MINISTARSTVO SPOLJNE TRGOVINE I EKONOMSKIH ODNOSA

UPRAVA BOSNE I HERCEGOVINE ZA ZATITU ZDRAVLJA BILJA

Doc. dr Sinia Mitri

PRIRUNIK ZA PRIMJENU
FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA
sa pregledom obaveza korisnika i
preporukama dobre poljoprivredne prakse

Sarajevo, 2012. god.

Autor:
Doc.dr Sinia Mitri
Grafika priprema i DTP:
Sinia Mitri
tampa:

Tira:
1000 primjeraka

Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa

Uprava Bosne i Hercegovina za zatitu zdravlja bilja
Radieva 8/3, 71 000 Sarajevo
e-mail: upravabihzzb@bih.net.ba
tel.: + 387 33 212 387
www.uzzb.gov.ba
Projekat " Podrska Upravi BiH za zastitu zdravlja bilja"
Projekat finansira Evropska unija
Agriconsulting Europe SA
Trampina 4/II, 71000 Sarajevo
e-mail: eufitobh@gmail.com
tel: + 387 33 263 375
web: www.eufitobh.com
2

UVOD
Fitofarmaceutska sredstva ili sredstva za zatitu bilja su organska i
neorganska hemijska jedinjenja, kao i produkti ivih organizama koje se
koriste u poljoprivredi i umarstvu za prevenciju pojave, kontrolu i unitavanje
prouzrokovaa biljnih bolesti, tetoina i korova, kao i zatitu poljoprivrednih i
prehrambenih proizvoda. Osnovni uslov koji su fitofarmaceutska sredstva (u
daljem tekstu FFS), u poetku razvoja hemijske zatite bilja, da bi bili
registrovani morali da zadovolje je da budu efikasni. Naravno da je to i dalje
potreban, ali ne i dovoljan uslov. Naime, razvojem fitofarmacije spoznalo se o
sporednim efektima koja FFS mogu da izazovu kod ljudi, neciljanih organizama
i uopte u ivotnoj sredini, a to proistie iz toga da su to jedinjenja koja imaju
odreenu toksinost, te mogu da izazovu odreene toksine efekte na ljude i
domae ivotinje, kao i neprihvatljive efekte na organizme u prirodi i
ekosistem uopte. Razumljivo je da ti negativni efekti FFS nisu prihvatljivi. Ovi
negativni efekti e biti izraeniji ukoliko se FFS nepravilno primjenjuju.
Najvee greke nastaju prilikom neposrednog tretiranja kojeg provode
poljoprivredni proizvoai, tj. korisnici FFS. Da bi se smanjio rizik po zdravlje
ljudi i ivotnu sredinu koji nastaje prilikom upotrebe FFS neophodna je stalna
obuka korisnika FFS, a to je i razumljivo, jer se smatra da centralno mjesto u
integralnoj zatiti bilja zauzima obrazovani poljoprivredni proizvoa koji je
sposoban da djelimino sam odluuje.
Savremni pristup u primjeni FFS je utemeljen na odrivoj upotrebi FFS,
pri tome ukljuujui predostronost i preventivni pristup. U tom cilju Evropska
unija je dala niz zakonskih rjeenja koje imaju za cilj smanjnje rizika i uticaja
FFS na zdravlje ljudi i ivotnu sredinu. To smanjnje rizika i negativnog uticaja
FFS na zdravlje ljudi i ivotnu sredinu je utemeljeno na podravanju uvoenja i
razvoja integralne zatite bilja, kao i podravanje alternativnih pristupa i
tehnika u cilju smanjenja upotrebe FFS. Ta podrka je namijenjena prije svega
poljoprivrednim proizvoaima, predstavnicima strunih slubi, te naunih,
strunih i strukovnih institucija, a ona se oekuje i od strane drave. Upravo
ovaj prirunik je namijenjen neposrednim korisnicima FFS, tj. proizvoaima
koji kao profesionalni korisnici primjenjuju FFS.
Prirunik ima za cilj da pomogne korisnicima FFS da prilikom primjene
FFS zatite sebe, svoje imanje, svoju ivotnu sredinu i obezbijede sigurniju
budunost i odrivu poljoprivredu svojoj djeci. Da bi se sve ovo postiglo
neophodno je stalno struno usavravanje korisnika FFS, redovna saradnja sa
strunom slubom u poljoprivredi i potovanje niza obaveza od strane
korisnika FFS. Te obaveze su regulisane PRAVILNIKOM O DUNOSTIMA KORISNIKA
FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA. Skraeni pregled dunosti korisnika FFS je dat u
sljedeoj tabeli.

PREGLED OBAVEZA KORISNIKA FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA

KORSNIK JE DUAN POZNAVATI OSNOVNE POJMOVE IZ ZATITE BILJA I
FITOFARMACIJE

OPTE DUNOSTI U POGLEDU PRAVILNE UPOTREBE FFS:

Korisnik je duan da pravilno upotrebljava FFS, pri emu se mogu koristi samo
registrovana sredstva;
Korisnik je obavezan da proita ETIKETU i UPUSTVO ZA UPOTREBU i da se
pridrava propisanih upustava;
Korisnik mora da rukuje FFS tako da pri tretiranju sprijei izloenost ljudi,
ivotinja, ptica i vodenih organizama FFS i upotrijebi najbolju metodu tretiranja u
smislu dobre prakse za zatitu bilja i zatite ivotne sredine;
Korisnik je duan da potuje KARENCU i RADNU KARENCU;
Korisnik je obavezan nanositi FFS odgovarajuim ureajima za aplikaciju;
Korisnik je obavezan da pripremu rastvora prije tretiranja, zbrinjavanje ostataka
rastvora nakon tretiranja i pranje ureaja za aplikaciju FFS uradi na nain koji ne
ugroava zdravlje ljudi i ivotne sredine;
Korisnik je obavezan nositi odgovarajuu zatitnu odjeu prilikom mijeanja,
punjenja, primjene i pranja ureaja za aplikaciju;
Za FFS za koja je rjeenjem o registraciji propisana obaveza obavjetavanja,
korisnik je duan prije primjene FFS obavjestiti susjede koji mogu biti izloeni
zanoenju FFS. Ukoliko obaveza obavjetavanja nije propisana rjeenjem o
registraciji, na zahtjev susjeda korisnik je duan dati informacije o trgovakom
nazivu primijenjenog FFS, nainu i datumu tretiranja;
U sluaju nesree u kojoj je ugroeno zdravlje ljudi, ivotinja ili ivotna sredina,
korisnik je obavezan postupiti u skladu s uputstvom na etiketi, odnosno uputstvu
za upotrebu, te o nesrei odmah obavijestiti nadlenu zdravstvenu ustanovu;
Ako korisnik tokom ili nakon tretiranja uoi opasnost ili neeljeno djelovanje FFS
ili ostataka FFS na zdravlje ljudi, ivotinja, ivotnu sredinu, tretirane gajene biljke
ili gajene biljke koja slijede u plodoredu, obavezan je o tome odmah obavijestiti
nadleni organ jedinice lokalne samouprave.

POSEBNE DUNOSTI U POGLEDU PRAVILNE UPOTREBE FFS

Korisnik je duan da prilikom tretiranja sprijei zanoenje FFS;

Korisnik FFS je duan da se pridrava mjera maksimalne zatite pela;
Korisnik je duan da posebnu panju posveti prilikom primjene FFS u blizini voda,
te da potuje vodozatiene zone i norme dobre poljoprivrene prakse u vezi sa
zatitom voda;
Korisnik je duan da u biljnoj proizvodnji primjenjuje OSNOVNE PRINCIPE
INTEGRALNE ZATITE BILJA, kao i DOBRE POLJOPRIVREDNE PRAKSE;
Korisnik FFS je obavezan da se pri tretiranju sjemena i upotrebi sjemena pridrava
DOBRE POLJOPRIVREDNE PRAKSE;
Korisnik FFS je obavezan da praznu ambalau, u kojoj je bilo FFS, bezbjedno zbrine
u skladu sa upustvom za upotrebu;
Korisnik FFS je duan da bezbjedno uva i skladiti FFS i to u originalnoj ambalai,
odvojeno od hrane i hrane za ivotinje, te drugih predmeta opte upotrebe, izvan
domaaja djece, uz odreene uslove u pogledu temperature, vlage i svjetlosti i u
skladu s drugim uslovima navedenim na etiketi.
KORISNK JE OBAVEZAN VODITI EVIDENCIJU O UPOTREBI FFS NA OTVORENOM
POLJU, ZATIENOM PROSTORU I ZATVORENIM OBJEKTIMA
KORISNIK JE OBAVEZAN POHAATI PROGRAM OBUKE ZA KORISNIKE, KOJI
OBUHVATA OSNOVNU I NAPREDNU OBUKU
KORISNIK FFS JE DUAN PRISTUPITI STRUNOM ISPITU ZA KORISNIKE FFS

Zemlje Evropske unije su prihvatile niz zakonskih rjeenja u oblasti

primjene pesticida, zatite zdravlja biljaka i uopte u fitosanitarnom sektoru.
DIREKTIVA 91/414 EEZ VIJEA
o stavljanju sredstava za zatitu bilja na trite od 15. jula 1991.
Ova Direktiva 91/414 regulie odobrenje, plasiranje na trite, upotrebu i
kontrolu unutar Zajednice proizvoda za zatitu bilja u komercijalnom obliku i
plasiranje na trite i kontrolu unutar Zajednice aktivnih materija namijenjenih za
upotrebu kao "PROIZVODI ZA ZATITU BILJA", a to su aktivne materije i preparati koji
sadre jednu ili vie aktivnim materija pakovanih u obliku u kojem se dostavljaju
korisniku, namijenjeni za:
zatitu bilja ili biljnih proizvoda od svih tetnih organizama ili spreavanje
djelovanja takvih organizama;
uticaj na ivotne procese bilja, osim kao hranjive materije (npr. regulatori
rasta);
ouvanje biljnih proizvoda u mjeri u kojoj takve tvari ili proizvodi ne podlijeu
posebnim odredbama Vijea Komisije o konzervansima;
unitenje nepoeljnih biljaka ili
unitenje dijelova bilja, provjera ili spreavanje nepoeljnog rasta bilja.
UREDBA (EC) BR. 1107/2009 EVROPSKOG PARLAMENTA I SAVETA
od 21. oktobra 2009. godine, koja se odnosi na stavljanje u promet sredstava za zatitu
bilja i kojom se ukidaju Uputstva Evropskog saveta 79/117/EEC i 91/414/EEC
Cilj ove Uredbe je da se obezbijedi visok nivo zatite, kako zdravlja ljudi, tako i
zdravlje ivotinja i ivotne sredine i istovremeno da se obezbijedi konkurentnost
poljoprivredne proizvodnje u zajednici. Pri tome posebnu panju treba posvetiti zatiti
osjetljivih grupa stanovnitva, ukljuujui trudnice, novoroenad i djecu, kao i
primjeniti princip predostronosti. Ova Uredba treba da osigura da industrija pokae
da supstance ili proizvedena sredstva za zatitu bilja stavljena u promet nemaju tetan
uticaj na zdravlje ljudi ili ivotinja ili bilo kakav neprihvatljiv uticaj na ivotnu sredinu.
Namjera je takoe da se, koliko god je to mogue, uklone postojee potekoe u
trgovini sredstvima za zatitu bilja zbog postojanja razliitih nivoa zatite u dravama
lanicama. Ovom Uredbom se propisuju harmonizovana pravila za odobravanje
aktivnih supstanci i stavljanje u promet sredstava za zatitu bilja, ukljuujui i pravila o
meusobnom priznavanju izdatih odobrenja, kao i paralelni uvoz, a njena svrha je
takoe i da se povea slobodan promet i dostupnost takvih sredstava u Dravama
lanicama. Supstance mogu biti ukljuene u sastav sredstava za zatitu bilja samo ako
je pokazano da predstavljaju korist za biljnu proizvodnju i za koje se ne oekuje da e
imati tetan uticaj na zdravlje ljudi ili ivotinja ili neprihvatljive efekte na ivotnu
sredinu.

DIREKTIVA 2009/128/EZ EVROPSKOG PARLAMENTA I VIJEA

od 21. oktobra 2009.
Direktivom 2009/128 se uspostavlja okvir za djelovanja Zajednice u cilju
postizanja odrive upotrebe pesticida i proizvoda za zatitu bilja. Meutim,
predvieno je proirenje oblasti primjene ove Direktive tako da e obuhvatati i
proizvode biocida, tj. biocide. Direktiva je, izmeu ostalog, predvidjela:

Izradu NACIONALNIH AKCIONIH PLANOVA;

Obuku korisnika pesticida;
Zatiti vodenih sredina i organizama u vodi, a u vezi sa Direktivama o vodama
(Water Framework Directive- WFD, 2000/60/EC);
Uvoenje u poljoprivrednu praksu naela i metoda INTEGRALNE ZATITE
BILJAKA (Integrated Pest Management- IPM)

Nacionalnim akcionim planovima su postavljeni kvantitativni ciljevi, mjere,

vremenski raspored, kao i indikatori, koji imaju za cilj smanjenje rizika i uticaja usljed
upotrebe pesticida na zdravlje ljudi i ivotnu sredinu. Takoe je predvieno da se
podri uvoenje, predstavljanje i razvoj integralne zatite bilja kao i alternativni
pristupi ili tehnike u cilju smanjenja zavisnosti oslanjanja na upotrebu pesticida.
Upotreba proizvoda za zatitu bilja koji sadre aktivnu supstancu od posebne vanosti
je pod nadzorom, monitoringom Drave lanice i Drave lanice uspostavljaju
vremenske rasporede i ciljeve vezano za smanjenje njihove primjene, naroito kad je
smanjenje rizika od posebnog znaaja. Nacionalni akcioni planovi treba da budu
koordinisani sa primjenom planova koji su obuhvaeni drugim zakonskim propisima.
Kljuni zadatak ove Direktive je SMANJENJE IZLOENOSTI LJUDI I OKOLINE
FITOFARMACEUTSKIM SREDTSVIMA.
UREDBA (EZ) 1185/2009 EVROPSKOG PARLAMENTA I VIJEA
od 25. novembra 2009. o statistikama o pesticidima

Ova Uredba uspostavlja zajedniki okvir za sistematsku obradu statistikih

podataka Zajednice o stavljanju u promet i primjenu sredstava za zatitu bilja.
Statistika obrada se odnosi na:
Godinju koliinu pesticida u prometu;
Godinju koliinu pesticida koji se primjeni.
DIREKTIVA 2009/127/EZ EVROPSKOG PARLAMENTA I VIJEA

od 21. oktobra 2009. kojom se izmjenjuje i dopunjuje Direktiva 2006/42/EZ, a Direktiva

2009/127 se odnosi na maine koje se koriste za primjenu pesticida

Drave lanice u skladu sa ovom Direktivom preduzimaju odgovarajue mjere

kako bi osigurale da se maine za primjenu fitofarmaceutskih sredstava mogu stavljati
na trite i/ili u upotrebu samo ako zadovoljavaju odgovarajue odredbe ove Direktive
i ne ugrpavaju zdravlje i sigurnost korisnika pesticida.
UREDBA (EZ) BR. 396/2005 EVROPSKOG PARLAMENTA I VIJEA

od 23. februara 2005. o maksimalnim nivoima ostataka pesticida u ili na hrani i hrani za ivotinje
biljnog i ivotinjskog porijekla se izmjenjuje i dopunjuje Direktiva Vijea 91/414/EEC

Uredba 396/2005 utvruje maksimalne nivoe ostataka (MDK) pesticida u

hrani i hrani za ivotinje u Evropskoj uniji, kako bi se osigurala visok nivo zatite
potroaa, slobodne trgovine usklaenosti odredbama EU. Ona takoe omoguuje
kontrolu nad pravilnom upotrebom sredstava za zatitu bilja kroz MDK.

FFS I ZATITA BILJAKA

Zatita gajenih biljaka od TETOINA, PROUZROKOVAA BOLESTI i
KOROVA predstavlja posebnu disciplinu u poljoprivredi iji je zadatak da
sprijei smanjenje gubitka prinosa, da sprijei pogoranje kvaliteta
poljoprivrednih proizvoda, da odstrani uzroke koji ograniavaju promet
poljoprivrednih proizvoda i da omogui njihovo due ili krae uvanje u
skladitima.
Zatita biljaka podrazumijeva aktivnosti kojima se obezbjeuje zatita
zdravlja biljaka, a naroito:
1. Zatita bilja i biljnih proizvoda od tetnih organizama;
2. Sprijeavanje unoenja i irenja, kao i borba protiv tetnih organizama
uvoenjem mjera za zatitu bilja i biljnih proizvoda;
3. Otkrivanje i odreivanje tetnih organizama;
4. Omoguavanje optimalne proizvodnje poljoprivrednog bilja i trgovina
njime;
5. Zatita okoline kontrolom nad tetoinama, uvoenjem bioloke zatite
bilja, te aktivnostima praenja i predvianja;
6. Voenje i praenje razvoja zatite bilja i
7. Obezbjeenje obrazovanja i informisanja javnosti o zdravlju biljaka.
Aktivnosti u sklopu zatite bilja se sprovode kroz elemente zatite
biljka, koje sprovode obrazovani poljoprivredni proizvoai, strune slube i
ostale institucije ukljuene u zatitu bilja. U tom smislu uspjenost u zatiti bilja
je uslovljena stalnim usavravanjem i obukom poljoprivrednih proizvoaa, ali
i stalnoj institucionalnoj izgradnji integralnog sistema zatite bilja. Najvea
odgovornost za obuku poljoprivrednih proizvoaa je upravo na samim
proizvoaima, dok i lokalna zajednica moe da znaajno doprinese
usavravanju kroz organizaciju razliitih vidova zimskih kola. Odgovornost
za organizaciju strunih slubi, kao i institucionalnu izgradnju sistema zatite
bilja je na iroj drutvenoj zajednici, kao i lokalnoj zajednici. Nesumljivo je da
se neki vidovi strune slube ve organizuju u privatnom vlasnitvu, ali je ta
struna sluba manje-vie naslonjena na maloprodaju FFS. Elementi zatite
biljaka su: dijagnoza, prognoza, praenje i signalizacija, higijena, te terapija
(shema 1).

Shema 1: Elementi zatite biljaka

OSNOVNI POJMOVI

sa objanjenjem najzaajnijih izraza

FITOFARMACEUTSKA SREDSTVA (FFS) su organska i neorganska hemijska
jedinjenja, kao i produkti ivih organizama koje se koriste u poljoprivredi i
umarstvu za prevenciju pojave, kontrolu i unitavanje prouzrokovaa biljnih
bolesti, tetoina i korova, kao i zatitu poljoprivrednih i prehrambenih
proizvoda. Osnovna podjela FFS je prema njihovoj namjeni, tj. prema grupi
ivih organizama koje kontroliu i suzbijaju. Tako da FFS prema namjeni
moemo da podijelimo na sljedei nain:
1. HERBICIDI su jedinjenja za unitavanje korova i drugih biljaka koje se
pojavljuju, za ovjeka, na neeljenom mjestu;
2. ZOOCIDI su jedinjenja koja slue za kontrolu i suzbijanje tetnih
organizama iz carstva IVOTINJA (ANIMALIA), dijelimo ih, s obzirom
na grupu ivotinja koje suzbijaju na:
Insekticide- sredstva za suzbijanje insekata,
Akaricide- sredstva za suzbijanje grinja,
Nematocide- sredstva za suzbijanje nematoda,
Moluskocide (limacide)- sredstva za suzbijanje pueva,
Rodenticide (muricide)- sredstva za suzbijanje glodara,
Avicidi- sredstva za suzbijanje ptica;
3. FUNGICIDI su jedinjenja koja slue za suzbijanje i prevenciju pojave
fitopatogenih gljiva;
4. BAKTERICIDI su jedinjenja koja slue za suzbijanje fitopatogenih
bakterija;
5. ANTIBIOTICI su proizvodi metabolizma ivih organizama ili
sintetizovane supstance, koje dejstvuju antagonistiki na neke
mikroorganizme prouzrokovae biljnih bolesti;
6. REPELENTI i ATRAKTANTI- repelenti su sredstva za odbijanje
insekata, grinja, ptica i glodara, a atraktanti su sredstva za
primamivljanje insekata, grinja, ptica i glodara, kako bi se oni
koncentrisano skupljali i tako uspjenije suzbijali;
7. HEMOSTERILIZANTI su sredstva za izazivanje sterilnosti mukih ili
enskih individua tetnih organizama, kako bi se smanjila njihova
populacija;
8. FIZIOTROPI su jedinjenja koja u malim dozama usporavaju ili
modifikuju pojedine fizioloke procese kod biljaka.
AKTIVNE MATERIJE (DJELATNE TVARI) su hemijski elementi i njihova
jedinjenja, koji se pojavljuju prirodno ili se proizvode, ukljuujui i sve
neistoe koje neminovno nastaju u toku proizvodnog postupka. Sadraj
aktivne materije se obavezno navodi uz svaki preparat, jer upravo na osnovu
ovog podatka se zakljuuje o karakteristikama odreenog praparata i
omoguava eventualno pronalaenje zamjene za preparat koji se eli
primijeniti. Poznavanje aktivne materije u preparatu je bitno i sa stanovita
primjene preparata i rotiranja preparata, a u cilju efikasnijeg suzbijanja tetnih
organizama i prevenciju pojave rezistentnosti. Sadraj aktivne matrije, zavisno
od formulacije, moe da se iskae u dva oblika, kao:

maseni udio aktivne matrije u preparatu vrstih formulacija, kada se

izraava u g/kg ili %;

masena koncentracija aktivne materije u preparatu tenih formulacija,

kada se izraava u (g/l).

PREPARATI (PRIPRAVCI) su smjese ili rastvori (pravi rastvori, emulzije,
suspenzije) koje se sastoje od jedne ili vie aktivnih materija i koje su
namijenjene upotrebi kao FFS ili kao POMONA SUPSTANCA. Dakle, osnovu
svakog fitofarmaceutskog preparata ini aktivna materija. FFS se koriste
iskljuivo u obliku pretarata. Razlog za formulisanje odreene aktivne materije
je da se omugui da se prilikom tretiranja male koliine aktivne materije,
rasporede na velike povrine. Takoe se u procesu formulisanja poboljavaju
odreene fizike i hemijske osobine FFS, a time i fitofarmakoloke vrijednosti
FFS, tj. njegova hemoterapeutska efikasnost.
FORMULACIJA ili oblik proizvodnje FFS predstavlja nain na koji je
odreena aktivna materija u toku proizvodnje konfekcionirana i pripremljena
za prodaju u obliku preparata. Postoje tri osnovne grupe formulacija, a to su
VRSTE FORMULACIJE, TENE FORMULACIJE i FORMULACIJE ZA POSEBNE
NAMJENE. Pregled formulacija je dat u prilogu ovog prirunika.
SIGURNOSNE SUPSTANCE ili PROTEKTANTI (engl. safeners) su supstance ili
preparati koji se dodaju FFS kako bi se uklonili ili umanjili fitotoksini efekti
FFS na odreenom bilju.
SINERGISTI (engl. synergists) su supstance ili preparati koji ispoljavaju
slabo ili nikakvo djelovanje na tetne organizme, ali mogu da pojaaju
djelovanje aktivne materije u FFS.
KOFORMULANTI (engl. co-formulants) su supstance ili preparati koji se
koriste ili su namijenjeni upotrebi u FFS kao pomono sredstvo, ali nisu ni
aktivne materije, ni sigurnosne supstance ili sinergisti.
POMONE SUPSTANCE su supstance ili preparati koji sadre jedan ili vie
koformulanata u obliku u kojem se dostavljaju do korisnika i stavljaju na
trite, gdje ih korisnici mijeaju sa FFS kako bi izmijenili njihova svojstva.
Ovdje se na primjer ubrajaju: EKSTENDERI- produivai dejstva, OKVAIVAIpoboljivai prijemivosti, STIKERI- ljepljive supstance, SURFAKTANTIpoboljivai djelovanja.
KORISNIK je svaki profesionalni korisnik koji upotrebljava FFS,
ukljuujui operatere, tehniare, zaposlena i samozaposlena lica, kako u
poljoprivredi, tako i u drugim sektorima. Korisnik FFS je u velikom broju i
poljoprivredni proizvoa (dralac bilja), pa mu je u viestrukom interesu da
pravilno koristi pesticide. Korisnik FFS je lino najugroeniji ako nepravilno
koriste FFS, sa druge strane on je velikom broju sluajeva vlasnik biljaka koje
gaji i titi, pa i vlasnik zemljita na kojem se biljke gaje, pa mu je u viestrukom
interesu da pravilno koristi FFS, jer time titi svoje zdravlje, zdravlje svojih
najbliih, zdravlje kupaca, zdravlje domaih ivotinja i najzad, i u
kratkoronom i u dugoronom pogledu, odrivost agroekosistema. Korisnik
primjenjuje FFS tretiranjem pomou ureaja za aplikaciju.

TRETIRANJE je svaka primjena FFS na bilju, biljnim proizvodima, na

zemljitu i unoenjem u zemljite ili objekte radi zaitite bilja ili biljnih
proizvoda od tetnih organizama, radi unitenja neeljenog bilja i biljnih
dijelova te zadravanja ili sprjeavanja neeljenog rasta bilja ukljuujui i
primjenu na nepoljoprivrednim povrinama. FFS se primjenjuju na sljedee
naine:
1. Primjena vrstih i tenih preparata FFS, koje se prethodno rastvore u
vodi (shema 2), a to se vri:
PRSKANJEM pomou prskalica (dimenzija kapljica vea od 150 m),
OROAVANJEM pomou oroivaa ili atomizera (dimenzija kapljica
od 50 do 150 m),
ZAMAGLJIVANJEM pomou zamagljivaa (kapljice manje od 50 m) i
ZALIJEVANJEM ZEMLJITA sa vodom u kojoj su rastvoreni FFS ili pak
putanje tog rastvora kroz sistem za navodnjavanje;
2. Direktna primjena preparata u vrstom agregatnom stanju, bez
prethodnog rastvaranja u vodi, kao to su zapraivanje, rasipanje
granula, postavljanje gotovih mamaca i
3. Tretiranje sjemena.
FFS se u tekuem stanju, primjenjuju u obliku rastvora FFS u vodi
(kropivo), a apliciraju se prskanjem, oroavanjem i zamagljivanjem, pomou
ureaja za aplikaciju koji se zovu: prskalice, oroivai ili zamagljivai. U
poljoprivrednoj praksi FFS se najee primjenjuju prskanjem pomou
prskalica ili oroavanjem pomou oroivaa (atomizera).

Shema 2: Uporedba veliine estica dispergovanog rastvora FFS i nekih

prirodnih pojava (prema Maceljski i sar. 2002)
Prskanje je najei nain primjene FFS od prouzrokovaa bolesti,
tetoina i korova u ratarstvu i povrtarstvu. Prskanje se izvodi tako to se
preparat rastvori u odreenoj koliini vode u rezervoaru prskalice, a zatim se
prskalicama ravnomjerno rasporedi na tretiranu povrinu. Veliine estica
radnog ratsvora pesticida prilikom prskanja su vee od 150m . Prskalice
najveu primjenu imaju u ratarstvu i povrtarstvu, a rjee se primjenjuju u
voarstvu i vinogardarstvu, tj. primjenjuju se u manjim vonajcima i
vinogradima kao lene prskalice ili motorne prenosive prskalice.
Oroavanje se vri oroivaima. Rastvor FFS se pomou oroivaa
primjenjuje u vidu sitnih kapljica, iji promjer varira od 50 do 150 m .

10

Zamagljivanje se vri najee lenim zamagljivaima koje formiraju

kapljice manje od 50 m , a najee su promjera od 1 do 20 m . Ovi ureaju
se rjee koriste za primjenu FFS, a ee za primjenu biocida.
Zapraivanjem se primjenjuju preparati koji su formulisani u obliku
praiva. Danas se znatno rjee koriste, a proizvode se kao runi zapraivai (na
mijeh ili ventilator), leni (na mijeh) ili leni motorni.
Rasipanje granula obavlja se prilikom primjene FFS formulisanih kao
granule ili mikrogranule, a najee se vri prilikom primjene zemljinih
insekticida i to runo ili pomou runih ili lenih rasipaa.
NEHEMIJSKE METODE zatite bilja predstavljaju alternativne metode u
odnosu na primjenu FFS. Upravo u nehemijskim metodama zatite biljaka lei
veliki potencijal u smanjnju upotrebe FFS i smanjenju optereenja ekosistema
agrohemikalijama. U nehemijske mjere zatite biljaka spada grupa
agrotehniko-higijenskih mjera, kao i fizike, mehanike i bioloke mjere
borbe.
Agrotehniko-higijenske mjere u zatiti biljaka su preventivne
(profilaktike) mjere zatite biljaka koje omoguavaju stvaranje to povoljnijih
ekolokih uslova za gajenje biljaka, otklanjanje nepovoljnih ekolokih faktora,
spreavanje unosa tetnih organizama u parcelu (njivu) i stvaranje nepovoljnih
uslova za razvoj prouzrokovaa bolesti. Ovaj vid zatite treba sprovoditi
redovno i uporno, pri tome ne zapostavljajui i ne potcjenjujui ni jedan njegov
dio. Higijenske mjere su:
1. Gajenje otpornih i tolerantnih sorti;
2. Korienje zdravog, deklarisanog i bezvirusnog sadnog i sjemenskog
materijala;
3. Plodored;
4. Dezinfekcija i dezinsekcija sjemena;
5. Pravilan izbor parcele, pravilna priprema parcele za sjetvu i sadnju;
6. Pravilno spremanje stajnjaka i
7. Optimalno ubrenje.
Proizvoa mora da preduzme sve mjere kako bi predipoziciju za
nastanak bolesti i napad tetoina sveo na minumum. U tu svrhu je neophodno,
uz konsultacije sa strunom slubom, obezbijediti ekoloki optimum za gajenje
biljaka, a to ustvari predstavlja i osnovu za uspjenu zatitu gajenih usjeva.
Zatita bilja se stoga ne moe izdvojiti kao poseban dio mjera u toku gajenja,
ve je on u integrisanom jedinstvu sa ostalim mjerama. Pri tome, kao i u
humanoj medicini, vai pravilo BOLJE SPRIJEITI NEGO LIJEITI.
Mehaniko-fizike mjere zatiti biljaka su relativno ogranienih
mogunosti, moda ne toliko u pogledu efikasnosti tih mjera, koliko u pogledu
radnog uinka, jer za sprovoenje nekih od ovih mjera treba veliki broj radnika
tj. veliki broj radnih sati na jedinici povrine. U mehaniko-fizike mjere borbe
bi mogli ubrojiti:

11

Sakupljanje i direktno unitavanje tetoina;

Unitavanje biljnih ostataka i zaraenih organa biljke;
Mehaniko hvatanje insekata pomou lovki, ljepljivih ploa i lovnih
pojaseva;
Upotreba mehanikih prepreka;
Spaljivanje korova plamenom;
Sterilizacija zemljita;
Regulisanje mikroklime zatienog prostora.
Bioloke mjere zatite biljaka predstavljaju direktno ili indirektno
koritenje razliitih organizama i njihovih proizvoda za suzbijanje tetnih
organizama u biljnoj proizvodnji. Bioloko suzbijanje tetnih organizama se
provodi na tri osnovna naina (Igrc Bari, Jasminka i Maceljski, 2001):
KONZERVATIVNI NAIN podrazumijeva ouvanje i (ili) stvaranje povoljnih
uslova autohtonim (domaim) prirodnim neprijateljima,
AUGMENTATIVNI NAIN podrazumijeva uzgoj, razmnoavanje i isputanje
autohtonih prirodnih neprijatelja i
KLASINI NAIN koji podrazumijeva unos (introdukciju) prirodnih
neprijatelja iz njihove postojbine.
DOBRA POLJOPRIVREDNA PRAKSA je nastala kao posljedica sve vee
potranje za zdravstveno bezbjednom hranom, a to je dovelo do uvoenja
sistema kontrole poljoprivredne proizvodnje i proizvodnje hrane koji e
omoguiti praenje hrane od njive do trpeze. Evropska unija je stoga uvela
niz zakona i standarda koji su poli od injenice da svaki graanin (potroa)
ima pravo na kvalitetnu i bezbjednu hranu.
Dobra poljoprivredna praksa predstavlja primjenu optimalnih
agrotehnikih mjera koje osiguravaju stabilne prinose bez tetnog djelovanja
na prirodu i okolinu. Ova praksa obuhvata mjere u zatiti zemljita, vode,
vazduha i prirode, kao i mjere kojima se osigurava zdravlje i dobrobit domaih
ivotinja. Mjere dobre poljoprivredne prakse obuhvataju racionalno ubrenje i
primjenu FFS, ouvanje plodnosti zemljita, potovanje prirodnih potreba
ivotinja koje se gaje, upravljanje hranivima, pravilnu upotrebu mehanizacije i
slino. Tri su glavna razloga zbog kojih svaki poljoprivredni proizvoa treba u
svojoj svakodnevnoj praksi primjenjivati mjere dobre poljoprivredne prakse:
1. Zatita zdravlja, prirode i okoline;
2. Potovanje zakonskih obaveza i
3. Ekonomino poslovanje.
Pregled naela i preporuka dobre poljoprivredne prakse, a u vezi sa
zatitom i ouvanjem zemljita i zatitom vode je prikazani na shemi 3 i 4.
Naela dobre poljoprivredne prakse u vezi sa primjenom FFS u ovoj shemi nisu
posebno izdvojena, ve e se proimati kroz cijeli tekst prirunika.
Zemljite se moe praktino razmotriti kao heterogen sistem koji se
sastoji iz etiri faze: vrste (skelet), tene (zemljini rastvor), gasovite faze
(zemljini vazduh) i ivih materija (zemljini organizmi). Osnovni potencijalni
zagaivai zemljita, i agroekosistema uopte, su: pesticidi, mineralna ubriva i
emisije industrije i saobraajnih sredstava (Janji, 2005).

12

Korisnik FFS, odnosno poljoprivredni proizvoa, pravilnom

upotrebom agrohemikalija i pravilnim gospodarenjem zemljitem moe
ouvati zemljite od kontaminacije i degradacije, te sauvati njegovu plodnost
buduim generacijama, a to se moe postii prihvatanjem i potovanjem
naela DOBRE POLJOPRIVREDNE PRAKSE.

Shema 3. Naela dobre poljoprivredne prakse u zatiti ZEMLJITA (prema

Katalini i sur., 2009)

13

Shema 4. Naela dobre poljoprivredne prakse u zatiti VODA

(prema Katalini i sur., 2009)
OPTE DUNOSTI
KORISNIKA FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA
REGISTARCIJA FFS, ETKIKETA I UPUSTVO ZA UPOTREBU
Korisnik FFS moe da koristi samo REGISTROVANA FFS, tj. preparate
koji su registrovani od strane nadlenog organa i koji su kupljeni u za to
namijenjenim prodajnim objektima (poljoprivredne apoteke). Prije upotrebe
FFS korisnik je OBAVEZAN da proita ETIKETU i UPUSTVO ZA UPOTREBU, a
poeljno je i da se konsultuje sa STRUNJAKOM ZA ZATITU BILJAKA, te da
FFS koristiti u skladu sa upustvom za upotrebu i preporukama strune slube.
Takoe korisnik mora potovati i propise koji ureuju zatitu voda, zatitu
ivotne sredine, sigurnosti na radu, zbrinjavanje otpada i javnog reda.

14

Shema 5: Opti podaci sa etikete FFS

15

Shema 6: Upustvo za upotrebu preparata se nalazi ispod etikete

ili se dobija uz preparat
ETIKETA I UPUSTVO ZA UPOTREBU
-osnovne obaveze i preporuke Korisnik FFS je OBAVEZAN proitati UPUSTVO ZA UPOTREBU. Korisnik
mora primejnjivati FFS u skladu sa UPUTSTVOM ZA UPOTREBU, uzimajui
u obzir navedena UPOZORENJA, OBAVETENJA i OGRANIENJA ili
ZABRANE. FFS se mogu koristiti na gajenim biljkama samo u propisanoj
DOZI i KARENCI u skladu sa uputstvom za upotrebu.
RUKOVANJE FITOFARMACEUTSKIM SREDSTVIMA
FFS, kako je ve reeno, mogu da izazovu neeljene efekte, kako na
ljude, domae ivotinje, tako i na ivotnu sredinu u najirem shvatanju te rijei.
Da bi se taj tetni efekat izbjegao ili sveo na minimum, potrebno je da korisnik
FFS posjeduje potrebna znanja o pravilnom korienju FFS i da ih se pridrava
prilikom korienja. Rizik od neeljenog djelovanja se smanjuje racionalnom
upotrebom FFS, a odluka o tome da li uopte treba koristiti FFS, koje FFS treba
koristiti, u kojoj dozi i kada ih treba primijeniti se donosi u saradnji sa
strunom slubom, poljoprivrednim apotekarom i drugim strunjacima iz
oblasti zatite biljaka. Kada je donesena odluka da je tretman FFS neophodan,
onda korisnik, a to je u velikom broju sluajeva sam poljoprivedni proizvoa ,
mora to FFS primijeniti u skladu sa naelima DOBRE POLJOPRIVREDNE
PRAKSE.

16

DOZIRANJE FFS
Pojam doze i koncentracije. Osnovni uslov za ispoljavanje efikasnosti
FFS je da odreena (normirana) masa aktivne materije dospije na jedinicu
povrine, tj. da se na datu povrinu nanese odreena masa ili zapremina
preparata, koja sadri normiranu masu aktivne materije. Normirana doza
preparata e se nanijeti u obliku radnog rastvora preparata ili direktnim
apliciranjem preparata, to je rjei sluaj u praksi. FFS se primjenjuju gotovo
iskljuivo u obliku FFS preparata. U najveem broju sluajeva preparat prije
upotrebe treba pripremiti za upotrebu, a samo kod manjeg broja formulacija
(mamci, granule za direktnu primjenu, praivo za zapraivanje) preparat se
direktno aplicira bez prethodne pripreme.
Radni rastvor FFS predstavlja vodeni rastvor preprata u kome se
preparat nalazi u odgovarajuoj koncentraciji. Ta koncentracija zavisi od
normirane doze i utroka radnog rastvora po jedinici povrine. Koncentracija
(K) preparata u radnom rastvoru treba da bude takva da se nanoenjem
odreene zapremene radnog rastvora na odreenu povrinu postigne
potrebna doza preparata. Osnov za primjenu FFS je doza, koja je navedena u
upustvu za upotrebu.
Doza (D) predstavlja masu ili zapreminu preparata koja se mora
ravnomjereno rasporediti na jedinicu povrine. Preparat u datoj dozi moemo
da rasporedimo upotrebom razliitih koliina radnog rastvora po hektaru, tj. u
razliitim koncentracijama. Dakle, DOZA je STALNA, a KONCENTRACIJA je
PROMJENLJIVA veliina. Koncentracija zavisi od norme utroka maine, tj. od
karakteristika maine, vrste rasprskivaa, bujnosti zasada, vrste FFS i svrhe
tretiranja. Doza se navodi u upustvu za upotrebu i izraava se u kg/ha, g/ha ili
l/ha, zavisno od formulacije. Za insekticide i fungicide se esto, umjesto jasno
navedene doze, navodi koncentracija u kojoj bi trebalo primjeniti preparat, a to
esto zbunjuje i same agronome. Ukoliko je u upustvu za upotrebu navedena
koncentracija, to podrazumjeva da se preparat u toj koncentraciji nalazi u 1000
l radnog rastvora, tj. da ga treba primjeniti uz utroak 1000 litara radnog
rastvora po hektaru. To na primjer znai, ako se preparat koristi u
koncentraciji od 0,1% (K=0,1%), onda ga treba nanijeti u dozi od 1 l (kg) po
hektaru (Mitri, 2010). Obrazac za preraun koncentracije u dozu je:
D= K 10 [l/ha ili kg/ha]
Doziranje preparata u povrtarstvu. Doza u povrtarstvu se izraava u masi ili
zapremini preparata po jedinici povrini, najee l/ha ili kg/ha. Doza
preparata u paradajzu, krastavcu i paprici moe da zavisi i od porasta
navedenih biljaka. Tako je najmanja doza kada su biljke visine do 50 cm i
izraava u kg/ha ili l/ha do 50 cm visine biljaka, sljedea doza se odnosi na
biljke visine izmeu 50-125 cm i najvea doza je kada su biljke vie od 125 cm.

17

Doziranje preparata u voarstvu. Doziranje preparata u voarstvu kod

nas se u velikom broju sluajeva izraava koncentracijom (%). To je u biti
pogreno. Kao to je reeno prilikom primjene treba razmiljati o masi ili
zapremini preparata kojeg treba ravnomjerno rasporediti na povrinu od 1
hektara. Stoga se u voarstvu takoe treba dozirati l/ha ili kg/ha. Logino se
namee zakljuak da bi doza preparata trebala da zavisi od veliine i bujnosti
voke. Zbog toga se doza preparata u Njemakoj izraava u litrima ili
kilogramima preparata na 1 metar visine kronje (krune) po hektaru, dakle
kao:
litara (l) preparata/ha na 1 m visine kronje (VK)
ili
kilograma (kg) preparata/ha na 1 m visine kronje (VK)
Doziranje preparata u vinogradarstvu. Doziranje preparata u zatiti
vinove loze se do sada najee izraavao u vidu koncentracije (%) preparata u
radnom rastvoru. Takoe, i u vinogradarstvu koliinu primjene preparata
treba izraavati u masi ili zapremini preparata kojeg treba ravnomjerno
rasporediti na povrinu vinograda, dakle u l/ha ili kg/ha. Zelena masa vinove
loze, nakon formiranja uzgojnog oblika, dakle ve od tree godine pa na dalje, je
manje vie slina, bez obzira na starost okota, s tim da se ona poveava kako
napreduje vegetacija. Da bi precizirali dozu, a s obzirom na lisnu masu i bujnost
vinove loze, koja se kroz vegetaciju poveava, Nijemci su dozu vezali za 3
karakteristine fenofaze i to:
Fenofaza 61- poetak cvjetanja, kada je 10% cvjetnih kapa opalo;
Fenofaza 71- formiranje ploda, kada mladi plodovi poinju da rastu, a
ostaci od cvjetova opadaju;
Fenofaza 75- kada su bobice veliine graka, a grozdovi objeeni.
Doziranje u vinogradarstvu se dakle vri u tri razliite doze, zavisno od
njene fenofaze. Tako je prva doza od poetka cvjetanja do formiranja ploda
(FF61-FF71), druga doza je od formiranja ploda do njihovog porasta veliine
graka (FF71-FF75) i najzad, trea doza je ona od fenofaze 75 pa na dalje, sve
do kada se pesticidi, ogranieni karencom, mogu primjenjivati.

Shema 7: Fenofaze vinove loze

18

KARENCA- najmanje vremensko razdoblje

Korisnik je obavezan da potuje najmanje vremensko razdoblje koje
treba da proe od primjene FFS pa do ostalih radnji koje slijede na parceli na
kojoj smo ih prethodno primjenili. Ovo vremensko razdoblje je neophodno
STROGO POTOVATI.
KARENCA je najmanje vremensko razdoblje koje je neophodno da proe
od poslednje primjene FFS pa do berbe, etve, koenja, vaenja iz zemljita i
prerade uskladitenih poljoprivrednih proizvoda ili putanja domaih ivotinja
na ispau, odnosno do stavljanja u promet (upotreba ili konzumacija
proizvoda), uljuujui FFS koji se koriste nakon berbe (etve).
RADNA KARENCA je najmanje vremensko razdoblje koje je neophodno da
proe od primjene FFS , pa do putanja ulaska ljudi ili ivotinja na tretiranu
povrinu i ona obino traje 1-3 dana.
VRIJEME SIGURNE SJETVE (SADNJE) je vrijeme koje potrebno da proe od
poslednje primjene nekog herbicida na odreenoj parceli, pa do sjetve (sadnje)
gajene biljke na toj istoj parceli, koja je posebno osjetljiva na prethodno
primijenjeni herbicid.
Vrijeme nakon kojeg moemo sigurno sijati (saditi) sljedeu gajenu
biljku u plodosmjeni nekada moe da bude 6, 9, pa ak i 12 mjeseci. Stoga je
prije izbora herbicida neophodno imati plan proizvodnje i znati koja biljka e
se gajiti u budunostu na toj parceli. Osnovni podaci o duini zaostajanja
ostataka herbicida u zemljitu (perzistentnosti) i njihovom uticaju na osjetljive
gajene biljke, se nalaze u upustvu za upotrebu, te ga je i zbog toga neophodno
dobro prouiti i imati plan proizvodnje.
KARENCA
-osnovne obaveze i preporuke
Korisnik FFS mora STROGO POTOVATI propisano vrijeme karence, a
vrijeme karence je navedeno u UPUSTVU ZA UPOTREBU
Ureaji za aplikaciju fitofarmaceutskih sredstava
Korisnik mora rastvor FFS nanositi odgovarajuim ureajima za
aplikaciju. Ti ureaju moraju da budu redovno odravani, remontovani i trebali
bi redovno redovno (najee svake dvije godine) idu na zvanino ispitivanje i
kalibriranje. To ispitivanje se sprovodi od zvanine laboratorije i vlasnik
ureaja za aplikaciju dobija potvrdu da je ureaj za aplikaciju pesticida
ispravan i da se moe koristiti, slino tehnikom pregledu koji se za automobile
radi svake godine.
Ureaji za aplikaciju FFS, kao i sama primjena FFS, moraju da budu u
skladu sa normama o integralnoj aplikaciji FFS, a one su po navodima
Bonjakovia (1994) sljedee:
Na tretiranu povrinu treba da doe odgovarajua koliina FFS i da se
na njoj zadri odreeno vrijeme;

19

 FFS treba da bude ravnomjerno rasporeeno po svim biljnim

dijelovima, a listovi pokriveni, kako sa lica tako i nalija;
Ureaj za aplikaciju mora da izvi oblikovanje mlaza sa odgovarajuom
strukturom kapljica, otpornih na odnoenje vjetrom;
Odravanje ujednaene koncentracije od poetka do kraja tretiranja, uz
tano doziranje FFS u jedinici vremena i na jedinicu povrine;
Ujednaena raspodjela ukupne koliine pripremljenog sredstva bez
ostatka;
Pri kraju tretiranja svi dijelovi prskalice se moraju isprati istom
vodom, a zatim izvriti rasprskivanje ovog ostatka po ve tretiranoj
povrini;
Sprjeavanje kapanja radnog rastvora prilikom transporta, okretanja i
prekida rada;
Priprema radnog rastvora treba da bude, koliko je mogue, bez
neposrednog dodira korisnika sa hemijskim sredstvom i
Potpuna obuka i osposobljenost rukovodioca i rukovaoca mainama za
zatitu bilja (korisnik FFS).
Vremenske prilike mogu da onemogue pravilnu primjenu FFS, zato je
neophodno prilikom odreevinja vremena tretiranja pogledati kratkoronu
vremensku prognozu i bolje je odloiti tretman za 24 sata ili ga napraviti neto
ranije, nego kada je signalizirano, da bi aplikacija bila bolja i da bi se rastvor
FFS bolje rasporedio po tretiranom objektu (stablo, list, plod) i tu zadrao.
VJETAR moe prouzrokovati zanoenje (drift) FFS sa povrine koju
elimo zatiti na susjedne povrine, puteve ili vodene povrine. FFS treba
primijeniti po mirnom vremenu bez vjetra (Katalini i sur., 2009).
Tabela 1. Uticaj vjetra na primjenu FFS (Katalini i sur., 2009).
Brzina vjetra
0,8-1,8
m/sekundi
2,6 m/sekundi
4 m/sekundi

Ogranienja
Brzina pri kojoj se
FFS mogu koristiti
baz ogranienja.
Najvea brzina za
primjenu herbicida
Najvea brzina za
primejnu insekticida
i fungicida

Osjeaj
Osjea se kao blagi
povjetarc na licu
Vjetar pri kome
treperi lie
Brzina pri koj se
die praina i
granje niu

TEMPERATURA- FFS se obino ne primjenju kada je temperatura nia od

5C ili via od 25C, jer se van ovog temperaturnog intervala smanjuje
efikasnost ili poveava mogunost fitotoksinosti.
SVJETLOST- neka FFS su fotodegradibilna, tj. razgrauju se na svjetlosti,
te ih je neophodno neposredno nakon primjene unijeti (inkorporirati) u
zemljite.
KIA je ee ograniavajui faktor u primjeni pesticida, jer kia koja
padne neposredno nakon primjene pesticida moe da ih spere sa biljke. Kod
primjene zemljinih herbicida kia je poeljna, poto je neophodno da je
zemljite vlano da bi zemljini herbicidi uopte djelovali.

20

Osnovna dva radna elementa koja moramo poznavati je norma utroka

radnog rastvora maine (N) i kapacitet maine (Q). Norma utroka ili norma
tretiranja predstavlja koliinu tenosti (radnog rastvora) koju dati ureaj za
aplikaciju troi po jedinici povrine i mjeri se u litrima po hektaru (l/ha).
Kapacitet ureaja (Q) predstavlja zapreminu tenosti koja u jedinici vremena
protee kroz aktivirane rasprskivae ureaja za aplikaciju i mjeri se u litrima u
minuti (l/min). Uslov da se normirana koliina FFS ravnomjerno rasporedi po
tretiranoj povrini je da se poznaju norma utroka (N) i kapacitet ureaja za
aplikaciju (Q) i da se ti parametri mogu prilagoditi naim zahtijevima. Normu
utroka je najbolje odrediti i podestiti kalibriranjem (badarenjem) ureaja za
aplikaciju, ali i redovnim ispitivanjem ureaja za aplikaciju kod terenske
laboratorije. To je u interesu samog korisnika, jer i najbolji FFS nee biti
efikasan ako se nanese loe podeenim ureajima za aplikaciju.
Kalibriranje ureaja za aplikaciju se sprovodi tako to se rezervoar
maine napuni do crte vodom i zatim se istretira jedna probna povrina (ppr.).
Ta probna povrina e biti irine radnog zahvata (B) i duine probnog puta
(spr.), tj. ppr.=B spr. (m2). Duina probnog puta treba da je stotinjak metara. U
toku kalibriranja mjeri se duina preenog probnog puta- spr. (m), vrijeme za
koje je taj put preen, tj. vrijeme probe- tpr. (min.) i koliina vode koja je
utroena za tretiranje probne povrine, tj. probna norma- q (l). Kada
poznajemo sve praene i mjerene parametre norma utroka se izraunava po
formuli:

q 10.000
p pr.

ha

Slika 1. Izgled ureaja za ispitivanje ureaja za aplikaciju FFS (Malievi,

2011)

21

Slika 2. Izgled indikatorskih papiria kojim se ispituje distribucija pesticida na i

u kronji i ispituje podeenost ureaja za aplikaciju (Malievi, 2011)

Slika 3. Izgled nepravilno podeenog ureaja za aplikaciju , koji je vie nanosio

fungicid na zemlju, nego na kronju (Malievi, 2011).

Slike 1, 2, 3 je u okviru svojih istraivanja uradio Mr Zoran Malievi sa Poljoprivrednog

fakulteta u Banjaluci

22

UREAJU ZA APLIKACIJU FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA

-osnovne obaveze i preporuke

Redovno odravajte i remontujte ureaje za aplikaciju FFS;

Pravilno podesite ureaj za aplikaciju FFS;
Prije upotrebe provjerite da li su crijeva i veze u dobrom stanju, da li su
filteri isti, da li su rasprskivai podeeni i isti;
Odaberite odgovarajui rasprskiva (diznu), kao i udaljenost rasprskivaa
od objekta tretirannje (biljke, zemljite);
Pravovremeno i precizno ukljuujte i iskljuujte ureaj za aplikaciju, pri
ulasku u prohod (red), odnosno izlasku iz prohoda (reda);
Pravilno veite i preklapajte prohode;
Ureaj za aplikaciju pesticida poslije upotrebe treba temeljito oprati i
pregledati;
Rasprskivae rasklopiti i oistiti mekom etkom i nikako ih ne produvavati
ustima;
Opran i pregledan ureaj za aplikaciju spremiti u natkriveni prostor i
Voditi evidenciju korienja ureaja za aplikaciju u smislu vremena koliko je
radio (sati) i povrine koju je istretirao (hektara).

Pravilna priprema rastvora za tretiranje

Rastvor preparata mora da bude pravilno pripremljen. FFS u vodi mora
da bude rastvoreno u odreenoj koncentraciji. Koncentracija treba da bude
tolika da, kada rastvor FFS nanese ureajem za aplikaciju kojim se raspolae,
na tretiranoj parceli ostane NORMIRANA DOZA PREPARATA. Dakle, doza je ta
stalna veliina, masa ili zapremenina preparata koju ravnomjerno treba da
rasporedimo na odreenoj povrini pomou ureaja za aplikaciju kojim se
raspolae. Koncentracija je promjenljiva veliina i zavisi od norme utroka
maine, tj. koliine rastvora FFS (vode) koja e biti nanesena na parcelu.
FFS se u najveem broju sluajeva primjenjuju u obliku rastvora,
emulzije ili suspenzije FFS u vodi, pri emu je jako bitno da odreena koliina
tenosti za tretitranje (radnog rastvora) dospije na povrinu koju tretiramo.
Radni rastvor FFS se pravi tako to izraunatu masu (mprep.) ili zapreminu
(Vprep.) preparata rastvorimo u rezervoaru ureaja za aplikaciju, koji je u
potpunosti ili djelimino napunjen vodom. Koncentracija preparata u radnom
rastvoru mora da bude takva da se uz datu normu utroka ureaja za aplikaciju
obezbijedi normirana doza. Radni rastvor u naprednih ureaja za aplikaciju se
pravi u skladu sa normama o integralnoj aplikaciji FFS, a to podrazumjeva
pripremu radnog rastvora za prskanje bez neposrednog dodira korisnika sa
hemijskim sredstvom. Prskalica koje posjeduju dodatnu opremu koja
obezbjeuje primjenu FFS u skaldu sa savremnim normama ima veoma malo
na naem podruju, pa se postupak pravljena radnog rastvora mora prilagoditi
klasinim ureajima za aplikaciju koje su kod nas zastupljene u velikom broju.
Pri ovakvom nainu pravljenja radnog rastvora postoji realna opasnost od
znaajnije izloenosti radnika FFS, pa se prilikom pripreme rastvora treba
pridravati svih bezbjedonosnih mjera pri upotrebi FFS.

23

Pri otvaranju ambalae, pravljenju radnog

rastvora, mijeanju i pretakanju FFS korisnik
dolazi u neposredan kontakt sa preparatom. To
moe izazvati neeljene efekte na korisnika ,
naroito kada se radi o FFS druge grupe otrova i
insekticidima. Stoga je potrebno, pri obavljanju
ovih poslova, koristiti gumene rukavice, gumene
izme, kombinezon, gumenu kecelju, te masku za
nos i usta i naoare.

Radni rastvor preparata tenih formulacija pravimo tako da rezervoar

ureaja za aplikaciju naspemo do polovine potrebne zapremine vodom. U
odmjernom sudu odmjerimo potrebnu zapreminu preparata (Vprep.) i sadraj iz
odmjernog suda saspemo u rezervoar. Odmjernu posudu nekoliko puta
isperemo vodom, a isprani sadraj saspemo u rezorvoar ureaja za aplikaciju.
Potom rezervoar dopunimo istom vodom do potrebne zapremine. Praznu
ambalau u kojoj je bio preparat tene formulacije potrebno je odmah po
pranjenju dobro isprati vodom, a isprani sadraj presuti u rezervoar, jer kod
viskoznih sredstava u njoj moe da ostane i do 5% neto mase.
Preparate vrstih formulacija pravimo tako da nakon to u rezervoar
naspemo vode do polovine potrebne zapremine, vrimo vaganje preparata.
Odvaganu masu preparata (mprep.) saspemo u posudu za mijeanje. U posudu za
mijeanje u kojoj se nalazi odvagana masa preparata postepeno sipamo vodu,
uz neprestano mijeanje, sve do formiranja itke masa preparata, bez grudvica.
Sadraj FFS iz posude za mijeanje saspemo u rezervoar, a ostatak smjese u
posudi za mijeanje jo 2-3 puta isperemo vodom i isprani sadraj saspemo u
rezervoar. Na kraju dopunimo rezervoar vodom do eljene zapremine.
PRAVILNA PRIPREMA RASTVORA ZA TRETIRANJE
-osnovne obaveze i preporuke

FFS se mijeaju u posudama koja se koriste samo za tu namjenu;

Preparate vrstih formulacija, tj. praiva (WP, WG) obavezno vagajte sa vagom
namijenjenom samo za FFS;

Preparate tenih formulacija (EC, SC, EW, SL) odmjeravajte iskljuivo

graduisanom odmjernom posudom- menzurom;

Prilikom rada sa FFS nije doputeno jesti, piti i puiti, a sa njima se nesmije
rukovati nakon konzumacije alkohola;

Prilikom pripreme rastvora koristite odgovarajuu zatitnu opremu.

FFS se u praksi esto mijeaju, tj. u jednom rezervoaru ("tank-miks") se

rastvara 2, 3, pa i vie razliitih FFS i folijarnih ubriva. Pri mijeanju FFS bitno
je obratiti panju na dva elementa:
koji se preparati mogu mijeati i
koji je redoslijed rastvaranja preparata, koji se inae mogu mijeati, s
obzirom na njihovu formulaciju?

24

Osnovni izvor informacija za mogunost mijeanja preparata je

naveden u upustvu za upotrebu, te ga prije upotrebe FFS treba detaljno
prouiti. Takoe se mogu konsultovati i katalozi hemijske kue ija se sredstva
koriste, a veliki broj informacija o mijeanju nalazi se na adresi
www.tankmix.com.
Preparati se mijeaju tako da se svaki preparat koji ide u zajedniki
radni rastvor rastvara posebno. Nikada se preparati ne odmjeravaju i ne
mijeaju direktno, ve se prvo u rezevoaru prskalice u vodi rastvori jedan,
nakon ega se rastvara drugi i eventualno ostali preparati. Prema obliku
formulacije pravilan redoslijed rastvaranja je sljedei:
1. Koncentrovani rastvor (SL),
2. Koncentrovana suspenzija (SC),
3. Kvaljivi praak (WP),
4. Vodosperzibilne granule (WG),
5. Suspoemulzija (SE),
6. Koncentrat za emulziju (EC) i
7. Emulzija ulja u vodi (EW).
Unitavanje prazne ambalae i bezbjedno
unititavanje neiskoritenih FFS
Osnovne preporuke u vezi sa unitavanjem prazne ambalae i
bezbjednog unititavanja neiskoritenih FFS su sljedee:
Nabavljanje FFS u potrebnoj koliini za tekuu sezonu, tako da ostane
malo ili nimalo neiskoritenih koliina;
Neiskoritene koliine FFS u jednoj sezoni potroiti u sljedeoj s tim da
se tokom zime FFS moraju adekvatno uskladititi u suvoj prostoriji na
temperaturi veoj od 5, pri emu se ambalaa mora dobro zatvoriri;
Odmah po utroku preparata, ambalau dobro isprati istom vodom, a
ispranu tenost nasuti u radni rastvor u rezervoar ureaja za
aplikaciju;
Nakon tretiranja u rezervoar ureaja za aplikaciju treba dosuti vode i
trostruko isprati, tako razrijeeni rastvor potroiti na ve tretiranu
povrinu;
Ureaje za aplikaciju je zabranjeno prati pored rijeka i ostalih
povrinskih voda, a preostali sadraj rastvora FFS prosipati u rijeke,
pored puta, mea i naseljenih mjesta.
Praznu ambalau, nakon trostrukog ispiranja, zajedno sa epom
probuiti na 3 mjesta, staviti u plastinu kesu i ponijeti nazad u
ekonomsko dvorite, a kasnije vratiti na odgovarajue SABIRNO
MJESTO za to podruje, odnosno nakon upotrebe FFS, s praznom se
ambalaom mora postupati u skladu s uputstvom na etiketi i upustvom
za upotrebu;
S praznom ambalaom i ostacima FFS, te otpadom koji je oneien FFS
a nastane pri sanaciji nezgoda, te FFS kojima je prestala vanost
registracije ili je istekao rok upotrebe na deklaraciji mora se postupati
u skladu s propisima koji ureuju opasni otpad.

25

Zatitna oprema i FFS

Korisnik je obavezan nositi odgovarajuu zatitnu odjeu, posebno
rukavice, kombinezon, gumene izme i zatitu za lice ili sigurnosne naoale
prilikom mijeanja, punjenja, primjene i pranja ureaja za aplikaciju, osim u
sluaju kada je izloenost FFS kojim se tretira na odgovarajui nain rijeena
dizajnom i izradom samog ureaja za aplikacije ili dodavanjem posebnih
zatitnih dijelova na takve ureaje.
Radnici koji rukuju sa pesticidima su duni da se pridravaju svih
preporuenih mjera zatite, da koriste odgovarajuu opremu, da prije upotrebe
proitaju UPUTSTVO ZA UPOTREBU, da FFS koriste iskljuivo u dozi navedenoj
u uputstvu za upotrebu, da redovno sprovode mjere line higijene, da prilikom
rada ne uzimaju hranu, ne pue i ne konzumiraju alkohol.
Direktne mjere zatite podrazumijevaju upotrebu sredstava za linu
zatitu koja sprijeavaju ili svode na minimum direktan kontakt FFS sa
organizmom radnika. Spreavanjem kontakta FFS sa koom, sluzokoom,
pluima i digestivnim traktom praktino se sprijeava i resorpcija pesticida
kroz ove organe i kasniji neeljeni efekti. Opremu za linu zatitu radnika
moemo da podijelimo na opremu za zatitu tijela, oiju, lica, ruku i organa za
disanje. Osnovna zatitna odjea i oprema bi bila sljedea: zatitno odijelo sa
dugim rukavima ili gumena kecelja, gumene izme, gumene rukavice, eir sa
irokim obodom ili zatitna kapuljaa, zatitne naoare ili titnik za oi i lice,
polumaska i maska. Odabir odjee i opreme koja e se koristiti pri radu sa FFS
zavisi od vrste operacije koju obavljamo i od otrovnosti FFS. Moe se rei da
radni kombinezon, gumene izme i gumene rukavice predstavljaju opremu
koju je neophodno nositi bez obzira ta radili sa FFS. Ostala oprema se
ukljuuje zavisno od otrovnosti FFS i vrste operacije koju radimo. U uputstvu
za upotrebu, kao i na deklaraciji, navode se piktogrami koji upuuju koju bi
opremu trebalo koristiti pri radu sa FFS.

Shema 8. Pregled radne odjee i sredstava line zatitne opreme

26

Izbor filtera i drugih sredstava zatite treba da vri struno lice na

osnovu poslova koje obavljaju poljoprivrednici i na osnovu podataka iz
UPUSTVA ZA UPOTREBU (vidi tabelu 2). Postoje tri vrste filtera:
1. Filteri za prainu i protivarosolni filter;
2. Filter za pare i gasove
3. Filter za pare, gasove, aerosol i prainu.
Zatitne maske ovog tipa tite samo od
praine i dima i stoga se mogu koristiti samo u
sluaju rasipanja FFS u obliku GRANULA ili
preparata za ZAPRAIVANJE, kao i prilikom
tretiranja
sjemena
sa
praivom
za
zapraivanje sjemena. Ovi filtri su prema
normativima EN 149:2001 pojavljuju se u 3
klase i imaju oznaku FFP, a broj uz slovo P,
zavisno od efikasnosti filtriranja estica,
varira od 1 do 3 (1=mala; 2=srednja;
3=visoka efikasnost).
Filteri se oznaavaju slovima i brojevima
prema EN normativima. Za primjenu FFS
naee se mogu primjeniti oni sa oznakom
A2P2 ili A2P3, koji na sebi imaju traku smee i
bijele boje ili samo smeu traku. Vidi donju
tabelu.

Slika 4. Izgled filtera za zatitu disajnih organa od FFS

Tabela 2. Vrste filtera, koji se koriste pri zatiti disajnih organa od FFS
(Mievi, 2007).
Vrsta FFS, formulacija
preparata ili nain
aplikacije

Tip i oznaka filtera ili

uloka respiratora

FFS koje se primjenjuje u

granulama (GR)
FFS koje se primjenjuje u
prahu (PW, DP)
FFS koje se primjenjuje kao
aerosol (dim ili magla)

Uloak za zatitu od
estica
Uloak za zatitu od
estica
Kombinovani uloak za
pare, gasove i estice

Organska tena FFS

Kombinovani filter za
organske pare i estice

Oznaka
filtera

Normativ

P2

EN 149:2001

P3

EN 149:2001

A-P3

EN 14387:2004

A-P2

ili

EN 14387:2004

A-P3

Preparati
koji
proizvode Kombinovani filter za
EN 14387:2004
B
fosfin (PH3)*
gasove i pare
*Napomena: Rad sa prepratima koji proizvode fosfin ili uopte fumigantima dozvoljen je samo
profesionalnim korisnicima.

27

ZATITNA OPREMA I FFS

-osnovne obaveze i preporuke
Korisnik je duan da koristi zatitnu odjeu i lina zatitna sredstva u
skladu sa preporukama iz uputstva za upotrebu;
Vrsta i nivo zatite zavise od radnje koju obavlja sa FFS, otrovnosti
samih FFS i dodatne opreme na ureajima za aplikaciju;
Nakon rada sa FFS neophodno je da se radnik istuira i obue istu
odjeu;
Odjea koja se koristila pri radu sa FFS mora se oprati;
Traktor koji vue prskalicu ili oroiva mora da ima kabinu;
Korisnik se mora pridravati ovih mjera, ma koliko je neugodno raditi
sa ovom zatitnom opremom, jer time direktno titi svoje zdravlje i
zdravlje svog potomstva;
Djeca, maloljetnici, trudnice i starije osobe ne smiju da rade sa FFS,
niti da borave u objektu gdje se trenutno radi sa FFS.
Korienje FFS i informisanje javnosti

Javno mnijenje u pesticidima vidi lou stranu poljoprivrede i esto

optuuju poljoprivrednike i korisnike pesticida za prekomjernu upotrebu
pesticida, kontaminaciju poljoprivrednih proizvoda i ugroavanje ivotne
sredine. Stoga su korisnici fitofarmaceutskih sredstava duni da se pridravaju
sljedeeg:
Voditi evidenciju o korienju FFS;
Na zahtjev susjeda koji mogu biti izloeni pesticidima (FFS), korisnici
su obavezni dati informaciju o trgovakom nazivu primijenjenog FFS,
nainu i datumu tretiranja;
Blagovremeni obavijestiti pelare o tretiranju;
Upotreba FFS u vrlo osetljivim oblastima moe biti posebno opasna, te
u drugim javnim mjestima kao to su: javni parkovi, vrtovi, sportski i
rekreativni tereni, kole i tereni za djecu, igralita, i u neposrednoj
blizini zdravstvenih objekata, gdje je rizik izloenosti usljed primjene
FFS visok. U pomenutim oblastima, upotrebu FFS treba svesti na
minimum ili je zabraniti. Prilikom primjene FFS potrebno je uvesti i
propisati odgovarajue mjere kontrole rizika kao i primjenu FFS male
rizinosti, te bioloke mjere kontrole i
Pri tretiranju u nonim satima u blizini naselja korisnici su obavezni
potovati odredbe propisa koji ureuju javni red i mir.

28

Slika 5. Izgled upozorenja da je izvreno tretiranje

Pomo unesreenom od FFS
Opte pravilo bi glasilo da je bolja bilo kakva prva pomo, pruena na
vrijeme, nego najstrunija pomo, pruena kasno. U sluaju nesree u kojoj je
ugroeno zdravlje ljudi, ivotinja ili ivotna sredina, korisnik je obavezan
postupiti u skladu s upustvom na etiketi, odnosno upustvu za upotrebu, te o
nesrei odmah obavijestiti nadlenu zdravstvenu ustanovu. Od presudne je
vanosti unesreenom pruiti prvu pomo na vrijeme i to prije ga odvesti u
najbliu medicinsku ustanovu. Trovanja u poljoprivredi se obino deavaju na
terenu, dakle daleko od bolnica. Zbog toga je neophodno sve ljude ukljuene u
primjenu i promet FFS obuiti za prvu pomo unesreenom (Janji i Mitri,
2004).
Osnovni princip opte prve pomoi je da se prekine kontakt otrova i
organizma, a to se postie mjerama koje imaju za cilj:
spreavanje resorpcije i
forsiranje eliminacije.
Redukcija procesa resorpcije se postie uklanjanjem neresorbovanog
otrova, bilo mehanikim putem, bilo davanjem antidonata. Forsiranje
eliminacije se postie poveanjem ekskrecije, to se na nivou opte prve
pomoi svodi na davanje vode i diuretika.
Opta prva pomo ako je otrov djelovao preko ORGANA ZA DISANJE
(perinhalaciono) se sastoji u sljedeem:
iznijeti otrovanog iz kontaminirane sredine na svje vazduh,
raskopati odjeu,
ukloniti FFS zaprljanu odjeu.
Opta prva pomo ako je otrov djelovao PREKO KOE (perkutano) se
sastoji u sljedeem:
skinuti zatrovanom odjeu,
oprati kou mlakom vodom, po mogunosti pod mlazom vode uz
upotrebu sapuna ili detrdenta ili kou oprati blagim rastvorom sode
bikarbone.

29

Opta prva pomo ako je otrov djelovao PREKO USTA (peroralno)

sastoji se u sljedeem:
izazivanje povraanja viekratnim davanjem tenosti, najbolje iste
vode u kojoj je rastvoren natrijum hidrokarbonat (1-2 supene kaike na
pola litra vode), sem ako je u upustvu za upotrebu navedeno da se ne
smije izazivati povraanje;
ako je potrebno i ako je dozvoljeno moe se mehaniki podraavati na
povraanje;
odravati unesreenog u svjesnom stanju i okrenuti ga u boni poloaj,
osobama u besvjesnom stanju ZABRANJENO je bilo ta davati preko
usta i
unesreenom dati da popije 3-6 decilitara vode u kojoj je rastvoreno
15-30 grama medicinskog uglja ili opteg antidota.
Opta prva pomo ako je otrov djelovao PREKO OIJU vri se
ispiranjem oiju blagim rastvorom sode bikarbone (pola supene kaike u litru
vode) ili istom vodom. Ispirati treba od 5-10 minuta.
Opte mjere koje se takoe mogu primijeniti su davanje tableta za
smirivanje, utopljavanje unesreenog, davanje crne kafe radi podsticanja
krvotoka. Rukovodilac primjene FFS duan je da prije upotrebe FFS proita
UPUTSTVO ZA UPOTREBU u vezi sa prvom pomoi, kao i da obezbijedi zatitna
sredstva za radnike, ali i neophodne opte antidote. Takoe mora da ima
odgovarajue brojeve telefona, kako bi mogao nazvati najbliu HITNU
MEDICINSKU POMO.
Opta antidotska sredstva koja su univerzalnog karaktera i koja se daju
odmah po nesrei su natrijumsulfat, magnezijumsulfat, natrijumhidrokarbonat,
opti antidot i medicinski ugalj.
NATRIJUMSULFAT ili MAGNEZIJUMSULFAT je sredstvo za ienje koje
se daje u koliini od 1-2 supene kaike na pola litra mlake vode.
NATRIJUMHIDROKARBONAT (soda bikarbona) je sredstvo za ispiranje.
Primjenjuje se u koliini od 1-2 supene kaike na pola litra mlake vode. Koristi
se za ispiranje eluca, a u manjoj koncentraciji i oiju.
OPTI ANTIDOT se sastoji od 2 dijela aktivnog uglja (Carbo medicinalis
ili Carbo activatus), 1 dijela tanina (Acidium tannicum) i 1 dijela
magnezijumoksida (Magnesii oxydum). On se uva u dobro zaepljenoj boci.
Moe se primjeniti kod svih trovanja. Daje se u koliini od 1 pune supene
kaike na pola litre vode.
MEDICINSKI UGALJ (Carbo medicinalis) u obliku praha ili tableta. Slui
za resorpciju neresorbovanog dijela unesenog otrova. Obino se koristi u
koliini od 3-5 supenih kaika na pola litre mlake vode. Poslije ovoga se daje
sredstvo za ienje.

30

POMO UNESREENOM OD PESTICIDA

-osnovne obaveze i preporuke
Unesreenom ukazati PRVU POMO prema preporukama navedenim u
UPUTSTVU ZA UPOTREBU;
Obavijestiti najbliu medicinsku ustanovu da je dolo do nesree i o
kojem se pesticidu radi;
Odmah organizovati prevoz unesreenog do najblie medicinske
ustanove, a u toku puta mu pruati prvu pomo, odravati ga u svjesnom
stanju i utopliti ga;
Jedinstven telefonski broj SLUBE HITNE MEDICINSKE POMOI na
teritoriji Bosne i Hercegovine je 124;
Ako korisnik tokom ili nakon tretiranja uoi opasnost ili neeljeno
djelovanje FFS ili ostataka FFS na zdravlje ljudi, ivotinja, ivotnu
sredinu, tretirane gajene biljke ili gajene biljke koja slijede u plodoredu,
obavezan je o tome odmah obavijestiti nadleni organ jedinice lokalne
samouprave koji o tome obavjetava nadlene organe entiteta i Brko
distikta Bosne i Hercegovine. Nadleni organi entiteta i Brko distrikta
obavjetavaju Upravu Bosne i Hercegovine za zatitu zdravlja bilja.

POSEBNE DUNOSTI
KORISNIKA FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA
Sprjeavanje zanoenja fitofarmaceutskih sredstava- drifta
Zanoenje rastvora pesticida (FFS) sa ciljanog objekta tretiranja moe
da dovede do:
Smanjenja efikasnosti FFS;
Zanoenje rastvora FFS na druge gajene biljke u susjedstvu koje mogu
da budu osjetljive na FFS koja koristimo, te da doe do pojave
fitotoksinosti na tim biljkama;
Zanoenje rastvora FFS na druge gajene biljke u susjedstvu, koje nisu
cilj zatite, a nalaze se pred berbom (etvom), tako da moe doi do
kontaminacije poljoprivrednih proizvoda;
Zanoenje rastvora FFS na susjedne povrine (ume, livade, povrinske
vode i sl.) ime mogu da budu ugroeni neciljani organizmi u prirodi i
ivotna sredina uopte;
Zanoenje rastvora FFS na javne objekte (npr. vrtii, kole, sportski
objekti, medicinski centri, staraki domovi i sl.), to moe da dovede do
kontaminacije ljudi, uznemirenja graana i straha od trovanja.
Korisnik mora da primijeni FFS na nain koji sprjeava zanoenje na
susjedna zemljita ili gajene biljke uzimajui u obzir smjer i brzinu vjetra. To je
naroito bitno kod FFS u visokim zasadima, kao to su neki vonjaci i vinogradi.

31

FFS je esto neophodno primjeniti i kada nisu optimalni vremenski

uslovi za rad, kao to je vjetrovito vrijeme koje traje nekoliko dana, a tokom
kojih je neophodno izvriti zatitu biljaka. U tom sluaju korisnik FFS mora da
podesi ureaj za aplikaciju tako da zanoenje svede na minimum. To
podeavanje maine polazi od injenice da kapi veih dimenzija imaju veu
energiju, a time i veu otpornost na zanoenje . Osnovne preporuke u vezi sa
smanjnjem zanoenja su date u tabeli 3.
Tabela 3. Radnje koje treba preduzeti da bi se smanjilo zanoenje FFS (izvor
www.findri.hr)
Radnje i preporuke za smanjnje drifta, prilikom pripreme za tretiranje
esto tada nema vjetra ili je veoma slab. Pazite da u takvim
vremenskim uslovima moe doi do toga da sredstvo za
Prskanje izvriti rano
prskanje ostaje lebdjeti u vazduhu. Prskanje rano ujutro kod
jutro
malih brzina vjetra uglavnom e omoguiti dobru efikasnost sa
manjom normom utroka i kapima manjih dimenzija.
Izborom tipa
Koritenjem lowdrift ili injektorskih rasprskivaa (oznaka
rasprskivaa (dizni) ID). Izbor zavisi o brzini vjetra i zadatku prskanja.
Izborom rasprskivaa veeg kapaciteta. To e poveati dozu
Veliinom
aplikacije i dati vee i bre kapi, koje imaju veu energiju.
rasprskivaa
Smanjeno prekrivanje velikim kapima se kompezuje
poveanom normom utroka.
Radnim pritiskom
Koristite manji pritisak, jer on stvara vee kapi.
Smanjite brzinu kretanja traktorskog agregata, jer se pri
Brzinom kretanja
manjoj brzini stvara manje turbulencije oko grana i istodobno
traktorskog agregata
manji drift.
Ako su grane dovoljno stabilne mogu se spustiti na visinu od
Visinom grana
40 cm (dozvoljava 5 cm okomitih kretnji na kraju grana).

Radnje koje korisnik FFS treba da preduzme ako je poeo sa

tretiranjem, a u meuvremenu se poveala jaina vjetra, a tretman se ne moe
prekinuti ili izostaviti, su prikazani u tabeli 4.
Tabela 4. Radnje koje treba preduzeti u podeavanju ureaja za aplikaciju kada
nas je vjetar zatekao na polju u trenutku tretiranja (izvor www.findri.hr).
Radnje i preporuke za smanjnje drifta, ako je tretiranje zapoelo
Tip rasprskivaa
Poeti koristiti lowdrift ili injektorske (INJET) rasprskivae
(dizni)
(oznaka ID), s tim da je minimalni pritisak INJET dizni 3 bara.
Pritisak prskanja
Koriste manji pritisak, jer vei pritisak stvara manje kapi
Ako pritisak prskanja dozvoljava daljnje smanjenje tada
Brzina kretanja
jednostavno smanjite pritisak i brzinu. Traktorista moe izabrati
prskanje samo u smjeru niz vjetar gdje vektor brzine kretanja
ima bolji utjecaj na vjetar koji dolazi odostraga.
Ako su grane dovoljno stabilne mogu se spustiti na visinu od 40
Visina grana
cm (odstupanje 5 cm okomitih kretnji na kraju grana).
Ovo omoguava da izaberete vee dizne koje stvaraju vee kapi i
Dodati vie vode
osiguravaju odgovarajue pokrivanje.
Isperite pumpu i crijeva s istom vodom, iskljuite mijeanje i
Zaustaviti prskanje
priekajte bolje vremenske uslove.

32

ZATITA PELA
FFS su hemijska sredstva koja su toksina za pele. Toksinost FFS za
pele varira od VRLO VISOKE TOKSINOSTI do VRLO NISKE TOKSINOSTI. Za
FFS sa vrlo niskom toksinosti bi mogli rei i da su PRAKTINO NEOTROVNI.
FFS se prema otrovnosti za pele dijele na:
Prva grupa (B1): FFS VRLO VISOKE TOKSINOSTI ZA PELE se ne bi
smjeli upotrebljavati tokom cvjetanja, a za pele su opasni ak i 10 sati
nakon primjene.
Druga grupa (B2): FFS VISOKE TOKSINOST ZA PELE su opasni za
pele i osam sati nakon primjene.
Trea grupa (B3): FFS SA NISKIM STEPENOM OTROVNOSTI ZA PELE
su opasni za pele 3 sata od primjene.
etvrta grupa (B4): FFS VRLO NISKE TOKSINOSTI ZA PELE nisu
opasni za pele, ak i ako pela doe u kontakt sa FFS.
Toksinost za pele je naroito izraena kod insekticida. Mogunost da
pela doe u kontakt sa FFS zavisi najveim dijelom od ljudi, tj. od onih koji
nalau primjenu FFS i onih koji ih primjenjuju. Dakle, pravilnom primjenom
FFS i potovanjem normativa DOBRE AGRONOMSKE PRAKSE smanjujemo ili
potpuno iskljuujemo mogunost da FFS doe u kontakt sa pelom, ime
znatno smanjujemo i rizik po pele, bez obzira na odreenu toksinost FFS.
Trovanje pela u sluaju upotrebe hemijskih sredstava, moe biti na dva
naina:
1. DIREKTNO- kontaktom hemijskih sredstava sa pelom izletnicom (na
cvijetu i u letu),
2. INDIREKTNO- prilikom preleta pela preko tretirane povrine, na kojoj
se ne nalazi medonosno bilje, ako je ista izmeu pelinjaka i
medonosnih biljaka.
Kontrolisanom i smanjenom upotrebom FFS umanjilo bi se trovanje
medonosne pele, te se u tom pravcu korisnicima FFS mogu predloiti dole
navedena pravila pri upotrebi FFS, a u cilju zatite pela.
1. Gajene biljke tokom cvjetanja ne bi trebalo tretirati FFS. Vonjake
odravati u trava mal sistemu, tj. sjetvom trava u prostor meureda,
kako bi sprijeili cvjetanje spontane flore u vonjaku (slika 6).
2. Kada je tretiranje FFS gajenih biljaka u fazi
cvjetanja neophodno, radi suzbijanja
tetnih organizama, onda ga treba obaviti
u periodu od 2 sata nakon zalaska Sunca,
pa do dva sata prije izlaska Sunca, tj.
tretman vriti u ranim jutarnjim i kasnim
popodnevnim asovima (do 9.00 i poslije
16.00), kada je let pela smanjen.
3. Korisnik u saradnji sa strunom slubom mora izabere FFS VRLO
NISKE TOKSINOSTI ZA PELE (grupa B4), koji nisu opasni za pele,
ak i ako pela doe u kontakt sa FFS.

33

4. U vrijeme cvjetanja poljoprivrednih kultura, korisnik je obavezan

najmanje 48 sati prije tretiranja kontaktnim FFS opasnim za pele
obavijestiti pelare. Obavijest mora sadravati datum i tano vrijeme
tretiranja, trgovaki naziv FFS, naziv korisnika FFS, te podatke o mjestu
tretiranja. Ako korisniku FFS pelar nije poznat, obavezan je
obavijestiti najblie udruenje pelara.
5. Razgovor sa lokalnim pelarima prije poetka sezone upotrebe FFS,
kao i zajedniko uee poljoprivrednika i pelara na savjetovanjima i
okruglim stolovima, u vezi sprjeavanja mogueg trovanja pela.
6. Prije upotrebe opasnih FFS neophodno je ukloniti iz zasada korove koji
trenutno cvjetaju.
7. FFS primjenjivati po tihom vremenu i sprijeiti drift FFS, tj. zanoenje
na susjedne parcele.
8. FFS ne primjenjivati na temperaturi iznad 25C.
9. Ne treba poveavati doze.

Slika 6. Zemljite u vonjacima odravajte sjetvom trava u meured, jer korovi u

meuredu cvjetaju tokom cijele godine, a to je dodatan rizik od trovanja pela

UPOTREBA FFS U BLIZINI VODA

FFS po dospijeu na biljke mogu da dou i do povrinskih i podzemnih
voda. Tim dospijevanjem mogu da budu ugroeni neciljani vodeni organizmi,
ali i da doe do kontaminacije vode. Veliki dio poljoprivredne proizvodnje kod
nas obavlja u dolinama rijeka (Sava, Drina, Bosna, Vrbas, Trebinjica, Neretva,
Una , Sana i Pliva), gdje se biljke gaje u neposrednoj blizini povrinskih voda,
pa je mogunost od kontaminacije vode tim vea. Ovo tim prije to se kod nas
na tim zemljitima dosta gaji kukuruz, pri emu se primjenjuju zemljini
herbicidi, koji realno mogu da dovedu do kontaminacije voda, kako
povrinskih, tako i podzemnih. Pri emu su POVRINSKE VODE kopnene vode,
izuzev podzemne vode, boate (prelazne vode) i obalno more koje u pogledu
hemijskog sastava ukljuuju i teritorijalno more. Podzemna voda je voda ispod
zemljine povrine u zasienoj zoni u direktnom kontaktu sa zemljitem ili
dubljim slojevima zemljita.

34

Slika 7. Plavljena povrina pod kukuruzom, koji je prethodno tretiran

herbicidom, a nalazi se u neposrednoj blizini rijeke
FFS u povrinske vode mogu da dospiju zanoenjem (driftom), ali
najvei rizik od kontaminacije povrinskih voda nastaje oticanjem FFS u
povrinske vode i podzemne vode, kao i erozijem zemljita prethodno
tretiranim FFS (shema 9). Kao posljedica toga moe da doe kontaminacije
povrinskih voda i ugroavanja vodenih organizama i ekosistema uopte.

Shema 9. Mogui pravci kretanja FFS (pesticida) nakon aplikacije

Korisnici FFS su duni da preduzmu odreene mjere za ublaavanje
rizika od kontaminacije povrinskih voda prilikom primjene FFS u blizini
povrinskih voda (rijeke, jezera, potoci). Te mjere su:

35

 Strogo pridravanje VODOZATITNOG POJASA, tj. tampon zone koje

predstavlja najmanju udaljenost od povrinske vode na kojoj se FFS ne
smiju primijenjivati;
Korienje rasprskivaa kojima se sprijeava zanoenje rastvora za
tretiranje;
Sadnja (sjetva) vegetacije u vodozatitnoj zoni, tj. formiranje zatitnog
pojasa od vegetacije koji bi sprijeio ili smanjio dospijevanje FFS do
povrinskih voda (shema 10);
Podizanje umskog pojasa u priobalju;
Podizanje vjetrozatitnog pojasa ili ouvanje prirodnih vjetrozatitnih
pojaseva;
Sjetva zatitinih usjeva na nagnutim terenima, po izohipsama u
pojaseve, kako i sprijeili eroziju zemljita, pa i odnoenje FFS
prethodno primijenjenih na to zemljite.

Shema 10: Mogui nain izgradnje tampon zona oko povrinskih voda (prema
Bentrup, G., 2008)

Shema 11: Mogua visina vegetacijskog pojasa u tampon zoni u odnosu na

visinu gajene biljke, npr. kukuruz, jabuka (prema Bentrup, G., 2008)

36

Tabela 5. Maksimalno dozvoljena tampon zona do povrinske vode zavisno od

drave lanice EU (Manousos Foudoulakis, 2012)
Drava
lanica

Maksimalna dozvoljena tampon zona do

POVRINSKE VODE za registraciju u dravi

Grka
Francuska

2040 m (vonjaci i loze) i 20 m (drugo)

50/100 m
50 m za irokopojasne pneumatske prskalice
sa vertikalnom zavjesom (npr. vonjak)
5m za hidrauline prskalice instalirane na
traktore
20 m
5m
30m (usjevi vonjaka) i 20m (obradivi usjevi)
50 m, a u izuzetnim sluajevima do 100 m.
Fiksne tampon zone se ne koriste. Svaki
profesionalni korisnik rauna odgovarajue
tampon zone u zavisnosti od zanoenja
uzrokovanog vjetrom. Izraen je sistem pod
nazivom Helper.
50 m
40 m (vonjaci)
20 m (poljski usjevi)
50 m u nekim sluajevima
15 m (veliko vodeno tijeklo);
5m (malo vodeno tijelo) i
do 50m maksimalno u izuzetnim sluajevima.

UK
Njemaka
Holandija
Belgija
vicarska
vedska
Maarska
Latvija
Slovaka
Slovenija

Rasprivai za
smanjenje
zanoenja?
Jo uvijek NE
Jo uvijek NE
DA
DA
DA
DA
DA
DA
DA
Jo uvijek NE

Jo uvijek NE

UPOTREBA FFS U BLIZINI VODA

-osnovne obaveze i preporuke Korisnik
FFS
je
duan
da
titi
ivotnu
sredinu
i
sprijei kontaminaciju voda, pa se mora pridravati sljedeeg:
1. Korisnik je obavezan potovati ogranienja primjene FFS na
odreenim zemljitima radi zatite podzemnih voda u skladu sa
uputstvima, upozorenjima i obavijestima na etiketi, te potovati
zabrane i ogranienja upotrebe FFS u odreenim podrujima u
skladu s propisima koji ureuju zatitu voda.
2. Zabranjeno je tretiranje, priprema FFS i pranje ureaja za aplikaciju
FFS u blizini izvora voda, vodotoka, bunara, jezera, mora, drugih
povrinskih i podzemnih voda, te objekata za snabdijevanje pitkom
vodom.
3. Zabranjeno je izlijevati ostatke FFS u: izvore voda, vodotoke, kanale,
bunare, jezera, mora i druge povrinske i podzemne vode.
4. Prilikom tretiranja povrina koje su u blizini povrinskih i
podzemnih voda mora se potovati ZATITNI POJAS u skladu s
propisima koji ureuju zatitu voda, UPUTSTVOM ZA UPOTREBU i
oznakama na ETIKETI i najee iznosi 20 metara.

37

Pravila upotrebe FFS oko vodoopskrbnih objekata (bunari i

vodozahvati) su drugaija, pogotovo ako se ti objekti nalaze unutar
poljoprivrednih povrina. Prostor oko tih objekata se obino proglaava
SANITARNOM ZONOM, unutar kojeg se propisuju sanitarno-tehnike mjere,
zabrane ili ogranienja graenja, nain obavljanja poljoprivredne djelatnosti,
privrednih i svih drugih djelatnosti koje mogu uticati na kvalitet vode. Tako se
obino definiu tri zone sanitarne zatite:
1. Zona neposredne zatite- zona najstroijeg reima zatite
2. Zona ue zatite- zona ogranienog reima i
3. Zona ire zatite- zona blagog reima zatite.
Zona neposredne zatite oko bunara koji slue za snadbijevanje
graana vodom predstavlja jednu cjelinu ije su granice odreene geodetskim
koordinatama, a iste su precizno odreene u program sanitarne zatite.
Povrina zona neposredne zatite je razliita, a uglavnom ne prelazi dimenzije
od 100100 metara. To je zona najstroijeg reima zatite. Lokalne zajednice
moraju da definiu ove sanitarne zone, ako se vodoopskrbni objekti za
snabdijevanje stanovnita vodom nalaze na poljoprivrednim povrinama.
INTEGRALNA ZATITA BILJA
-pojam i osnovni principiIntegralna zatita bilja (IZB) je optimalna kombinacija biolokih,
biotehnolokih, hemijskih, agrotehnikih mjera ili mjera uzgoja biljaka, pri
emu se upotreba hemijskih sredstava za zatitu bilja ograniava na najnuniju
koliinu dozvoljenih FFS, koja su potrebna za zadravanje populacije tetnih
organizama ispod granice koja prouzrokuje privredno neprihvatljivu tetu ili
gubitak-prag tetnosti (Zakon o fitofarmaceutskim sredstvima BiH, Slubeni
glasnik BiH, br. 49/04).
Integralna zatita bilja, kao dio integralne proizvodnje, podrazumijeva
dinamiki koncept u zatiti bilja, gdje se maksimalno koriste sve agrotehnike,
higijenske, bioloke i druge nepesticidne mjere u cilju zatite usjeva i zasada, a
tretiranje FFS se sprovodi tek nakon to napad tetnih organizama pree prag
tetnosti za dati organizam. Dinaminost podrazumijeva stalno praenje usjeva
i zasada, po propisanoj proceduri, te donoenje odluke tek nakon uvida u
konkretno stanje.
Koncept integralne zatite bilja, u praktinom smislu, ini niz radnji i
mjera povezanih u jednu cjelinu koje imaju za cilj da obezbijede stabilnu
prizvodnju kvalitetnih poljoprivrednih proizvoda. Koncept integralne
proizvodnje je naveden u donjem tekstu.
1. Dobar plodored.
2. Racionalno odravanje zemljita.
3. Izbalansirano ubrenje i navodnjavanje.
4. Pogodan izbor vrsta i sorti sjemenskog i sadnog materijala, kako u
agroekolokom, tako i u markentikom smislu.
5. Uzgoj otpornih sorti i hibrida.

38

6. Upotreba iskljuivo zdravog, deklarisanog i sertifikovanog sjemenskog

i sadnog materijala, garantovane sortne istoe i odnosa
sorata/podloga.
7. Detaljna i pravovremena priprema parcele za sjetvu ili sadnju.
8. Redovno, sistematsko i struno praenje pojave tetoina,
prouzrokovaa bolesti i korova. Takav odgovarajui program ukljuuje
posmatranje na terenu, kao i primjenu dostupnih slubenih stunih
upozorenja, sistema prognoze i ranog dijagnostikovanja, gdje je
primjenjivo, kao i koritenje strunih savjeta od strane profesionalno
kvalifikovane savjetodavne slube.
9. Tretiranju, dakle, treba da prethodi dinamiko praenje prisustva i
utvrivanje stanja brojnosti u odnosu na prag tetnosti, za odreeni
tetni organizam u odreenoj fenofazi gajene biljke.
10. Pri odabiru terapije obavezno treba dati prednost odrivim biolokim,
fizikim i drugim nehemijskim metodama u odnosu na hemijske
metode, ukoliko daju zadovoljavajue rezultate u suzbijanju tetnih
organizama.
11. Neophodno je odravati upotrebu FFS i drugih oblika zatite na na
najmanjem potrebnom nivou, npr. smanjenjem doze, smanjenom
uestalou primjene ili djeliminom primjenom, pri tom vodei rauna
da je nivo rizika u vegetaciji prihvatljiv i ne poveava rizik za razvoj
otpornosti na populacije tetnih organizama.
12. Obavezno praenje efikasnosti primijenjenih mjera zatite bilja na
osnovu evidencije o upotrebi FFS i praenja tetnih organizama.
13. Primjena selektivnih FFS manje otrovnih za ljude, domae ivotinje,
korisnu entomofaunu i divlja.
14. Primjenu FFS vriti iskljuivo atestiranim, ispravnim, podeenim
prskalicama u normiranoj dozi, strogo pazei na karencu i maksimalan
broj tretiranja godinje.
15. Izbor i rotaciju FFS vriti na bazi preporuka za borbu protiv
rezistentnosti. Osnovne postavke za sprjeavanje ili odlaganje pojave
rezistetnosti tetnih organizama na FFS su:
Sistemina ili lokalsistemina FFS se koriste uvijek prije pojave
bolesti;
Sisteminim FFS se OBAVEZNO moraju dodati druga FFS sa
VIEPOZICIONIM (multi-site) mehanizmom djelovanja;
Preporuuje se izbor FFS koji imaju, od strane proizvoaa, ve
kombinovanu aktivnu materiju;
Sistemici se koriste samo u fazi intenzivnog rasta gajenih
biljaka;
Sistemici se mogu koristiti najvie 2-4 puta u sezoni;
Strogo potovati maksimalni broj tretiranja propisan upustvom
za upotrebu;
FFS u programu zatite treba mijenjati, ali uvijek sa drugim
mehanizmom djelovanja i

39

 Sistemini fungicidi i insekticidi koji se koriste u proizvodnji

rasada za zalijevanje biljaka, ne mogu se ponovo koristiti u toku
vegetacije, ako bi tim tretmanom preli maksimalan broj
tretiranja u toku godine.
16. Korienje savremenih tehnolokih dostignua u aplikaciji FFS, to za
cilj ima da smanji zanoenje (drift) radnog rastvora FFS i da
obezbijedi ravnomjernu raspodjelu sredstva i da minimilizira
izloenost radnika FFS.
17. Redovna, pouzdana i nepristrasna kontrola cjelokupne proizvodnje.
Integralna zatita bilja, kao takva, predstavlja jedan sloen sistem koji
ne moe da se radi parcijalno i statino. Nju kao takvu teko sprovode izdvojeni
pojedinci, ve se moe sprovoditi u jednom organizovanom sistemu (shema
12). Stoga sama integralna proizvodnja, a posebno integralna zatita, kao
najbitniji dio integralne proizvodnje, podrazumijevaju i odreena
institucionalna rjeenja.

Shema 12. Organizaciono-strukturna shema integralne proizvodnje

Osnovni princip integralne zatite bilja je da se ona prihvati i
primjenjuje u cjelini, dakle da se prihvati u integrisanom jedinstvu svih njenih
inilaca. Ipak u naim uslovima je nemogue odmah primijeniti sve elemente
integralne proizvodnje i zatite, jer imamo materijalno-tehnika, a djelimino i
kadrovska ogranienja. Stoga se kod nas mogu segmentirano i parcijalno
uvoditi elementi inetegralne zatite bilja, da bi kroz jednu prelaznu fazu, doli
do momenta kada e se upotpunosti ovladati ovim konceptom zatite, tj.
proizvodnje.

40

Hemijske mjere suzbijanja tetnih organizama u poljoprivredi jo

uvijek predstavljaju najznaajniji nain zatite biljaka. FFS treba primjenjivati u
integrisanom jedinstvu sa ostalim terapijskim i preventivnim mjerama, kao to
su fizike, agrotehnike, administrativne i bioloke mjere borbe. Pri tome treba
napomenuti da PROGNOZA i DIJAGNOZA pojave tetoina, prouzrokovaa
bolesti i preovlaujuih korovskih vrsta, kao i HIGIJENA usjeva i zasada imaju
ogroman znaaj u zatiti bilja.
Izbor FFS zavisi od mnogih faktora, te ga je neophodno vriti uz
konsultacije sa poljoprivrednim strunjacima, strunjacima iz poljoprivrednih
apoteka i uz praenje prognozno-izvjetajne slube. Izbor FFS zavisi od:
vrste tetnog organizma, te ivotnog stadija u kojem se nalazi;
vrste gajene biljke i njene fenofaze, te starosti zasada voaka;
efikasnosti FFS i spektra djelovanja FFS;
mehanizma djelovanja FFS;
naina eksploatacije gajene biljke (sjemenski i merkantilni usjev);
vremena berbe ili etve gajene biljke s obzirom na karencu FFS;
trenutnog stanja klimatolokih elemenata, a prije svega koliine
padavina i temperature;
karakteristika zemljita (struktura, pH, sadraj humusa);
stanja ponude FFS na tritu;
pojeve rezistentnosti odreenih tetnih organizama na FFS;
strukture biljaka u plodoredu, tj. kulture koja slijedi i prethodno
korienih FFS;
mogunosti mijeanja sa drugim FFS koje bi u istom trenutku trebalo
primjeniti;
mogunosti ulaska u parcelu zbog vlanosti zemljita, kada tretman
planiranim FFS moe izostati;
trenutne raspoloivosti ureaja za aplikaciju i
blizine vodenih povrina.
Izbor FFS je sa strunog stanovita veoma zahtijevan, stoga je uslov za
adekvatan izbor FFS stalno praenje strune i naune literature od strane
poljoprivrednog strunjaka, a prije svega radova vezanih za ispitivanje
efikasnosti pesticida.
DOBRA POLJOPRIVREDNA PRAKSA PRI TRETIRANJU I UPOTREBI SJEMENA
Sjeme gajenih biljaka se obavezno prije stavljanja u promet tretira FFS
za tretiranje sjemena. Razlog tome je to se veliki broj prouzrokovaa biljnih
bolesti moe prenijeti sjemenom i to zemljini insekti mogu da otete sjeme,
klicu ili klijanac neposredno po sjetvi, odnosno nicanju i klijanju. Zatita
sjemena i mlade biljke je ekoloki najprihvatljivija, jer je strogo ciljana, to
znai da suzbijamo tetoine, a ne korisne insekte. Naime, za ovakvu zatitu
sjemena i mlade biljke se potroi relativno mala koliina aktivne materije, pa je
zatita tretiranjem sjemena ekonomina i najjeftinija (shema 13). Zemljine
insekticide moemo da primjenimo irom, primjenimo u trake, ali i ciljano
tretiramo sjemenski materijal. Poreenje ukazuje da tretiranje sjemena ima
najmanji ekoloki rizik.

41

Primjenom FFS irom (prskanjem), moramo pokriti cijeli hektar, to

znai da u kontakt sa FFS dolazi 10.000 m zemljita, kod dodavanja FFS u
redove u kontakt s FFS dolazi otprilike 500 m zemljita, a kod zatite
tretiranjem sjemena u kontakt s FFS dolazi samo 58 m zemljita. Tretiranje
sjemena postaje sve vaniji nain suzbijanja tetoina sjemena i mladih biljaka.
Da bi postigli zadovoljavajue rezultate suzbijanja tetoina, sjeme mora biti
tretirano kvalitetno.

Shema 13. Odnos izloenosti zemljita FFS pri razliitim metodama primjene
Proizvoai i doraivai sjemena moraju da obezbijede kvalitetan
tretman sjemena. Naime, zbog nedovoljno kvalitetnog tretiranja sjemena,
nedovoljno kvalitetnog FFS za zapraivanje sjemena i neadekvatno podeene
sijaice moe doi do raznoenja estica praine FFS u okolinu. Usljed toga
moe doi do visoke koncentracije praiva FFS u vazduhu u neposrednoj
okolini njive koja se sije, naroito kada se sjetva obavlja po suvom i vjetrovitim
vremenu. Zbog toga moe da doe do kontaminacije susjednih parcela, pa i
susjednog medonosnog bilja, bilo da se radi o gajenim biljkama koje cvjetaju
(npr. uljana repica) ili o biljkama iz spontane flore koje su procvjetale u
vrijeme sjetve jarih kultura. Zbog ovoga mogu da budu posebno ugroene
pele. Da bi se ovo raznoenje smanjilo moraju se usvojiti savremene norme
tretiranje sjemna i podesiti pneumatske sijaice. Stoga je u zemljama EU
obavezna modifikacija pnematskih sijaica sa potpritiskom, kao i testiranje
tretiranog sjemena FFS u skladu sa Direktivom 2010/21/EU. Kvalitet
tretiranja zavisi od mnogih faktora, a osnovni su:
1. Prihvatanje normativa o zatiti sjemena od doraivaa sjemena,
kao korisnika FFS za zatitu sjemena:
Kvalitet sjemena,
Kvalitet preparata za tretiranje sjemena,
Kvalitet i tehnike karakteristike opreme za tretiranje sjemena,
Preciznije doziranje preparata na 100 kg sjemena,
Provoenje Heubach-ovog testa,
Izrada naljepnice sa upozorenjem
2. Nadogradnja sijaice sa podpritiskom.

42

Obaveze koji korisnici FFS za tretiranje sjemena se prije svega odnose

na doraivae sjemena, dakle profesionalne korisnike, a manje na farmere koji
u vlastitoj radinosti zatiuju sjeme. Da bi se ove mjere poele primjenjivati
mora se poeti izgraivati sistem kvaliteta i standard u tretiranju sjemena u
skladu sa evropskim principima.
Obaveze centara za doradu sjemena
Centri za doradu sjemena su ve upoznati da su propisani standardi
koji se odnose se na kvalitet opreme za doradu, kvalitetu sjemena za tretiranje,
maksimalno praenje za vrijeme i nakon tretiranja sjemena (Heubach test),
broj uzorka tretiranog sjemena koji moraju biti testirani na praenje i izradu
naljepnice sa upozorenjima na ambalai u kojoj je upakovano sjeme. Standardi
su propisani od strane komisije za voenje aktivnosti praenja tretiranja
sjemena (Seed treatment industry stewardship steering committe). Cilj
komisije je postii visoke standarde efikasnosti tretiranog sjemena i ouvanje
okoline na podruju tretiranja sjemena u svim zemljama Evrope. Uvoenje tih
standarda postignuto je i aktivnom saradnjom sa preduzeima iz dorade
sjemenskog materijala. Kvalitet tretiranja o dole navedenim faktorima.
SJEMENSKI MATERIJAL. Sjemnski material mora biti ist, bez primjesa
sjemena drugih biljnih vrsta, sorata ili hibrida, izjednaen (kalibriran), bez
praine i polomljenih zrna. Naime, praina uzrokuje najvee gubitke preparata,
jer se preparat vee na estice praine umjesto na sjeme. Za vrijeme rukovanja
tretiranim sjemenom dolazi do kontaminacije okoline i puno veeg gubitka
aktivne materije prainom.
PREPARAT, odnosno mjeavina preparata, koji se nanosi na sjeme, mora
se primjeniti u propisanoj koncentraciji, pri emu preparat mora biti
jednostavan za nanoenje na sjeme, sa stabilno nanesenim slojem i dobrim
adhezivnim svojstvima i bez negativnih utjecaja na sjeme.
OPREME ZA TRETIRANJE SJEMENA. Kvalitet tretiranja sjemena kod arnih i
protonih ureaja za tretiranje skoro je jednak. Kod arnih imamo vie
mogunosti odreivanja koliine tretiranog sjemena sa razliitim recepturama
i izjednaen kvalitet tretiranja od poetka do kraja, dok je kod protonih
ureaja za tretiranje tee kvalitetno istretirati manje koliine sjemena, pa su
poetne i krajnje koliine sjemena loije istretirane. Sklop maina za doradu
mora biti zatvoren sistem, tako da ne dolazi do ugroavanja ljudi i mogueg
trovanja zbog praenja.
RECEPTURA. Donedavno su sve recepture i upustva za upotrebu bila
savjetovana u odmjerku na 100 kg sjemena. Kod krupnijeg sjemena moe za
vrijeme treiranja doi do velikih razlika u koliini aktivne materije na zrno. Na
primjer, kod sjemena kukuruza, sa apsolutnom masom od 400 g ima u 100 kg
250.000 zrna, sa apsolutnom masom od 300 g u 100 kg sjemena ima 333.333
zrna, a kod sjemena kukuruza sa apsolutnom masom od 200 g u 100 kg
sjemena ima ak 500.000 zrna. Ako bi stavljali istu koliinu preparata za
tretiranje na 100 kg sjemena sa razliitim apsolutnim masama dolo bi puno
vie preparata na jedno zrno kod krupnih zrna, a kod sjemena sa malom
apsolutnom masom dolo bi premalo preprata na pojedinano zrno.

43

Apsolutna masa sjemena je masa 1000 zrna i izraava se u gramima.

Vea apsolutna masa uvijek je dokaz jedrosti i nalivenosti sjemena neke sorte
(hibrida). Krupno sjeme ne mora biti i sjeme vee apsolutne mase, ali kada
sjeme dobro nalije, obino krupnija zrna imaju veu apsolutnu masu. Cilj je, da
svako zrno dobije tano odreenu i jednaku koliinu preparata za tretiranje, jer
je samo tada svako sjeme izjednaeno zatieno pred tetoinama. Neke
kompanije pokrenule inicijativu da se radi receptura za tretiranje, tako da se
odreuje koliina preparata na pojedinano zrno, zavisno o apsolutnoj masi.
Tako npr. kod preparata Poncho FS 600 CRVEN (a.m. klotianidin 600 g/l, FS) to
iznosi 42 ml/50.000 sjemenki odnosno 0,5 mg aktivne materije klotianidin na
zrno. Pri tome se za bolju adheziju preprata i jednakomjernu pokrovnost na
sjemenu dodaje se i preparat (ljepilo) Peridiam EV 26001. Za poreenje:
za tretiranje 100 kg sjemena sa apsolutnom masom 200 g moramo
upotrijebiti 420 ml,
za tretiranje 100 kg sjemena sa apsolutnom masom 300 g moramo
upotrebiti 280 ml, a
za tretiranje 100 kg sjemena kukuruza sa apsolutnom masom 400 g
moramo upotrebiti samo 210 ml preparata Poncho FS 600 CRVEN.
NALJEPNICA SA UPOZORENJIMA. Zakon obavezuje, a to je opte poznato, da
se uz svako fitofarmaceutsko sredstvo mora priloiti upustvo za upotrebu.
Takoe, po savremenim normativima svaka vreica tretiranog sjemena mora
imati naljepljenu sa upustvom o rukovanju tretiranim sjemenom. Do prole
godine takvu naljepnicu doraivai su morali stavljati samo na vreice sjemena
kukuruza tretiranog insekticidima, a sada takvu naljepnicu moraju staviti i na
vreice sjemena eerne repe, uljane repice i pamuka, koje je u toku dorade
tretirano insekticidima. Pored upustva o rukovanju na naljepnici je navedena
aktivna materija i ime preparata.
HEUBACH TEST. Heubach test se radi Heubach-ovim testerom. To je
zatvoren je sistem, sastavljen je iz kompjutera, vrtljivog metalnog bubnja,
staklenog cilindra, jedinice sa filtrom i cijevi, po kojoj se vazduna struja vraa
nazad do kompjutera. Heubach testerom simuliramo mogue mehanike
stresove prilikom rukovanja tretiranim sjemenom. Sve uzorke namijenjene
testiranju po Heubach metodi ostavimo 48 sati na temperaturi od 20 C i na
vazduhu relativne vlanosti 50 %. Kad je uzorak pripremljen, u metalni bubanj
stavljamo 100 g tretiranog sjemena kukuruza. Uzorak sa tretiranim sjemenom
vrti se u bubnju dvije minute brzinom 30 okretaja u minuti. Kroz bubanj struji
vazduh sa protokom 20 lit/min u smijeru staklenog cilindra i filtra. Iz bubnja
vazduh odnosi sa sobom otpadne estice koje se zaustavljaju na filteru na kraju
staklenog cilindra. Na filteru se skupljaju najfinije estice, a velike estice ostaju
u cilindru. Kod zagaivanja okoline najbitnije su najfinije estice, jer ih vjetar za
vrijeme sjetve moe odnesti na vee udaljenosti. Filter je potrebno izvagati
prije i nakon testiranja sjemena, a razlika izmenu poetne i konane mase
pretstavlja koliinu otpadne praine sa sjemena za vrijeme testiranja. Nakon
toga preraunamo koliko bi to bilo otpadne praine sa 100 kg tretiranog
sjemena.

44

Propisani su normativi za gornju granicu dozvoljene koliine otpadne

praine da bi sjeme, tretirano insekticidima, moglo u prodaju. U zemljama, gdje
jo nije propisana gornja granica dozvoljene koliine otpadne praine, na
primjer BayerCropScience dozvoljava do 4 g otpadne praine na 100 kg
tretiranog sjemena, to znai otprilike do 1 g otpadne praine na hektar.
Dozvoljena gornja granica otpadne praine insekticida na 100 kg sjemena kod
testiranja Heubach metodom bila je u 2010. godini u:
Austriji, Njemakoj i Holandiji 0,75 g/100.000 zrna;
Francuskoj 3 g/100 kg sjemena;
Sloveniji 2 g/100 kg sjemena i
vicarskoj 4 g/100 kg sjemena.
Nadogradnja pneumatskih sijaica sa podpritiskom
Mehanike sijaice ne stvaraju vazduno strujanje, a kod pneumatskih
sijaica sa nadpritiskom strujanje vazduha usmjereno je prema zemljitu. Kod
spomenutih sijaica otpadne estice ne predstavljaju nikakav rizik za
zagaivanje okoline. Meutim za sjetvu okopavina se vie koriste pneumatske
sijaice sa sjetvenim aparatom sa podpritiskom. Kod sijaica sa podpritiskom
strujanje vazduha, kojeg stvara ventilator, usmjereno je u okolinu pod uglom
45 do 100. Tim strujanjem nekontrolisano mogu biti izduvane otpadne
estice, koje mogu biti i potencijalno opasne. Kod kvalitetno tretiranog sjemena
i paljivim rukovanjem sa tretiranim sjemenom koliina otpadnih estica
manja je od 1,5 % ukupne koliine primjenjenih sredstava za tretiranje
sjemena. Ovo su veoma sitne estice koje se mogu vazduhom raznijeti po
okolini. Za vrijeme sjetve kukuruza poneki usjevi ili korovske biljke cvjetaju.
Pele i drugi insekti, koji obilaze biljke u cvjetanju, mogu biti izloeni
djelovanju insekticida (slika 8). Zbog toga je u zemljama EU obavezna
nadogradnja pneumatskih sijaica sa podpritiskom s namjerom, da se ove
otpadne estice priblie to blie zemljitu. O nainu nadogradnje pneumatskih
sijaica sa podpritiskom konsultujte se sa strunjakom za ureaje za aplikaciju
FFS.

Slika 8. Zbog loe tretiranog sjemena i neadekvatno podeene sijaice

insekticid moe da prilikom sjetve bude raznesen na susjedne povrine (slika
Manousos Foudoulakis, 2012)
(Izvor:http://www.bayercropscience.com.hr/docs/Sredstva_za_tretiranje/Kvalitetna_
dorada_sjemena.pdf)

45

Odgovornost na sprovoenje dobre poljoprivredne prakse pri

tretiranju i upotrebi sjemena je sa jedne strane na proizvoaima i
doraivaima sjemena, ali i na korisnicima sjemena. Preporuke dobre
poljoprivredne prakse pri tretiranju i upotrebi sjemena su:
1. Sjeme moe biti tretirano FFS samo u profesionalnim ureajima za
tretiranje sjemena;
2. Sjeme moe biti tretirano samo sa FFS koja sadre aktivne materije
koje su dozvoljene za upotrebu u Bosni i Hercegovini. Doraeno sjeme
koje je tretirano FFS se ne smije ponovno tretirati istim ili drugim FFS;
3. Prilikom rukovanja tretiranim sjemenom pakovanim u vree, mora se
postupati na nain kako bi se sprijeilo mehaniko oteenje sjemena i
ambalae, te isputanje praine ili prosipanje tretiranog sjemena;
4. Ispranjene vree u kojima je bilo pakovano tretirano sjeme moraju biti
zbrinute u skladu sa propisima koji ureuju opasni otpad;
5. Neiskoriteno tretirano sjeme mora biti zbrinuto do sljedee sjetve,
zajedno sa etiketom, u dobro zatvorenoj ambalai i odvojeno od drugih
netretiranih sjemena ili ga zbrinuti u skladu sa propisima koji uruju
opasni otpad;
6. Prije sjetve tretiranog sjemena mora se paljivo proitati upozorenja i
obavjetenja sa etikete o linoj zatiti, zatiti ivotinja i ivotne sredine,
te obaviti sjetvu na dosljedan nain i to tehniki ispravnim ureajima i
7. Ukoliko se sjeme tretira FFS opasnim za ptice, moraju se koristiti
odgovarajue sijaice kako bi se osigurao visok nivo inkorporacije u
zemljite, smanjilo rasipanje sjemena i isputanje praine, a prosuto
sjeme se mora skupiti i ukloniti.
UVANJE FFS
FFS se moraju uvati u originalnoj ambalai, odvojeno od hrane i hrane
za ivotinje, te drugih predmeta opte upotrebe, izvan domaaja djece, uz
odreene uslove u pogledu temperature, vlage i svjetlosti i u skladu s drugim
uslovima navedenim na etiketi. Poeljno bi bilo da korisnik na ambalai FFS
zapie datum kada je otvorio, naroito ako zna da e ta koliina FFS ostati i za
iduu vegetaciju.

Slika 9: Pravilno uskladiteni pesticidi (FFS) sa odgovarajuem upozorenjem

46

Korisnik ne smije posjedovati odnosno uvati FFS koja nisu

registrovana u Bosni i Hercegovini, odnosno nije dozvoljena njihova upotreba
zbog prestanka vaenja rjeenja o registraciji ili zabrane njihove upotrebe.
VOENJE EVIDENCIJE
Korisnik je obavezan voditi evidenciju o upotrebi FFS na otvorenom,
zatvorenom i u zatienom prostoru. Podatke u evidencijski list upisuje
korisnik FFS, tj. osoba koja je obavila tretiranje, a evidenciju uva pravna ili
fizika osoba kod koje je obavljeno tretiranje. Evidencija se vodi po parcelama
ili vrstama gajenih biljaka na evidencijskom listu. Ako proizvoa uzgaja istu
vrstu gajenih biljaka na vie parcela, koje ine jedinstvenu cjelinu i granie
jedna sa drugom, evidencija za takve parcele moe se voditi na istom
evidencijskom listu. Ako se tretiranje provodi u zatvorenom ili zatienom
prostoru ili objektu, evidencija se vodi za svaki objekat ili nepoljoprivrednu
povrinu posebno. Evidencija se mora uvati najmanje tri godine, te dati na
uvid nadlenom poljoprivrednom i fitosanitarnom inspektoru odnosno
dostaviti Upravi Bosne i Hercegovine za zatitu zdravlja biljaka ili nadlenim
organima entiteta i Brko distrikta na njihov zahtjev ili zahtjev druge
zainteresovane strane. Voenje evidencije je jako bitno, jer na neki nain ta
evidencija predstavlja "ISTORIJAT PROIZVODA", ona omoguava praenje
proizvoda od "NJIVE DO TRPEZE" i omoguava da potencijalnim kupcima
(potroaima) poljoprivrednih proizvoda moete dati informacije o nainu
gajenja i njege onoga to prodajete.

Shema 14: Izgled EVIDENCIJSKOG LISTA

(potpun konaan list je dat u prilogu 1 ove broure)

47

LITERATURA
Bentrup, G. (2008): Conservation buffers: design guidelines for buffers, corridors, and
greenways. Gen. Tech. Rep. SRS-109. Asheville, NC: Department of Agriculture, Forest
Service, Southern Research Station. 110 p.
Bonjakovi, A. (1994): Maine za zatitu bilja. Poljoprivredni fakultet Novi Sad,
Institut za poljoprivrednu tehniku, Novi Sad.
Foudoulakis, Manousos (2012): Mjere za ublaavanje rizika. Prezentacija u okviru
projekta: Podrka Upravi BiH za zatitu zdravlja bilja u Bosni i Hercegovini
EuropeAid/128353/C/SER/BA, Sarajevo, 13-14.03.2012.
Igrc-Bari, Jasminka, Maceljski, M. (2001): Ekoloki prihvatljiva zatita bilja od
tetnika. Zrinski d. d., akovec.
Janji, V., Mitri, S. (2004): Pesticidi u poljoprivredi i umarstvu. Poljoprivredni fakultet
Banja Luka, Banja Luka.
Janji,V. (2005): FITOFARMACIJA. Drutvo za zatitu bilja Srbije, Institut za istraivanja
u poljoprivredi SRBIJA, Poljoprivredni fakultet Banja Luka, Banja Luka-Beograd 2005,
1-900;
Katalini i sur. (2009): Naela dobre poljoprivredne prakse. Ministarstvo poljoprivrede
ribarstva i ruralnog razvoja Republike Hrvatske, Zagreb.
Maceljski, M., Cvjetkovi, B., Igrc-Bari, Jasminka, Ostoji, Zvonimir (2002): Prirunik
iz zatite bilja za zaposlenike u poljoprivrednik ljekarnama. Zavod za zatitu bilja u
poljoprivredi i umarstvu Republike Hrvatske i Hrvatsko drutvo biljne zatite, Zagreb.
Mievi, M. (2007): Bezbedno korienje pesticida: zatita pri korienju pesticida.
Galenika- FITOFARMACIJA a.d., Beograd (ISBN 978-86-910109-0-4; COBISS.SR-ID
140416012).
Mitri, S. (2009): Prirunik iz zatite biljaka za proizvoae iz istone Hercegovine.
Vilux d.o.o. i Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republike Srpske,
Banja Luka, 1-214 (ISBN 978-99955-633-2-5; COBISS.BH-ID 950040).

CITATI SA INTERNETA
KVALITETNA DORADA SJEMENA- zatita ljudi i okolia.
(http://www.bayercropscience.com.hr/docs/Sredstva_za_tretiranje/Kvalitetna_dorad
a_sjemena.pdf).
UPUTE O TEHNICI PRSKANJA - izraeno od strane tvrtkeFindri d.o.o.
(http://www.findri.hr/savjeti/download/Tehnika%20prskanja.pdf).

Sve sheme u brouri je nacrtao Doc. dr Sinia Mitri, te se bez njegove saglasnosti ili
saglasnosti Uprave BiH za zatitu zdravlja biljaka ne mogu koristiti.

48

1.

2.

TRGOVAKI
NAZIV FFS
(kada se
koristi
RB
mjeavina,
navesti sva
sredstva)
KOLIINA
PRIMJENJENOG FFS

3.

4.

poetka i
zavretka (doza ili koncentracija)
tretiranja

DATUM I
VRIJEME

5.

VELIINA
TRETIRANE
POVRINE

6.

gajena biljna vrsta,

objekat,
povrina,
neka druga upotreba

TRETIRANA

EVIDENCIJSKI LIST O UPOTREBI FFS

Ime i prezime osobe koja je provela tretiranje:

Vlasnik bilja, biljnih proizvoda, tretiranog objekta ili povrine:

7.

DATUM
berbe,
etve,
konje,
vaenja iz tla
prerade
uskladitenih polj.
proizvoda

8.

NAPOMENA

PRILOG 1:

49

PRILOG 2:

Grupa
otrova
I
II
III

KLASIFIKACIJA FFS PO STEPENU OTROVNOSTI

KLASIFIKACIJA FFS PREMA SREDNJOJ LETALNOJ DOZI (LD50)
LD50(mg/kg)
LD50(mg/l)
Oralno
Dermalno
Inhalaciono
<25
<50
<0.5
25-200
50-400
0,5-2,0
200-2000
400-2000
2,0-20,0
KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSINOSTI ZA RIBE

Stepen
otrovnosti
Jak otrov
Otrov
tetan

Ekspozicija (sati)

Kriterijum

Koncentracija (mg/l)

96
96
96

EC50
EC50
EC50

1
1 10
10 100

KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSINOSTI ZA DAFNIJE

Stepen otrovnosti
Ekspozicija (sati)
Kriterijum
Koncentracija (mg/l)
Jak otrov
48
EC50
1
Otrov
48
EC50
1 10
tetan
48
EC50
10 100
Stepen otrovnosti
Jak otrov
Otrov
tetan

KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSINOSTI ZA ALGE

Ekspozicija (sati)
Kriterijum
Koncentracija (mg/l)
72
IC50
1
72
IC50
1 10
72
IC50
10 100

KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSINOSTI ZA PTICE

Stepen otrovnosti
LD50 (mg/kg)
Jak otrov
25
Otrovnost
25 200
tetan
200 2000
KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSINOSTI ZA PELE
Stepen otrovnosti
LD50 ( g/pela)
Jak otrov
2
Otrov
2 11
tetan
12 100
KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSINOSTI ZA KINU GLISTU
(IZLOENOST 14 DANA)
Stepen otrovnosti
LD50 (mg/kg)
Jaka otrovnost
10
Otrovnost
10 100
tetnost
100 1000

50

KLASIFIKACIJA FFS NA OSNOVU AKUTNE TOKSINOSTI PO KRITERIJUMIMA SVETSKE

ZDRAVSTVENE ORGANIZACIJE (WHO)
LD50 za pacova (mg/kg tjelesne teine)
Grupa
KLASA
ORALNA
DERMALNA
otrova
vrsto
Teno
vrsto
Teno
Ia
Ekstremno toksini
5
20
10
40
Ib
Visoko toksini
5 5,0
20 200
10 100
40 400
II
Srednje toksini
50 500
200 2000
100 1000
400 4000
III
Slabo toksini
501
2001
1001
4001

Grupa
otrova

KLASIFIKACIJA FFS PO KRITERIJUMIMA AGENCIJE ZA ZATITU SPOLJNE SREDINE

(EPA)

Oralna LD50
(mg/kg)
50

AKUTNA TOKSINOST ZA
PACOVA
Dermalna
Inhalaciona
LD50(mg/kg)
LC50 (mg/l)
200

0,2

II

50 500

200 2000

0,2 2,0

III

500 5000

2000 - 20000

2,0 20

IV

5000

20000

20

EFEKAT NA OI
Koroziva; neprovidnost
ronjae, nereverzibilno
7 dana
Neprovidnost ronjae;
reverzibilno za 7 dana;
iritacija traje 7 dana
Iritacija reverzibilna
u toku 7 dana
Ne iritira

EFEKAT
NA
KOU
Koroziva
Iritacija 72
sata
Srednja
iritacija
72 sata
Srednja ili
slaba
iritacija 72
sata

51

PRILOG 3:

TERMINI I DEFINICIJE FORMULACIJA FFS

Tene formulacije
Emulzija ulje u vodi (EW)
Emulzija voda u ulju (EO)
Emulzija
za
sjemena (ES)

tretiranje

Koncentrat za emulziju (EC)

Koncentrovana
suspenzija
(SC)
Koncentrovana suspenzija za
tretiranje sjemena (FS)
Koncentrovani rastvor (SL)
Rastvor za tretiranje sjemena
(LS)
Suspoemulzija (SE)
Tenost
za
primjenu
ultramalih zapremina (UL)
Uljni rastvor (OL)
Vodeni rastvor (AS)

DEFINICIJE TENIH FORMULACIJA

Definicija
Tena heterogena formulacija koja se sastoji od FFS rastvorenog
u organskom rastvarau dispergovanog kao fine kapljice u
kontinuiranoj vodenoj fazi
Tena heterogena formulacija koja se sastoji od FFS rastvorenog
u organskom rastvarau dispergovanog kao fine kapljice u
kontinuiranoj organskoj tenoj fazi
Stabilna emulzija za primjenu na semenskom materijalu bilo
direktno ili posle razblaivanja
Tena formulacija koja ima osobinu stvaranja emulzija kada se
mijea sa vodom, ili tena homogena formulacija koja se
primjenjuje kao emulzija poslije razblaivanja sa vodom
Stabilna suspenzija aktivne materije u tenosti, namjenjena za
razblaivanje prije upotrebe
Stabilna suspenzija za primjenu na sjemenskom materijalu bilo
direktno ili poslije razblaivanja
Homogena tena formulacija koja se primjenjuje kao pravi
rastvor aktivne materije posle razblaivanja u vodi
Rastvor za primjenu na sjemenskom materijalu bilo direktno ili
poslije razblaivanja
Heterogena tena formulacija koju ini stabilna disperzija
aktivne materije u formi vrstih estica i finih kapljica u
kontinuiranoj vodenoj fazi
Homogena tenost za direktnu primjenu sa opremom za
ultramalu zapreminu (ULV)
Homogena tena formulacija koja se primjenjuje kao homogena
tenost poslije razblaivanja sa organskim rastvaraem
Tena homogena formulacija koja se primjenjuje kao pravi
rastvor aktivne materije

DEFINICIJE VRSTIH FORMULACIJA

Definicija
Slobodno klizei aglomerati u vrstom stanju,
presvuenih ili impregniranih grumenia ili estica
Granule (GR)
prenika (0,10) 0,20 0,30 m.
Prakasta formulacija koja se posle disperzije u vodi
Kvaljivi praak (praivo) (WP)
primjenjuje kao suspenzija.
Praivo za zapraivanje sjemena (DS)
Praivo za direktnu primjenu na seme u suvom stanju.
Formulacija koju ine granule koje se primjenjuju posle
Vododisperzibilne granule (WG)
raspadanja i raspraivanja u vodi.
Praak koji se raspruje u visokim koncentracijama u
Vododisperzni praak za vlano
vodi pre primjene stvarajui gustu tenost za nanoenje
tretiranje sjemena (WS)
na sjemenski materijal.
Formulacija koju ine granule koje se primjenjuju kao
Vodorastvorljive granule (SG)
pravi rastvor aktivne materije posle rastvaranja u vodi,
ali koji moe sadrati nerastvorene inertne ingredijente.
Prakasta formulacija koja se primjenjuje kao pravi
Vodorastvorljivo praivo (SP)
rastvor aktivne materije posle rastvaranja u vodi, ali
koji moe sadrati nerastvorljive inertne ingredijente.
Vodorastvorljivo praivo za tretiranje
Praivo koje se rastvara u vodi pre primjene na
sjemena (SS)
sjemenski materijal.
vrste formulacije

52

PRILOG 4:

53

54

PRILOG 5:

Oznaka
R
1
R
2
R
3
R
4
R
5
R
6
R
7
R
8
R
9
R
10
R
11
R
12
R
13
R
14
R
15
R
16
R
17
R
18
R
19
R
20
R
21
R
22
R
23
R
24
R
25
R
26
R
27
R
28
R
29
R
30
R
31
R
32
R
33
R
34
R
35
R
36
R
37
R
38
R
39
R
40
R
41
R
42
R
43
R
44
R
45
R
46
R
47
R
48
R
49

OZNAKE UPOZORENJA (RIZIKA)

OZNAKE UPOZORENJA
Upozorenje
Eksplozija u suvom stanju.
Udarac, trenje, vatra ili drugi izvor paljenja mogu izazvati eksploziju.
Udarac, trenje, vatra ili drugi izvor paljenja mogu veoma lako izazvati eksploziju.
Gradi veoma osetljiva eksplozivna jedinjenja sa metalima.
Zagrevanje moe prouzrokovati eksploziju.
Eksplozivan u dodiru ili bez dodira sa vazduhom.
Moe prouzrokovati poar.
U dodiru sa zapaljivim materijalom moe prouzrokovati poar.
Eksplozivan u smei sa zapaljivim materijalom.
Zapaljiv.
Lako zapaljiv.
Veoma lako zapaljiv.
Veoma lako zapaljiv teni gas.
Burno reaguje sa vodom.
U dodiru sa vodom oslobaa lako zapaljive gasove.
Eksplozivan u smei sa oksidirajuim supstancijama.
Zapaljiv u dodiru sa vazduhom.
Prilikom upotrebe moe nastati eksplozivna ili zapaljiva smea para vazduh.
Mogu nastati eksplozivni peroksidi.
tetan ako se udie.
tetan u dodiru sa koom.
tetan ako se proguta.
Otrovan ako se udie.
Otrovan u dodiru sa koom.
Otrovan ako se proguta.
Veoma otrovan ako se udie.
Veoma otrovan u dodiru sa koom.
Veoma otrovan ako se proguta.
U dodiru sa vodom oslobaa otrovan gas.
Prilikom upotrebe moe postati lako zapaljiv.
U dodiru sa kiselinama oslobaa otrovan gas.
U dodiru sa kiselinama oslobaa veoma otrovan gas.
Opasnost od kumulativnog efekta.
Izaziva opekotine.
Izaziva teke opekotine
Nadrauje oi.
Nadrauje sistem za disanje.
Nadrauje kou.
Opasnost od veoma tekih trajnih oteenja.
Mogua je opasnost od trajnih oteenja.
Opasnost od tekih povreda oiju.
Udisanjem moe izazvati preosetljivost.
U dodiru sa koom moe izazvati preosetljivost.
Opasnost od eksplozije ako se greje u zatvorenom prostoru.
Moe izazvati rak.
Moe izazvati nasledna genetska oteenja.
Moe izazvati oteenja fetusa.
Opasnost od tekih oteenja zdravlja prilikom dueg izlaganja.
Moe izazvati rak ako se udie.

55

R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R

50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64

Veoma otrovan za vodene organizme.

Otrovan za vodene organizme.
tetan za vodene organizme.
Moe prouzrokovati dugotrajna neeljena dejstva na vodenu sredinu.
Otrovan za floru (biljke).
Otrovan za faunu (ivotinje).
Otrovan za organizme zemljita.
Otrovan za pele.
Moe prouzrokovati dugotrajna neeljena dejstva na ivotnu sredinu.
Opasan za ozonski sloj.
Moe smanjiti plodnost.
Moe izazvati oteenja ploda.
Mogua je opasnost od manjenja plodnosti.
Mogua je opasnost od oteenja ploda.
Moe delovati tetno na odojad.

R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R
R

Oznaka
14/15
15/29
20/21
20/21/22
20/22
21/22
23/24
23/25
23/24/25
24/25
26/27
26/28
26/27/28
27/28
36/37
36/37/38
37/38
38/38
39/23
39/24
39/25

39/23/24

39/23/25

39/23/24/25

39/26

39/27

39/28

39/26/27

39/26/28

56

KOMBINOVANE OZNAKE UPOZORENJA

Upozorenje
Burno reaguje sa vodom oslobaajui lako zapaljive gasove.
U dodiru sa vodom oslobaa otrovne lako zapljive gasove.
tetan ako se udie i u dodiru sa koom.
tetan ako se udie, u dodiru sa koom i ako se proguta.
tetan ako se udie i ako se proguta.
tetan u dodiru sa koom i ako se proguta.
Otrovan ako se udie i u dodiru sa koom.
Otrovan ako se udie i proguta.
Otrovan u dodiru sa koom, ako se udie i ako se proguta.
Otrovan u dodiru sa koom i ako se proguta.
Veoma otrovan ako se udie i u dodiru sa koom.
Veoma otrovan ako se udie i ako se proguta.
Veoma otrovan ako se udie, u dodiru sa koom i ako se proguta.
Veoma otrovan u dodiru sa koom i ako se proguta.
Nadrauje oi, sistem za disanje.
Nadrauje oi, sistem za disanje i kou.
Nadrauje oi i kou.
Nadrauje sistem za disanje i kou.
Otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja ako se udie.
Otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja u dodiru sa koom.
Otrovan, opasnost od veoma tekih oteenja ako se proguta.
Otrovan, opasnost od vrlo tekih trajnih oteenja ako se udie i u
dodiru sa koom.
Otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja ako se udie i ako
se proguta.
Otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja ako se udie, u
dodiru sa koom i ako se proguta.
Veoma otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja ako se
udie.
Veoma otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja u dodiru sa
koom.
Veoma otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja ako se
proguta.
Veoma otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja ako se udie
i u dodiru sa koom.
Veoma otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja ako se udie
i proguta.

39/27/28

39/26/27

R
R
R

40/20
40/21
40/22

40/20/21

40/20/22

40/21/22

40/20/21/22

R
R

42/43
48/20

48/21

48/22

48/20/21

48/20/22

48/21/22

48/20/21/22

48/23

48/24

48/25

48/23/24

48/23/25

48/24/25

48/23/24/25

50/53

51/53

52/53

Veoma otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja u dodiru sa

koom i ako se proguta.
Veoma otrovan, opasnost od veoma tekih trajnih oteenja ako se
udie, u dodiru sa koom i ako se proguta.
tetan, mogua opasnost od trajnih oteenja ako se udie.
tetan, mogua opasnost od trajnih oteenja u dodiru sa koom.
tetan, mogua opasnost od trajnih oteenja ako se proguta.
tetan, mogua opasnost od trajnih oteenja ako se udie i u dodiru sa
koom.
tetan, mogua opasnost od trajnih oteenja ako se udie i ako se
proguta.
tetan, mogua opasnost od trajnih oteenja u dodiru sa koom i ako se
proguta.
tetan, mogua opasnost od trajnih oteenja ako se udie, u dodiru sa
koom i ako se proguta.
Moe izazvati preosetljivost ako se udie i u dodiru sa koom.
tetan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako se udie due vrijeme.
tetan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako je due vrijeme u
dodiru sa koom.
tetan, opasnost od tekih oteenja zdravlja prilikom dueg izlaganja,
ako se proguta.
tetan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako se udie due vrijeme i
ako je due vrijeme u dodiru sa koom.
tetan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako se udie due vrijeme i
prilikom dueg izlaganja, ako se proguta.
tetan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako je due vrijeme u
dodiru sa koom i prilikom dueg izlaganja, ako se proguta.
tetan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako se udie due vrijeme,
ako je due vrijeme u dodiru sa koom i prilikom dueg izlaganja, ako se
proguta.
Otrovan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako se udie due
vrijeme.
Otrovan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako je due vrijeme u
dodiru sa koom.
Otrovan, opasnost od tekih oteenja zdravlja prilikom dueg izlaganja,
ako se proguta.
Otrovan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako se udie due
vrijeme i ako je due vrijeme u dodiru sa koom.
Otrovan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako se udie due
vrijeme i prilikom dueg izlaganja, ako se proguta.
Otrovan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako je due vrijeme u
dodiru sa koom i prilikom dueg izlaganja, ako se proguta.
Otrovan, opasnost od tekih oteenja zdravlja ako se udie due
vrijeme, ako je due vrijeme u dodiru sa koom i prilikom dueg
izlaganja i ako se proguta.
Veoma otrovan za vodene organizme, moe prouzrokovati dogotrajna
neeljena dejstva na vodenu sredinu.
Otrovan za vodene organizme, moe prouzrokovati dogotrajna
neeljena dejstva na vodenu sredinu.
tetan za vodene organizme, moe prouzrokovati dogotrajna neeljena
dejstva na vodenu sredinu.

57

PRILOG 6:
OZNAKE OBAVJETENJA (SIGURNOSTI)
Oznaka
S
1
S
2
S
3
S
4
S
5
S
6
S
7
S
8
S
9
S
10
S
11
S
12
S
13
S
14
S
15
S
16
S
17
S
18
S
19
S
20
S
21
S
22
S
23
S
24
S
25
S

26

27

28

S
S
S
S
S
S
S
S
S
S
S

29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39

40

41

42

43

44

58

OZNAKE OBAVJETENJA
Obavjetenje
uvati pod kljuem.
uvati van domaaja dece.
uvati na hladnom mjestu.
uvati izvan mesta stanovanja.
uvati sadraj ... (odgovarajuu tenost odreuje proizvoa)
uvati u atmosferi ... (inertni gas, odreuje proizvoa)
uvati u dobro zatvorenim posudama.
uvati posude na suvom.
uvati posude na mjestu sa dobrom ventilacijom.
uvati sadraj vlaan.
Sprijeiti dodir sa vazduhom.
Ne smije biti herimetiki zatvoren.
uvati odvojeno od hrane, pia i stone hrane.
uvati odvojeno od ... (inkompatibilan materijal, navodi proizvoa)
uvati od toplote.
uvati odvojeno od izvora paljenja.
uvati odvojeno od zapaljivog materijala.
Paljivo rukovati i paljivo otvarati posude.
Ne uvati posudu hermetiki zatvorenu.
Pri rukovanju ne jesti i ne piti.
Pri rukovanju ne puiti.
Ne udisati prainu.
Ne udisati gas/dim/paru/aerosol (odgovarajuu rije(i) odreuje proizvoa.
Sprijeiti dodir sa koom.
Sprijeiti dodir sa oima.
U sluaju da doe u dodir sa oima isprati odmah sa puno vode i zatraiti savjet
ljekara.
Odmah skinuti svu zagaenu odjeu.
Poslije dodira sa koom, odmah isprati sa dovoljno ... (sredstvo treba da odredi
proizvoa).
Ne izlijevati u kanalizaciju.
Ni u kom sluaju ne dodavati proizvodnu vodu.
uvati odvojeno od eksplozivnog materijala.
Oprezno rukovati sa posudom.
Preduzeti mjere protiv pojave statikog elektriciteta.
Izbegavati udarac i trenje.
Supstancije i posude moraju biti uklonjene na bezbedan nain.
Nositi odgovarajuu zatitnu odjeu.
Nositi zatitne rukavice.
U sluaju nedovoljne ventilacije, nositi odgovarajui pribor za disanje.
Nositi zatitna sredstva za oi lice.
Oistiti pod i sve druge predmete zagaene sa ovom supstancijom pomou ...
(sredstvo za ienje odreuje proizvoa).
U sluaju poara i/ili eksplozije ne udisati dim.
Za vrijeme fumigacije ili prskanja nositi odgovarajui pribor za disanje (odreuje
proizvoa).
U sluaju poara upotrijebiti ... (navesti tano tip aparata za gaenje poara. Ako
upotreba vode poveava opasnost, dodati NE SMIJE SE UPOTRIJEBITI VODA).
U sluaju munine potraiti savjet ljekara (ako je mogue, pokazati etiketu).

45

S
S
S
S
S
S
S
S

46
47
48
49
50
51
52
53

54

55

56

S
S
S

57
58
59

60

61

62

S
S

U sluaju nezgode ili u sluaju munine odmah potraiti savjet ljekara (ako je
mogue, pokazati etiketu).
Ako se proguta, odmah potraiti savjet ljekara i pokazati etiketu ili posudu.
uvati na temperaturi koja ne prelazi ... C (odreuje proizvoa).
uvati ovlaeno ... (odgovarajui materijal odreuje proizvoa).
uvati samo u originalnim posudama.
Ne mijeati sa ... (odreuje proizvoa).
Upotrebiti samo u dobro provetrenim posudama.
Ne upotrebljavati u zatvorenom prostoru na velikim povrinama.
Izbjei izlaganje, potrebne posebne instrukcije pre korienja.
Posebna saglasnost pre isputanja otpadnih voda u postrojenje za obradu otpadnih
voda.
Posebno obraditi pre isputanja u kanalizaciju ili vodenu sredinu.
Odlaganje ove supstancije i njene ambalae na posebnim mestima predvienim za
neiskoriene otrove i ambalau.
Koristiti odgovarajuu posudu da se izbegne zagaenje okoline.
Odloiti kao neiskorieni otrovi i ambalaa.
Obratiti se proizvoau/dobavljau za informacije o obnovi/recikalai.
Ova supstanca i njena ambalaa moraju biti odlaganje kao neiskorieni otrovi i
ambalaa.
Sprijeiti oslobaanje u okolnu sredinu. Rukovati na osnovu posebnog upustva/
Upustvo o bezbednom rukovanju. (Safety data sheets).
Ako se proguta ne izazivati povraanje, odmah potraiti pomo ljekara i pokazati ovu
ambalau ili etiketu.

Oznaka
1/2
3/7

3/9/14

3/9/14/49

3/9/49

3/14

S
S

7/8
7/9

7/47

S
S

20/21
24/25

29/56

S
S
S
S

36/37
36/37/39
36/39
37/39

47/49

KOMBINOVANE OZNAKE OBAVJETENJA

Obavjetenje
uvati pod kljuem, van domaaja dece.
uvati u dobro zatvorenim posudama na hladnom mjestu.
uvati na hladnom mjestu sa dobrom ventilacijom odvojeno od ...
(inkompatibilne supstancije, navodi proizvoa).
uvati samo u originalnim posudama na hladnom mjestu sa dobrom
ventilacijom odvojeno od ... (inkompatibilne supstancije, navodi proizvoa).
uvati samo u originalnim posudama na hladnom mjestu sa dobrom
ventilacijom.
uvati na hladnom mjestu odvojeno od ... (inkompatibilne supstancije, navodi
proizvoa).
uvati u dobro zatvorenim posudama na suvom.
uvati u dobro zatvorenim posudama na mjestu sa dobrom ventilacijom.
uvati u dobro zatvorenim posudama na temperaturi koja ne prelazi ... C
(odreuje proizvoa)
Pri rukovanju ne jesti, ne piti i ne puiti.
Sprijeiti dodir sa koom i oima.
Ne izlivati u kanalizaciju, odlagati ovaj materijal i ambalau na posebnim
mjestima predvienim za neiskoriene otrove i ambalau.
Nositi odgovarajuu zatitnu odjeu i zatitne rukavice.
Nositi odgovarajuu zatitnu odjeu, rukavice i zatitna sredstva za oi/lice.
Nositi odgovarajuu zatitnu odjeu i zatitna sredstva za oi/lice.
Nositi odgovarajue rukavice i zatitna sredstva za oi/lice.
uvati samo u originalnim posudama na temperaturama koje ne prelaze ... C
(odreuje proizvoa).

59

60

BILJEKE

..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
61

BILJEKE

..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
62

BILJEKE

..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
63

BILJEKE

..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
64