp vo nc
ta t th k u sau cng nguyn v c t ti trung tm Luy Lu (nay l Thun
Thnh, Bc Ninh). Cc thng nhn n trn ng bun bn n y sng
trong khong thi gian ch gi ng Bc tr v nc. Li sng th cng o Pht
ca h phn no nh hng n i sng sinh hot thng ngy ca dn ta.
phc v cho vic cu nguyn v cng dng, cc thng nhn thng thnh tng s
theo thuyn. Cng vi , s pht trin ca Pht gio i tha tc ng n cc
tng s n nhiu nc truyn b o Pht. T , o Pht c du nhp trc
tip t n vo nc ta.
Thi inh - Tin L

Thi L

Cuc Ci Cch thay i su sc nc Anh c v tn gio ln vn ha. V

mt chnh tr, nhiu th b lm nguy, nhng nhng nguyn tc thn hc
mnh m thc y hng trm ngi chun b ln on u i cng nh
sn sng t v o. n cui giai on ny, Gio hi Cng gio Anh khng
cn quyn lc g Anh.
Li ni bt khut Khi ng y, ti khng th lm g khc ca Martin Luther vang
vng khp chu u k t nm 1521. Mt cuc cch mng tn gio m s c bit
ti di ci tn cuc Ci Cch qut qua nc c v H Lan. L li ch trch s
thi nt ca Gio hi, thng ip ca Luther cng mang n s ha hn v mt Kit
gio mi m trong cc tn t chu trch nhim v phn hn ca mnh. Khng
Cch gio, do tn cng vo h thng th bc ca Gio hi, cng c th c hiu
nh ang tn cng vo trt t th tc m hong v tr cao nht. Trong hnh thc
cao nht ca n, Khng Cch gio thm ch cn mang cht bng dng dn ch. Gii
thng gia v th lnh ngh c hc, giu c v t tin v tr tu cc thnh ph b
hp dn bi l thuyt v vic t ch phn hn.

Mt s hong t c, chn ngy vi s can thip thip t th bc ch bn trn,

nm ngay ly mt tn iu xc nhn h khng ch c quyn m c ngha v a
ra cc quyt nh ca mnh c lp vi s can thip ca Gio hong hay hong .
Tuy nhin cc v vua khc li cho rng bt c thay i hin trng no u c th gy
nguy hi v rng lng tm c nhn c l ch l mt thn dn ng ngnh.
ng u trong s nhng ngi ng h nn tng chnh thng c l vua Php v Ty
Ban Nha, nhng Henry VII ca Anh cng c ting ni quan trng. Mt chuyn lun
bo v Cng gio ca ng khin Gio hong Leo X ban tng ng danh hiu Ngi
bo v c tin vo nm 1521. Nh nhng n lc trung ng ha ca c ng v
ngi cha, tnh hnh trong nc c yn n. S ri lon ca cuc Ci Cch lc a
dng nh b qua Anh. Tuy nhin, tnh trng ny s thay i vo nhng nm tip
theo.
Phn khng ca Henry
Bn nng tp trung ha quyn lc vo mnh khin Henry ngy cng kh chu vi
thm quyn ca Gio Hi c bit khi n e da n s tn ti an ton ca dng
h Tudor. Ni tht vng v ngi v, Catherine x Aragon, khng th cho ng mt
a con trai ni di l im khi u ca mt cuc khng hong. Nm 1533, ng
yu cu Clement VII hy b cuc hn nhn ca h nh th n cha tng xy ra. Qu
tc gin v b Gio Hong t chi, ng on tuyt vi Rome. Thomas Cranmer, Tng
gim mc x Canterbury do Henry la chn, tuyn b rng cuc hn nhn ca
Henry v Catherine chnh thc b hy b. Henry v Anne ci nhau nh d nh v
mt lot o lut c thng qua trao quyn cho vua cao hn Gio hong. Vo
thng 11 nm 1534 o lut Ti Thng bin vua Henry thnh ngi ng u
ti cao ca Gio hi Anh.
Ci cch hong gia
Bt chp nhng ci cch ny, Henry vn nhn ch ngha Luther y nghi ngi. Cc
tu s hng u nh Cranmer mun ci cch Gio hi nhiu hn nhng ng kim h
li. Nhu cu kim sot gii tng l v cc tn u ng ngoan c khin ng cm
thy b y v pha Khng Cch nhiu hn. Nhng c vn c nh l Tng gim mc
x Rochester, John Fisher, n cht, theo ng ngha en, vn thch thc nh vua.
i php quan c ca Henry, Ngi Thomas More, b hnh hnh vo nm 1535 v
khng chu t b c tin Cng gio. Cng c nhng phn khng t dn thng, di
s ch huy ca nhng th lnh nh Elizabeth Barton, Thnh n x Kent. Nhn dn
pha bc ni dy trong cuc Hnh hng n Cha. Bt chp cc lc lng kinh t,
x hi v tinh thn ca Gio hi, cuc Gii th Tu vin bt u vo nm 1536 v ko
di trong vng bn nm.

825 s c s tn gio b
Henry VIII ng ca. Km
theo l 16 phn trm t
ai ca nc Anh v 150
nghn bng (khong 64 triu
bng ngy nay) li tc hng
Ci Cch ti Scotland

Ti Scotland, tn iu Khng Cch b l i. Nhng ngi rao ging Ci Cch b chi

b: Patrick Hamilton b thiu sng v nim tin ca mnh vo nm 1528. Ch nhiu
nm v sau thay i phn ln nh vo mt John Knox y nhit huyt s lng
ngi Scotland chuyn sang tn gio mi ny mi tng ln. Quc hi Ci Cch
thnh lp Khng Cch gio vo nm 1560.
Sang Khng Cch gio v li quay li
n thi im , ngi k v ca Henry, Edward, ch tr cng cuc Khng Cch
ha Gio hi Anh: v vua nin thiu ny c nhng suy ngh chn chn vt hn s
tui ca mnh. Nhng n lc m bo ngi k v i theo Khng Cch thng qua
Jane Grey ca nh vua em n mt kt cc bi thm (xem t133).
L ng quang ca con gi Henry, Mary I, mt ngi theo Cng gio, c cho
n bng s tung h ca qun chng mt mc no vn ng v Cng gio.
Nhng bin php trng tr tn bo ca b dng nh bo trc im g cho Khng
Cch gio ti Anh. Tuy nhin, b khng c ngi tha k ngi bu lm tip cng
vic ca mnh, v cui cng Mary Kht mu phi chp nhn s nghip Cng gio
ca b thua cuc. Sau nhiu nm ha thiu nhng k d gio, b buc chp nhn
s k v ca Elizabeth Khng Cch.
V SAU:
Vi s ln ngi ca Elizabeth vo nm 1558, Gio hi Anh c khi phc v Cng
gio khng bao gi ti lp c na.
N hong Cng gio
Nhiu ngi Cng gio tin rng, n hong Scotland Mary 138, ch khng phi
Elizabeth I, mi l ngi tha k hp php ngai vng Anh. L ngi sng tn Cng
gio, b b hnh quyt vo nm 1587.
Bn sc Anh
Cuc Cch mng Vinh Quang vo nm 1688 18889 chng kin Khng Cch gio
tr thnh mt phn ca bn sc Anh. o lut nh c nm 1701 quy nh rng
khng ngi Cng gio La m no hay mt ai kt hn vi mt ngi Cng gio La
m c th c ln lm vua 20001. Nhng tn gio v chnh tr vn duy tr mt s
dung ha c hi trong i sng nc Anh.

Bi mu s 2: N hong Elizabeth I

N HONG ANH Sinh 1533 Mt 1603

Elizabeth I

Ti s i x tt vi mi ngi
nh mt n hong vn i x vi
thn dn ca mnh.
ELIZABETH I TI L NG QUANG, 1559

Vic cng cha Elizbeth ra i vo nm 1533 khng lm tt c hnh phc.

Trong con mt Cng gio, c l a con hoang ca mt cuc hn nhn ti li
khng c tha nhn gia Henry VIII v Ane Boleyn. Sau v hnh hnh
ngi m, Henry tuyn c l a con khng hp php; mt quyt nh ch
c o ngc vo nm 1544. Vic c ch cng cha khc m Mary, ngi
theo Cng gio, ln ngi n hong khin cho cuc sng ca Elizaberth
theo Khng Cch tr nn nguy him. C b giam cm mt thi gian ngn
trong thp London vo nm 1554 v b nghi ng c m mu chng li n
hong. Tuy nhin, khi Mary qua i m khng c ngi tha k, Elizabeth
ln ngi.

N hong ng trinh

Trong triu, Elizabeth c cc nam sng thn vui v. Mt lot nhng con
ngi tr trung, p trai k tip nhau nm gi vai tr ny. u tin l c
Robert Dudley, ngi v sau b thay th trong lng Elizabeth bi Walter
Devereux, b tc x Essex, vn t ph n ni cui cng cm u mt
cuc lt chng li n hong. Ngi Walter Raleigh li l mt sng thn
khc. Elizabeth tr nn ni ting vi danh hiu N hong ng Trinh khi t
chi hng lot ngh hn nhn, trong c c Philip II ca Ty Ban Nha.
iu ny dng nh bt ngun t nhng cn nhc chnh tr hn l v l do
cm xc. C th b n trnh hn nhn v khng mun t b quyn lc ca
mnh cho hn phu theo truyn thng by gi.

Sng bi n hong

Elizabeth theo ui th iu vn c coi nh mt tp tc ca nh Tudor

trong vic xin dng hnh nh bn thn ln hong gia. C hai l tng ny
l trung tm ca hong tc Tudor v b n lc khng mt mi in m
chng ln tri tim v tm tr thn dn ca mnh. Nhng cuc tun du tr
thnh c im ni bt trong thi k tr v ca b. n thm nh cc qu tc
ca mnh (vi chi ph khng l ca h), b s dnh ra vi tun vo mi ma
h thm th cc vng qu, t mnh diu qua cc ng ph ti cc th
trn ln cc thn dn c th trng thy. B cng thc hin nhiu iu
khc tng thm s sng bi bn thn. S lng cc bc chn dung honh
trng v Elizabeth nhiu mt cch n tng. Cc nh th thn thoi ha
b thnh Astraea, mt v n thn Hy Lp v l con gi ca thn Zeus vn
tng trng cho s trong trng, thun khit v cng bng. Trong nhng nm
1590, b c ng ngn ha mt cch k cng trong thin s thi lng mn
N hong Thn tin ca Edmund Spenser. Mt trong nhng tiu ng
cp n b l Gloriana Vinh quang.

Lm nguy
Ch vi s min cng ln lao th
Mary mi chu cng nhn Elizabeth l
ngi tha k ca mnh. V trong khi
vic Elizabeth ln ngi l s cu ri
cho nhng ngi Khng Cch Anh,
th h nhn ra rng tht l kh c th
coi c gi tr trung ny l ngi bo
h m mnh ang khao kht. Cng
thi im , c Scotland v Php
u t ra nhng mi e da ng
s. N lc dng qun i chim ng
cng Le Havre ca Elizabeth b y
li mt cch nhc nh vo nm
1563. V Elizabeth cn phi cnh
gic vi Mary, n hong Scotland. B
ht sc bt an khi Mary lun trong
tm tr nhng ngi thn Cng gio
ti Anh. S nghi ng khng tha:
Cuc ni dy Min Bc (1569) l mt
n lc ng k ca cc qu tc Cng
gio
vng
Northumberland
v
Westmorland nhm lt Elizabeth
v thay bng mt Mary II Cng
gio.

ROBERT DUDLEY
Elizabeth chi vi Robert Dudley
(153288) t khi cn nh. B phong
ng lm b tc x Leicester vo
nm 1564 v ng tr thnh ngi
bu bn thn thit ca b ti triu
inh mc cho thc t l ng kt
hn. Khi ngi v ca ng t ngt
qua i mt cch ng ng vo nm
1560, nhiu ngi tin rng ng
mun ci n hong. Cuc hn nhn
nm 1578 ca ng vi Lettice Knolly
khin Elizabeth ni gin, v ng
chng bao gi khi phc li c
nh hng ca mnh. Mc d l
ngi Khng Cch, ng li ng h
nhng ngi bn Cng gio rc ri
ca mnh.

Gian kh v Vinh quang

Tuy nhin, nhng ngi Scotland ch l mi e da nh b so vi Ty Ban
Nha, mt siu cng ca th k 16. Bng vic tr li ng h Ci Cch Gio
hi sau ci cht ca Mary, nc Anh t t mnh trong th bt ng vi
Phillip II. Nm 1585, Elizabeth cn i xa hn. Bng vic k hip c Nonsuch
vi cng ha H Lan, ni nhng ngi Khng Cch chng li s thng tr Ty
Ban Nha, b cam kt tham gia Chin dch H Lan. Cuc chin tranh ginh
t ai tip theo l mt tht bi v vng v lm gim ng k qun s
ca b tc Leicester, tng ch huy ca Elizabeth ti vng t ny. Tuy
nhin, chin dch tip theo ca vua Phillip nh dng Hm i bt bi
bp ngi Anh mang li chin thng ni ting cho Elizabeth. Bi din vn
ca b ti bui duyt binh ti Tibury trc khi Ty Ban Nha chun b xm lc
gy n tng ln lao ln qun i v nc Anh. Cu ni Ti bit ti c
mt c th yu ui v nhu nhc ca ph n, nhng ti c mt tri tim v
tm lng ca mt v vua, ca b cn ni ting n tn ngy nay. y l du

son ni bt thm ch ngay c lc , v cc thnh tu ca mt s nh th v

nh vit kch v i trong lch s vn hc Anh mang li cho thi k tr v
ca Elizabeth bng dng mt k nguyn vng.

V lu m
Tuy nhin, nhng vinh quang cui
cng cng phai nht. N lc gip Henri
IV Khng Cch thit lp quyn lc ti
Php khng thnh cng (do ng ny
ginh ngi bu ch bng vic tuyn b
mnh theo Khng cch). Cuc ni dy
ca Tyrone ti Ireland cui cng cng
c dp yn, nhng i bng hn chn
nm khc lit. Cuc o chnh ca Essex
din ra vo nm 1601 cho thy thi k
tr v ca Elizabeth s kt thc trong u
m. Ph tn ca cc cuc chin tranh v
ma mng tht bt cng khin mi vic
kh khn hn. Khi Elizabeth qua i m
khng c ngi tha k ngi bu, nhng
tham vng ca n hong Scotland Mary
c hin thc ha bng con trai
James VI, ngi ln lm vua Anh vi
danh hiu James I.n bi u

NIN BIU
Ngy 7 thng 9 nm 1533, Cng cha
Elizabeth, con gi ca Anne Boleyn v Henry VIII,
ra i ti cung in Greenwich. Ngi Cng gio
xem rng cha c vn cn l chng ca ngi v
u, Catherine x Aragon.
Ngy 19 thng 5 nm 1536, M ca
Elizabeth b hnh hnh. Sau Henry tuyn
Elizabeth l con khng hp php.
Thng 3 nm 1554, Elizabeth b buc ti
nhng tay vo cuc Ni lon Wyatt nhm ph
trut Mary I v a Elizabeth Khng Cch ln
ngi. C b cm t trong Thp Lodon. Mary
chuyn c ti cung in Woodstock ti
Oxfordshire, ni c b giam trong nh gn mt
nm.
Ngy 6 thng 11 nm 1558, Tht bi trong
vic sinh h ngi tha k, Mary I tha nhn
Elizabeth l ngi k v b. B v ngi chng
Philip II chn Elizabeth thay v n hong Scotland
Mary v ngi ny d theo Cng gio nhng li
c mi quan h gn gi vi nc Php.
Ngy 15 thng 1 nm 1559, Elizabeth ln
ngi N hong Anh ti tu vin Westminster.
Thng 10 nm 1562, Qun i ca Elizabeth
chim cng Le Havre ti min bc nc Php,
nhng li mt ch sau vi thng.
Thng 11 nm 1569, Cc qu tc Cng gio
n lc lt Elizabeth trong cuc Ni dy min
Bc.
Thng 7 nm 1585, N hong Mary ca
Scotland b pht hin ngm h tr m mu
Babington lm phn Elizabeth. B b kt ti v
hnh hnh sau hai nm.
Thng 8 nm 1585, Elizabeth k hip c
Nonsuch ng h Cng ha H Lan chng li Ty
Ban Nha. Cuc vin chinh sau di s ch huy
ca B tc x Leicester mang li nhng kt
qu thm hi.
Thng 7 nm 1588, Hm i bt bi ca
Philip II m cuc tn cng Anh v b nh bi.
Thng 12 nm 1589, i qun vin chinh
c c sang h tr cho Henri IV Khng Cch
trong cc cuc Chin tranh Tn gio rt v trong
tnh trng t ti.
Ngy 2 thng 8 nm 1601, Essex cm u
mt v bo lon chng li N hong. V bo lon
nhanh chng b dp tt, Essex b em ra xt x
v hnh hnh v ti mu phn.
Ngy 24 thng 3 nm 1603, Elizabeth qua
i tui 69, sau 44 nm tr v.