Seleccindecasosjurdicosrelacionadosconelarte

(Bsquedaconmargendeerror:1520%)
Palabras clave: pictor, pictura, pingere / sculptor, sculptura, sculpire / architectura,
architector
(imago,signa,statua,simulacrum)
Fuentes:Digesta(D),Institutiones(In),Codex(C),Novell(N)FontesIurisRomani
Anteiustiniani

I.CORPVSIVRISCIVILIS
a)InstitutionesDigesta
D.6,1,28:Gaiuslibroseptimoadedictumprovinciale:fortequodpictoremautlibrarium
docueris,diciturnonaliterofficioiudicisstimationemhaberiposse.
D.9,3,5,12:nametcumpictorinpergulaclipeumveltabulamexpositamhabuisseteaque
excidissetettranseuntidamniquiddedisset,Serviusresponditadexemplumhuiusactionis
darioportereactionem.
D.12,6,26,12:Ulpianus26aded.Libertuscumseputaretoperaspatronodebere,solvit:
condicere eum non posse, quamvis putans se obligatum solvit, Iulianus libro decimo
digestorumscripsit:naturaenimoperaspatronolibertusdebet.sedetsinonoperpatrono
suntsolut,sed,cumofficiumabeodesideraretur,cumpatronodeciditpecuniaetsolvit,
repetere non potest. sed si operas patrono exhibuit non officiales, sed fabriles, veluti
pictorias velalias,dumputatsedebere,videndumanpossitcondicere.etCelsuslibro
sextodigestorumputateamessecausamoperarum,utnonsinteaedemnequeeiusdem
hominisnequeeidemexhibentur
D.33,7,17,pr.:Marcianus7inst.Itempictorisinstrumentolegatocercoloressimiliaque
horumlegatocedunt,itempeniculietcauteriaetconch.
D.38,1,23,pr.:Iulianus22.Hoper,quaslibertuspromittit,multumdistantafabrilibus
vel pictoriis operis. denique si libertus faber aut pictor fuerit, quamdiu id artificium
exercebit,hasoperaspatronoprstarecogitur.quaresicutfabrilesoperasquispotestsibi

auttitiostipulari,itapatronusalibertooperassibiautsemproniorectestipulatur:etlibertus
obligationesolvetur,sitalesoperasextraneodederit,qualespatronopraestandoliberaretur.
D.40,4,13,1:Ulpianus5disp.Idemquripotestetsifabrisduobusvel pictoribus,si
membrumdepinxissentvelsifabricassentnavem,quidadscriptumsit:namvoluntatiserit
qustio,numalterialteriusfacticondicionemiunxerit:quresefficit,ut,quodaltercessat,
alteriquoque,quifacereparatusest,condiciodeficiat.quodsiexhis,quscripsitveldixit,
ostenditurcontentusessetestatorvelalterumfacere,reseritexpedita:namalterfaciendo
autetsibietsocioproderitautsibitantum,proutvoluissetestatoremapparuerit.
D.41,1,9,2:Gaius2rer.cott.Sednonutilitterchartismembranisvecedunt,itasolent
pictur tabulis cedere, sed ex diverso placuit tabulas pictur cedere. utique tamen
conveniens est domino tabularum adversus eum qui pinxerit, si is tabulas possidebat,
utilemactionemdari,quaitaefficaciterexperiripoterit,si pictur impensamexsolvat:
alioquinnocebiteidolimaliexceptio:utiquesibonafidepossessorfueritquisolverit.
adversusdominumverotabularumeiquipinxeritrectamvindicationemcompeteredicimus,
uttamenpretiumtabularuminferat:alioquinnocebiteidolimaliexceptio.
D.50,16,79,2:Paulus6adPlaut.voluptarisunt,quspeciemdumtaxatornant,non
etiamfructumaugent:utsintviridiaetaqusalientes,incrustationes,loricationes,pictur.
In.2,1,34:Siquisinalienatabulapinxerit,quidamputanttabulampicturcedere:aliis
videtur pictura,qualiscumquesit,tabulcedere.sednobisvideturmeliusesse,tabulam
pictur cedere: ridiculum est enim picturam Apellis vel Parrhasii in accessionem
vilissimaetabulcedere.undesiadominotabul,imaginempossidente,isquipinxiteam
petat,necsolvatpretiumtabul,poteritperexceptionemdolimalisummoveri:atsiisqui
pinxit possideat,consequensestututilisactiodominotabuladversuseumdetur,quo
casu,sinonsolvatimpensampictur,poteritperexceptionemdolimalirepelli,utiquesi
bonafidepossessorfueritillequipicturamimposuit.illudenimpalamest,quod,siveis
quipinxitsubripuittabulassivealius,competitdominotabularumfurtiactio.
D. 22, 1, 17, 8: Paulus l.S. de usur. Si dies non sit ab his, qui statuas vel imagines
ponendaslegaverunt,prfinitus,aprsidetempusstatuendumestetnisiposuerintheredes,
usurasreipublicusqueadtertiamcentesimpendent.
D.33,7,12,36:Ulpianus20adsab. Imaginesquoquehsollegatvidentur,quin
aliquoornatuvillaefuerunt.

D.34,2,1,pr.(Deauroargentomundoornamentisunguentisvestevelvestimentiset
statuis legatis):Pomponius 6adsab.Sialii vestimenta,alii vestis muliebris separatim
legatasit,detractismuliebribuseteiadsignatis,cuispecialiterlegatasunt,reliquumalteri
debetur.idemest,cumalterimundusmuliebris,alteriargentumomnelegatumesset,de
argentoquodinmundoesset.itemsidustatumarmoretibietdeindeomnemarmor
legatumesset,prterduasnulla statua marmorealegataesttibi.idemurbanisservistibi
legatis,simihidispensatorlegatussit.
D.34,2,6,2:Marcellusl.S.resp.LuciusTitiustestamentoscripsit:heredemmeumvolo
fideiqueeiuscommitto,utinpatriammeamfaciatporticumpublicam,inquaponivolo
imagines argenteas, item marmoreas: quro, an legatum valeat. Marcellus respondit
valereetoperisceterorumque,quibitestatorponivoluerit,legatumadpatriampertinere
intellegi:enimpotuitaliquodcivitatiaccedereornamentum.
D.34,2,12:Papinianus17qust.Si imaginem legatamheresderasitettabulamsolvit,
potestdiciactionemextestamentodurare,quialegatumimaginis,nontabulaefuit.
D.6,1,23,2:Paulus21aded.Siquisreisualienamremitaadiecerit,utparseiusfieret,
velutisiquis statu subracchiumautpedemalienumadiecerit,autscyphoansamvel
fundum,velcandelabrosigillum,autmenspedem,dominumeiustotiusreiefficivereque
statuamsuamdicturumetscyphumpleriquerectedicunt.
D.7,1,41,pr.:Marcianus7Inst.Statuetimaginisusumfructumposserelinquimagis
est,quiaetipshabentaliquamutilitatem,siquolocooportunoponantur.
D.10,2,44,8:Paulus6adSab.Siduocoheredesdamnatisintstatuamponereetaltero
cessantealtereamfecerit,nonesseiniquumIulianusaitfamilierciscundiudiciumdare,
utparsimpendiorumboniviriarbitratuprstetur.
D.18,1,20:Pomponius9adSab.Sabinusrespondit,siquamremnobisfierivelimus
etiam,velutistatuamvelvasaliquodseuvestem,utnihilaliudquampecuniamdaremus,
emptionemvideri,necposseullamlocationemesse,ubicorpusipsumnondeturabeocui
idfieret:aliteratquesiareamdarem,ubiinsulamdificares,quoniamtuncamesubstantia
proficiscitur.
D.32,100,1:Iavolenus2expost.Lab.Dustatumarmorecuidamnominatim,item
omne marmor erat legatum: nullam statuam marmoream prter duas Cascellius putat

deberi:OfiliusTrebatiuscontra.LabeoCascelliisententiamprobat,quodverumputo,quia
duasstatuaslegandopotestviderinonputasseinmarmoresestatuaslegare.
D.34,2,14:Pomponius5adsab.Sistatuamlegaveroetposteaexaliastatuabracchium
eiadiecero,omnimodostatuaalegatariovindicaripotest.
D.35,1,14:Pomponius8adSab.Titiussistatuasinmunicipioposuerit,heresesto.si
paratusestponere,sedlocusamunicipibuseinondatur,SabinusProculusheredemeum
foreetinlegatoidemiurisessedicunt.
D.41,1,24:Paulus14adSab.Inomnibus,quadeandemspeciemrevertinonpossunt,
dicendumest,simateriamanentespeciesdumtaxatfortemutatasit,velutisimeoaere
statuamautargentoscyphumfecisses,meeorumdominummanere.
D.42,5,29:Paulus5adl.Iul.etPap.Fufidiusrefert statuas inpublicopositasbonis
distractiseius,cuiusinhonorempositsunt,nonesseemptorisbonorumeius,sedaut
publicas,siornandimunicipiicausapositsint,auteius,cuiusinhonorempositsint:et
nullomodoeasdetrahiposse.
D.44,1,23:Labeo6pith.aPauloEpit.Paulus:siquis statuam inmunicipioeamente
posuit, ut ea municipii esset, et eam petere vult, excludi eum oportet prscriptione in
factumdata.
D.47,12,2:Ulpianus18aded.Prt.Sisepulchrumquisdiruit,cessatAquilia:quodvi
tamenautclamagendumerit:etitade statua demonumentoevolsaCelsusscribit.idem
qurit, si neque adplumbata fuit neque adfixa, an pars monumenti effecta sit an vero
maneatinbonisnostris:etCelsusscribitsicessemonumentiutossuariaetideoquodviaut
claminterdictolocumfore.
D.48,4,4,1:Scvola4reg.Hoccrimineliberatusestasenatu,quistatuasimperatoris
reprobatasconflaverit.
D.48,4,5,pr.:Marcianus5reg.Noncontrahitcrimenmaiestatis,qui statuas Csaris
vetustatecorruptasreficit.
D. 48, 4, 6: Venonius 2 de iudic. publ. Qui statuas aut imagines imperatoris iam
consecratasconflaverintaliudvequidsimileadmiserint,legeIuliamaiestatistenentur.

D. 48, 19, 24: Modestinus 11 pand. Eorum, qui relegati vel deportati sunt ex causa
maiestatis,statuasdetrahendassciredebemus.
D.48,19,28,7:Callistratus6decogn.Adstatuasconfugerevelimaginesprincipumin
iniuriamalteriusprohibitumest.cumenimlegesomnibushominibusqualitersecuritatem
tribuant,meritovisumestininiuriampotiusalteriusquamsuidefensionisgratiaadstatuas
vel imagines principum confugere: nisi si quis ex vinculis vel custodia detentus a
potentioribusadhuiusmodiprsidiumconfugerit:hisenimveniatribuendaest.neautem
adstatuasvelimaginesquisconfugiat,senatuscensuit:eumque,quiimaginemCsarisin
invidiamalteriusprtulisset,invinculapublicacoerceridivuspiusrescripsit.
D. 48, 4, 7, 4: Modestinus 12 pand. Crimen maiestatis facto vel violatis statuis vel
imaginibusmaximeexacerbaturinmilites.

b)CodexIustinianus
C.1,8,0:NeminiliceresignumsalvatorisChristivelinsilicevelinmarmoreautsculpere
autpingere.
C.1,8,1:ImperatoresTheodosius,Valentinianus.Cumsitnobiscuradeligensperomnia
superninuminisreligionemtueri,signumsalvatorisChristineminilicerevelinsolovelin
silicevelinmarmoribushumipositis insculpere vel pingere,sedquodcumquereperitur
tolli: gravissima pna multando eo, si quis contrarium statutis nostris temptaverit,
specialiterimperamus.*Theodos.etValentin.aa.Eudoxiopp.*<a427d.xiik.iun.
HierioetArdaburioconss.>
C.1,24:Destatuisetimaginibus.
C.1,24,1:ImperatoresArcadius,Honorius.Siquisiudicumaccepisseaeneasvelargenteas
vel marmoreas statuas extra imperiale beneficium in administratione positus detegetur,
emolumenta,quacceperitineapositusdignitate,quampolluit,cumextortistitulisvel
prsumptisinquadruplumfisconostroinferatsimulquenoveritexistimatonissupnam
sesubiturum.neceossaneapericulopudorishaberivolumusimmunes,quiadulandistudio
autmetuinconstantiignaviatransirequsuntinterdictatemptaverint.*Arcad.etHonor.
aa.Theodoropp.*<a398d.xiik.ian.MediolaniHonorioa.iiiietEutychianoconss.>

CJ.1,24,2:ImperatorTheodosius.Siquandonostr statu vel imagines erigunturseu

diebus,utadsolet,festissivecommunibus,adsitiudexsineadorationisambitiosofastigio,
utornamentumdieivellocoetnostrrecordationisuiprobetaccessisseprsentiam.*
Theodos. a. et Valentin. c. tio pp. * <a 425 d. iii non. Mai. Theodosio a. xi et
Valentinianoc.conss.>
C.1,24,3:ImperatoresTheodosius,Valentinianus.Innostrserenitatis imaginibus ac
statuis erigendisprivatcollationisiniuriampropulsariprcipimus,nequidineosuum
collatoragnoscat.*Theodos.etValentin.aa.Florentiopp.*<a439d.iiinon.April.
Theodosioa.xviietFestoconss.>
C.1,24,4:ImperatoresTheodosius,Valentinianus.Etvirtutumprmiatribuimerentibus
convenitetaliorumhonoresaliisdamnorumoccasionemfierinonoportet.idcircoquotiens
veliudicibusnostrisvelcuilibetaliistatuafueritaquocumquecollegioseuofficiovelin
hacsacratissimacivitatevelinprovinciispostulata,nequaquamexdiscriptionesumptus
colligipatimur,sedeius,cuiusadhonorempetitur,expensispropriis statuam collocari
prcipimus.*Theodos.etValentin.aa.adnomumcom.etmag.off.*<a444d.vk.April.
Theodosioa.xviiicons.>
C.1,25,1:ImperatoresValentinianus,Theodosius,Arcadius.Quiad statuas velvitandi
metusvelcreandinvidicausaconfugerint,sicertashabuerintcausas,quibusconfugere
ad imperatoria simulacra debuerint,iureaclegibusvindicentur.siveroprobatifuerint
artibussuisinvidiaminimiciscrearevoluisse,ultrixineossententiaproferatur.*Valentin.
Theodos.etArcad.aaa.Cynegiopp.*<a386d.prid.non.Iul.ConstantinopoliHonorionp.
etEvodioconss.>
C.5,37,22,3:ImperatorConstantinus.Necverodomumvendereliceat,inquadefecit
pater,minorcrevit,inquamaiorumimaginesautviderefixasautrevulsasnonvideresatis
estlugubre.ergoetdomusetceteraomniaimmobiliainpatrimoniominorumpermaneant,
nullumquedificiigenus,quodintegrumhereditasdabit,collapsumtutorisfraudedepereat.
<a326d.id.Mart.SirmiConstantinoa.viietConstantioc.conss.>
C.8,11,16:ImperatoresArcadius,Honorius.Siquandoususexegeritvelporticusvel
quaslibetdestatissenioseufortuitisconcussascasibusreparari,liceatetiaminconsulta
clementianostracumreverentiasuiimaginemdeponerevelnostramvelretroprincipum,
reportatamquepostrefectadificialocopropriodenuocollocare.*Arcad.etHonor.aa.et
Teodos.a.milianopu.*<a406d.vk.Iul.ConstantinopoliArcadioa.vietProbo
conss.>

C. 8, 11, 21, pr.: Imperatores Theodosius, Valentinianus. Basilicam inauratam et

marmoribusdecoratamliberaminperpetuummanerenequealicuiusimaginispictarum
cuiuslibethonoristabularumadumbrationefuscariiubemus,nequeinaliquaparteeiusdem
basilictabulatoquicquamoperestationesergasteriaveconstituisancimus.*Theodos.et
Valentin.aa.Cyropu.*<a440d.xik.febr.ConstantinopoliValentinianoa.vetAnatolio
conss.>
C.10,66,1:ImperatorConstantinus.Artificesartiumbrevisubditocomprehensarumper
singulas civitates morantes ab universis muneribus vacare prcipimus, si quidem
ediscendisartibusotiumsitaccommodandum,quomagiscupiantetipsiperitioresfieriet
suos filios erudire. et est notitia ista: architecti medici mulomedici pictores statuarii
marmorarii lectariiseulaccariiclavicariiquadrigariiquadratarii(quosGrcovocabulo
livovyktasappellant)structores(idestdificatores)sculptoreslignimusariideauratores
albini(quos Grci ckoniatasc appellant)argentarii barbaricarii diatretariirariifusores
signarii fabri bracarii aqu libratores figuli (qui Grce kerameis dicuntur) aurifices
vitreariiplumariispeculariieborariipellionesfullonescarpentarii sculptores dealbatores
cusoreslinariitignariiblattearii(idestpetalourgoi).*Constant.a.adMaximumpp.*<a
337d.iiiinon.aug.FelicianoetTitianoconss.>
C.10,66,2:ImperatoresConstantius,constans.Mechanicosetgeometraset architectos,
qui divisiones partium omnium incisionesque servant mensurisque et institutis operam
fabricationibusstringunt,eteos,quiaquaruminventosductusetmodosdocililibratione
ostendunt, in par studium docendi atque discendi nostro sermone compellimus. itaque
immunitatibus gaudeant et suscipiant docendos, qui docere sufficiunt. * Constantius et
Constansaa.adLeontinumpp.*<a344d.Prid.Non.Iul.LeontinoetSallustioconss.>
C.11,41,4,pr.:ImperatoresTheodosius,Arcadius,Honorius.Siquainpublicisporticibus
vel in his civitatum locis, in quibus nostr solent imagines consecrari, pictura
pantomimumvestehumilietrugosissinibusagitatoremautvilemofferathistrionem,ilico
revellaturnequeumquamposthacliceatinlocohonestoinhonestasadnotarepersonas.*
Theodos.Arcad.etHonor.aaa.Rufinopp.*<a394d.Iiik.Iul.HeracleArcadioa.Iiiet
Honorioa.Iiconss.>

c)Novell(sinregistros)

II.FONTESIVRISROMANIANTEIVSTINIANI1
TomoII:
Ulpiani liber singularis regularum, p. 12 (6, 17: de dotibus): voluptuos sunt, quibus
neque omissis deterior dos fieret neque factis fructuosior effecta est: quod evenit in
viridiariisetpicturissimilibusquerebus.
Paulisententiarum,p.91(3,6,63:delegatis):instrumentopictorislegatocolorespenicilii
cauteriaettemperandorumcolorumvasadebuntur
p.59(1,21,8: desepulchrisetlugendis):quimonumentoinscriptostituloseraseritvel
statuameverteritvelquidexeodemtraxerit,lapidemcolumnamvesustulerit,sepulchrum
violassevidetur
p.115(5,6,1: deinterdictis):nequemurinequeporthabitaresinepermissuprincipis
propterfortuitaincendiapossunt.Concedisolet,utimaginesetstatu,quornamentorei
publicsuntfutur,inpublicumponantur.

Bibliografaadicional:
FADDA, C. (1894). Larte e gli artisti nel diritto romano (Discorso inaugurale, Regia
UniversitdiGenova,Novembre1893).Genova:RegioStabilimentoTipoLitografico,
PietroMartini.

1KRUEGER,P.,MOMMNSEN,T.,STUDEMUND,G.,(eds.)(1923).CollectioLibrorumIurisAnteiustinianiad
usumscholarum,tom.III.Berolini:apudWeidmannos.