NGUYN VN KHI (Ch bin)

NGUYN DUY CHIN - PHM TH MAI

L LUN DY HC

VT L
TRNG PH THNG

NH XUT BN GIO DC

LI NI U

Cun gio trnh ny c vit theo tinh thn ca chng trnh khung gio dc i
hc khi ngnh S phm do B Gio dc v o to ban hnh. Ni dung ca gio
trnh k tha nhng u im ca nhng cun gio trnh v "Phng php ging
dy Vt l trng ph thng" xut bn. Cc tc gi c gng cp nht nhng
vn mi nhm gip sinh vin tip cn c nhng vn i mi ca gio dc ph
thng hin nay.
i tng s dng cun gio trnh ny l sinh vin i hc S phm ngnh Vt l.
Tuy nhin, gio trnh ny cng l ti liu tham kho b ch cho cc hc vin cao hc,
sinh vin Cao ng S phm v cc gio vin ang ging dy Vt l trng ph
thng cng nh cc trng chuyn nghip.
Gio trinh cng khng trnh khi nhng thiu st, cc tc gi rt mong nhn c
s ng gp ca ng nghip v bn c chng ti xin chn thnh cm n!

CC TC GI

CHNG 1
I TNG, PHNG PHP NGHIN CU
V C S CA MN L LUN DY HC VT L
TRNG PH THNG

1.1. I TNG V NHIM V CA MN L LUN DY HC VT L.

Mn "L lun dy hc Vt l trng ph thng" l mt chuyn ngnh ca khoa
hc gio dc, nghin cu l thuyt v thc hnh v dy hc Vt l trng ph thng,
nhm mc ch m bo cho vic dy hc mn hc ny t dc kt qu m mc tiu
gio dc ph thng t ra.
S pht trin mnh m ca Vt l hc v nh hng ca n i vi di sng x hi
dn n s cn thit a mn Vt l vo chng trnh gio dc ph thng v s hnh
thnh v pht trin ca b mn t lun dy hc Vt l.
i tng nghin cu ca b mn L lun dy hc Vt l l qu trnh dy hc b
mn Vt l trng ph thng.
Trong nh trng X hi ch ngha Vit Nam dy hc Vt l thc hin ba chc
nng chnh: Chc nng gio dng, chc nng pht trin v chc nng gio dc. Chc
nng gio dng l chc nng chnh v quyt nh ca b mn. Khi thc hin chc
nng ny hc sinh nhn c kin thc v c s ca Vt l hc, thu c k nng v
thi quen ng dng kin thc Vt l vo thc tin.
Chc nng pht trin i hi pht trin hc sinh nng lc nhn thc, nng lc
sng to v trau di cho h k nng v thi quen t lc hc tp khng ngng lm
giu kin thc v nng lc ca mnh.
Chc nng gio dc l thnh phn khng th thiu c ca vic dy hc Vt l.
c trng gio dc ca hot ng dy hc l mt quy lut ca mi thi i. Chnh
mc ch, ni dung v phng php dy hc l cc knh truyn t t tng ca x hi
cho th h tr. i vi b mn Vt l, l vic hnh thnh th gii quan duy vt bin
chng, cc phm cht ca ngi lao ng mi, gio dc v thn...
Qu trnh dy hc Vt l l tp hp cc hnh ng c trnh t v tc ng ln nhau
ca gio vin v hc sinh nhm lm cho hc sinh nm vng chc v c thc cc c
s ca Vt l hc, nm dc cc kin thc v thi quen ng dng kin thc vo i
sng, hng ti s pht trin t duy sng to ca hc sinh, nhm gio dc t tng v
gio dc lao ng cho hc sinh.
1. Qu trnh dy hc Vt l c c trng bi s tng tc ca cc thnh phn
sau:
a) Ni dung dy hc tc l cc c s ca Vt l hc
2

b) Hot ng dy: Cc hot ng ca gio vin kch thch ng c hc tp ca

hc sinh, t chc qu trnh dy hc c s dng th nghim Vt l v cc phng tin k
thut dy hc, iu khin hot ng t lc ca hc sinh v kim tra, nh gi kin thc
v k nng.
c) Hot ng hc: L cc hot ng hc tp ca hc sinh, bao gm cc hnh ng
th lc v tr tu ca h.
d) Cc phng tin k thut dy hc: Cc loi sch gio khoa, sch bi tp v cc
ti liu gio khoa tham kho, dng c th nghim, thit b dy hc Vt l, my vi tnh
v phng tin cng ngh thng tin...
2. Mn L lun dy hc Vt l c nhim v nghin cu nhng vn c bn sau
a) Cn c vo nhim v chung ca nh trng ph thng v c im ca mn
Vt l xc nh nhng nhim v v yu cu ca vic dy hc Vt l v ra ng li
thc hin nhng nhim v y.
b) Xc nh v hon thin mt cch c h thng ni dung v cu trc ca chng
trnh Vt l ph thng nhm p ng nhng yu cu o to hc sinh thnh nhng
ngi lao ng mi, pht trin ton din ph hp vi c im la tui ca hc sinh
tng lp, tng cp hc.
c) Nghin cu, kim tra thc nghim v a vo thc tin dy hc nhng phng
php hiu qu nht, cc bin php gio dc v pht trin hc sinh, cc thit b th
nghim hoc thit b k thut cho dy hc Vt l...
Thc cht nhng nhim v trn nhm tr li cho cc cu hi: Dy Vt l lm g?
Dy nhng g trong mn Vt l v dy Vt l nh th no nh trng ph thng?
d) Bn thn mn L lun dy hc Vt l cn c nhim v nghin cu t hon
thin mnh nh mt khoa hc gio dc cho ph hp vi thc tin Vit Nam v p ng
s pht trin ngy cng nhanh ca khoa hc Vt l cng nh l lun dy hc trn th gii.
Trn c s nhng phn tch trn, ngi ta a ra mt nh ngha khc ca b mn
L lun dy hc Vt l: l b mn Khoa hc gio dc nghin cu cc quy lut cch
thc, phng php v phng tin dy hc, gio dc v pht trin hc sinh trong qu
trnh dy hc Vt l.
mc hin nay ca s pht trin b mn L lun dy hc Vt l cha th m t
mt cch nh lng quan h gia cc phng php dy hc v cht lng kin thc
ca hc sinh, nhng chc chn c mt quy lut v mi quan h v mc ch ca b
mn l phi pht hin, nhn thc v lm r bn cht cc quy lut ny. Cc quy lut ca
khoa hc gio dc mang c trng thng k, v vy trong nhng nm gn y ngi ta
s dng rng ri cc phng php thng k trong nghin cu khoa hc gio dc,
trong c b mn L lun dy hc Vt l.
Trong nh trng S phm, b mn L lun dy hc Vt l nhm trang b cho sinh
3

vin nhng kin thc v k nng ngh nghip ban u quan trng nht. Nh vy bn
cnh vic nm vng kin thc, phng php v lch s pht trin ca Vt l hc, ngi
gio vin Vt l cn phi nm vng l thuyt v thc hnh ging dy Vt l trng
ph thng, trc ht thng qua b mn L lun dy hc Vt l.
1.2. CC PHNG PHP NGHIN CU KHOA HC THUC LNH
VC L LUN DY HC VT L
Mn L lun dy hc Vt l thuc s cc b mn khoa hc gio dc nn ngi ta
thng vn dng cc phng php chung ca khoa hc gio dc vo lnh vc nghin
cu l lun v phng php dy hc Vt l.
1. Nhng quan im c bn
C s phng php lun chung ca cc khoa hc gio dc l trit hc duy vt bin
chng, n cung cp cho ta nhng quan im c bn v con ng nhn thc th gii,
nhn thc chn l. Nhng quan im l:
a) Xem xt cc qu trnh v hin tng trong mi quan h nhiu mt v tc ng
qua li ln nhau;
b) Xem xt cc qu trnh v hin tng trong s vn ng v pht trin, s chuyn
ho t s bin i v lng sang s bin i v cht;
c) Pht hin nhng mu thun ni ti v s u tranh gia cc mt i lp tm ra
nhng ng lc pht trin;
d) Coi thc tin l ngun gc nhn thc v l tiu chun ca chn l.
2. Cc phng php nghin cu khoa hc
Cn c cch thc v phng tin tc ng ln i tng nghin cu ngi ta tm
thi phn chia cc phng php nghin cu khoa hc nh sau:
a) Quan st S phm: Quan st trong nghin cu khoa hc gio dc cho php nh
nghin cu tch ly cc s kin hnh thnh gi thuyt, lm r cc c im ca qu
trnh dy hc Vt l. i tng quan st c th l cc hot ng ca hc sinh hoc mt
nhm hc sinh trong qu trnh hc tp, lm th nghim Vt l, gii cc bi ton Vt l...,
phng php th hin bi dy ca gio vin, vic nm vng kin thc ca hc sinh,
hnh thnh k nng v thi quen...
b) Kho st t liu: L vic nghin cu cc ngun ti liu khc nhau. l cc bi
kim tra ca hc sinh, v ghi ca hc sinh, k hoch ca gio vin v cc ngun t liu
khc c lin quan ti qu trnh dy v hc Vt l. Mi quan st khoa hc cn phi: c
mc ch r rng, c k hoch quan st c th...
c) Tng kt kinh nghim: L nh gi v khi qut ho nhng kinh nghim hot
ng thc tin t pht hin ra nhng vn cn khng nh
d) Thc nghim s phm: L mt trong cc phng php nghin cu khoa hc
4

phc tp v quan trng nht. Thc nghim s phm l qu trnh dy hc c thit k

v thc nn tng ng vi nhim v nghin cu. Cho php quan st cc hin tng S
phm trong cc iu kin c kim sot.
Ba nt c bn c trng cho thc nghim s phm:
- a vo qu trnh dy hc nhng thay i quan trng (ni dung hay cu trc ca
ti liu hc tp, cc phng php dy hc, cc thit b dy hc... ) ph hp vi nhim
v nghin cu v gi thuyt nghin cu.
- To ra nhng iu kin cho php thy r hn cc quan h gia cc mt khc nhau
ca qu trnh dy hc.
- X l v mt nh tnh v nh lng cc kt qu ca qu trnh dy hc v nhng
thay i a vo qu trnh . Thng xuyn hn c l lm r hiu qu ca vic ng
dng cc phng php v phng tin dy hc, tnh va sc ca ni dung dy hc,
nhng nghin cu c tnh cht pht hin khc...
Hnh thc ph bin nht ca thc nghim s phm l so snh kt qu dy hc trong
cc lp thc nghim vi cc lp i chng. Lp thc nghim l lp c a vo trong
qu trnh dy hc cc yu t nghin cu (thc nghim), cn cc lp khc (lp i
chng) khng c yu t ny. C th biu din cc giai on c bn ca thc nghim s
phm so snh nh s 1.
e) Test (trc nghim) kim tra kin thc: L tp hp cc bi tp c chn c bit
kim tra kin thc ca hc sinh. l cc bi tp i hi nhng cu tr li ngn
gn v n gi. Cc test v Vt l cho php kim tra: S nm vng ti liu hc tp,
nm vng khi nim, hiu quy lut v nguyn nhn cc min tng, thi quen s dng
ti liu, sch gio khoa, cc dng c th
nghim...
g) Phiu phng vn: c s dng rng
ri trong cc nghin cu khoa hc gio dc
ni chung v L lun dy hc Vt l ni
ring. c im ca phng php ny l
lm r cc c trng dy hc Vt l (mt
vn v ni dung, phng php... ) da
trn cc cu tr li cho cc cu hi trong
mt phiu c son trc theo mc
ch.
- La chn v lm cn bng iu kin
cc lp.
- Xc nh mc ban u M, ca kin
thc, k nng v vn dc nghin cu.

S 1

- Dy thc nghim.
- Xc nh mc t c ca kin thc, k nng M2.
- nh gi mc gia tng ca kin thc, k nng...
- Phn tch so snh hiu qu ca yu t thc nghim.
h) Phng php phn tch l thuyt: c s dng khi xc nh cc t tng v
gi thuyt nghin cu, trc ht xut pht t cc nghin cu l thuyt nhm hon thin
cc l thuyt c hoc a ra l thuyt mi. Trong phn tch l thuyt thng s dng, v
d nghin cu khi qut cc l thuyt c a ra vn dng trong tnh hung mi, nghin
cu vn dng cc vn bn ch o ca ng v nh nc..., phng php phn tch cu
trc logic ca ni dung hc tp v kin thc ca hc sinh, nh gi thng k cc hin
tng trong qu trnh dy hc Vt l.
i) Phng php phn tch h thng: Theo phng php ny ngi ta coi i tng
nghin cu nh mt h thng c cc yu t c tnh cu trc. Cc i tng nghin cu
trong khoa hc gio dc thng phc tp, c nhiu mi quan h v vy trong nhiu
trng hp chng c th xem nh mt h thng.
Trn y ch trnh by s lc cc phng php nghin cu khoa hc thng c
s dng trong b mn L lun dy hc Vt l. Trong thc tin cng tc ca ngi gio
vin Vt l thng xuyn phi gp cc vn p dng mt phng php mi, s dng
mt thit b mi vo thc tin dy hc, thc cht hot ng ca ngi gio vin l
mt qu trnh nghin cu khoa hc. V vy p dng cc phng php nghin cu khoa
hc k trn l mt nhu cu tt yu.
1.3. MI QUAN H GIA MN L LUN DY HC VT LI VI CC
KHOA HC KHC
B mn L lun dy hc Vt l trng ph thng c xy dng trn nhng c
s sau:
- Trit hc duy vt bin chng;
- Vt l hc;
- Cc khoa hc S phm (Tm l hc, Gio dc hc, L lun dy hc...).
1.3.1. Trit hc duy vt bin chng v hc thuyt Mc - L-nin v gio dc l
c s phng php lun ca L lun dy hc Vt l. Trc ht l do cc t tng
Vt l lin quan cht ch vi cc t tng trit hc duy vt bin chng. Th hai, l lun
v phng php ging dy Vt l trong nh trng Vit Nam phi da trn nhn thc
lun Mc - Lnin. l con ng bin chng nhn thc chn l, nhn thc hin thc
khch quan.
1.3.2. Vt l hc l khoa hc v tnh cht v cc nh lut chung nht ca
chuyn ng vt cht.
6

Vt l l khoa hc v tnh cht v cc nh lut chung nht ca chuyn ng vt

cht, l kho v tn cc kin thc ca con ngi v t nhin. Trong khi mn Vt l
trong chng trnh dy hc cc trng ph thng ch th hin mt phn khng ln
lm nhng kin thc ny. V vy trong phng php dy hc Vt l cn thit phi thc
hin nguyn tc la chn kin thc, xy dng ni dung dy hc ph hp vi cc la
tui khc nhau sao cho nhng ni dung to thnh mt h thng cc kin thc Vt l,
cho hc sinh khi nim v Vt l hc hin i, ng thi to c s pht trin t duy
hc sinh, hnh thnh hc sinh th gii quan khoa hc, hnh thnh h kh nng sng
to, k nng v thi quen cn thit v quan trng cho hot ng thc tin hng ngy v
hc tp tip theo.
Vic la chn v h thng ho cc kin thc Vt l ch c th thc hin khi phn
tch su logic ca khoa hc Vt l, lch s pht trin ca n ng thi phi da vo cc
c im tm sinh l la tui, tm l hc S phm v cc nguyn tc l lun dy hc.
Nhim v s c thc hin trong b mn L lun dy hc Vt l. Trong nh trng
vic ging dy phi gn lin vi gio dc, pht trin cc kh nng sng to ca hc
sinh. V vy khi dy hc Vt l cn phi s dng rng ri nh hng gio dc ca ni
dung cng nh phng php khoa hc ca Vt l hc. Ni dung, cc phng php v
lch s ca Vt l hc l cng c mnh m pht trin cc phm cht o c v tr
tu ca hc sinh.
1.3.3. Tm t hc v Gio dc hc l c s khng th thiu ca L lun dy hc
Vt l
Tm l hc S phm m ra cc quy lut ca hot ng tm l ca hc sinh trong
qu trnh dy hc, n ch ra cho hc sinh th gii bn ngoi nh th no, t duy nh
th no, nm vng kin thc, k nng v thi quen nh th no, hng th v thin
hng ca hc sinh c hnh thnh ra sao. Tt c nhng yu t cn phi c tnh
n khi xy dng chng trnh Vt l cng nh khi la chn cc phng php ging
dy cc giai on khc nhau.
L lun dy hc Vt l cng cn da trn logic hc, trn c s cc nh lut logic
hc hnh thnh cc nh ngha v phn loi cc khi nim, hnh thnh cc phn on
v cc hin tng t nhin, vn pht trin t duy logic ca hc sinh.
Mt s kin thc ca nhiu b mn k thut cng c s dng trong ging dy
Vt l thc hin nhim v gio dc k thut tng hp, cng nh thit k cc dng
c th nghim Vt l... (nhit k thut, in k thut, in t, ch to my,... ) Nguyn
tc v phng php dy hc Vt l cn phi da trn cc nguyn tc v phng php
dy hc chung, trc ht l cc nguyn tc l lun dy hc chung lo di y ta ch
xt mt s nguyn tc quan trng nht:
1. Nguyn tc khoa hc hay tnh khoa hc trong ging dy.
Tnh khoa hc th hin trc ht trong vic la chn v trnh by kin thc.Tnh
7

khoa hc ca kin thc th hin cc mt: Bn cht, tnh khch quan v tnh quy lut
ca hin tng v s vt. Tnh khoa hc cng c th hin bng vic lnh n cc c
im la tui hc sinh la chn phng php dy hc thch hp. Qun trit tt
nguyn tc khoa hc s c hai tc dng: Lm r kin thc m hc sinh thu nhn c,
nm c phng php nhn thc khoa hc.
2. Nguyn tc trc quan
Nguyn tc trc quan thng rt c coi trng v c nhn mnh trong l lun
cng nh trong thc tin dy hc. Nguyn tc trc quan gip hc sinh nm vng kin
thc mt cch c thc v vng chc, pht trin cc kh nng ch , tr nh v cc
kh nng sng to ca hc sinh. Tnh trc quan m bo cho vic hnh thnh hc
sinh cc khi nim da trn cc c s tri gic trc tip cc i tng v hin tng
c nghin cu hoc cc hnh nh ca chng.
Trong dy hc Vt l, vic s dng cc th nghim biu din, cc m hnh, s dng
cc hnh nh ca cc s vt v hin tng nh: s , hnh v, phim nh hoc video...
l cc hnh thc khc nhau thc hin nguyn tc trc quan.
Nguyn tc trc quan khng ch c p dng trong dy hc lp di m c
nhng lp cui cp, vi cc hc sinh ln, v t duy ca hc sinh c pht trin t c
th n tru tng, nn cc lp cui cp, trc quan phi mc t duy tru tng
(tc l khc vi tnh trc quan ca cc hnh nh cm tnh). V d: loi trc quan nh
vy l "Bn thang sng in t" dng cho lp 12, cc dng m hnh khc nhau trong
dy hc Vt l...
3. Nguyn tc tnh t gic v tnh t lc ca hc sinh trong hc tp, gn lin vi
nguyn tc v vai tr lnh o ca gio vin trong qu trnh dy hc.
Nguyn tc ny m bo quan h ti u gia thy v tr trong qu trnh thc hin
cc nhim v dy hc.
S t gic trong hc tp hc sinh bt u t vic hc sinh hiu c cc nhim
v v s cn thit ca cng vic hc tp, trn c s xut hin hng th i vi cng
vic. Hng th i vi hc tp Vt l th hin hng lot yu t: Cht lng ca sch
gio khoa, phng php v phng tin dy hc, cc phm cht ca ngi thy cng
nh thin hng ring ca hc sinh...
Tu theo nhim v ca bi hc ngi ta s dng cc bin php khc nhau m
bo tnh tch cc ca hc sinh. V d: c th s dng kiu dy hc nu vn m
thoi, th nghim Vt l, s dng cc dng bi tp Vt l, cc phng tin cng ngh
thng tin...
4. Nguyn tc tnh va sc
Nguyn tc ny trong dy hc c tc dng quan trng thc y hc sinh vn ln
trong hc lp, bi dng cho hc sinh nim tin sc mnh trn c s ho hng i
8

su nm vng v vn dng kin thc mt cch sng to.

Nguyn tc tnh va sc khng c ngha l h thp yu cu i vi hc sinh trong
qu trnh hc tp m ngc li n i hi ngi gio vin phi hiu c im la tui
ca hc sinh, s pht trin ca tng i tng hc sinh s dng cc phng php
dy hc mt cch kho lo, nhm khng ngng nng cao mc kin thc, k nng v
t duy ca hc sinh.
Mun m bo tnh va sc, ngi gio vin cn qun trit mt lc nhiu nguyn
tc v phng php dy hc, v d nguyn tc tnh h thng, tnh trc quan hay cc th
php dy hc nh xc nh trng tm trong h thng kin thc, chia nh kin thc
thnh cc "liu lng" thch hp vi s tip thu ca hc sinh trong mi giai on...
Qu trnh dy hc l s thng nht gia mc ch, ni dung, phng php v hnh
thc t chc dy hc do nhim v v tnh cht ca nh trng quy nh. Phng php
v hnh thc t chc dy hc cn tu thuc c im ca mi mn hc. nc ta t
cch mng thng tm 1945 thnh cng cho ti nay, c bit l khi hnh thnh nh
trng X hi ch ngha, cc phng php dy hc dc vn dng v hon thin
khng ngng, c bit cc phng php nhm pht trin nng lc t lc, kh nng
sng to ca hc sinh. Trong dy hc Vt l, ngoi cc phng php truyn thng,
ngy nay pht trin v vn dng rng ri nhiu phng php v kiu dy hc mi,
tin b. V d: Dy hc gii quyt vn , dy hc vn dng theo l tng ca l
thuyt S phm tng tc...
1.3.4. Ton hc l mt cng c khng th thiu dc trong nghin cu Vt l hc
Vt l hc l mt khoa hc chnh xc, a s cc khi nim, nh lut Vt l c
din t bng nhng cng thc Ton hc. c bit vic bin i nhng cng thc
Ton hc din t cc khi nim, nh lut Vt l c th dn n d on c nhng
din bin ca hin tng Vt l hoc nhng hin tng, nhng c tnh mi ca th
gii vt cht. V vy m bo cht lng hc tp Vt l cn chun b tt cho hc
sinh nhng kin thc v Ton hc cn thit v c h thng.

CHNG 2
NHNG NHIM V C BN
CA DY HC VT L TRNG PH THNG

2.1. MC TIU DY HC VT L TRNG PH THNG

2.1.1. Mc tiu ca gio dc ph thng
Mc tiu gio dc nhm p ng yu cu pht trin kinh t, vn ho, x hi ca t
nc hin ti v trong tng lai. Lut Gio dc ngy 14 thng 6 nm 2005 ca nc
Cng ho x hi ch ngha Vit Nam xc nh: "Mc tiu gio dc l o to con
ngi Vit Nam pht trin ton din, c o c, tri thc, sc khe, thm m v ngh
nghip, trung thnh vi l tng c lp dn tc v ch ngha x hi; hnh thnh v
bi dng nhn cch, phm cht v nng lc ca cng dn, p ng yu cu ca s
nghip xy dng v bo v T quc".
ng thi, mc 1 iu 27 Lut Gio dc ch r: "Mc tiu ca gio dc ph thng
l gip hc sinh pht trin ton din v o c, tr tu, th cht, thm m v cc k
nng c bn, pht trin nng lc c nhn, tnh nng ng v sng to, hnh thnh
nhn cch con ngi Vit Nam X hi ch ngha, xy dng t cch v trch nhim
cng dn; Chun b cho hc sinh tip tc hc ln hoc i vo cuc sng lao ng,
tham gia xy dng v bo v T quc ".
Hin nay, t nc la ang bc vo thi k cng nghip ho, hin i ho t
nc, m ca, hi nhp quc t. Mc tiu gio dc v o lo dc xc nh r thm
trong vn kin i hi ng cng sn V Nam ln th X: "Coi trng bi dng cho
hc sinh, sinh vin kht vng mnh lit xy dng t nc giu mnh, gn lin lp
nghip bn thn vi tng lai ca cng ng, ca dn tc, trau di cho hc sinh, sinh
vin bn lnh, phm cht v li sng ca th h tr Vit Nam hin i".
Nh vy, mc tiu gio dc xuyn sut vn l gio dc ton din, coi trng cc mt
tr, c, th, m nhm o to ra nhng ngi lao ng mi c tr tu, c nhn cch,
nng ng v sng to, ch ng thch ng vi nn kinh t tri thc v s pht trin ca
thi i.
2.1.2. Mc tiu dy hc Vt l trng ph thng
Mc tiu tng qut ca dy hc Vt l trng ph thng l gp phn thc hin
mc tiu ca gio dc ph thng.
Cc mc tiu c th ca dy hc Vt l trng ph thng:
1. V kin thc:
t c mt h thng kin thc Vt l ph thng, c bn v ph hp vi nhng
10

quan im hin i, bao gm:

a) Cc khi nim v cc s vt, hin tng v qu trnh Vt l thng gp trong i
sng v sn xut.
b) Cc i lng, cc nh lut v nguyn l Vt l c bn.
c) Nhng ni dung chnh ca mt s thuyt Vt l quan trng nht.
d) Nhng ng dng ph bin ca Vt l trong i sng v trong sn xut.
e) Cc phng php chung ca nhn thc khoa hc v nhng phng php c th
ca Vt l, trc ht l phng php thc nghim v phng php m hnh.
2. V k nng:
a) Bit quan st cc hin tng v qu trnh Vt l trong t nhin, trong i sng
hng ngy hoc trong cc th nghim, bit iu tra, su tm, tra cu cc ti liu t cc
ngun khc nhau thu thp thng tin cn thit cho vic hc tp mn Vt l.
b) S dng c cc dng c o ph bin ca Vt l, bit lp rp v tin hnh cc
th nghim Vt l n gin.
c) Bit phn tch, tng hp v x l cc thng tin thu c rt ra kt lun, ra
cc d on n gin v cc mi quan h hay v bn cht ca cc hin tng hoc qu
trnh Vt l, cng nh xut phng n th nghim kim tra d on ra.
d) Vn dng c kin thc Vt l m t, gii thch cc hin tng v qu trnh
Vt l, gii cc bi tp Vt l v gii quyt cc vn n gin trong i sng v sn
xut mc ph thng.
e) S dng c cc thut ng Vt l, cc biu, bng, th trnh by r rng,
chnh xc nhng hiu bit cng nh nhng kt qu thu c qua thu thp v x l
thng tin.
3. V thi :
a) C hng th hc Vt l, yu thch tm ti khoa hc, trn trng nhng ng gp
ca Vt l cho s tin b ca x hi v cng lao ca cc nh khoa hc.
b) C thi khch quan, trung thc; C tc phong t m, cn thn, chnh xc v c
tinh thn hp tc trong vic hc tp mn Vt l, cng nh trong vic p dng cc hiu
bit d t c.
c) C thc vn dng nhng hiu bit Vt l vo i sng nhm ci thin diu
kin sng, hc tp cng nh bo v mi trng sng t nhin.
d) C th gii quan, nhn sinh quan, t duy khoa hc v nhng phm cht, nng
lc theo mc tiu ca gio dc ph thng.
2.2. I CNG V NHIM V DY HC VT L TRNG PH
THNG
11

2.2.1. c im chung ca dy hc Vt l
Cc mc tiu v nhim v ca trng ph thng c thc hin ch yu thng qua
vic dy hc cc mn hc. Mn Vt l cng nh cc mn khoa hc khc nh trng
ph thng khng ch trang b h thng kin thc c bn, hin i m cn gp phn
gio dc v pht trin ton din ngi hc sinh.
Dy hc c hiu l qu trnh hot ng c mc ch ca gio vin v hc sinh
trong s tng tc thng nht, bin chng ca gio vin, hc sinh v t liu hot ng
dy hc. Dy hc Vt l l qu trnh gio vin t chc, kim tra, nh hng hnh ng
ca hc sinh sao cho hc sinh t ch chim lnh, xy dng tri thc Vt l v k nng
ca mnh, ng thi nng lc tr tu v nhn cch ton din ca h tng bc pht
trin.
Vt l l mt ngnh khoa hc nghin cu cc quy lut, cc tnh cht chung nht ca
cu trc, s tng tc v chuyn ng ca vt cht. Vt l khng ch lit k, m t hin
tng m cn i su nghin cu bn cht, kho st mt nh lng v tm ra cc quy
lut chung ca chng. S pht trin ca Vt l c lin quan mt thit vi cc t tng
trit hc, l c s ca nhiu ngnh khoa hc, k thut v cng ngh tin tin. Cc kin
thc Vt l c xem nh nhng m hnh c con ngi xy dng nn biu t
hin thc. Do vy, qu trnh dy hc Vt l c thc hin ch yu theo tin trnh m
hnh ho trong nhng tnh hung c vn vi cc hnh thc lm vic ch ng, tch
cc ca hc sinh.
2.2.2. Cc nhim v c bn ca vic dy hc Vt l trng ph thng
Cn c vo mc tiu chung ca h thng gio dc quc dn, ca nh trng ph
thng, cn c vo v tr v c im ca b mn Vt l, vic dy hc Vt l trng
ph thng c cc nhim v c bn nh sau:
1. Trang b cho HDC sinh cc kin thc vt l ph thng c bn, hin i, c h
thng
a) Cc hin tng Vt l
b) Cc khi nim Vt l
c) Cc nh lut Vt l
d) Ni dung chnh ca cc thuyt Vt l
e) Cc th nghim Vt l c bn
g) Mt s kin thc v lch s Vt l, cc t tng v phng php nghin cu Vt
l, cc ng dng quan trng ca Vt l trong k thut v cng ngh...
H thng kin thc ph thng v c hc, Vt l phn t v nhit hc, in hc,
Quang hc, Vt l nguyn t v ht nhn... c trnh by theo quan im hin i, gn
lin vi cuc sng v gp phn chun b tim lc cho hc sinh tham gia lao ng sn
12

xut, ng thi tip tc hc tp nng cao trnh .

2. Pht trin t duy khoa hc v nng lc sng to ca hc sinh
Bi dng phng php hc tp, lng ham thch nghin cu khoa hc v thc
tch cc ch ng trong qu trnh chim lnh, xy dng, vn dng tri thc Vt l cho
hc sinh. Rn luyn cho h c kh nng thc hnh t lp, nng ng v sng to trong
hc tp, lao ng sn xut, thch ng vi s pht trin ca thi i.
3. Hnh thnh th gii quan duy vt bin chng
Lm cho hc sinh hiu r th gii t nhin l vt cht, vt cht lun lun trng
thi vn ng v vn ng theo quy lut. Cng c lng tin khoa hc, kh nng
nhn bit ngy cng chnh xc v y cc quy lut t nhin ca con ngi. Gp
phn gio dc lng yu nc, yu ch ngha x hi, tinh thn hp tc quc t v thi
vi lao ng, vi mi trng cho hc sinh. Bi dng cho h phm cht, nhn cch
ngi lao ng c t thc, c o c cch mng, c bn lnh vn ln chim lnh
nh cao t tu nhn loi.
4. Gp phn gio dc k thut tng hp v gio dc thm m
Lm cho hc sinh nm c nhng nguyn l c bn v cc qu trnh sn xut ca
nhng ngnh ch yu, nm c cu to v hot ng cng nh k nng s dng cc
dng c do lng, cc my mc n gin. Rn luyn cho hc sinh phng php thc
nghim khoa hc, bit t chc cng tc thc hnh, bit x l cc s liu thc nghim,
c k nng s dng cc bng hng s, cc th, cc php tnh ton n gin... Chun
b c s tm l v nng lc hot ng thc tin cho hc sinh; Gip h trong nh
hng ngh nghip, hiu bit v ci p v ch ng tham gia cc qu trnh sn xut,
hot ng x hi. m bo cho vic dy hc Vt l gn vi i sng, vi khoa hc k
thut v cng ngh hin i.
Cc nhim v trn c mi lin quan cht ch vi nhau c tin hnh ng thi
trong qu trnh dy hc Vt l. Trn c s h thng kin thc Vt l, c im i
tng hc sinh v nhim v ca mi nh trng, gio vin cn thc hin ng con
ng nhn thc khoa hc v t chc tt hot ng hc tp ca hc sinh.
2.3. HNH THNH H THNG KIN THC VT L CHO HC SINH
2.3.1. Kin thc Vt l
1. Kin thc ca hc sinh
Kin thc ca hc sinh l kt qu ca qu trnh nhn thc, l tin ca hot ng
sng to trong qu trnh tm hiu v ci to th gii ca h. Kin thc bao gm mt tp
hp nhiu mt v s lng v cht lng ca cc biu tng v khi nim lnh hi
c, n c ghi nh v ti to khi c nhng i hi tng ng. Kin thc c hnh
thnh, cng c v pht trin trong qu trnh hc tp ca hc sinh.
13

2. Kin thc Vt l
Kin thc Vt l l kt qu phn nh trong u c con ngi v cc tnh cht, cc
mi quan h quy lut ca cc s vt, hin tng Vt l v v cch nhn thc, vn dng
kt qu phn nh ca con ngi.
Kin thc Vt l c th c hiu l kin thc v cc hin tng, cc qu trnh Vt
l cc khi nim, cc nh lut, cc thuyt Vt l, cc t tng, cc phng php, cc
ng dng Vt l...
Kin thc Vt l phn nh tnh cht chung ca cu trc, s tng tc v chuyn
ng ca vt cht, tnh bn cht v quy lut chung ca th gii t nhin, l kt qu lao
ng sng to ca nhiu nh khoa hc. Kin thc Vt l l c s ca nhiu ngnh khoa
hc k thut v cng ngh ng thi l tin cho hot ng sng to, tm hiu v ci
to th gii ca con ngi.
3. Hnh thnh kin thc Vt l
Hnh thnh h thng kin thc Vt l ph thng mc hin i cho hc sinh l
mt nhim v c bn ca dy hc Vt l. Nhng kin thc v c hc, vt l phn t v
nhit hc, in hc, quang hc, dao ng v sng, vt l nguyn t v ht nhn l c s
hc sinh nhn thc c th gii vt cht, ng thi pht trin nng lc tr tu v
nhn cch ca h.
Vic hnh thnh kin thc Vt l khng ch trang b cho hc sinh nhng tri thc cn
thit cho cuc sng m cn pht trin t duy, rn luyn phng php nghin cu khoa
hc cho h. Thng qua vic quan st, phn tch, so snh, tng hp, khi qut cc hin
tng, cc di tng Vt l, tm hiu cc s kin, a ra cc gi thuyt v tin hnh th
nghim... T pht hin ra cc du hiu bn cht, tnh quy lut ca cc hin tng
Vt l. T duy khoa hc ca hc sinh c hnh thnh v pht trin, to ra tin
cng c v hon thin kin thc. Vt l l mt khoa hc thc nghim, nhng vai tr
ca l thuyt ngy cng gi v tr quan trng, phng php Ton hc, phng php m
hnh ho c s dng lm phng php nghin cu ng thi vi phng php thc
nghim v cc phng php nghin cu khoa hc khc. Qu trnh hnh thnh v pht
trin cc khi nim, cc nh lut, cc thuyt Vt l gn lin vi tin trnh lch s Vt l,
qu trnh phn nh mi lin h bin chng gia hnh ng l thuyt v hnh ng
thc nghim, gia suy din v quy np trong tin trnh nhn thc khoa hc Vt l. Do
vy, c phng php hnh thnh kin thc Vt l mt cch ti u, i hi gio vin
khng nhng c nng lc chuyn mn, k nng s phm tt m cn c vn kin thc
thc t phong ph, hiu r cu trc logic kin thc v c im nhn thc ca hc
sinh.
2.3.2 Cc du hiu v cht lng kin thc Vt l
1. Tnh chnh xc ca kin thc
14

Du hiu cht lng c trng bi mc tng ng m hc sinh lnh hi c

cc khi nim, cc nh lut, cc l thuyt v t tng Vt l ch yu ca chng trnh
Vt l ph thng tng cp, tng ban vi ni dung khoa hc ca chng. Ngha l cc
lun im khoa hc ca Vt l c chun b k c v ni dung v phng php truyn
th, n khng ch m bo tnh khoa hc chnh xc m cn p ng c trnh pht
trin tr tu, hiu bit v kinh nghim ca hc sinh. Mc chnh xc ca kin thc
Vt l ca hc sinh biu hin s pht biu ming v ngn ng vit hnh thc trnh
by r rng v ng n v mt khoa hc.
2. Tnh h thng ca kin thc
Nhng hiu bit ring l v cc hin tng, cc khi nim Vt l c h thng ho
thnh mt h thng cc khi nim c ung lng ln hn c v ni dung khoa hc v
cch thc biu hin. Kin thc Vt l rt phong ph, cch thc biu hin a dng, v
th cn phi lin kt li thnh nhng h thng ngy cng tng qut hn. Qu trnh
to iu kin cho s thu hiu kin thc v pht trin nng lc tr tu, c bit l cc
thao tc khi qut ho v tru tng ho. Tnh h thng ca kin thc cn biu hin
mi lin h logic v pht trin ca cc khi nim, nh lut, l thuyt v nhng ng
dng ca Vt l...
3. Tnh khi qut ca kin thc
Hc sinh khng ch hiu vic m t cc i tng, hin tng Vt l m cn phi
hiu c bn cht ca n. Mt khc vic chuyn t s kho st mt s ln cc i
tng ring l ti vic nghin cu cc m hnh tng qut c trng cho cc qu trnh
hin ti cn phi tru tng ho v khi qut ho. Mc khi qut ca kin thc to cho
hc sinh kh nng kho st cc qu trnh, cc i tng v hin lng Vt l cng loi
hoc tng t, n biu hin nng lc t duy khi qut ca hc sinh.
4. Tnh bn vng ca kin thc
Qu trnh dy hc Vt l cn quan tm n vic n luyn v khc su h thng kin
thc cho hc sinh vi cc cp nm vng kin thc: Hiu, nh v vn dng (hay
nhn bit, ti hin, k nng v sng to). Tnh bn vng ca kin thc gn lin vi vic
pht trin t duy da trn s lnh hi vng chc cc s kin Vt l nn tng, cc kin
thc Vt l in hnh. Mc bn vng ca kin thc s c sc sng to cao, l tin
tr tu cho hc sinh t hc v vn ln trong khoa hc.
5. Tnh p dng c ca kin thc v kh nng vn dng chng
Mc ch ca vic hc tp l nhm p dng vn kin thc vo hot ng thc tin
hiu th gii xung quanh v c kh nng bin i n v li ch ca cng ng.
y vic gii cc bi ton Vt l, thc hin cc th nghim, nghin cu cu to nguyn
tc hot ng ca cc dng c, thit b k thut... c ngha c bit trong qu trnh
lnh hi v vn dng kin thc. N gp phn pht trin tnh nng ng v sng to ca
t duy. Hc sinh lm quen vi vic kho st bt k hin tng hay qu trnh no
15

nhiu kha cnh, trong iu kin nht nh v bng cc phng php ph hp... Tnh
p dng c ca kin thc v kh nng vn dng chng l du hiu bn cht ca cht
lng tnh hi kin thc, l c s pht trin nng lc t duy sng to, k nng v thi
quen vn dng kin thc Vt l vo thc tin i sng sn xut.
2.3.3. Hnh thnh khi nim Vt l
1. c im ca khi nim Vt l
a) Khi nim Vt l
Khi nim l mt t tng phn nh nhng du hiu bn cht, khc bit ca cc s
vt hin tng ca hin thc. Khi nim l kt qu ca nhng qu trnh tru tng
ho, ca s tng hp, khi qut bin chng, l mt hnh thc t duy phn nh
nhng du hiu chung v bn cht ca cc s vt, hin tng trong th gii khch
quan.
Khi tip xc v quan st cc vt th, cc hin tng Vt l, ta nhn thy chng c
du hiu ging nhau. Cc du hiu chung y trong hng lot cc s vt khc nhau ch
phn nh mt mt no ca hin tng, mt tnh cht no ca vt th c chn
lc, xc nh, c nh ngha v tr thnh khi nim Vt l.
Khi nim Vt l l s phn nh (hiu bit) v nhng du hiu, nhng thuc tnh
chung v ch yu ca mt nhm cc s vt hay hin tng Vt l v mi quan h cng
du hiu, thuc tnh chung gia cc s vt hay hin tng trong nhm. Khi nim
Vt l c hai loi chnh:
Khi nim nh tnh v khi nim nh lng. Khi nim nh tnh miu t cc
hnh vi ca t nhin nhng khng phc tng mt qu trnh o no v v nguyn tc
khng phi o, bao gm cc khi nim v hin tng, s vt c th, ht v m, trng
Vt l, cc thuc tnh Vt l... Khi nim nh lng: i tng t duy l nhng i
lng c th miu t cc hnh vi ca t nhin, phc tng theo nhng qu trnh o v
v nguyn tc c th o hoc xc nh c, thng dc biu din bng cc biu thc
Ton hc, bao gm khi nim v cc i lng Vt l, v n v...
b) c im ca khi nim Vt l
Khi nim l hnh thc c bn ca nhn thc l tnh, hnh thnh do kt qu ca t
duy, l giai on cao nht ca s phn nh th gii vo trong nhn thc ca con ngi.
Mi khi nim c mt ni hm ring, ni hm ny c xc nh bi mt tp hp
nhng du hiu chung, thuc tnh bn cht Vt l no . Khi nim Vt l d c th,
d hiu hay tru lng, kh hiu, song lun phn nh ng n mt thuc tnh nht
nh ca th gii khch quan.
Khi nim Vt l c tnh cht tru tng v khi qut, n khc v cht so vi cm
gic, tri gic v biu tng. Qu trnh hnh thnh khi nim v i lng Vt l c
thc hin tng bc, t vic m ra cc tnh cht nh tnh n vic nghin cu mi lin
16

h nh lng ca cc s vt hin tng, dn n cc biu thc, nh ngha bng li.

Vic vn dng khi nim ny sinh nhu cu o c, tnh ton v xc lp n v o ca
i lng Vt l.
Mt s khi nim Vt l c hnh thnh trong c mt qu trnh nhn thc, trong
qu trnh y khi nim c m rng, cng c, c vn dng theo nhiu kha cnh
khc nhau.
Khi nim Vt l rt nhiu v, ni dung rng hp khc nhau, c khi nim nh
tnh, c khi nim mang c lnh cht nh tnh ln nh lng. Dung lng ca khi
nim c xc nh bi tp hp nhng i tng Vt l c cng nhng du hiu v
thuc tnh bn cht, phn nh nhng tnh cht chung ca khi nim. Cc thuc tnh,
du hiu v quan h khc bit khng th hin bn cht mc nh nhau trong cc khi
nim.
Mi khi nim u nm trong mi quan h no vi cc khi nim khc trong
qu trnh nhn thc tip theo v th gii, dn n hnh thnh nhng khi nim mi
phn nh su sc hn bn cht ca s vt. Khi nim Vt l xut hin mt thi k no
phn nh mt trnh nhn thc nht nh ca con ngi lc . Ni dung khi
nim c b sung, pht trin v bin i ph hp vi trnh khoa hc ng thi.
V d: Trong c hc c in, khi lng, chiu di v thi gian u bt bin,
nhng trong c hc tng i tnh (v c) th chng li ph thuc vo vn tc ca
chuyn ng: m =

m0
1 (v / c
2

; l = l0 1 (v 2 / c 2 ) ; t =

t0
1 (v 2 / c 2 )

Vic nm vng cc khi nim Vt l, vch ra chnh xc ni hm v dung lng ca

khi nim l c s quan trng hc sinh lnh hi kin thc Vt l, ng thi l
nhim v c th ca dy hc Vt l trng ph thng.
2. Cc giai on hnh thnh khi nim v i lng Vt l
Cn c vo c im ca khi nim Vt l, vo mc ch ca dy hc Vt l v
cho vic lnh hi kin thc ca hc sinh t hiu qu cao, c th vn dng trnh t cc
giai on xy dng mt khi nim v i lng Vt l nh sau:
a) Nu r bn cht Vt l (pht hin cc c im nh tnh) ca khi nim
Trc ht gio vin cn ch ra cho hc sinh thy hon cnh xut hin ca khi
nim, s cn thit tm ra du hiu mi nghin cu mt no ca vt th hay hin
tng. C th l bng vic phn tch cc i tng, s kin Vt l, t chc quan st,
nghin cu cc hin tng v th nghim Vt l... to ra c s nhn bit du hiu
cn thit a vo khi nim mi. ng thi vch r ni hm ca khi nim, vch ra
mi lin h ca n vi khi nim bit hoc vi i tng khc cng nghin cu.
giai on ny cn cho hc sinh nhn thc c lgic ca vic hnh thnh khi nim, c
thi quen phn tch, so snh thy s th hin ca ni dung khi nim trong nhng
17

hin tng Vt l c th, thy r ngha Vt l ca khi nim. V th, ngi ta coi y
l bc t vn v vch r c im nh tnh ca khi nim.
b) Ch ra c im nh lng ca khi nim
Khi nim v i lng Vt l thng c biu din bng biu thc Ton hc v
v nguyn tc c th o hoc xc nh c. Do , gio vin cn nu r tnh cht cht
ch ca i lng Vt l, cho hc sinh thy rng: Nm vng khi nim l phi qun
trit c ngha Vt l ln cch xc nh nh lng. Vic xc lp mi quan h nh
lng gia khi nim mi v cc khi nim bit da trn s phn tch logic, s khi
qut cc kt qu quan st, cc s liu th nghim... i khi phi dng cc php bin i
Ton hc v suy din l thuyt. C trng hp ngay trong lc t vn v nu cc
c im nh tnh, ta cng ng thi cho cc em thy ngay mi quan h nh lng
ca khi nim. Nh vy qu trnh nu r c im nh lng ca khi nim chnh l
tch cc du hiu thuc tnh chung v bn cht ca s vt hay hin tng ang nghin
cu.
c) nh ngha khi nim
nh ngha khi nim l qu trnh nhn thc, lm r cc thuc tnh bn cht ca
cc s vt, hin trng v mi quan h gia chng. nh ngha cn da trn cc c
liu thc t, tun theo cc quy tc logic hc: Phi tng xng, khng c vng quanh
lun qun, khng c ph nh nhau, ngn gn, r ngha. Thng thng ngi ta
dng mt mnh nu ngha bn cht, c im nh tnh v nh lng ca khi
nim, nu cn thit th km theo biu thc Ton hc hoc cch xc nh i lng .
Gio vin cn phn tch v gii thch r cc thut ng, cho hc sinh phn tch, nhn xt
v pht biu nh ngha bng li. ng thi ch r tnh cht logic cht ch trong ni
dung nh ngha qua biu thc Ton hc
d) Xc nh n v o i lng Vt l
o mt i lng Vt l cn tho mn hai yu cu:
So snh hai i lng cng loi bng nhau, ngha l: Phi chn mt "vt mu"
so snh vi vt khc c c im nh lng bng c im nh lng ca vt mu;
- Xc nh c mt i lng cng loi c i lng gp i vt mu.
Trong Vt l hc, c hai loi n v: n v c bn v n v dn xut. n v c
bn c th tu chn, khng ph thuc vo n v o cc i lng khc (v d: n
v o di, thi gian, khi lng trong c hc). Cc n v dn xut u c xc
nh da trn cng thc nh ngha ca i lng Vt l mun o. n v o mt i
lng l mt trng hp ring, c th ca i lng . V d: n v o chiu di ch
c th l chiu di ca vt lm mu (thc mt mu), n v o cng sut l cng sut
ca mt my lm mu. Trong khi nh ngha n v ta phi xc nh r vt lm mu
. Thng qua vic nh ngha n v, gio vin lm r cho hc sinh cch o mt i
18

lng Vt l l so snh n vi mt i lng cng loi c chn lm mu, do

c tc dng cng c khi nim v i lng ny, lm cho hc sinh hiu c ngha
tn n v o. V d: nh ngha n v gia tc, "n v gia tc l gia tc ca mt
chuyn ng, trong vn tc ca mt v bin thin c mt lng bng mt n v
vn tc trong mt n v thi gian".
e) Vn dng khi nim vo thc tin
Thng qua phn tch cc v d, bi ton thc t, cc s kin v hin tng Vt l
lin quan n s vt, hin tng va nghin cu cn lm sng t ngha, ni hm v
dung lng ca khi nim, gip hc sinh thu nhn c nhng kha cnh mi cha
cp y trong bi ging, m rng hiu bit v khi nim.
Qu trnh vn dng khi nim vo thc tin i hi hc sinh phi suy ngh, n
luyn, t lc gii quyt nhim v nhn thc, t hnh thnh trong h k nng ng
dng kin thc hc vo thc hnh, cng c kin thc v pht trin tr lc h.
Trn y l cc giai on in hnh truyn th mt khi nim Vt l, n khng
phi l phng php duy nht ging dy mt khi nim. Trong qu trnh dy hc, tu
theo tng trng hp, c th la chn trnh t cc giai on ging dy ph hp nhm
t hiu qu cao nht.
V d: Trnh t ging dy khi nim "Gia tc"
Giai on 1. T nhn xt tng qut: Cc chuyn ng thng bin i khc nhau
ch vn tc tc thi bin thin nhanh, chm khc nhau. Ta t vn : So snh c tnh
hai chuyn ng qua v d:
- Mt t ri bn ch sau thi gian 10 giy tng vn tc n 5m/s.
- Mt on tu ri ga mun t n vn tc 5m/s phi mt 20 giy.
y l hai chuyn ng thng, nhanh dn, nhng mc tng vn tc ca chng
khc nhau. Nu ch dng khi nim vn tc th cha so snh hai chuyn ng.
Mun biu th c tnh ny ca chuyn ng thng bin i u, cn phi c mt i
lng Vt l mi m t c mc bin i vn tc, i lng nh vy gi l gia tc.
Giai on 2. So snh c tnh hai chuyn ng trn
Ta xt bin thin vn tc ca mi chuyn ng trong cng mt n v thi gian.
Ni khc i, gia tc c lin quan vi v = vt v0 (1) v t = t t0 (2); bin thin
vn tc trong mt n v thi gian l

v v t v 0
=
(3). i lng c trng cho s bin
t
t t0

thin nhanh hay chm ca vn tc chnh l gia tc. K hiu a l vc t gia tc, ta c:

19

Giai on 3. nh ngha khi nim: Gia tc ca mt chuyn ng thng bin i

u l mt i lng Vt l c trng cho s bin thin nhanh hay chm ca vn tc v
c xc nh bng thng s ca bin thin vn tc v khong thi gian vn tc
bin thin. Gia tc l mt i lng vc t, hng ca a trng vi hng ca v . n
v o gia tc: m/s2.
Giai on 4. Nhn mnh cho hc sinh thy
- Gia tc biu thc (4) ch l gi tr trung bnh.
- Vi chuyn ng thng bin i u: a : - = const
- Hng ca vc t gia tc trong chuyn ng thng nhanh dn u (vt >v0), a
cng hng vi vc t v t .
- Hng ca vc t gia tc trong chuyn ng thng chm dn u (v0>vt) a
ngc hng vi vc t v t .
Sau cho hc sinh luyn tp, gii cc bi tp...
2.3.4. Con ng hnh thnh nh lut Vt l
1. c im ca nh lut Vt l
Theo L-nin: Khi nim v quy lut l mt trong nhng mc nhn thc ca con
ngi, v s thng nht v s lin h ph thuc ln nhau v s ton b ca mt qu
trnh trong v tr. nh lut l phn nh ca vt cht tn ti trong vn ng. nh lut
Vt l l s phn nh mi lin h bn cht c tnh quy lut khch quan, n nh chi
phi mt s s vt, hin tng v cc thuc tnh Vt l ca chng. Cc hin tng
trong t nhin tuy mun mu mun v nhng khng xy ra mt cch hn lon m tun
theo nhng quy lut nht nh, ngha l trong nhng iu kin xc nh, hin tng s
xy ra trong mi quan h no c m t thng qua cc i lng Vt l c lin
quan.
Ging dy nh lut Vt l l qu trnh t chc hot ng nhn thc hc sinh
nm vng ni dung nh lut, nhn thc c c th tnh quy lut ca t nhin, hiu
c gi tr v vn dng n trong sn xut i sng, ng thi pht trin t duy khoa
hc v hnh thnh quan nim ng n v th gii vt cht.
Cc nh lut Vt l c mt s c im sau
a) Tnh quy lut khch quan
Mi hin tng trong v tr u din ra c quy lut ngoi mun ch quan ca
con ngi. Cc hin tng v cc thuc tnh Vt l trong nhng iu kin xc nh c
mi lin h bin chng c lp i lp li, phn nh tnh quy lut ca nh lut Vt l
iu ny c ngha l trong nhng iu kin nht nh, nh lut phi ng mi ni,
mi lc v cho thy phm vi tc dng ca cc nh lut Vt l khng ging nhau.
20

b) Tnh khi qut

nh lut Vt l l kt qu ca mt qu trnh kho st cc i tng Vt l, nghin
cu cc c trng, mi lin h ca cc i lng Vt l t cc s liu, s kin thc t
hoc th nghim, bng con ng quy np hay din dch vi s khi qut cao . nh
lut Vt l l bc pht trin tip theo cao hn v tt yu ca cc khi nim, n dc
trnh by bng mnh biu t mi lin h gia cc i lng trong iu kin xc
nh, thng c din t thng qua cc biu thc hoc phng trnh Ton hc chnh
xc, r rng.
c) Tnh ph bin
nh lut Vt l lun phn nh ng n mt thc t khch quan c th rng hay
hp ca th gii t nhin, n chung cho hng lot cc hin lng v c ng dng
vo cc lnh vc khc nhau ca i sng, sn xut. Cc nh lut Vt l c mi lin
quan mt thit vi cc khoa hc khc, l c s pht trin ca nhiu ngnh k thut tin
tin v cng ngh mi. N gip con ngi c thm sc mnh nhn thc v ci to th
gii t nhin.
d) Tnh pht trin
Cc nh lut Vt l l do con ngi xy dng nn phn nh cc quy lut ca
thc t khch quan. S phn nh khng th y , chnh xc ngay t u m hon
thin dn theo trnh nhn thc ca con ngi. Cc nh lut Vt l c kim
nghim, p dng trong hot ng thc tin. Khoa hc cng pht trin, phng tin
thc nghim cng tinh vi hin i th ni dung mt s nh lut cng c m rng
thm, nh chnh hoc b sung hon chnh.
2. Con ng hnh thnh cc nh lut Vt l
Cc nh lut Vt l c hnh thnh v c phm vi tc dng khng ging nhau nn
khng th vch ra mt s chung cho vic ging dy tt c cc nh lut Vt l trong
chng trnh trng ph thng. Tuy nhin, c th vn dng cc con ng in hnh
hnh thnh cc nh lut Vt l cho hc sinh nh sau:
- t ti nh lut thng qua quan st trc tip v khi qut ho thc nghim;
- t ti nh lut thng qua quan st trc tip v khi qut ho l thuyt;
- t ti nh lut xut pht t nhng mnh l thuyt tng qut bit.
a) t ti nh lut thng qua quan st trc tip v khi qut ho thc nghim
S nhn thc nh lut Vt l thng qua quan st trc tip v khi qut ho thc
nghim tn ti trong s pht trin ca Vt l hc v trong dy hc mt s lp cc
trng hp trong giai on u ca qu trnh nhn thc khoa hc. Lc , kin thc
khoa hc cha nhiu v cn tn mn, cha thnh h thng cht ch. Tuy nhin, bng
cch ny s to cho hc sinh kh nng c th tip xc trc tip vi i tng nhn
21

thc, nhn bit c nhng du hiu cm tnh ca chng. l im xut pht v

cng l tiu chun bit xem iu m ta nhn thc c c phi l chn l khng.
Song quan st trc tip bao gi cng ch thu c nhng biu hin b.n.ngoi ri rc
ca s vt, hin tng xy ra trong nhng iu kin nht nh. Do vy cn phi tin
hnh mt php quy np rt ra cc thuc tnh bn cht, nhng mi lin h c tnh
quy lut, ngha l khi qut ho thnh mt nh lut Vt l. Ta c th nhn thy iu
ny khi xem xt cc nh lut Vt l c a vo chng trnh Vt l ph thng, c
bit cp trung hc c s.
b) t ti nh lut thng qua quan st trc tip v khi qut ho l thuyt
Con ng nhn thc nh lut Vt l thng qua quan st trc tip v khi qut ho
l thuyt din ra theo cc giai on sau:
- Giai on 1: Quan st thu thp cc c liu thc nghim (thng qua quan st t
nhin, thng qua th nghim, qua kinh nghim tch lu c t trc). giai on
ny hc sinh phi m t bng li hin tng quan st c v nhng iu kin
trong hin tng din ra.
- Giai on 2: Khi qut ho nhng kt qu quan st c, lm ni bt ci chung,
ci bn cht, ci ging nhau trong cc s vt, hin tng c th, phn bit nhng iu
kin khng c bn vi nhng iu kin c bn trong hin tng din ra.
- Giai on 3: Gii thch nhng nhng kt qu quan st c. giai on ny c
th xy ra hai trng hp:
+ Hc sinh gii thch c kt qu quan st nh vn dng nhng kin thc, nhng
nh lut bit. Qu trnh nhn thc kt thc vi s gii thch ny. Hot ng nhn
thc i n gii thch c mt hin tng mi nhng khng em li mt nh lut
mi;
+ Hc sinh vn dng tt c nhng kin thc, nhng nh lut bit gii
thch hin tng nhng khng thnh cng, bt buc phi a ra mt phng on l:
Hin tng din ra do mt tnh cht mi ca s vt, mt quy lut mi ca hin tng
m trc y ta cha bit. Li phng on l mt gi thuyt. Pht biu mt gi
thuyt, c ngha l pht biu mt mnh , m nh vn dng n c th gii thch c
hin tng mi quan st c. Qu trnh nhn thc cn phi c tip tc xc nh
xem gi thuyt c ng n khng. Trong thc t hc sinh c th a ra nhiu gi
thuyt khc nhau gii thch cng mt hin tng, khi cn tho lun, kim tra, ri
chn ra mt gi thuyt c nhiu trin vng nht, l biu hin ca t duy sng to
ca hc sinh, gio vin cn khuyn khch.
- Giai on 4: Kim tra s ng n ca gi thuyt
Thc tin l tiu chun ca chn l, v vy, kim tra s ng n ca mt gi thuyt
chnh l kim tra xem gi thuyt c ph hp vi thc tin hay khng! Thc tin ny
22

phi quan st c trong t nhin hay trong cc th nghim. C hai trng hp xy ra:
+ Kim tra trc tip ngay gi thuyt trong thc tin khng thng qua mt suy lun
trung gian no c. V d: kim tra gi thuyt "vt nng ri nhanh hn vt nh", ta
c th ly tng cp hai vt bt k nng nh khc nhau v th cho ri cng mt lc
cng mt cao: hn vi ci l, c t giy v na t giy...;
+ Kim tra thng qua mt h qu rt ra t gi thuyt nh suy lun Ton hc hay
suy lun lgic. Nu s suy lun c thc hin cht ch, ng n th gia gi thuyt
v h qu c mi lin h bn cht. H qu ph hp vi thc tin th c ngha l gi
thuyt phn nh ng thc tin, ngc li th gi thuyt l sai, phi bc b.
Nh vy, sau khi rt ra h qu bng suy lun l thuyt, ta phi b tr th nghim
thch hp kim tra xem h qu d on c xy ra trong thc t khng. Tt nhin, h
qu y phi khc vi hin tng ban u bit, dc dng lm nhng s kin
xut pht xy dng gi thuyt. Trong trng hp th nghim khng nh iu d
on trong h qu th gi thuyt cng c khng nh v c coi l chn l, l nh
lut.
- Giai on 5: Vn dng nh lut vo thc tin
Vic gii quyt vn t ra ban u, gii thch cc hin tng thc t, gii cc bi
ton ng dng, lm th nghim... s gip hc sinh hiu v nm vng nh lut bn
vng su sc hn. Qu trnh vn dng nh lut vo gii quyt cc vn thc t, k
thut... c tc dng cng c nim tin, pht trin tr tu v hng th hc tp hc sinh.
c) t ti nh lut xut pht t nhng mnh l thuyt tng qut bit
Con ng ny ch c th thc hin c cc lp cui cp khi m hc sinh
tch lu dc kh nhiu kin thc khi qut.
im xut pht ca qu trnh nhn thc ny l cc mnh dc coi l chc chn
ng. T nhng mnh , c th thc hin cc php suy lun din dch, rt ra
nhng h qu, nhng tin on c tnh cht quy lut. Qu trnh ny c th tri qua cc
giai on sau:
- Nu ln mt hin tng thc t m ta cha th gii thch c hoc cha th d
on c din bin ca n, cha th bit c mi quan h gia mt s i lng no
.
- Nu ln mt mnh l thuyt m ta d on rng c lin h vi hin tng ng
xt. Mnh ny phi c gi tr chn tht, ngha l c chng minh l chc chn.
- Thc hin mt php suy lun din dch t mnh l thuyt, rt ra mt h qu
logic trong nu ln mi quan h gia cc s vt, hin tng nh mt nh lut Vt
l.
d) Lm th nghim kim tra d on xem c ph hp vi thc t khng. Nu ph
23

hp th h qu d on tr thnh mt nh lut.
Trong Vt l hc, c cc nh lut Vt l lc u c nhn thc bng con ng
quan st trc tip kt hp vi khi qut ho l thuyt. Nhng ngy nay, sau khi Vt l
xy dng c nhng l thuyt tng qut th ngi ta li tm ra con ng khc
xut pht t mnh l thuyt i n nh lut . V d: nh lut m cho ton
mch, trong lch s vn l mt nh lut c pht hin bng con ng quan st trc
tip, kt hp vi khi qut ho l thuyt, ngy nay ngi ta c th suy ra nh lut ny
t nh lut bo ton nng lng v nh lut Jun - Len-x.
2.3.5. Con dng hnh thnh cc thuyt Vt l
1. Thuyt Vt l
Thuyt Vt l l mt h thng nhng t tng v Vt l, gii thch cc hin tng
t nhin, cc mi quan h gia vt cht v vn ng. Trn c s cc s liu, cc hin
tng, cc nh lut Vt l. Cc nh khoa hc nu ln nhng kin gi nh gii
thch nhiu hin tng, l gi thuyt khoa hc. Cc gi thuyt y c th nghim
trong thc tin khoa hc, c un nn, b sung v tr nn vng chc ng tin cy s
tr thnh mt l thuyt khoa hc, mt thuyt Vt l. Ni mt cch khc, thuyt Vt l l
mt h thng nhng t tng, nh lut l thuyt c din dt bi cc nguyn l hay
phng trnh Ton hc v phn nh bn cht ca mt lnh vc nht nh ca hin
tng Vt l. Cc nh lut l thuyt phn nh s tru tng cao, s l tng ho cc
qu trnh v hin tng Vt l mc tng qut v su sc.
2. Cu trc ca thuyt Vt l
Thuyt Vt l thng gm cc thnh phn sau: C s ca thuyt, ht nhn ca
thuyt v h qu ca thuyt.
a) C s ca thuyt bao gm: C s thc nghim, c s kinh nghim, cc i
tng c l tng ho, cc khi nim, i lng Vt l, cc nh lut thc nghim.
b) Ht nhn ca thuyt bao gm: H thng cc t tng, nguyn l c bn, cc
nh lut c bn, phng trnh c bn, hng s c bn.
c) H qu ca thuyt bao gm: Nhng kt lun rt ra t cc php suy lun logic
hoc cc nghim khi gii h cc phng trnh i vi cc trng hp c th, cc hin
tng c gii thch, d on...
3. Vai tr v c im ca thuyt Vt l
a) Thuyt Vt l phn nh s tru tng ho v khi qut ho rt cao cc qu trnh
v hin tng ca th gii t nhin. Thuyt Vt l xut pht t thc tin khoa hc,
c hnh thnh trn c s khi qut rt nhiu cc s kin thc nghim, cc khi nim,
cc nh lut, gi thuyt khoa hc, cc i tng Vt l c l tng ho, cc m hnh
vt cht... Thc tin va l ni xut pht, va l ni kim nghim thuyt Vt l.
24

c im ny cho thy thuyt Vt l c tc dng rt ln trong vic m rng phm

vi nhn thc ca hc sinh, to iu kin gii thch cc hin tng Vt l, kch thch
hng th hc tp v pht trin nng lc tr tu ca h.
b) Thuyt Vt l c tnh cht chung, phn nh bn cht, nguyn nhn su xa quyt
nh mi quan h gia cc s vt hin tng trong s vn ng, bin i ca chng.
Thuyt Vt l gn cc kin thc Vt l li thnh mt h thng cht ch. Trong tng
thi k, cc hc thuyt Vt l cho php chng ta hnh dung c th gii vt cht mt
cch tng qut: Cc thuyt thi Ga-li-l, Niu-tn hnh thnh bc tranh c hc c
in, cc thuyt thi Mc-xoen, nu ra bc tranh in ng lc v vi h thng l
thuyt ca Anh-xtanh - Planxk - Bo hnh thnh bc tranh lng t v trng v th
gii vt cht.
Trong qu trnh tin ln ca khoa hc, cc thuyt Vt l c b sung v m rng,
cc thuyt c tr thnh cc trng hp ring ca thuyt mi.
R rng, thuyt Vt l c vai tr c bit quan trng trong s pht trin ca Vt l
hc. N khng ch gip gii thch cc hin tng m cn cho php tin on c
nhiu h qu, d on c nhiu hin tng mi. V d: Thuyt in t ca Mcxoen cho php d on trc s tn ti ca sng in t v p sut nh sng, sau
mt thi gian h qu c thc nghim xc nhn.
Thuyt Vt l gp phn lm phong ph vn tri thc ca loi ngi v thc y
khoa hc ngy cng pht trin.
c) Cc thuyt Vt l c tnh thc tin, gn b mt thit vi cc t tng trit hc
duy vt bin chng. Qu trnh u tranh gt b nhng gi thuyt duy tm, khng ng
thc t khch quan c tc dng cao gi tr khoa hc ca cc thuyt chnh thng.
Vic nghin cu cc thuyt Vt l gp phn to ln trong vic hnh thnh th gii quan
duy vt bin chng v bi dng phng php lun khoa hc cho hc sinh; ng thi
cng c nim tin vo khoa hc v tnh u vit ca trit hc duy vt bin chng, vo
kh nng nhn thc v ci to th gii t nhin ca con ngi.
4. Phng php ging dy cc thuyt Vt l
a) Tm hiu c s nn tng, nu r s xut hin ca thuyt
Bng cc t liu lch s, cc s kin thc nghim... ta c th t vn , gii thiu
s xut hin ca thuyt, nhng mu thun gp phi lm ny sinh thuyt mi. C th
l lm r c s nn tng ca thuyt, cho hc sinh thy c tin trnh lch s ca
thuyt ni ring v s pht trin ca khoa hc ni chung. Nh vy, to iu kin cho
vic tip thu c c s hp l, khng t ngt b ng, gip hc sinh nhn thc c ni
dung ca thuyt v s pht trin ca khoa hc Vt l.
V d: Ging dy thuyt cu to nguyn t ht nhn, ta c th t vn hc
sinh thy r s cn thit nghin cu, tm hiu cu trc vt cht. T lc s gi
25

thuyt ca -m-crt, A-ri-xtt, thuyt Ng hnh phng ng... thuyt ng hc

phn t, vic nghin cu thuyt cu to nguyn t v ht nhn.
b) Xy dng ht nhn, phn tch r ni dung ca thuyt
Ht nhn ca thuyt l h thng cc t tng, nh lut tng qut biu din di
dng cc nguyn l hay phng trnh Ton hc. V vy, cn phn tch r ni dung ca
thuyt, khai thc cc kha cnh ca cc mnh , ch ra tnh bn cht v tng qut ca
thuyt trong lnh vc nht nh ca th gii t nhin.
Vic minh ho bng thc nghim, phn tch cc s kin, hin tng Vt l l rt
cn thit, xong khng nn xem cc mnh ca thuyt l nhng kt lun trc tip rt
ra t nhng minh ho gin n y.
Cn ch trng n vai tr tch cc ch ng ca hc sinh, to iu kin cho h
tham gia vo nghin cu, su tp cc ti liu lch s, cc s kin th nghim Vt l,
trc tip phn tch lm sng t ngha Vt l ca cc mnh , rt ra cc h qu cn
thit.
c) Vn dng thuyt Vt l vo thc tin
y l giai on rt quan trng, khng dng li sau khi kt thc gi hc. Vic gii
thch nhng hin tng Vt l c lin quan, cc nh lut bit s gip hc sinh hiu
su, nm chc ni dung ca thuyt v nhn thc c gi tr ca n. Cn hng dn v
cho hc sinh tp luyn, tm cch l gii c cn c khoa hc da trn cc ni dung chnh
ca thuyt mt cch y , hp logic.
y cn thit lu cho hc sinh gii hn ng dng ca cc thuyt, iu kin
bin khi gii h cc phng trnh tng qut, ch r t tng bin chng v nhng vn
cn nghin cu hon thin.
2.4. PHT TRIN T DUY V NNG LC SNG TO CA HC SINH
TRONG DY HC VT L
2.4.1. T duy v nng lc sng to
1. T duy l mt qu trnh nhn thc khi qut v gin tip nhng s vt v hin
tng trong nhng du hiu, nhng thuc tnh bn cht ca chng, nhng mi quan h
khch quan, ph bin ca chng, ng thi cng l s vn dng sng to nhng kt
lun khi qut thu c vo nhng du hiu c th, d on c nhng thuc tnh,
hin tng, quan h mi.
T duy l s hot ng ca h thng thn kinh cao cp ca con ngi, phn nh
hin thc khch quan bng biu tng, khi nim, phn on... T duy bao gi cng
lin h vi mt hnh thc nht nh ca s vn ng ca vt cht l s hot ng
ca b c con ngi. T duy lin h khng kht vi ngn ng v c pht trin trong
qu trnh hot ng thc tin ca con ngi.
26

2. Nng lc sng to: Theo Bch khoa ton th Lin X (Nga): "Sng to l mt
loi hot ng m kt qu ca n l mt sn phm tinh thn hay vt cht c tnh cch
tn, c ngha x hi, c gi tr", hay T in bch khoa Vit Nam (tp 3): Sng to l
"Hot ng to ra ci mi". Nh vy, c th hiu nng lc sng to l kh nng to ra
nhng gi tr mi v vt cht v tinh thn, tm ra ci mi, gii php mi, cng c mi,
vn dng thnh cng nhng hiu bit c vo hon cnh mi.
Nng lc sng to phn nh hot ng l tnh ca con ngi, l kh nng nhn
thc th gii, pht hin ra cc quy lut khch quan v s dng nhng quy lut vo
vic ci to th gii t nhin, phc v loi ngi. Nng lc sng tc biu hin trnh
t duy pht trin mc cao ca con ngi.
3. Pht trin t duy v nng lc sng to ca hc sinh l bi dng cho h cch suy
ngh, phong cch hc tp, lm vic khoa hc, rn luyn cc thao tc tu duy logic, t
duy bin chng, rn luyn cc k nng, pht trin h t duy khoa hc, t duy Vt l
v nng lc vn dng kin thc vo cc tnh hung khc nhau.
2.4.2. S cn thit phi pht trin t duy v nng lc sng to
1. Yu cu ca thi i
Cch mng khoa hc v cng ngh tip din vi nhp cao, t ra nhiu vn
mi khng ch trong cc lnh vc Khoa hc - Cng ngh m c nhng vn rt
chung, rt tng qut nh trong lnh vc t duy v hot ng kinh t x hi.
Mi pht minh xut hin ko theo hng lot pht minh khc, n c ng dng
nhanh chng vo k thut v sn xut, a li nhng thnh tu k diu cho khoa hc v
cuc sng con ngi. iu tc ng trc tip n mc tiu, ni dung v phng
thc dy hc; ng thi, l i hi bc thit phi pht trin t duy v nng lc sng
lo cho th h tr... Vic o to ngi lao ng cho x hi hin i, khng ch hc tp
trong nh trng m cn c kh nng t hc, t hon thin mnh, ngha l "Hc mt
bit mi". Mun vy ngi hc sinh phi c t duy pht trin, c nng lc sng to,
c tri thc khoa hc, sn sng p ng cc nhu cu ca thi i.
2. Mc tiu, nhim v ca dy hc Vt l
Dy hc Vt l khng ch truyn th h thng kin thc c bn m iu quan trng
hn l xy dng cho hc sinh mt tim lc, mt bn lnh th hin phng php suy
ngh v lm vic, trong cch tip cn, gii quyt cc vn thc tin. ng thi, gip
h c kh nng pht trin vn hiu bit d c, thy r nng lc s trng ca mnh
la chn ngh nghip, vn ln trong s nghip khoa hc v thch ng vi s pht
trin ca x hi.
Pht trin t duy v nng lc sng to c tc dng thit thc hc sinh ch ng
xy dng, chim lnh kin thc, bit vn dng kin thc vo thc hnh, t kin thc
ca h tr nn vng chc v sinh ng. ng thi, gip cho vic pht hin v bi
27

dng i ng nhng ngi lao ng c trnh cao, nhng nhn ti cho t nc.
3. Yu cu ca qu trnh nghin cu Vt l
Vt l l mt khoa hc thc nghim, song vai tr l thuyt ngy cng c cao
v pht trin, n i su nghin cu bn cht ca i tng, tm ra cc quy lut chung,
cc l thuyt v ng dng mi. V vy, cng i su nghin cu cc hin tng v bn
cht ca qu trnh Vt l th h thng cc kin thc cng phc tp, h thng cc
phng php v k nng cng phong ph, i hi hc sinh phi c t duy pht trin.
Kin thc Vt l c hnh thnh, pht trin v ng dng vo thc tin lun lun
gn lin vi hot ng t duy v sng to ca con ngi trong hon cnh xc nh. Do
, pht trin t duy v nng lc sng to ca hc sinh va l mc ch va l phng
tin trong nghin cu v dy hc Vt l trng ph thng.
2.4.3. Vai tr ca kin thc v phng php Vt l trong vic pht trin t duy v
nng lc sng to ca hc sinh
1. Vai tr ca kin thc Vt l
Kin thc Vt l bao gm hiu bit v cc cc hin tng, cc khi nim, cc nh
lut cc thuyt Vt l, cc t tng, phng php nhn thc v cc ng dng ca vt l,
l kt qu hot ng ca hot ng t duy, l tin ca hot ng sng to ca con
ngi trong qu trnh tm hiu v ci to th gii t nhin. Qu trnh quan st, phn
tch cc s kin, hin tng Vt l, lm cc th nghim... khi qut hnh thnh cc
khi nim, nghin cu mi quan h gia hin tng, cc i lng, hnh thnh cc
nh lut v thuyt Vt l l c s pht trin t duy cho hc sinh. Cc nh lut v cc
thuyt Vt l cho php ch ra cc quy lut vn ng, pht trin v hiu r bn cht,
nguyn nhn ca cc hin tng v qu trnh bin i ca th gii t nhin. chnh
l kt qu cao nht ca hot ng t duy ca con ngi trong vic tm hiu, nhn thc
th gii t nhin.
Qu trnh nghin cu, ng dng cc phng trnh, cng thc Vt l vo thc tin,
gii thch cc hin tng, gii cc bi ton Vt l k thut... c tc dng pht trin nng
lc sng to, rn luyn cc thao tc t duy v ngn ng ca hc sinh.
Cc kin thc Vt l cc mc khc nhau u l nhng kt lun rt ra sao mt
qu trnh t duy logic da trn nhng kt qu quan st, th nghim, o lng v tnh
ton v cc hin tng t nhin. Thng thng cc kin thc Vt l c trnh by
bng hai con ng th hin qu trnh t duy Vt l: Con ng i t quan st, th
nghim, o c tin ln khi qut theo phng php quy np v con ng t l thuyt
m phn tch, ng dng gii thch, suy ra cc h qu, d on theo phng php
din dch.
Tt nhin, d bng con ng no cng phi m bo tnh h thng, nht qun,
chnh xc v cht ch ca khoa hc Vt l. Mi biu thc, kt lun rt ra u c thit
28

ch r ngha Vt l v mi lin h bn cht ca n. R rng kin thc Vt l c vai tr

c bit trong vic pht trin t duy v nng lc sng to ca hc sinh.
2. Vai tr ca phng php nhn thc Vt l
Qu trnh nghin cu, thc nghim, gii cc bi ton Vt l... thng s dng cc
phng php nhn thc tng qut ca khoa hc: Phng php gi thuyt. phng php
thc nghim, phng php l thuyt (Ton hc), phng php tng t phng php
m hnh ho, phng php quy np - suy din. ng thi, s dng cc phng php
c th ca Vt l nh phng php ng hc, phng php ng lc hc, phng
php nng lng... Cc phng php trn cn c th s dng ch ra cch thc hot
ng xy dng, chim lnh kin thc v vn dng kin thc Vt l cho hc sinh.
Vic vn dng chu trnh nhn thc khoa hc Vt l trong dy hc c tc dng rt
ln pht trin t duy v nng lc sng to ca hc sinh. Chu trnh cn gi l chu
trnh s ne to khoa hc. n th hin qua cc bc nh s 2:

Hc sinh hiu c ngha ca nhng s kin xut pht bng quan st v.jnh
nghim bn thn, vai tr sng to ca l thuyt thng qua vic l xy dng n hnh gi
thuyt v rt ra h qu logic, ng thi thy r tm quan trng ca s lim tra bng
thc nghim v c th li l s kin khi u cho chu trnh nhn hc mi.
Hnh thnh nng lc p dng cc phng php nhn thc khoa hc cng nh hu
trnh sng to khoa hc trong dy hc Vt l c ngha to ln trong vic bi lng
nng lc t hc, nim tin v hng th sng to ca hc sinh
2.4.4. Rn luyn cc thao tc t duy
1. Rn luyn cc thao tc t duy 1ogic hnh thc
Qu trnh dy hc Vt l cn tp luyn cho hc sinh cch suy ngh vn dng c
thao tc t duy logic, ngha l s dng cc thao tc: Phn tch, tng hp, so snh h
thng ho, tru tng ho v c th ho... trong khi gii cc bi tp Vt n luyn, lm
th nghim...
Phn tch l thao tc dng tr c chia nh i tng thnh cc b phn lghin
cu, chia ci ton th ra thnh tng phn hoc tch ra tng thuc tnh, tng lnh kha
29

ring bit nghin cu. Thao tc ny c s dng ph bin tm hiu cc hin

tng Vt l, kt qu th nghim, cc bi ton, lm r ngha Vt l ca biu thc,
phng trnh Vt l...
Tng hp l thao tc dng tr c lin hp cc b phn ca hin tng hay vt th
cc du hiu hay thuc tnh ca chng li tm ra mt iu chung; Xc lp c mi
quan h gia chng vi nhau. Vic suy ngh v cch gii thch hin tng, tin hnh
th nghim, trnh t cho vic gii bi ton... l tin hnh thc hin thao tc tng hp.
So snh l thao thc dng tr c tm ra cc du hiu thuc tnh ging nhau hoc
khc nhau ca cc s vt, hin tng, cc qu trnh. Thao tc so snh c s dng
trong hnh thnh cc gi thuyt khoa hc, qu trnh khi qut ho cc s kin, hin
tng, trong n tp, h thng ho kin thc Vt l... N gip khc su, hiu r kin
thc ton din v tng qut hn.
H thng ho l thao tc dng tr c tp hp, lit k sp xp cc yu t kin thc k
nng, tin hnh phn tch, so snh, tng hp cc yu t, t h thng ho kin thc,
k nng. Vic h thng ho c tin hnh thng xuyn trong tt c cc bi hc Vt
l, n l c s cho vic nghin cu ti liu mi, gii bi tp, tin hnh th nghim thc
hnh...
Tru tng ho l thao tc dng tr c phn bit nhng lnh cht cn bn ca mt
nhm cc s vt, hin tng, loi b nhng thuc tnh ph v khi qut nhng tnh
cht cn bn y bng s tru tng khoa hc, biu hin trong nhng khi nim v
phm tr khoa hc; Tru tng ho c s dng ph bin khi nghin cu khi nim,
nh lut, thuyt Vt l, cc t tng Vt l.
2. Rn luyn cc thao tc t duy 1ogic bin chng
Cc hin tng v qu trnh Vt l cn c kho st ph hp vi s pht trin
bin chng, iu c ngha l khi nghin cu v ging dy kin thc Vt l cn phn
tch ton din, sp xp chng trong mi lin h tng h, trong s pht trin lch s,
thng nht v mu thun ni ti ca chng.
Rn luyn t duy logic bin chng chnh l bi dng phng php t duy cn c
vo nhng c th ca tng i tng, s dng php bin chng, tnh quy lut xem
xt cc i tng. Ni cch khc l rn luyn cch suy ngh c c s khoa hc, phn
nh hin thc trong s vn ng v pht trin khng ngng ca chng.
V vy cn cho hc sinh nghin cu cc s vt v hin tng t nhiu mt khc
nhau, trong mi lin h ph thuc, tnh quy lut, tnh chuyn ho v bo ton gia
chng... Ch r cho hc sinh thy s nhn thc khoa hc bt u t s
nghin cu ci ring, ri nng ln ci c th v sau na l n ci ph bin. Song
ngi ta c th s dng ci chung gii thch v d on ci ring, ng thi ci
chung cng tn ti trong ci ring.
30

Trong dy hc Vt l, cn rn luyn cho hc sinh t duy vt l, t duy khoa hc k

thut, phng php suy lun logic cht ch h thng, nht qun v c cn c y
Ch n cu trc logic, tin trnh ca bi hc, c im i tng ca hc sinh nhm
pht huy ti a tnh ch ng tch cc hc tp ca h. l nhng yu t m bo cho
vic pht trin t duy v nng lc sng to ca hc sinh.
3. Rn luyn ngn nguyn l cho hc sinh
Ngn ng l hnh thc biu hin ca t duy. Mi khi nim Vt l c biu t
bng mt t, mt nh ngha, nh lut Vt l c pht biu bng mt mnh mi
suy lun bao gm nhiu phn on lin tip.
Tuy kin thc Vt l rt a dng nhng nhng cch pht biu cc nh ngha, quy
tc nh lut Vt l cng c nhng hnh thc chung nht nh, gio vin c th ch
rn luyn cho hc sinh quen dn. C th nh:
a) m t mt hin tng, cn nhng thut ng din t nhng du hiu c trng
cho loi hin tng . V d: M t chuyn ng c hc, cn n cc thut ng ch
qui o (thng, cong, trn... ), ch s nhanh hay chm ca chuyn ng (vn tc)...;
b) nh ngha mt i lng Vt l thng c hai phn: mt phn nu ln c im
nh tnh v mt phn nu ln c im nh lng;
c) Mt nh lut Vt l thng nu ln mi quan h hm s gia hai i lng hoc
nu ln nhng diu kin cho mt hin tng c th xy ra.
Trong Vt l hc, nhiu khi vn dng cc t ng nh trong ngn ng hng ngy
nhng c mt ni dung phong ph v chnh xc hn. Mi khi gp mt thut ng mi
din t mt khi nim mi cn gii thch r cho hc sinh v yu cu h tp s dng n
mt cch chnh xc, thnh tho thay cho ngn ng hng ngy.
2.4.5. Rn luyn tc phong lm vic khoa hc
1. Tc phong lm vic khoa hc
Tc phong lm vic ph hp vi quy lut khch quan c quy nh trong qu
trnh lm vic gi l tc phong lm vic khoa hc. Tc phong lm vic khoa hc th
hin cch suy ngh, xem xt v x l khoa hc cc vn phi tip xc, gii quyt;
Mi vic lm u c ch ch, c k hoch vi h thng phng php, phng tin
thit b hp l v t hiu qu cao.
Tc phong lm vic khoa hc ca hc sinh khng ch biu hin qua vic gii cc
bi ton Vt l, lm th nghim, t chc qu trnh hc tp trn lp l c hot ng ngoi
gi hc, nh v cng tc x hi. R rng, vic rn luyn nhng phm cht v thi
quen v cch lm vic khoa hc khng ch cn thit trong qu trnh xy dng, chim
lnh tri thc m iu quan trng l chun b cho h tham gia vo qu trnh sn xut v
hot ng x hi.
31

2. Rn luyn tc phong lm vic khoa hc

Trong dy hc Vt l, gio vin c th rn luyn tc phong lm vic cho hc sinh
mi khu, mi lc. Cn c yu cu k hoch v hng dn cch ghi chp, cch quan
st, thu thp s liu, tin hnh th nghim, x l kt qu... tc l rn luyn cho hc sinh
cch tc ng n hin thc theo phng php khoa hc, loi b tnh tu tin, i khi,
hiu sut thp. Rn luyn thi quen tip cn cc vn thc t mt cch thn trng, c
suy ngh cn nhc y , khng gii quyt my mc, phin din.
Cn thit cho he sinh thy rng, Vt l hc i hi s trung thc, tnh khch quan
tn trng s tht. Cc s liu thc hnh, kt qu cc php o, cc php tnh ton phi
m bo chnh xc v trung thnh vi thc t. iu mi cho php tnh c cc gi
tr gn ng, s liu c tnh khch quan, gip cho vic khi qut ng n rt ra cc
kt lun y .
3. Rn luyn cc k nng c bn v Vt l
Rn luyn k nng ca he sinh trong hc tp Vt l
K nng c hiu l kin thc trong hnh ng, l kh nng ca con ngi thc
hin cc hot ng nht nh da trn vic s dng cc kin thc v k xo c
Trong qu trnh nhn thc Vt l, hc sinh lun thc hin cc thao tc chn tay, cc
thao tc t duy, cc hnh ng nhn thc. Do vy, gio vin phi c k hoch rn
luyn thng xuyn, bng c s nh hng hnh ng, bng hot ng t lc ca hc
sinh, c th cn hnh thnh c hc sinh nhng k nng c bn nh:
a) Quan st, gii thch cc hin tng Vt l.
b) M t, gii thch cu to, nguyn l hot ng v ng dng ca cc dng c thit
b k thut.
c) Lp k hoch th nghim; B tr, lp rp, tin hnh th nghim; Quan st, o ghi
chp s liu; nh gi v mt Ton hc cc kt qu thu c.
d) Biu din bng th cc kt qu o; Gii thch cc th c sn, a vo
th biu th nhng s ph thuc hm s.gia cc i lng Vt l.
- Gii cc bi ton Vt l, gii thch ngha Vt l ca cc kt qu thu c.
4. Rn luyn k xo ca hc sinh trong hc tp Vt l
K xo c hiu l cc hnh ng, thao tc m cc hp phn ca n do luyn tp
tr thnh t ng ho. y cn rn luyn cho hc sinh nhng k xo thc nghim,
k xo p dng cc phng php Ton hc, c th nh:
a) S dng ng n cc dng c do: cn, thc, lc k, nhit k, ampe k, vn k.
b) S dng ng n cc trang b ph tr: cc, bnh, gi , cc ngun in, cc
dy ni...
32

c) Lp c cc mch in n gin theo s v cc thit b thc nghim nh

hnh v.
d) Tnh ton vi cc i lng bin i, tnh cc i lng trung bnh.
e) Gii h phng trnh n gin.
g) S dng bi s v c s ca cc n v ca cc i lng Vt l.
5. Rn luyn cc thi quen ca hc sinh trong hc tp Vt l
Trong qu trnh dy hc Vt l cn rn luyn hc sinh cc thi quen v cc cch
thc, trnh t thc hin cc hnh ng trong vic gii cc bi tp v trong vic tin
hnh cc th nghim, c th l:
a) Cn nhc cc iu kin cho.
b) Phn tch ni dung bi ton Vt l; Biu din tnh hung Vt l trn hnh v.
c) Lp cc phng trnh m t c th tm c i lng cn tm.
d) Chuyn i tt c n v o v mt h thng n v ca cc i lng Vt l.
e) Phn chia hp l cc php tnh, ch n chnh xc ca i lng.
g) Kim tra vic gii theo cc n v o v xem xt kt qu bng s.
h) Xc nh mc ch th nghim, i lng Vt l cn o.
i) Lp k hoch theo tin trnh th nghim; La chn thit b cho cc th nghim.
k) Chun b mu bo co cc th nghim trc khi bt du o.
l) V th trn giy k li.
m) Xem xt sai s khi x l cc kt qu th nghim.
2.5. GIO DC T TNG TRONG DY HC VT L
2.5.1. c im ca gio dc t tng trong dy hc Vt l
1. Gio dc t tng
T tng l h thng quan im ca con ngi v t nhin v x hi, l phn nh
ca hin thc trong thc, l biu hin quan h ca con ngi i vi th gii xung
quanh.
Gio dc t tng cho hc sinh chnh l hnh thnh cho h th gii quan duy vt
bin chng, nim tin vo kh nng nhn thc v ci to th gii ca con ngi. Gio
dc lng yu nc, yu ch ngha x hi, tinh thn hp tc quc t, thi i vi lao
ng v th gii xung quanh.
2. c im ca gio dc t tng trong dy hc Vt l
Dy hc l mt hot ng c phng hng, c mc ch, c t chc trong h
thng cc nh trng, cc lp hc nhm o to i ng ngi lao ng khng ch c
33

tri thc, c tay ngh, nng ng, sng to m cn c th gii quan, nhn sinh quan, c
phm cht, nhn cch ngi cng dn trong x hi vn minh hin i l mt trong
nhng nhim v, chc nng quan trng ca dy hc Vt l ni ring, ca qu trnh dy
hc v gio dc ni chung.
Vt l v trit hc c mi quan h tng h cht ch, trit hc c soi sng bi
nhng thnh tu ca Vt l hc. ng thi, Vt l hc vn dng v chu nh hng su
sc phng php lun, nhn thc lun ca trit hc. Mn Vt l vi c im ni dung,
t tng v phng php c th c kh nng rt ln trong vic gio dc t tng, tnh
cm cho hc sinh.
Gio dc l mt hot ng cng ng ca gio vin v hc sinh trong mi trng
c th, nhn t quan trng c tc ng trc tip n t tng, tnh cm ca hc sinh
trong qu trnh dy hc l trnh tr tu v nim tin khoa hc ca gio vin. Nh vy,
ch c bng vn hiu bit khoa hc, hiu bit thc tin su sc, bng tm lng nhittnh v vi h thng bin php thch hp, chng ta mi c th hnh thnh cho hc sinh
quan nim ng n v th gii, v con ngi v rn luyn nhng phm cht cn thit
h.
Gio dc t tng l mt qu trnh lin tc, mt cng vic khng th gng p
cng bc m phi bng con ng tri thc khoa hc, nhng l gii, minh ho tin cy;
Bng nim tin, s cm ho v c tnh kin nhn.
2.5.2. Ni dung gio dc t tng trong dy hc Vt l
1. Hnh thnh th gii quan duy vt bin chng
Hnh thnh th gii quan duy vt bin chng l tng bc lm cho hc sinh c
c nhng hiu bit, c mt quan nim ng n v th gii t nhin, v s tn ti
ca vt cht, mi quan h gia vt cht v thc, v cc quy lut tng qut.ca s vn
ng ca vt cht. C th hn l hnh thnh h thng quan im ca ch ngha duy vt
bin chng (CNDVBC) v: Tnh vt cht ca th gii, tnh vn ng, cc quy lut vn
ng tnh nhn thc c ca th gii...

l c s l lun v phng php nhn thc th gii duy nht ng nhm gii
thch v ci to th gii ca con ngi.
Con ng hnh thnh th gii quan duy vt bin chng trong dy hc vt l c th
thc hin nh s 3.
34

Con ng ng thi nng cao cht lng kin thc Vt l.

Ni dung th gii quan khoa hc trong chng trnh Vt l
a) Tnh vt cht ca th gii v s vn ng ca chng
Lm bc l tnh vt cht ca gii t nhin cng l hnh thnh cho hc sinh khi
nim vt cht. Tt c cc i tng Vt l u l thc th vt cht tn ti khch quan,
khng ph thuc thc con ngi. Cc quan nim v i tng y l s phn nh th
gii khch quan ca t nhin vo cm gic ca chng ta.
Nghin cu Vt l, hc sinh lm quen vi cc nh lut chuyn ng ca cc vt v
m, bit cc i lng c trng cho Vt l l khi lng, xung lng, nng lng...
iu ny rt cn thit, sng cn ch r cho h hiu rng, cc i lng y dng ch
nhng c tnh chung cho tt c cc vt th ch khng phi l nhng thc th vt cht.
ng thi ni n s tng tc, s bin i, s chuyn ng... th bao gi cng phi
gn lin vi cc vt th c thc, cc cht im, phn t, nguyn t, ht, trng vt l...
Vt cht lun lun gn lin vi vn ng, vn ng l phng thc tn ti ca vt
cht. Trong qu trnh vn ng ca vt cht, vt cht lun lun bin i v nhiu tnh
cht c bo ton. T cho thy tnh cht bin chng, tnh a dng nhng thng
nht ca cc hnh thi chuyn ng ca vt cht.
Khi nim chuyn ng c hnh thnh hc sinh mt cch tun t, t chuyn
ng c hc, l dng chuyn ng n gin nht, n chuyn ng hn lon ca
cc phn t, chuyn ng ca cc din tch, ph tn, ca sng in t... Nghin cu
cc c trng ca vt cht vn ng v s bo ton nng lng, chng ta khi qut
c rng: Nng lng l s o mc vn ng ca vt cht.
Vic nghin cu nh lut bo ton v chuyn ho nng lng c ngha quan
trng i vi vic hnh thnh th gii quan khoa hc cho hc sinh. T tng ca nh
lut ny c pht trin tun t, trong cn nhn mnh hai sau:
Th nht: S bo ton nng lng khi chuyn ho, n l biu hin c th tnh
khng t sinh ra v cng khng t mt i ca chuyn ng vt cht.
Th hai: S tn ti ca qu trnh chuyn ho nng lng v cht t mt dng ny
sang dng khc cho thy, ni dung su xa ca nh lut bo ton vt cht v chuyn
ng trong phm vi khoa hc t nhin, k c mc v m v vi m. Nh vy,
chuyn ng ca vt cht khng mt i m chuyn t dng ny sang dng khc, tng
ng l cc dng nng lng v s chuyn ho gia chng. Cc dng chuyn ng c
c tnh khc nhau, song trong cc qu trnh Vt l thc lun lun xy ra s chuyn
ho t mt dng chuyn ng ny sang dng chuyn ng khc.
b) Tnh cht bin chng ca cc hin tng Vt l
Trong s vn ng v bin i ca cc hin tng Vt l th hin r nt tnh
bin chng ca th gii t nhin. Tuy vy, trong qu trnh dy hc Vt l cn lm cho
35

hc sinh nhn thy c:

- S lin quan v mi quan h nhn qu gia cc hin tng.
- Quy lut lng i - cht i.
- Quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp.
Cc mi lin quan gia cc hin tng hoc i lng Vt l th hin r cc nh
lut Vt l cc thuyt Vt l. Mt hin tng c th lin quan vi nhiu hin tng
khc, n c th l nguyn nhn ca hin tng ny song cng c th l kt qu ca
hin tng khc. iu ni ln mi lin quan phc tp ca cc hin tng Vt l m
vic l gii v tnh nhn qu khng ch trong phm vi ni dung v
i Vi quy lut lng i - cht i, cn gii thch ngha khi nim lng biu
hin mt s lng ca mt i lng Vt l, s thay i v s lng n mt hay
gii hn no s c bc thay i v cht - l trng thi, tnh cht ca hin tng
c c trng bng nhng i lng Vt l khc. Trong s bin i v cht, c th ch
c mt s tnh cht thay i, chng hn cc trng thi cu to ca cc cht nh nc,
nc v hi nc, chng khc nhau v cht nu xt phm vi cu trc phn t, tnh
cht chuyn ng phn t v mi lin kt gia chng, nhng nu xt v phng din
ho hc th chng khng khc nhau. C th phn tch cc hin tng nh: S nn kh,
s dn in ca in mi, phn ng ht nhn, s siu dn... Lm sng t quy lut bin
chng, s bin i v lng dn n nhng bin i v cht, l mt quy lut
khch quan, ph bin ca th gii t nhin.
Trong qu trnh dy hc Vt l cn phn tch cho hc sinh thy r tnh cht mu
thun song thng nht ca cc s vt, hin tng Vt l. V d: Khi hai vt lng tc
nhau, nu vt th nht tc dng ln vt th hai mt lc th ng thi vt th hai cng
tc dng ln vt th nht mt lc ngc li. Hai lc tc dng v phn tc dng y tuy
di lp nhau (t ln hai vt, ngc chiu nhau) nhng tn ti thng nht trong h hai
vt tng tc (tn ti ng thi, cng bn cht v c ln nh nhau). Trong vt dn
lun tn ti hai loi in tch: in tch dng (+) v in tch m (-) hai loi in tch
ny i lp nhau, tng tc vi nhau nhng tn ti thng nht trong mt vt dn...
c) Tnh nhn thc c ca th gii
Gio vin phi lm cho hc sinh hiu r cc lun im c bn ca trit hc duy vt
bin chng v tnh c th nhn thc c ca th gii. C th cn lu cc vn sau
y:
- Hin thc khch quan l ngun gc tri thc, mi hin tng trong v tr u din
ra c quy lut ngoi mun ch quan ca con ngi. Con ngi nhn thc c cc
quy lut ca t nhin, x hi v t duy, ng thi s dng c cc quy lut vo
hot ng thc tin ca mnh.
- Nhn thc l mt qu trnh khng ngng chuyn t ch cha bit n ch bit, t
36

mt chn l tng i ny sang mt chn l tng i khc trn con ng dn ti

chn l tuyt i. Tri thc Vt l, l s phn nh hin thc khch quan trong thc
ca con ngi din ra di dng cc khi nim, cc nh lut, cc thuyt Vt l.
- Nhn thc l mt qu trnh c tnh mc ch, tnh quy nh x hi; Hc Vt l
khng ch hiu bit, tch ly tri thc m iu c bn l p dng kt qu do vo
sn xut v i sng, lm phong ph tr tu bn thn, p ng nhu cu pht trin ca
thi i.
- Lch s chng t rng: Con ngi c kh nng nhn thc c cc quy lut
khch quan v tc dng ca chng trong t nhin, x hi v t duy; Vn dng chng
trong thc tin; ng thi con ngi lun coi thc tin l tiu chun ca chn l. Kin
thc Vt l c xy dng, b sung ngy cng hon thin, lun gn b mt thit vi s
pht trin ca cc ngnh khoa hc khc. Lun im ny cho thy v nguyn tc khng
c gii hn ca s nhn thc. Vt l bt ngun t sn xut v tr li phc v sn xut l
mt quy lut khch quan. Qu trnh pht trin ca Vt l hc din ra trong s u tranh
dai dng gia nhng t tng duy vt v duy tm, gia bin chng v siu hnh. V
vy, vic hnh thnh th gii quan duy vt bin chng cho hc sinh i hi gio vin
phi l ngi duy vt bin chng, phi c l tng v phng php ng, da trn c
s khoa hc Vt l v hon cnh thc tin.
2. Gio dc ch ngha v thn
a) c im ca gio dc ch ngha v thn
Gio dc ch ngha v thn thc cht l u tranh chng li t tng thn b, thn
quyn, chng m tn d oan, nhng t tng lc hu trong i sng x hi... Bi
dng nim tin cho hc sinh vo khoa hc, vo kh nng nhn thc v ci to th gii
ca con ngi.
Hin nay, mc d khoa hc gii p c nhiu b mt ca v tr nhng nhng
t tng lc hu, m tn, d oan vn tn ti. Mi khi gp chuyn khng may, gp mt
tai nn bt ng... con ngi d dng cm thy yu ui v tm n s an i ca tn
gio, ca cc lc lng siu hnh. iu cho thy cuc u tranh chng cc t tng
lc hu, thn b, thn quyn l cuc du tranh lu di v phc tp.
Vic gio dc ch ngha v thn trong dy hc Vt l l mt nhim v cn thit
nhm v trang cho hc sinh sc mnh tinh thn, s hiu bit v t nhin mt cch
khoa hc, c th nhn thc c th gii ng n, c nim tin v bn lnh vn
ln trong cuc sng vn minh hin i.
b) Ni dung v bin php gio dc ch ngha v thn
Dy hc qun trit cc quan im duy vt bin chng, hnh thnh th gii quan
khoa hc, chnh l c s gio dc ch ngha v thn cho hc sinh. Khi hc sinh
thc c y v th gii vt cht xung quanh, s vn ng, bin i khng ngng
37

ca vt cht di nhiu hnh thc khc nhau, hiu r tnh khch quan v s tt yu ca
cc hin tng t nhin v x hi th dn dn h khng tin vo may ri, thn b. Khi
con ngi hiu r c cc quy lut ca t nhin, x hi v t duy, khi trnh vn
ho, khoa hc c nng ln th nhng iu m tn d oan tin vo nh mnh, ng ti
cao s gim i...
Qu trnh dy hc Vt l cn vch r cc lun im phi khoa hc, phn tin b ca
cc t tng lc hu, cch gii thch th gii theo cc quan im duy tm cho rng mi
hin tng din ra u do thn linh, cha tri, lc lng siu hnh sng to ra... ng
thi cho hc snh thy r bc tin ca khoa hc, hiu rng khng ch n thun l
s tch ly s lng cc nh lut, cng thc... m l mt qu trnh sng to, s nhy
vt v cht trong nhn thc th gii. Khoa hc ngy cng pht trin c chiu su v
chiu rng, khc hn vi s ln trnh, th nhn yu ui ca tn gio. V d: Cn gii
thch cho hc sinh hin tng sm st khi nghin cu hin tng phng in; Hin
tng gu n trng khi nghin cu tnh cht truyn thng ca nh sng; Hin tng
sao chi khi nghin cu nh lut vn vt hp dn... Cn vch r c s khoa hc, tnh
cht bin chng ca cc hin lng Vt l c nghin cu.
Tn gio phn bit th gii t nhin lm hai lnh vc: Mt bn l h gii ni con
ngi ang sng, mt bn l thng gii ca cc v thnh thn, y mi iu u cao
qu hn, b n hn. Gn dy, tn gio li nu vn di mt hnh thc khc h cho
rng: Khoa hc khng bao gi t n mt chn l, v tt c nhng iu khoa hc nu
ln u hn ch v tng di, ch c chn l tuyt i trong tn gio, trong c tin m
thi. S tht th cng l mt loi quan nim v thn quyn, v siu phm, l t
tng duy tm bin dng. Qu trnh dy hc Vt l cn cho hc sinh hiu rng: T
nhin v cng a dng, phong ph v hin nay cha phi chng ta bit ht, song vi
nhng iu bit, hon ton c cn c khng nh trong t nhin c th xy ra
v s hin tng khc nhau, c th tn ti cc nh lut k l nhng khng th c s
siu phm, thn b. i vi con ngi ch c nhng iu cha bit ch khng th c
nhng iu khng th bit.
Do vy, vic gio dc ch ngha v thn khng ch chng m tn d oan, ph
cc lun im duy tm, lc hu m iu quan trng l lm cho hc sinh hiu r tnh vt
cht, cc quy lut chi phi cc hin tng t nhin, thy c kh nng tm hiu b mt
ca v tr, khng b cc th lc phn ng la di, li dng.
3. Gio dc tinh thn yu nc, yu Ch ngha x hi v hp tc quc t
a) Bi dng tnh cm v nim tin
Bng vic la chn v s dng cc ti liu khoa hc, ti liu lch s, k thut v
cng ngh, cc phng tin thit b dy hc hin i... phn tch, ging gii cho hc
sinh hiu r vai tr ca Vt l v k thut trong i sng v sn xut, trong cng cuc
xy dng v bo v t nc. Cho hc sinh tm hiu nhng thnh tu khoa hc, k
38

thut, nhng sng ch pht minh, truyn thng lao ng sng to... lm sng t cng
lao ca cc nh khoa hc, t bi dng tnh cm, lng yu thch Vt l, gic dc
lng yu qu hng t nc, con ngi Vit Nam cho hc sinh.
Trong dy hc Vt l, vic lin h thc tin, gii thiu cc ng dng k thut, cng
ngh, s hp tc gip trong xy dng v bo v t nc, nhng thnh tu khoa
hc, thnh qu lao ng sng to trong cng cuc i mi hin nay... c tc dng bi
dng lng t ho, cng c nim tin cho hc sinh vo tng lai ca dn tc vo sc
mnh, tr tu ca con ngi trong vic chinh phc v ci to th gii t nhin.
b) Hnh thnh thc v thi quen vn dng kin thc Vt l vo thc tin
Cho hc sinh tm hiu, gii thch cc hin tng Vt l - k thut, gii cc bi ton
c ni dung thc t... khng ch c tc dng cng c kin thc, rn luyn k nng m
cn hnh thnh thc, thi quen vn dng tri thc khoa hc vo sn xut v i sng.
V d: Kinh nghim k tng chn ct nh, a nc ln cao nhe chnh nng lng
ca dng nc, ci tin phng php c ng bng phng php quay li tm, ci tin
h thng truyn ti chuyn ng... Vic cho hc sinh lm cc th nghim thc hnh,
ch to dng c hc tp, sinh hot cc nhm ngoi kho tham quan hc tp ti xng
trng, nh my, c s nghin cu... s tc c hng th hc tp, lm phong ph vn
tri thc thc t, c ngha gio dc lu tng, tnh cm v phm cht nhn cch ca
ngi lao ng mi.
c) Gio dc tinh thn hp tc quc t
Vic gii thiu mt cch c thc nhng thnh tu ln v Vt l - k thut, phn
tch tnh u vit, tinh thn hp tc quc t trong nghin cu khoa hc, ng dng tin
b khoa hc - cng ngh trong s pht trin kinh t - x hi gia cc nc X hi ch
ngha, gia cc quc gia, dn tc s gp phn c lc cho vic gio dc lng yu ch
X hi ch ngha, tinh thn hp tc quc t. Tinh thn hp tc ngy cng c
m rng trn nguyn tc tn trng c lp, ch quyn hai bn cng c li nhm y
nhanh tc pht trin ca mi nc. Trong xu th chung ca thi i, cn gio dc
cho hc sinh ch t cng vn ln t n nh cao tr tu loi ngi, ng thi u
tranh chng li m mu ph hoi, gy chin tranh hu hoi mi trng sng v s tin
b ca nhn loi.
4. Gio dc thi i vi lao ng v mi trng
a) Gio dc thi i vi lao ng
Qu trnh dy hc Vt l cn thit hnh thnh hc sinh thi , phm cht thn
cch ca ngi lao ng: Thi nghim tc, tc phong khoa hc, tinh thn trch
nhim, ch ng v sng to.
Thi i vi lao ng ca mi c nhn gp phn xy dng cng ng, l thc
o phm hnh ca con ngi trong x hi pht trin. Thi biu hin rc ht l
39

tnh tch cc, ch ng, tinh thn trch nhim trong lao ng, thc tin nhim v c
giao.
iu cn dc thng xuyn rn luyn thng qua cc hot ng t lc ca lc
sinh khi gii bi tp, tin hnh th nghim, vit bo co chuyn , tm hiu hng tin
d liu... ng thi khuyn khch tnh ch ng, tch cc suy ngh sng ao tinh thn
kin tr, vt kh ca h khi thc hin nhim v hc tp.
Vic t chc trao i, phn cng cng vic, phi hp hnh ng ca hc sinh rong
cc nhm hc tp, tho lun, nhm th nghim c tc dng gio dc tinh hn cng
ng trch nhim, hp tc tng tr gip nhau trong lao ng. Vic gii thiu cc
tm gng lao ng qun mnh ca cc nh khoa hc, nh to u t cc thnh tu khoa
hc, cc ng dng mi ca kin thc Vt l trong k trut, cng ngh... c tc dng
khch l, bi dng tnh cm, nim tin v gio dc hi lao ng cho hc sinh.
b) Gio dc thi i vi mi trng
Vt l hc c mi quan h mt thit vi nhiu ngnh khoa hc, gn kt vi k trut,
cng ngh v c nhng ng dng trong mi mt hot ng ca con ngi. l c s
bi dng nhn sinh quan v gio dc thi i vi mi trng cho lc sinh. Vic
lin h kin thc Vt l vi i sng, gii bi ton c ni dung thc t- k thut... ch ra
cho hc sinh thy kh nng em kin thc Vt l phc v li ch ca bn thn, ca gia
nh v ca cng ng x hi. ng thi, thng qua cc lot ng tham quan ngoi
kho, x-mi-na... gio dc thi trn trng i vi khoa hc, vi lao ng ca
ng loi v i vi mi trng.
Vic gii thiu cc ng dng ca Vt l vo phc v sn xut, s pht trin ca
cng ngh mi, k thut cao... nhm tng nng sut lao ng, gim thiu thim mi
trng c tc dng to hng th, bi dng thi tch cc, tinh thn trch nhim cho
hc sinh trong vic em kin thc phc v cuc sng v bo v mi trng. V d: S
dng b x l xc tc lm gim nng c hi trong kh thi, ng x gim ting n
trc khi kh thot ra khng kh ca ng c t, xe my... khi nghin cu bi nguyn
tc hot ng ca ng c nhit.
Cn gio dc cho hc sinh bit cm ght, ln n nhng hnh ng li dng khoa
hc lm tn hi li ch chung, ph hoi mi trng. V d: S dng v kh ht nhn,
v kh ho hc trong chin tranh, khng b... s dng in, ho cht c hi trong
nh bt hi sn... ng thi, nng cao thc bo v cnh quan, gi gn mi trng
xanh, sch, p bng hnh ng c th nh: Thu gom ph thi c hi (gn, c quy,
ho cht...) vo ni quy nh; Khng tu tin gy ting n, s dng thit b, vt liu
gy nh hng, tc hi n mi trng xung quanh.
2.6. GIO DC K THUT TNG HP TRONG DY HC VT L
2.6.1. c im ca gio dc k thut tng hp
40

K thut bao gm tp hp nhng phng tin hot ng ca con ngi v do con

ngi sng to ra. Trong h thng sn xut x hi, ngi ta coi k thut l nhng cng
c v phng tin lao ng. K thut c mi lin h mt thit vi Vt l thc y khoa
hc Vt l pht trin.
Gio dc k thut tng hp nhm trang b cho hc sinh nhng nguyn l khoa hc
ch yu ca nhng ngnh sn xut chnh, rn luyn k nng, k xo s dng v iu
khin cc cng c sn xut cn thit. Chun b c s tm l v hot ng thc tin, to
kh nng nh hng ngh nghip v t to vic lm trong nn sn xut hin i cho
hc sinh.
Mt trong nhng nhim v c bn ca trng ph thng l o to con ngi mi,
nhng ngi lao ng c tri thc v c nng lc thc hnh, t ch nng ng v sng
to, sn sng tham gia lao ng sn xut v cc hot ng x hi... Nguyn tc k thut
tng hp m bo cho nh trng gn lin vi thc t cuc sng, vi sn xut - x hi,
hc i i vi hnh; N c ngha c bit, quy nh cu trc ca hc vn v s pht
trin ton din ngi hc sinh.
Gio dc k thut tng hp khng thay cho gio dc ngh nghip m l cu ni
gia gio dc ph thng v gio dc ngh nghip, gia gio dc v sn xut x hi..
Vic gio dc k thut tng hp phi c tin hnh trn c hai mt l thuyt v thc
hnh, cn i gia kin thc v k nng, m bo mi quan h gia hot ng cng ch
v qu trnh dy hc, lm cho vn tri thc khoa hc tng hp ngy cng hon thin,
vng chc. Trn c s , hc sinh thy r hn nng lc, s trng ca mnh la
chn ngh nghip v ng gp tch cc vo qu trnh sn xut.
Nguyn tc k thut tng hp l mt trong nhng nguyn tc c bn ca dy lc
trong nh trng X hi ch ngha, mt phng thc o to ngi lao ng ni pht
trin ton din, mt bc tin quan trng trn con ng pht trin v lon thin qu
trnh dy hc.
S tin b khng ngng ca khoa hc cng ngh nh hng trc tip dn lguyn
tc, chc nng k thut, chc nng sn xut v c chc nng lao ng ca n ngi.
Khoa hc k thut tr thnh lc lng sn xut trc tip, l mt rong nhng tin
vt cht y nhanh s pht trin kinh t x hi ca loi ngi. vai tr ca con ngi
trong nn sn xut hin i dn dn quy v vic kim tra, liu khin cc h thng sn
xut t ng, qun l iu chnh mi quan h gia cc yu t ca nn kinh t - x hi...
iu i hi con ngi phi c trnh kin hc tng hp, ton din, ng thi c
chuyn mn su ca lllul vc ngh nghip.
Mn Vt l vi c im v phng php ring ng vai tr c bn trong tic
gio dc k thut tng hp cho hc sinh.
2.6.2. Ni dung gio dc k thut tng hp trong dy hc Vt l
Vt l hc gn b mt thit vi khoa hc v cng ngh, l c s ca nhiu mnh k
41

thut v sn xut, l c s ca ni dung gio dc k thut tng hp. Trong ly hc Vt

l cn lm cho hc sinh hiu v nm vng cc vn chnh nh sau:
1. Nhng nguyn t khoa hc, k thut v cng ngh c bn, chung ca cc gi
trnh sn xut chnh
Trong qu trnh dy hc Vt l, cn phn tch lm sng t cc nguyn tc Vt l
trong hot ng ca cc thit b khc nhau, cc nguyn l c bn ca iu khin my,
phng tin k thut, thit b thng tin lin lc, thit b quang hc... Gii thiu hc
sinh hiu c c s ca nng lng hc, k thut in t hc k thut tnh ton, k
thut nhit, k thut lin quan n quc phng... Cc nguyn l bo ton, nguyn l th
nng cc tiu, nguyn l s ni, s bay... nguyn l ch to, s dng cng c lao ng,
thit k ch to dng c th nghim, cc mu sn phm, vt dng...
Qua vic nghin cu cc kh nng, hnh thc v phng php ng dng cc nh
lut cc l thuyt Vt l cn ch ra cho hc sinh hiu v nm dc nguyn l khoa hc
chung ca cc qu trnh sn xut chnh nh: Qu trnh sn xut c kh, sn xut t
ng, qu trnh sn xut gia cng vt liu, sn xut, truyn ti v s dng in nn g...
Bng vic thc hin cc th nghim Vt l, gii quyt cc bi ton k thut, t hc
tham quan, ngoi kho... cn bi dng tri thc, k nng v t chc lao ng khoa hc
v qun l kinh t - k thut, ng thi cho hc sinh hiu bit thm cc nguyn l k
thut chung, hiu v i tng lao ng, cng c lao ng.v sc lao ng trong qu
trnh sn xut x hi.
2. Cc phng hng c bn ca tin b khoa hc - k thut
Cng vi vic chim lnh cc nguyn l khoa hc, k thut v cng ngh, cn l cho
hc sinh lnh hi c vn kinh t - x hi ca k thut, cc phng tng c bn
ca tin b khoa hc - k thut, bao gm:
Cc yu t v cu trc ca cc h k thut, nguyn tc v chc nng ca k trut
mi, l c s ca tin b khoa hc v cng ngh, ca cc phng php an xut mi.
V d: Nghin cu cc di tng v qu trnh k thut v vt dn, tin mi, v nam
chm in, my bin th, cc thit b in khc nhau.... Gio vin cn phn tch r cc
dng sn xut hoc my mc v vt liu tng ng nh c loi vt liu in, cc dng
c, thit b in t... T , cho thy xu hng ln b k thut ca chng, l in t
hc v in k thut, l c s ca qu trnh n xut bn t ng v t ng...
Cc t tng khoa hc hin di v xu hng pht trin ca k thut v cng lgh
sn xut nh: C kh ho nn sn xut quc dn, sn xut v truyn ti in lng, sn
xut v gia cng vt liu mi, s dng nng lng nguyn t, t ng lo sn xut,
quang c v k thut o lng, in t v tin hc...
Vic gii thiu c im, phng hng pht trin ca mt s ngnh ngh rong
nn kinh t quc dn, ca tin b khoa hc - k thut v nhng d bo v thu cu ca
42

thi i... c ngha to ln trong vic bi dng tri thc, chun b c tm l v

hng nghip cho hc sinh.
3. Rn luyn cc k nng v thi quen thc hnh
Rn luyn cc k nng c bn v s dng cc dng c thit b th nghim Vt l,
cc cng c sn xut ph bin nh: H thng thao tc o c, c cc gi tr, a chn
dng c vi cp chnh xc thch hp... quy tc lp rp, kim tra, vn lnh bo qun
cc thit b, ng c, my mc... Cn cho hc sinh hiu bn cht Vt l ca cu trc k
thut, lm quen vi vic thc hin cc yu cu k thut cng th k hoch lm vic.
Rn luyn cc k nng tnh ton, s dng bn v, th, t thit k v ch to,c
dng c, m hnh phc v hc tp, gii bi ton k thut... Nhm pht trin lng lc
sng to v rn luyn thi quen thc hnh cho hc sinh.
Vic vn dng cc kin thc vt l vo gii quyt nhng nhim v k thut v rn
luyn cc k nng l yu t cn thit rn luyn tc phong lm vic khoa hc, xy
dng thc v thi quen thc hnh, bi dng nng lc hot ng thc tin ho hc
sinh.
2.6.3. Cc bin php gio dc k thut tng hp trong dy hc Vt l
1. Ging dy kin thc Vt l m bo tnh h thng, vng chc, lin h cht ch
vi k thut, sn xut v i sng
Vic la chn ti liu hc tp c gi tr khoa hc ln v c xu hng thc tin, tc
bit v k thut v cng ngh cho mi ti, bi hc Vt l l rt cn thit, mun vn
dng c kin thc khoa hc vo thc hnh th iu trc tin l phi liu v nm
vng kin thc y. Mun gio dc k thut tng hp cho hc sinh th khng nhng lm
cho h nm vng h thng kin thc Vt l m cn nhn thc lc cc nguyn l k
thut c bn, thy c con ng vn dng nh lut vo rong cu trc v hot ng
ca my mc, dng c. Vic la chn v gii cc bi )n k thut, vic m rng cc bi
hc trong iu kin sn xut c th, vi cc s Lu k thut xc nh, cho php hc
sinh lm quen vi nhng tnh hung sn xut, i hot ng kinh t - k thut a
phng, t rn luyn k nng cn thit v )ht trin t duy k thut cho h.
2. La chn cc phng php dy hc gp phn pht trin nng lc sng to k
thut ca hc sinh
S dng rng ri cc s , m hnh, thit b k thut, phim viio v cc qu rnh
sn xut v k thut... Ch r cho hc sinh hiu nguyn l khoa hc - k thut a cc qu
trnh sn xut, ca tin b khoa hc - k thut - cng ngh.
Gii nhng bi tp c ni dung k thut sn xut. T chc su tm, la chn gii
cc bi tp c tnh k thut, s liu rt ra t nn sn xut a phng, ph hp vi thc
t...
Cho hc sinh tm hiu, su tp v chun b cc bo co b sung cho bi hc, rao
43

i trong cc nhm, t chc cc hot ng ngoi kho... Tham gia nghin u thit k
ch to hoc ci tin cc dng c, thit b th nghim, cc m hnh phc v hc tp...
T chc bi hc Vt l ti xng trng, c s sn xut, trung tm khoa hc k
thut... vi ni dung v hnh thc ph hp. Hc sinh khng nhng c nghin cu
nguyn tc Vt l ca my mc, dng c m trc tip thy r qu trnh sn xut thc t
s hot ng ca thit b, my mc.
3. Tng cng cng tc thc hnh, lm th nghim Vt l v rn luyn k nng thc
hnh cho hc sinh
Th nghim thc hnh Vt l c ngha c bit quan trng khng ch rn luyn
cc k nng s dng dng c do lng, c v s k thut, tnh ton m cn hnh
thnh thi quen thc hnh, rn luyn tc phong lm vic khoa hc cho hc sinh. Song
song vi cng tc thc nghim trn lp hoc phng th nghim, cn thit cho hc
sinh lm bi tp nh, bi tp thc hnh bt buc hoc t chn c ni dung k thut.
4. Gii thiu cc phng hng pht trin v tin b khoa hc k thut
Tu theo c im v yu cu ca mi bi hc Vt l, mi ti c th, cn gii
thiu cho hc sinh hiu bit cc phng hng pht trin c bn nh: C hc l c s
pht trin ngnh k thut c kh; Vt l phn t v nhit hc l c s pht trin ngnh
gia cng vt liu mi, in hc l c s pht trin cc ngnh K thut in v in t
hc... cng nhng dng sn xut, cc i tng v qu trnh k thut tng ng.
Vic gii thiu cc tin b khoa hc - k thut cng cc thng tin v s pht trin
kinh t, k thut ca t nc v a phng c tc dng cng c nim tin, kch
thch hng th hc tp, l c s nh hng ngh nghip cho hc sinh.
5. T chc cc hot ng tham quan, ngoi kho v Vt l - k thut
T chc tham quan cc c s sn xut, trung tm nghin cu v ng dng tin b
k thut, cho php hc sinh lm quen vi thc t ca t chc sn xut, cc qu trnh
cng ngh, hot ng ca thit b my mc.
Vic t chc sinh hot cc nhm ngoi kho, hc sinh su tp, nghin cu sch
bo tp ch k thut; Nghe bo co khoa hc, thi sng to k thut, tr chi Vt l c tc
dng rn luyn k nng thc hnh, pht trin hng th v nng lc sng to k thut
ca hc sinh.
2.7. DY HC VT L GN VI CUC SNG
2:7.1. c im chung
Cuc sng phong ph l ngun t liu, c s minh ho, ni xut pht cc vn
khoa hc, ni kim chng cc l thuyt, va l mc ch, va l ng lc ca nhn
thc, ca dy hc Vt l. Dy hc Vt l gn vi cuc sng m bo cho vic thc hin
nguyn l gio dc ca ng: Hc i i vi hnh, gio dc kt hp vi lao ng sn
44

xut, nh trng gn lin vi x hi. l mt trong nhng con ng nng cao nhn
thc ca hc sinh, quyt nh tnh cht vng chc ca kin thc Vt l, p ng yu
cu o to v pht trin kinh t - x hi.
Vt l bt ngun t cuc sng, pht trin theo s i hi ca cuc sng. Cc kin
thc Vt l c khi qut t hng lot cc s kin, hin tng hay biu t bi cc
tin l thuyt tng qut bng ngn ng Ton hc... u c vn dng vo qu trnh
lao ng sn xut, vo k thut v cng ngh... phc v cuc sng cn ngi. Dy hc
Vt l chnh l dy mt khoa hc , ang tn ti v pht trin, mt khoa hc sng ng gn vi mi trng xung quanh. Do vy, dy hc Vt l khng th tch ri vi
thc tin cuc sng m phi lun to c s vi nhng tnh hung xut pht v gii
trnh ph hp, phi da trn c im nhn thc ca hc sinh.
Dy hc Vt l gn vi cuc sng l mt hot ng thng nht gia gio dc, gio
dng vi mi trng kinh t - x hi. Trc ht, gio vin Vt l phi c kin thc
thc t, am hiu v c kh nng phn tch, khi qut, ch ra cc mi lin h cn thit
gia kin thc Vt l vi cc ng dng trong k thut, cng ngh sn xut v i sng.
Bng cc v d minh ho, cc s kin Vt l - k thut... cho hc sinh hiu v thy c
mt thc t ca kin thc Vt l, thy r kh nng nhn thc v ci lo th gii t
nhin v cuc sng ca con ngi.
Nguyn tc k thut tng hp l b phn cu thnh ca dy hc Vt l gn lin vi
cuc sng. Vic thc hin cc ni dung gio dc k thut tng hp v gio dc kt hp
vi lao ng sn xut m bo cho qu trnh dy hc Vt l gn b mt thit vi cuc
sng. N gp phn pht trin ti a nng lc ca mi hc sinh, gip h nh hng
ngh nghip, bit cm th ci p v c kh nng thch ng nhanh vi s phn cng
lao ng x hi cng nh hot ng sng to.
Gio dc mi trng l mt qu trnh hot ng c thc, c mc ch, c k
hoch nhm trang b cho hc sinh nhng tri thc khoa hc v mi trng, nhng kinh
nghim v k nng v bo v mi trng, thc chp hnh lut php v tun th
nhng quy trnh k thut, quy tc an ton... mi ngi u c hiu bit, trch nhim
v ngha v hnh ng lm cho mi trng sng ngy cng tt p. H thng kin
thc Vt l l c s ca nhiu ngnh khoa hc, k thut, c s ca cc gii php khoa
hc v bo v mi trng, v d: Thit b lc bi bng phng php tnh in, lng
ng, ngng kt... phng php chiu sng ni lm vic, thng gi, gim ting n...
thit b an ton ca li in cao th, bnh ngng vi p sut cao, l phn ng ht
nhn... Qu trnh dy hc Vt l cn ch ra yu t c bn, cc iu kin v gii hn ca
qu trnh Vt l, mi lin h v nh hng ca n i vi mi trng xung quanh; c
bit lu cc yu t tc hi v cc bin php phng h, bo v cn thit.
2.7.2. Cc bin php gn dy hc Vt l vi cuc sng
1. a cc v d c th ca i sng, sn xut st vi ni dung bi hc
45

V d c th do thy gio hoc hc sinh da ra song phi c phn tch r bn

cht Vt l v nguyn l k thut ca n.
2. S dng cc s liu k thut, nhng tin b trong lnh vc sn xut a phng
vo bi hc
V d: S liu k thut la chn my mc, thit b nh cng sut tiu th in
nng, cng sut ca ng c, my bm nc... vic c kh ho, in kh ho, t ng
ho sn xut, ng dng cng ngh mi...
3. a ni dung ca hot ng lao ng v sn xut ca hc sinh xng trng
hay c s sn xut vo minh ha cho bi hc
l vic gii trnh hot ng ca thit b, my mc, cc yu t k thut lin quan
n kin thc v phng php Vt l.
4. S dng cc bi ton Vt l c ni dung k thut v thc t, cc bi ton ny
nhm gii quyt cc vn c th ca i sng, k thut, ca vic hp l ho v ci tin
sn xut.
5. Tng cng cng tc ngoi kho Vt l, t chc tham quan c s sn xut, cc
trung tm nghin cu v ng dng khoa hc - k thut. Tm hiu cc bin php k thut
v bo v mi trng...
6. Gii thiu phng hng sn xut, cng cuc xy dng v bo v t nc,
thnh tu khoa hc v cng ngh, vn bo v mi trng, sinh thi... c lin quan
vi chng trnh ang nghin cu.
2.8. NH HNG THC HIN NHIM V DY HC VT L TRNG
PH THNG
Nhim v dy hc Vt l. c thc hin thng qua vic dy hc nhng kin thc
Vt l v hot ng hc tp ca hc sinh. Do vy, mun thc hin tt cc nhim v dy
hc Vt l th cn thc hin ng con ng nhn thc Vt l v t chc hot ng
nhn thc Vt l ca hc sinh.
2.8.1. Con ng nhn thc Vt l
Qu trnh nhn thc th gii, i tm chn l c V.I.L-nin ch ra: "T trc
quan sinh ng n t duy tru tng, t t duy tru tng n thc tin. l con
dng bin chng ca nhn thc chn l, nhn thc thc t khch quan".
Con ng nhn thc, s sng to khoa hc trong Vt l c nhiu nh khoa
hc trnh by di dng chu trnh nhn thc khoa hc: T s khi qut ho nhng s
kin xut pht, xut vn i n xy dng m hnh tru tng (gi thuyt khoa
hc); T m hnh dn n vic rt ra cc h qu l thuyt (bng suy lun logic hay suy
lun Ton hc), i n kim tra h qu bng thc nghim. Nu nhng kt qu thc
nghim ph hp vi h qu d on th m hnh gi thuyt c xc nhn l ng
46

n v tr thnh chn l. Nu nhng s kin thc nghim khng ph hp vi d on

l thuyt th phi xem li l thuyt, chnh l li hoc thay i. M hnh tru tng c
xc nhn tr thnh ngun tri thc mi, tip tc c dng suy ra nhng h qu mi
hoc gii thch nhng s kin thc nghim mi pht hin.
Chu trnh nhn thc khoa hc khng khp kn m c m rng dn dn, lm
phong ph thm cho kin thc khoa hc. Bng cch , con ngi ngy cng tip cn
hn vi chn l khch quan. i theo con ng cho php xy dng ni dung kin
thc mt cch thch hp v nng cao trnh khoa hc ca kin thc Vt l nh
trng, ng thi to iu kin c th rn luyn cho hc sinh t duy sng to trong
chim lnh tri thc v vn dng tri thc. Theo , vic dy hc Vt l phi m bo cho
hc sinh thng xuyn i chiu, lin h vi thc tin khch quan, nhn thc r khi
nim, nh lut, m hnh Vt l... lm cho hc sinh hiu, tin tng vng chc rng: Mi
hin tng trong t nhin din ra theo quy lut ca t nhin, c tnh khch quan, c h
thng cht ch, con ngi hon ton c th nhn thc c ngy cng su sc, y
v chnh xc hn. Nh vy, con ng nhn thc Vt l, i tm chn l xut pht t
thc tin v cui cng tr li thc tin, ly thc tin lm chn l.
2.8.2. T chc hot ng nhn thc Vt l ca hc sinh
S phi hp hot ng ca gio vin v hc sinh trong qu trnh dy hc Vt l c
ngha quyt nh n hiu qu dy hc. Mun thc hin tt mc tiu, nhim v dy
hc Vt l, gio vin khng ch hiu r ni dung, cu trc logic ca kin thc Vt l,
ca qu trnh dy hc, i tng ngi hc m cn phi t chc hp l hot ng nhn
thc Vt l ca hc sinh, to ra mi trng thun li hc sinh tch cc, ch ng
thc hin cc hnh ng, thao tc hc tp.
1. Hot ng nhn thc Vt l ca hc sinh
Vic chim lnh nhng tri thc, k nng, kinh nghim v pht trin nhng phm
cht, nng lc u phi thng qua hot ng t lc ca bn thn hc sinh.
Hot ng hc hao gm cc thnh phn: ng c, mc ch, phng tin, iu
kin, hot ng, hnh ng, thao tc; Chng c quan h cht ch v tc ng ln nhau.
thc hin mt nhim v ra, t c mt mc ch hc tp nht nh th hc
sinh cn phi thc hin nhng hnh ng, thao tc c th.
a) Nhng hnh ng ph bin trong nhn thc Vt l
- Quan st, nhn bit nhng du hiu c trng ca s vt, hin tng.
- Phn lch mt hin tng phc tp ra thnh nhng hin tng n gin.
- Xc nh nhng giai on din bin ca hin tng.
- Tm du hiu ging nhau, tng t ca cc s vt, hin tng.
- B tr mt th nghim to ra mt hin tng trong nhng iu kin xc nh.
47

- Tm nhng tnh cht chung ca nhiu s vt, hin tng.

- Tm mi quan h khch quan, ph bin gia cc s vt, hin tng.
- Tm mi quan h nhn qu gia cc hin tng.
- M hnh ho nhng s kin thc t quan st c di dng nhng khi nim,
nhng m hnh l tng s dng chng lm cng c ca t duy. o mt i lng
Vt l.
- Tm mi quan h hm s gia cc i lng Vt l, biu din bng cng c Ton
hc.
- D on din bin ca mt hin tng trong nhng iu kin thc t xc nh.
- Gii thch mt hin tng thc t.
- Xy dng mt gi thuyt.
- T gi thuyt suy ra mt h qu.
- Lp phng n th nghim kim tra mt gi thuyt, h qu.
- tm nhng du hiu c th trong thc t ca nhng khi nim, nh lut Vt l.
- Din t bng li nhng kt qu thu c qua hnh ng.
- nh gi kt qu hnh ng.
- Tm phng php chung gii quyt mt loi vn , mt bi ton.
. b) Nhng thao tc ph bin cn dng trong hot ng nhn thc Vt l
- Thao tc vt cht: Nhn bit bng cc gic quan, tc ng ln cc vt th bng
cng c: tc dng lc, lm bin dng, chiu sng, h nng, lm lnh, c xt... S dng
cc dng c o, lm th nghim, thu thp ti liu, s liu thc nghim, thay i cc
iu kin th nghim...
- Thao tc t duy: Phn tch, tng hp, so snh, tru tng ho, khi qut ho, c
th ho, suy lun quy np, suy lun din dch, suy lun tng t.
2. Hot ng dy Vt l ca gio vin
Dy Vt l l t chc, hng dn cho hc sinh thc hin cc hnh ng nhn thc
Vt l h chim lnh, ti to c kin thc, kinh nghim x hi v bin thnh vn
ling ca mnh; ng thi, lm bin i bn thn hc sinh, hnh thnh v pht trin
nhng phm cht. nng lc ca h theo mc tiu dy hc. y, gio vin cn thc
hin nhng hnh ng ch yu sau:
a) Xy dng tnh hung c vn
To mu thun nhn thc, nu h thng cu hi, gi ng c, kch thch hng th
i tm ci mi, to ra mi trng hc thut thun li, nh hng trao i, tho lun v
nhng kt qu thc hin hnh ng nhn thc Vt l ca hc sinh.
48

b) Xy dng cu trc logic ca ni dung bi hc thch hp

Phn chia bi hc thnh cc phn, n v kin thc ph hp vi trnh xut pht
ca hc sinh, xc nh h thng nhng hnh ng nhn thc ca hc sinh c th thc
hin c vi s c gng va sc. Cu trc logic ni dung bi hc c trnh by r
rng, n gin, p ng nhu cu hc tp ca hc sinh v mc tiu ca chng trnh
dy hc.
c) Rn luyn cho hc sinh k nng thc hin mt s thao tc c bn, mt s hnh
ng nhn thc ph bin
Gio vin c th rn luyn k nng cho hc sinh bng cch lm theo mu nhiu ln,
theo mt angorit xc nh hoc theo c s nh hng khi qut thng qua vic lm th
nghim, gii bi ton Vt l, lm bo co chuyn ...
d) Bi dng cho hc sinh phng php nhn thc c s dng rng ri trong
nghin cu Vt l: Phng php thc nghim, phng php m hnh...
Cho hc sinh lm quen v nm c ni dung cc giai on chnh ca cc phng
php nhn thc nu trn, c th l:
- Phng php thc nghim gm cc giai on chnh:
+ Nu cc s kin khi u, pht hin vn (nu cu hi).
+ Xy dng gi thuyt (cu tr li d on).
+ T gi thuyt, suy ra h qu c th kim tra c bng thc nghim
+ B tr, tin hnh th nghim kim tra.
+ Kt lun.
- Phng php m hnh gm cc giai on chnh:
+ Pht hin nhng c tnh bn cht ca vt gc.
+ La chn h thng vt th, k hiu m ta bit r quy lut hnh ng ca
chng biu th nhng c tnh ca vt gc.
+ Cho m hnh hot ng, suy ra mt h qu c th kim tra c trong thc t.
+ B tr, tin hnh th nghim kim tra h qu d on.
+ Kt lun: Nu kt qu th nghim ph hp vi d on th m hnh phn nh
ng thc t v c chp nhn, nu khng ph hp th phi sa i m hnh hoc xy
dng m hnh mi.
e) T chc, hng dn to iu kin hc sinh pht biu, trao i, tranh lun v
kt qu hnh ng ca mnh, ng vin khuyn khch kp thi.
y cn thit rn luyn t duy ngn ng, cch trnh by bng li ca hc sinh;
ng thi ch trng cch hp thc ho cc kt qu nghin cu, cc hnh ng nhn
49

thc ti u ca h.
g) La chn v trang b cho hc sinh nhng phng tin, cng c cn thit thc
hin cc hnh ng
- Phng tin vt cht: Dng c thit b th nghim, dng c o lng, m hnh
vt cht, hnh v, biu , cng c h tr, phng tin k thut dy hc...
- Phng tin tinh thn: Nhng khi nim khoa hc bit, phng php suy
lun, nhng kin thc Ton hc cn thit...

50

CHNG 3
CC PHNG PHP DY HC VT L
TRNG PH THNG

3.1. CC PHNG PHP DY HC VT L TRNG PH THNG

3.1.1. Cc phng php dy hc hiu theo ngha rng l chung cho cc mn
hc trong nh trng ph thng, chng l i tng nghin cu ca l lun dy hc.
Nhim v ca l lun dy hc h mn, trong s c L lun dy hc Vt l l nghin
cu p dng cc phng php dy hc chung dc nghin cu trong l lun dy hc
vo thc tin ca mn hc c th, c tnh n cc c im ni dung v phng php
khoa hc c trng cho khoa hc tng ng.
Theo l lun dy hc, qu trnh dy hc dc xem nh l mt qu trnh kt hp
bin chng gia hot ng dy ca gio vin vi hot ng hc ca hc sinh. V vy
bt c mt phng php dy hc no cng l mt h thng cc hot ng c nh
hng ca gio vin nhm t chc hot ng nhn thc v hot ng thc hnh ca
hc sinh, m bo cho hc sinh nm vng ni dung tr dc v t c cc mc tiu
dy hc t ra. Ni cch khc, cc phng php dy hc l cc cch thc hot
ng c t chc v tc ng ln nhau ca ngi gio vin v ca hc sinh nhm t
c cc mc tiu dy hc t ra.
Lch s pht trin ca l lun dy hc chng t rng c nhiu kin phn loi
cc phng php dy hc theo cch ny hay cch khc tu theo cch chn du hiu
c trng no lm c s phn loi. Tuy nhin, vn cha t c phn loi cc
phng php dy hc c mi ngi tha nhn.
Trong nhng nm gn y, cng vi vic cao nhim v pht trin kh nng sng
to ca hc sinh khi dy hc cc mn trng ph thng, ngi ta ch n phn
loi cc phng php dy hc da vo c trng hot ng ca gio vin v hc sinh.
V d M.N.Scatkin v I.I. lecner (Nga) phn ra nm phng php dy hc:
1. Phng php thng bo - thu nhn;
2. Phng php ti hin;
3. Phng php trnh by nu vn .
4. Phng php tm kim tng phn hay phng php rixtic.
5. Phng php nghin cu.
Tuy nhin cch phn loi nh vy cha c trng y cho cc phng php
iu khin qu trnh nhn thc ca hc sinh.
3.1.2. Thc tin dy hc Vt l nh trng ph thng
51

Hin nay hnh thnh nhiu phng php dy hc khc nhau. Trong a s cc
trng hp cc phng php ny c th c nhm li theo ba du hiu chung nht:
1. Ngun kin thc.
2. c trng hot ng ca gio vin.
3. c trng hot ng ca hc sinh.
Ba du hiu ny xut pht t vic xem dy hc nh l hai mt ca mt qu trnh
thng nht. Trong ngun kin thc c xem nh gn lin vi hot ng ca gio
vin v ca hc sinh. Phn loi theo ngun kin thc v s thng nht hot ng ca
gio vin v ca hc sinh l n gin v thun tin trong thc t v n cho php la
chn cc phng php tu theo c im ni dung ca ti liu hc tp v cc nhim v
dy hc Vt l. Tuy nhin, phn loi ny cn xa mi c hon thin v n khng cho
php phn loi n gi tt c cc phng php ging dy, ng thi n cng cha tnh
n y c trng hot ng nhn thc ca hc sinh.
Theo phn loi trn, cc phng php dy Vt l c th c chia thnh ba nhm:
Nhm cc phng php dng li, nhm cc phng php trc quan v nhm cc
phng php thc hnh.
Trong cc phng php dng li ngi gio vin khi hnh thnh kin thc cho hc
sinh d dng phng tin chnh l li ni, di lc c th dng th nghim hoc cc
phng tin trc quan minh ho, m thoi... v cng c th din ging thng qua
cc phng tin thng tin di chng nh cc phng tin truyn thanh, truyn hnh,
video, phng tin cng ngh thng tin... Hot ng ca hc sinh trong nhm ny ch
yu biu hin vic lng nghe bi ging, t duy v tham gia vo cc hot ng di
s t chc ca gio vin ch ng nm vng kin thc nh tr li cc cu hi bng
cc hnh thc dng li ni hoc trnh by ra giy, tho lun... y thng tin ca li
ni l ngun kin thc chnh trong nhm cc phng php dng li.
Trong cc nhm phng php trc quan vic biu din cc hin tng v i
tng cn nghin cu ng vai tr c bn, gio vin dng li ni trong trng hp ny
t chc hot ng quan st v t duy logic ca hc sinh, lm chnh xc ho cc tri
gic ca hc sinh. Trong qu trnh quan st, hc sinh t duy trn c s cc kt qu
quan st, cc s kin thc nghim, tho lun v chnh xc ho cc kt lun di s ch
o ca gio vin v t thu nhn c cc kin thc mi. Vic s dng cc th
nghim biu din, gii thiu cc hnh nh slide, cc s , hnh v, cc phim video
gio khoa... trong bi hc, thc cht l ngi gio vin s dng phng php trc
quan. i lc cc th nghim thc hnh ng lot m hc sinh tin hnh ngay khi
nghin cu ti liu mi di s hng dn ca gio vin, nh hc sinh khng ch
thu c kin thc mi m c nhng k nng n gin, cn thit... cng c th xem
nh mt hnh thc trc quan. Ngun kin thc c bn trong nhm phng php ny l
cc i tng quan st. Cn hot ng ca ngi gio vin th hin s iu khin
52

qu trnh nhn thc ca hc sinh. Hot ng ca hc sinh l quan st v k v nhng

iu quan st c, l lp li cc th nghim v i lc l nghe v tr li, tham gia tho
lun...
Cc phng php thc hnh: Hc sinh thc hin cc th nghim thc hnh v cc
th nghim thc hnh tng hp, cc th nghim v quan st ngoi lp hc, gii cc bi
ton Vt l. Trong qu trnh p dng cc phng php ny hc sinh khng ch nhn
c kin thc mi m cn thu c k nng v thi quen thc nghim, o c v
nghin cu, thi quen p dng kin thc gii cc bi ton. Li ni ca gio vin
y ch ng vai tr ch dn t chc, gii thiu mc ch ca cng vic. Hot ng ca
gio vin cng tp trung vo t chc hot ng ca hc sinh, gip hc sinh tho lun
rt ra kt lun. Tuy nhin trong nhiu trng hp hc sinh c th s dng bn ch dn
m gio vin son sn. Bng qu trnh t duy c lp hot ng thc hnh v hot
ng t duy c lp hc sinh hon thnh c cc nhim v thc hnh (tm cc s liu
thc nghim, p s ca bi ton, rt ra c cc kt lun khoa hc...). Kt qu ca
cc hot ng nh vy l ngun ch yu ca cc kin thc v k nng.
Khi s dng cc phng php dy hc ngi gio vin cn quan tm ti vic thu
ht hc sinh tham gia tch cc vo tin trnh ca bi hc. Chng hn, trong cc phng
php dng li, gio vin cun ht hc sinh vo qu trnh m thoi, vo vic tho lun
cc phng php gii bi ton, cc vn c nu ra... Khi s dng cc phng php
trc quan gio vin yu cu hc sinh son k hoch th nghim, v s thit b, thc
hin cc phng n th nghim, lp rp cc s ... Vic ng dng cc phng php
thc hnh cho php a vo cc yu t nghin cu cc bi tp sng to...
Vic p dng cc phng php dy hc Vt l thng gn lin vi vic pht trin
t duy ca hc sinh, v khi p dng mt phng php dy hc c th ngi gio vin
ng thi dy cho hc sinh cc thao tc logic nht nh v cng gn lin vi vic
gio dc hc sinh cc phm cht nh: ch , ch, hng th, yu lao ng.
Tuy nhin, khng mt phng php dy hc no dc xem l vn nng v thch
hp cho vic gii quyt mi nhim v dy hc, v vy tu thuc vo mc tiu ca bi
hc, c im la tui ca hc sinh v cc yu t khc la chn phng php dy
hc thch hp l mt trong cc bin php nng cao hiu qu ca qu trnh dy hc.
Thc t dy hc Vt l cng cho thy, khng c mt phng php dy hc no
c p dng tch bit hon ton vi cc phng php khc, chng hn cc phng
php dng li thng kt hp vi vic s dng th nghim biu din v cc phng
tin trc quan. Vic gii cc bi ton Vt l (phng php thc hnh) thng kt hp
vi vic gii thch, minh ho bng th... Hn na, vic vn dng mt phng php
dy hc cn tu theo ni dung bi hc v la tui hc sinh, c th c nhng bin dng
khc nhau, c tnh cht v mc phc tp khc nhau, v d khi s dng phng php
trc quan cc lp di khc vi vic s dng n cc lp cui cp hc sinh la
tui ln hn, c t duy pht trin hn.
53

3.1.3. Th php phng php

l mt phn, mt yu t ca phng php, biu hin vic thc hin cc ng
tc ring l ca gio vin v hc sinh trong qu trnh dy hc. Mi phng php dy
hc c thc hin trong thc t thng xuyn di dng cc th php phng php.
V d: Trong khi lm th nghim gio vin biu din tng thao tc, cn hc sinh theo
lnh ca gio vin lp li cc thao tc , nhng cng c th hc sinh thc hin cc
php o sau khi gio vin gii thch, trong trng hp khc, hc sinh lm th nghim
theo bn hng dn do gio vin son sn, cc th nghim cng c th thc hin theo
phng n: Gio vin nu nhim v th nghim, cn hc sinh t mnh son k hoch
lm vic v la chn cc dng c cn thit.
Cc th php phng php rt a dng, tuy nhin ngi ta c th nhm chng
thnh ba nhm chnh:
1. Cc th php logic
l cc th php nhm tch ra cc c im ca cc hin tng v s vt, so
snh chng (theo s ging nhau v khc nhau), hnh thnh cc kt lun, khi qut ho,
a ra vn . V d: Quy np v din dch c th s dng trong cc nhm phng
php dng li cng nh trong nhm cc phng php thc hnh.
2. Cc th php t chc. Nhm iu khin s ch , t gic v cng vic ca hc
sinh. Chng hn, vic gii mt bi tp Vt l c th t chc theo cch sau:
a) Tt c hc sinh cng tham gia gii mt bi ton;
b) Cc nhm hc sinh khc nhau gii cc bi ton khc nhau (do gio vin chun
b sn);
c) Hc sinh gii bi tp v cc kt qu nhn c dng vo vic kim tra kin thc
ca hc sinh.
3. Cc th php k thut
Tn gi quy c thng gn lin vi cc gii php k thut khc nhau khi ch to
v s dng cc dng c th nghim hoc cc thit b, cc phng tin trc quan V d:
Nh cc phiu hc tp chun b sn ngi ta c th c nhn ho qu trnh gii cc bi
ton Vt l ( mi phiu cho sn mt s cu hi hoc bi tp). Cng nh cc phng
php dy hc, trong thc t ngi ta thng s dng cc th php phng php mt
cch linh hot, an xen nhau tu theo mc ch dy hc v s sng to ca gio vin.
thc s l mt ngh thut ca ngi thy.
3.2. QUY NP V DIN DCH, PHNG PHP TNG T V M HNH
HO TRONG DY HC VT L
Cc phng php t duy logic: Quy np v din dch, tru tng ho v khi qut
ho, phn tch v tng hp, tng t v m hnh ho c ng dng rng ri trong dy
54

hc Vt l, c bit trong vic pht trin t duy, nng lc sng to ca hc sinh.

3.2.1. Quy np v din dch
Quy np v din dch l cc mt logic ca mi phng php dy hc. D k
chuyn, hi thoi hay din ging... u c th xy dng theo kiu quy np, cng nh
theo kiu din dch.
Theo kiu din dch, u tin ngi ta a ra kt lun khi qut, sau a ra cc
s kin khng nh kt lun , hoc ngc li, theo kiu quy np, cn thng bo cc
s.kin sau bng cch li cun hc sinh tham gia vo cc qu trnh lp lun, rt ra
kt lun ri hnh thnh kt lun tng qut hoc nh lut t cc s kin.
Con ng quy np trong vic trnh by ni dung dy hc ni chung thng c
s dng cc lp di (ph thng trung hc c s), nhng lp cui cp trung hc
ph thng con ng din dch thng c s dng nhiu hn. Trong Vt l hc hin
i, cc phng php Ton hc v cc thuyt Vt l ngy cng chim v tr qum trng,
cng vi phng php thc nghim, chng to thnh cc phng php nhn thc c
bn ca Vt l. Vt l hc hin i l mt khoa hc va c c trng l thuyt, va l
khoa hc c c trng thc nghim. S pht trin ca khoa hc Vt l c phn
nh trong thc tin dy hc Vt l. Phng php din dch ngy cng c coi trng
trong dy hc Vt l cc lp ph thng trung hc. Chng hn vic trnh by cc nh
lut ng lc hc lp 10: nh lut th nht ca Niu-tn c hnh thnh trn c s
khi qut cc quan st v thc nghim, trong khi , nh lut th hai ca Niu-tn c
th a ra bng con ng din dch: a ra kt lun ca nh lut ri thc hin mt
th nghim kim chng, cc v d minh ho...
3.2.2. Php tng t
Trong dy hc Vt l, ngi ta cng thng dng php t duy tng t. Theo cc
suy lun tng t ngi ta xut pht t s ging nhau ca mt s du hiu ca cc vt
ri rt ra kt lun v s ging nhau ca cc vt ny theo c cc du hiu khc. Trong
nghin cu khoa hc phng php tng t l mt trong cc phng php c s
dng hnh thnh cc gi thuyt. Chng hn ngi ta a ra s tng t gia chuyn
ng ca cc qu cu n hi tuyt i vi chuyn ng ca cc phn t kh, nh vy
gii thch v tnh ton c p sut ca cht kh. S tng t l c s logic cho cc kt
lun rt ra bng con ng m hnh ho.
3.2.3. Phng php m hnh ho
Phng php m hnh ho l phng php nghin cu t nhin t lu c s
dng rng ri trong nghin cu i tng Vt l - bn cht ca phng php l ch:
Khi nghin cu mt i tng no ngi ta s dng mt i tng khc thay th
i tng c nghin cu (nguyn bn). i tng thay th cho nguyn bn, c
gi l m hnh.
55

Trong phng php m hnh cng nh trong phng php tng t, thng tin v
mt i tng (v m hnh) c th c chuyn ti sang i tng khc (nguyn bn).
Trong dy hc cc phn mn nh Nhit hc, in hc, Quang hc, Vt l ht nhn...
u cn phi to ra trong u c hc sinh cc khi nim m hnh. M hnh c th c
xem nh phng tin trc quan, cn phng php tng t cho php rt ra cc kt
lun. Nh vy cc m hnh tng t c ngha quan trng gip hc sinh hiu c cu
bn trong ca cc hin tng.
Trong lch s Vt l hc, Niu-tn l mt trong nhng ngi u tin s dng
phng php m hnh, t nn mng cho phng php m hnh ho nh l mt rong
cc phng php nhn thc khoa hc. Tip n . Mac-xoen a ra thng php
m hnh ho Ton hc m hnh ho cc hin tng Vt l. M lnh kh l tng v
m hnh cu to nguyn t ca cc cht to cho s pht trn thuyt ng hc phn
t ca cc cht v gip cho vic gii thch nhiu nh ut thc nghim (Bi-l - Ma-rit, Gay Luy-xc v Sc-l).
Phng php m hnh ho l thuyt gn lin vi vic nghin cu Vt l vi m t
pht trin mnh trong th k XX. Ngay t nm 1900 M. Plng a ra m lnh dao
ng t iu ho lng t, A. Anh-xtanh t c s cho vic xem cc ng t nh
sng nh cc ht, m hnh nguyn t ca Bo thnh mt mt xch huyn tip t Vt
l c in sang Vt l lng t, hng lot hin tng c lghin cu trn c s cc m
hnh nng lng hoc m hnh cu trc (m hnh nin, l thuyt min dn trong cht
bn dn). Trong l thuyt ht nhn hin i cc n hnh ng vai tr cng c gii thch
cc kt qu nghin cu thc nghim v xy dng k hoch thc nghim.
Trong nhiu trng hp m hnh c dng lm cng c xy dng l thuyt chng
hn trn c s m hnh nguyn t ca Bo xy dng c thuyt lng t v cc
nguyn t). Trong khoa hc hin i, c bit trong k thut, cc m hnh ng c s
dng rng ri, chng l phng tin nghin cu thc nghim (m nh my bay, tu
thu...). V vy, vic s dng rng ri cc m hnh trong dy lc Vt l l iu d hiu.
Trong s cc mn hc nh trng ph thng mn Vt l mn hc s dng nhiu
dng m hnh nht.
gip cho vic s dng cc m hnh trong dy hc Vt l hiu qu ngi ta l
a ra mt phng n phn loi cc m hnh. Phng n da trn c s cch ly
dng m hnh. Theo cch xy dng, tt c cc m hnh c th chia thnh hai thm:
Cc m hnh vt cht v cc m hnh l tng (hay tng tng).
Cc m hnh vt cht l cc m hnh c to ra t cc yu t vt cht v hng c
th vn hnh theo cc nh lut ca t nhin. Cc m hnh vt cht c lng ti to
cu trc ca mt i tng nghin cu, c trng cho s din bin v bn cht ca mt
qu trnh Vt l hoc hin tng k thut.
Cc m hnh vt cht li c phn ra thnh cc m hnh tng t Vt l (v d:
56

cc m hnh hot ng ca ng c in, tuc bin hi nc, my dao in...), cc n

hnh ng t khng gian (m hnh ma-ket ca t, tu thu, cnh my bay...) l cc
m hnh tng t Ton hc (v d: m hnh in ca cc hin tng c, thit v ht
nhn...).
Cc m hnh l tng l cc m hnh c t duy con ngi thit k trong u c
ca mnh (cht im, kh l tng, kh electron...), c th th hin chng bng cc hnh
v, phim hot hnh hoc cc k hiu tng trng no . Tt c cc bin i cc yu t
ca m hnh l tng ch c thc hin trong thc ca Gan ngi theo cc nh lut
v quy tc Logic hc, Ton hc v Vt l hc.
Cc m hnh l tng li c chia ra thnh cc m hnh khi nim v cc m hnh
k hiu. Khi nim, l biu tng ca hin thc khch quan, con ngi t duy bng
cc khi nim, v vy cung cp cc biu tng Vt l cho hc sinh l mt trong cc
nhim v chnh ca dy hc Vt l, l c s pht huy t duy Vt l cho hc sinh.
Trong dy hc Vt l cng nh trong nghin cu khoa hc, cc m hnh khi nim
l c bit cn thit, chng hn nh khi nghin cu th gii vi m, ni m cc gic
quan ca con ngi khng vi ti c.
Cc m hnh k hiu c th hin trn c s biu din cc mi quan h v cc tnh
cht ca i tng c m hnh ho nh cc nh lut (hoc cc cng thc) nht
nh, thng l di dng cc biu thc Ton hc (v d trong l thuyt ng hc phn
t ca cc kh; Cng thc F = G - l m hnh ca tng tc hp dn, cng thc H2O l
m hnh k hiu ca nc.
Cc m hnh vt cht cng nh cc m hnh l tng u thc hin cc chc nng
cng c trc quan. tng thm hiu qu hnh thnh cc khi nim Vt l, ngi gio
vin cn phi bit kt hp kho lo gia biu tng t cc m hnh vi li ni, ngha l
vic ch ra hin tng nh cc m hnh phi ph hp vi s gii thch ca gio vin.
m bo tnh trc quan cao ca cc m hnh, khi thit k chng cn tnh n
cc yu cu:
1. Lm r cc yu t quan trng ca i tng c kho st (cc hin tng),
trong cc thit b k thut, nhng yu t ny b che khut.
2. Cho kh nng kho st s din bin ca qu trnh nhp chm hoc dng li
kho st cc trng thi nht nh ca qu trnh.
3. C kh nng tp li qu trnh c kho st mt s ln tu .
tng thm tnh trc quan ca cc m hnh l tng nn s dng cc hnh v s
hnh chiu cc slide hoc phim hot hnh nh c th m hnh ho qu trnh (hin
tng) dng ng (v d: Phim hot hnh "Cc cht bn dn v ng dng ca chng
trong k thut"...).
Khi s dng cc m hnh khi nim, nu c th nn s dng mt vi m hnh ca
57

cng mt hin tng Vt l cho chng b sung cho nhau. Khi y cn ch ra cc

gii hn ng dng ca chng. V d: Kh l tng mt chng mc nht nh phn
nh cc tnh cht ca kh thc ch nhit cao v p sut khng. ln lm (so vi p
sut kh quyn), m hnh kh ca Van-de-van m t cc tnh cht ca kh thc cc
nhit v p sut khc nhau vi chnh xc ln. Khi hnh thnh khi nim v
electron cn lm quen hc sinh vi cc giai on pht trin ca m hnh ny: in tch
im, qu cu nh tch in m quay xung quanh mt trc; m my tch in. Mt
phng php c xem l hiu qu to ra v s dng cc m hnh khi nim trong
dy hc Vt l l minh ho cc hin tng trc khi a ra nh ngha to ra trong
thc ca hc sinh mt biu tng ca hin tng, v d trc khi a ra nh ngha
chuyn ng c hc cn s dng mt th nghim, chng hn biu din chuyn ng
mt xe con trn bn...), khi nh ngha bin dao ng cn biu din chuyn ng
dao ng ca mt con lc l so hay con lc n...
3. 3. S DNG LI NI TRONG DY HC VT LI
3.3.1. S dng li ni trong dy hc Vt l
Trong dy hc Vt l, ngi gio vin dng nhiu phng tin khc nhau t
chc qu trnh dy hc, hnh thnh hc sinh kin thc, k nng v phng php nhn
thc ca Vt l hc cng nh rn luyn cho hc sinh nhng phm cht cn thit ca
ngi lao ng mi. Li ni l mt trong cc phng tin c bn m ngi gio vin
thng s dng.
Trong dy hc Vt l c nhiu ni dung m hc sinh d tip thu thng qua li ging
ca gio vin, ngay c trong trng hp c s dng th nghim, tho lun v s dng
cc phng tin trc quan khc.
u im ca phng php trnh by bng li l ch: m bo tnh nht qun,
logic cht ch. Nh bi dng c t duy logic cho hc sinh. Khi trnh by bng
li, ngi gio vin phi phn tch cc hin tng Vt l, nu ln mi lin h r rng
gia ci c th v ci tru tng, gia cc b phn v ci ton th, gia ci,ring v ci
chung. Chnh trong qu trnh hc sinh khng nhng lnh hi c ni dung hc tp
mt cch c thc m cn hc tp c phng php phn tch, lp lun logic ca
gio vin.
Khi s dng phng php trnh by bng li, ngi gio vin c nhiu kh nng
tc ng n t tng ca hc sinh, tnh cm ca h bng li ni sinh ng c hnh
nh v din cm ca mnh.
Tuy nhin, s dng phng php trnh by bng li cng gy ra cho hc sinh mt
s kh khn khi nghe ging, bi v vic nghe ging phi da vo mt phc hp chc
nng tm l nht nh. l tnh tch cc ca s ch , tnh r rt ca biu tng, tnh
su sc ca t duy, tnh vng chc ca ghi nh. khc phc nhng kh khn ny
ngi gio vin cn tun th nhng yu cu ca phng php ny v bit kt hp kho
58

lo vi cc phng php dy hc khc.

3.3.2. Yu cu v li ni trong khi trnh by
Li ni ca gio vin c tc dng quyt nh n nhn thc ca hc sinh. V vy
mun vn dng phng php trnh by bng li c hiu qu th trc ht li ni ca
gio vin phi chnh xc, rnh mch, gn gng v y .
Trong sch gio khoa vt l trng ph thng c nhiu thut ng v mnh
phc tp phn nh ni dung khoa hc ca cc hin tng, quy lut vt l. Gio vin cn
ch ti s chnh xc ca nhng thut ng v nhng mnh , n s rnh mch
y ca s trnh by.
i vi mt s t gio vin Vt l, c bit vi cc gio vin mi ra trng thng
c th mc mt s khuyt im trong khi s dng phng php trnh by ti liu bng
li:
1. Dng thut ng thiu chnh xc;
2. Pht biu nh lut hay nh ngha khng y dn n s mt chnh xc,
chng hn pht biu nh lut Bi-l - Ma-ri-t nh sau: " nhit khng i, tch
ca p sut p v th tch V ca mt cht kh l mt hng s". Trong pht biu khng
chnh xc chi tit: "... ca mt cht kh " m cn pht biu l: "... ca mt lng kh
xc nh... "
3. Ni nng khng rnh mch, dt khot, khng nht qun, chng hn, cu trc
dng: " gim in th cu sao li dng thut ng "in p".
trnh thiu st nh vy ngi gio vin cn nghin cu k cc thut ng, cu
trc cc mnh v ni dung cc nh lut, nh ngha, rn luyn thi quen cn nhc
li ni ca mnh. Trong khi chun b bi ging, ngi gio vin nn chun b k c li
ni, cch din t ca mnh trn lp, khi cn thit phi tp luyn mt vi ln cho gn,
khc trit.
Ging ni, nhp iu v nhit tnh ca gio vin Vt l trong khi trnh by ti liu
c nh hng nhiu n s tip thu ca hc sinh. Ting ni phi r rng, nghe, nhp
iu khng nhanh qu hc sinh theo di c, ging ni phi trm tnh, khng gay
gt cng khng u u. Phi bit dng li lu hn trc hay sau mt cu cn nhn
mnh. Ngh thut trnh by khng phi ch l din t cho ngi nghe hiu c m
cn ch lm cho ngi nghe thch nghe, li cun c s ch ca h.
Trong qu trnh dy hc Vt l, ngi gio vin cn cn phi ch un nn li
pht biu ca hc sinh, yu cu hc sinh dng cc thut ng cho chnh xc, ni v vit
ng vn phm, trnh nhng cu khng c ngha xc nh, c th dn ti hiu sai .
Cn kin tr gip hc sinh chn t cho ng, t cu cho khc trit, mch lc. B
qua iu ny s khng rn luyn c cho hc sinh tnh chnh xc, r rng ca ngn
ng khoa hc. Quan tm sa cha cho hc sinh nhng thiu st chnh l gip cho
59

h hiu ng kin thc, l rn luyn cho h t duy chnh xc, hp logic.

3.3.3. Cc hnh thc dng li ni trong dy hc Vt l
Trong thc tin dy hc Vt l thng s dng ba hnh thc trnh by ni dung dy
hc bng li l: K chuyn, din ging v m thoi.
1. K chuyn
K chuyn l trnh by ti liu c mch lc thng khng b) gin on bi nhng
i thoi (song trong thc t, c khi cng kt hp vi m thoi, ging gii). Hnh thc
ny ca phng php trnh by ti liu bng li c s dng khi cn phi lm sng t
mc va sc hc sinh v ni dung trong sch gio khoa Vt l nh cc th nghim
lch s hay s pht trin ca thuyt Vt l...
Khi s dng phng php k chuyn, hc sinh khng ch ngi nghe m thng
cng phi ghi chp, v hnh theo li ni ca gio vin. Khi li ni ca gio vin
cng cn phi trong sng, r rng, mch lc, c sc hp dn, lp lun y c logic
cht ch, c c s vng vng. nng cao cht lng gi ging khi s dng phng
php k chuyn, thu ht s ch ca ngi nghe cn to ra cc tnh hung c vn
trong t duy ca hc sinh (xem dy hc pht hin v gii quyt vn ! ).
2. Din ging
l s trnh by nht qun, cht ch hn logic ca gio vin v mt vn tng
i phc tp, i hi tnh h thng cht ch. Trong din ging c th kt hp cho hc
sinh quan st ca th nghim biu din, cc phng tin trc quan khc...
Hnh thc din ging c s dng khi cn phi trnh by mt vn no phc
tp mc cn chng minh, gii thch. Hnh thc ny thng c s dng ging
dy nhng ti m hc sinh khng kin thc s b tham gia vo vic nghin
cu rt ra kt lun. giai on kt thc ca vic dy hc, khi n tp ti liu hc,
c bit khi cn khi qut mt ni dung th cng c th dng hnh thc din ging.
Khi s dng hnh thc din ging cn ch m bo tnh chnh xc ca ni dung,
gii thch ng n khoa hc cc s kin. Ngn ng trnh by phi chnh xc logic.
Nhp iu trnh by ph hp vi s tri gic ca hc sinh, li ni phi trong sng.
Trong khi trnh by ti liu bng hnh thc din ging thnh thong c th ra cu
hi khin hc sinh phi c lp suy ngh pht biu kin. Song nhng cu hi
thng ch l tp trung ch ca hc sinh khi nghe ging.
Kt thc bi hc, gio vin nu ra bi tp hc sinh vn dng nhng iu va
hc. ng thi c th kim tra nm c tnh hnh tip thu ca hc sinh trn c s
tm cch b sung v pht trin kin thc cho h mt cch thch hp. Cc phng
php k chuyn, din ging thng kh tp trung ch ca hc sinh hc sinh thng
th ng trong vic tip thu tri thc v vy hin nay ngi ta hn ch s dng m tp
trung nghin cu vn dng cc phng php dy hc tch cc pht trin tnh tch
60

cc, t lc, sng to ca hc sinh.

3. m thoi
L hnh thc trnh by ti liu, trong gio vin da vo nhng tri thc v kinh
nghim thc t c ca hc sinh, thng qua nhng cu hi cng hc sinh trao i m
lm cho h hiu v nm vng tri thc mi.
y l phng php dy hc c s dng rt rng ri vo nhng mc ch khc
nhau v nhng giai on khc nhau ca qu trnh dy hc.
Hnh thc m thoi c s dng rng ri nhng bi hc Vt l nhm cng c
o su h thng ho kin thc, khi tho lun kt qu cc th nghim, cc phn on...
v trong kim tra kin thc ca hc sinh.
. Hnh thc m thoi c nhiu u im hn cc hnh thc khc ch n c nhiu
kh nng gip gio vin tng cng s ch ca hc sinh, pht trin c nng lc t
duy c lp v nng lc din t bng ngn ng ca hc sinh. Nh hc sinh nm
vng c su sc v vng chc cc kin thc. m thoi cn c tc dng kch thch
c nhu cu v hng thu hc tp ca hc sinh.
Khi s dng hnh thc m thoi cn ch :
a) Phi ly tri thc v cc quan nim m hc sinh thu nhn c (do kinh
lghim c nhn hoc do hc tp) giai on trc lm xut pht im ca m hoi.
m thoi trn c s mt vn tri thc v kinh nghim ngho nn s khng nang li kt
qu tt trong vic hnh thnh v nm vng nhng tri thc mi.
b) Hiu qu ca phng php ny ph thuc vo s xc nh chnh xc mc ru bi
hc v nhim v ging dy c th ca ti , nh m vch ra c ni tin trnh
m thoi hp l.
c) Yu t quyt nh s thnh cng ca hnh thc m thoi, l ni dung v tnh
cht ca cc cu hi a ra, s lng trc cc cu hi ca hc sinh cng nh ngh
thut gi cho hc sinh khi h gp kh khn. Cu hi phi r rng, c logic, hc sinh
hiu c chnh xc. V mt logc, nhng cu hi sau phi nht qun vi u hi trc
v vi ti a vo m thoi.
d) Ni dung cu hi phi phong ph, thc y s suy ngh ca hc sinh, nh
hc sinh nu ra c nhng im ch yu, c bn nht ca vn .
3.4. CC PHNG PHP DY HC TCH CC TRONG DY HC VT L
3.4.1. Xu hng i mi phng php dy hc
Xu hng i mi phng php dy hc nhm pht huy tnh tch cc, t gic, ch
ng, sng to ca hc sinh, bi dng phng php t hc, rn luyn k nng vn
dng kin thc vo thc tin cho hc sinh l yu cu bt buc i vi cc nh trng
Vit Nam hin nay, n cng l xu th chung ca cc nh trng trn th gii. Vit
61

Nam nh hng i mi phng php dy v hc c xc nh trong Ngh quyt

Trung ng 4 kho VII (1 - 1993 ), Ngh quyt Trung ng 2 kho VIII (12- 1996),
c th ch ho trong Lut gio dc (2005) v c c th ho trong nhiu ch th
ca B Gio dc v o to.
Lut Gio dc, iu 28 khon 2 ghi "phng php gio dc ph thng phi pht
huy tnh tch cc, t gic, ch ng sng to ca hc sinh; ph hp vi c im ca
tng lp hc, mn hc; bi dng phng php t hc, rn luyn k nng vn dng
kin thc vo thc tin, tc ng n tnh cm, em li nim vui, hng th hc tp cho
hc sinh". C th ni iu ct li ca i mi dy v hc l hng ti hot ng hc
tp ch ng, chng li thi quen hc tp th ng. vn dng thnh cng cc
phng php dy hc chng ta cn nm vng cc mi quan h sau:
1. Quan h gia dy v hc
Cn hiu phng php dy hc bao gm c cch thc dy ca gio vin v cch
thc hc ca hc sinh, v vy nhn mnh i khi ngi ta dng du gch ni gia
dy v hc, vit l phng php dy - hc; Quan nim chc nng c bn ca dy l
dy cch hc; Trong hot ng dy - hc th gio vin gi vai tr ch o. hc sinh c
vai tr ch ng.
2. Quan h gia mt bn ngoi v mt bn trong ca phng php dy hc
Mt bn ngoi l trnh t hp l cc thao tc hnh ng ca gio vin v hc sinh:
Gio vin ging gii, t cu hi, biu din th nghim... hc sinh nghe, quan st, tr
li... Mt bn trong l cch t chc hot ng nhn thc ca hc sinh, l con ng
gio vin dn dt hc sinh lnh hi ni dung dy hc: Gii thch minh ho, tm ti tng
phn, dy - hc pht hin v gii quyt vn . Mt bn trong ph thuc mt cch
khch quan vo ni dung dy hc v trnh pht trin t duy ca hc sinh. Mt bn
ngoi tu thuc kinh nghim S phm ca gio vin v chu nh hng ca phng
tin, thit b dy hc. Mt bn trong quy nh mt bn ngoi. Nu ch trng nhim v
pht trin t duy hc sinh th phi quan tm mt bn trong ca phng php dy hc.
3. Quan h gia phng php dy hc v cc thnh t khc ca qu trnh dy hc
Theo tip cn h thng, qu trnh dy hc gm su thnh t c bn l: Mc tiu ni
dung, phng php, phng tin, t chc, nh gi, chng tng tc vi nhau to
thnh mt chnh th, vn hnh trong mi trng gio dc ca nh trng v mi
trng kinh t - x hi ca cng ng. Vic la chn, s dng, i mi phng php
dy hc phi c t trong mi quan h qua li vi nhng thnh t ni trn, c bit
vi mc tiu v ni dung.
3.4.2. c trng ca cc phng php dy hc tch cc
Phng php tch cc dng ch mt nhm phng php gio dc, dy hc theo
hng pht huy tnh tch cc, ch ng sng to ca ngi hc. Ngi ta dng thut
62

ng rt gn nh vy tit kim trong ngn ng giao tip; Nu din t y th l "

phng php tch cc ho hot ng hc tp", hay " phng php hot ng ho ngi
hc", "phng php hc tp ch ng",... V vy, cn hiu phng php dy hc tch
cc thc cht l cch dy hng ti vic hc tp ch ng, chng li thi quen hc tp
th ng.
Cc phng php dy hc tch cc c cc c trng sau:
1. Dy hc thng qua t chc cc hot ng hc tp ca hc sinh
Trong phng php t chc ngi hc c cun ht vo cc hot ng hc tp do
gio vin t chc v ch o, thng qua t lc khm ph nhng iu mnh cha r
ch khng phi th ng tip thu nhng tri thc c gio vin sp t c t
vo nhng tnh hung ca i sng thc t, ngi hc trc tip quan st, tho lun,
lm th nghim, gii quyt vn dt ra theo cch suy ngh ca mnh, t nm c
kin thc, k nng mi, va nm dc phng php "lm ra" kin thc, k nng ,
khng rp theo nhng khun mu sn c, c bc l v pht huy tim nng sng to
ca mnh. Theo cch dy hc ny ngi gio vin khng ch truyn t tri thc m cn
hng dn hnh ng. Ni dung v phng php dy hc phi gip cho tng hc sinh
bit hnh ng v tch cc tham gia cc chng trnh hnh ng ca cng ng.
2. Dy v hc ch trng rn luyn phng php t hc
Phng php tch cc xem vic rn luyn phng php hc tp cho hc sinh khng
ch l mt bin php nng cao hiu qu dy hc m cn l mt mc tiu dy hc hin
nay. Trong cc phng php hc th ct li l phng php t hc. Nu rn luyn cho
ngi hc c c phng php, k nng, thi quen, ch t hc th s to cho h lng
ham hc, khi dy ni lc vn c trong mi con ngi, kt qu hc tp s c nhn
ln gp bi. V vy, ngy nay ngi ta nhn mnh mt hot ng hc trong qu trnh
dy hc, bin t hc th ng sang t hc ch ng, pht trin t hc ngay trong
trng ph thng, khng ch t hc nh sau bi ln lp m t hc c trong tit hc c
s hng dn ca gio vin.
3. Tng cng hc tp c th, phi hp vi hc tp hp tc
Trong mt lp hc trnh kin thc, t duy ca hc sinh khng th ng u
tuyt i nn khi p dng phng php dy hc tch cc buc phi chp nhn s phn
ho v cng , tin hon thnh nhim v hc tp. p dng phng php tch cc
trnh cng cao th s phn ho cng ln. Vic c th ho hot ng hc tp theo
nhu cu v kh nng ca hc sinh c th c thc hin trn c s p dng cng ngh
thng tin trong dy hc.
Tuy nhin, trong hc tp khng phi mi tri thc, k nng, thi u c hnh
thnh bng nhng hot ng c lp c nhn. Trong lp hc mi trng giao tip thy
- tr tr - tr to nn mi quan h hp tc gia cc c nhn trn con ng chim lnh
ni dung hc tp. Thng qua tho lun, tranh lun trong tp th, kin mi c nhn
63

c bc l, khng nh hay bc b, qua ngi hc nng mnh ln mt trnh

mi. Trong nh trng, phng php hc tp hp tc c t chc cp nhm, t, lp
hoc trng. c s dng ph bin trong dy hc l hot ng hp tc trong nhm
nh t 4 n 6 ngi. Hc tp hp tc lm tng hiu qu hc tp, nht l lc phi gii
quyt nhng vn gay cn, lc xut hin thc s nhu cu phi hp gia cc c nhn
hon thnh nhim v chung. Trong hot ng theo nhm nh s khng th c hin
tng li; Tnh cch, nng lc ca mi thnh vin c bc l, un nn; Pht trin
tnh bn, thc t chc, tinh thn tng tr. M hnh hp tc trong x hi c a
vo i sng hc ng s lm cho cc thnh vin quen dn vi s phn cng hp tc
trong lao ng x hi.
Trong nn kinh t th trng xut hin nhu cu hp tc xuyn quc gia, lin
quc gia; Nng lc hp tc phi tr thnh mt mc tiu gio dc m nh trng phi
chun b cho hc sinh.
4. Kt hp nh gi ca thy vi t nh gi ca tr
Trong dy hc, vic nh gi hc sinh khng ch nhm mc ch nhn nh thc
trng v iu chnh hot ng hc ca tr m cn to iu kin nhn nh thc trng
v diu chnh hot ng dy ca thy. Theo phng php dy hc truyn thng gio
vin ng vai tr c quyn nh gi hc sinh. Ngc li, trong phng php dy hc
tch cc, gio vin phi hng dn hc sinh pht trin k nng t nh gi v to iu
kin hc sinh dc tham gia nh gi ln nhau t t iu chnh cch hc. T
nh gi v iu chnh hot ng kp thi l nng lc rt cn cho s thnh t trong
cuc sng m nh trng phi trang b cho hc sinh. Kim tra, nh gi khng th
dng li yu cu ti hin cc kin thc, lp li cc k nng hc m phi khuyn
khch tr thng minh, c sng to trong vic vn dng tri thc hc vo vic gii
quyt nhng tnh hung thc t. Vi s tr gip ca cc phng tin k thut nh my
vi tnh, cc phng php kim tra, nh gi phong ph nh t lun, trc nghim khch
quan... s gip ngi gio vin bt vt v m li cho nhiu thng tin kp thi hn
linh hot iu chnh hot ng dy, ch o hot ng hc ca hc sinh.
Trong phng php dy hc tch cc ngi gio vin khng cn ng vai tr l
ngi truyn t kin thc m l ngi thit k, t chc, hng dn cc hot ng c
lp hoc theo nhm nh hc sinh t lc chim lnh ni dung hc tp, ch ng t
cc mc tiu kin thc, k nng, thi theo yu cu ca chng trnh. Trn lp, hc
sinh hot ng l chnh, gio vin l ngi gi m, xc tc, ng vin, c vn, trng
ti trong cc hot ng tm ti, tranh lun si ni ca hc sinh. C th so snh c
trng ca dy hc c tuyn vi dy hc tch cc nh trong bng.

64

DY HC C TRUYN

CC M HNH DY HC TCH CC

Hc l qu trnh tip thu v

lnh hi, qua hnh thnh
kin thc, k nng, t tng,
tnh cm.
Truyn th tri thc, truyn th
v chng minh chn l ca
gio vin.

Hc l qu trinh kin to; Hc sinh tm

ti, khm ph, pht hin, luyn lp, khai
thc v x l thng tin,... t hnh thnh
hiu bit. nng lc v phm cht.
T chc hot ng nhn thc cho hc
sinh. Dy hc sinh cch tm ra chn l.

Mc tiu

Ch trng cung cp tri thc,

k nng, k xo. Hc i
ph vi thi c. Sau khi thi
xong nhng u hc
thng b b qun hoc t
dng n.

ch trng hnh thnh cc nng lc (sng

to hp tc.... ), dy phng php v k
thut lao ng khoa hc, dy cch hc.
Hc p ng nhng yu cu ca cuc
sng hin ti v tng lai. Nhng iu
hc cn thit, b ch cho bn thn hc
sinh v cho s pht trin x hi.

Ni dung

T sch gio khoa + gio vin T nhiu ngun khc nhau: SGK, GV,
cc ti liu khoa hc ph hp, th
nghim, bo tng, thc t... gn vi:

Quan nim

Bn cht

Vn hiu bit.kinh nghim v nhu cu

ca HS; tnh hung thc t, bi cnh v
mi trng a phng; Nhng vn
hc sinh quan tm.
Phng php Cc phng php din ging,
truyn th kin thc mt
chiu.
Hnh thc t C nh: Gii hn trong bn
chc
bc tng ca lp hc, gio
vin i din vi c lp.

Cc phng php tm ti, iu tra, gii

quyt vn , dy hc tng tc.
C ng, linh hot: Hc lp, phng
thi nghim. hin trng, trong thc
t..., hc c nhn. hc i bn. hc theo
nhm.

3. 5. DY HC PHT HIN V GII QUYT VN

3.5.1. Bn cht ca dy hc pht hin v gii quyt vn
nng cao cht lng dy hc Vt l trong nhng nm gn y nhiu trng
hc trn th gii cng nh Vit Nam ngi ta v ang nghin cu i dng nhiu
phng php dy hc mi, trong s c dy hc pht hin v gii quyt vn (cn
c gi l dy hc nu vn , dy hc gii quyt vn ) m ta s nghin cu sau
y.
65

Theo mt trong nhng quan nim ph bin hin nay th dy hc pht hin v gii
quyt vn c xem nh h thng cc quy tc p dng cc th php dy hc c tnh
n logic.ca cc thao tc t duy v cc quy lut ca hot ng nhn thc ca hc
sinh. Do vy dy hc pht hin v gii quyt vn khng nhng ph hp hn vi
tinh thn dy hc pht trin, vi nhim v pht trin nng lc sng to v t lc nhn
thc ca hc sinh, bin kin thc ca h khng ch thnh nim tin m cn ph hp vi
c im ca khoa hc Vt l. S khc nhau c bn gia dy hc pht hin v gii
quyt vn vi dy hc truyn thng l mc ch v nguyn tc t chc qu trnh
dy hc. Mc ch ca dy hc pht hin v gii quyt vn l lm cho hc sinh nm
vng khng ch cc c s khoa hc m chnh c qu trnh thu nhn cc kin thc v
cc s kin khoa hc, s pht trin ca nng lc nhn thc v sng to ca hc sinh.
Nguyn tc c bn t chc dy hc pht hin v gii quyt vn l nguyn tc hot
ng tm kim ca hc sinh, tc l nguyn tc t hc sinh tm kim cc s kin khoa
hc, cc hin tng, nh lut, cc phng php nghin cu khoa hc, cc phng
php ng dng kin thc vo thc t.
3.5.2. Tnh hung c vn
Dy hc pht hin v gii quyt vn cho rng c th pht trin c nng lc
ca hc sinh bng cch t h vo tnh hung c vn v hng dn h t gii quyt
cc vn t ra trong qu trnh hc tp.
Hai khi nim "vn " v "tnh hung c vn " l hai khi nim c bn ca
ngnh tm l hc t duy v ca l lun dy hc hin i.
Khi nim "vn " dng ch nhng nhim v nhn thc m hc sinh khng th
gii quyt c ch bng nhng kinh nghim sn c, m i hi h c suy ngh c
lp, sng to v kt qu l sau khi gii quyt vn th h thu c kin thc, k nng,
k xo v nhng nng lc mi.
"Vn " y l vn hc tp m hc sinh phi suy ngh tm cch gii quyt h
khng th gii quyt theo mt khun mu c sn, ngha l khng th dng t duy ti
hin n thun, gii quyt "vn " h phi tm ti, sng to. Khi hc sinh phi t
lc gii quyt vn hc tp, h gp nhng kh khn ngn cn h di ti ch. Kh
khn ny chnh l ci thc y hot ng tm ti ca h. gii quyt c vn ,
hc sinh khng ch n gin ti hin nhng iu lut hi c di hnh thc kinh
nghim, m bt buc phi bin i ni dung hoc phng php s dng nhng iu
lnh hi c, ngha l phi tm ti sng to.
Nh vy khi nim "vn " trong dy hc pht hin v gii quyt vn cha
ng mu thun v nhn thc. l mu thun gia trnh kin thc v k nng
c vi yu cu tip thu kin thc mi v k nng mi. Chnh mu thun thc y s
hot ng ca t duy, kch thch hc sinh tm cch gii quyt vn . l ng lc
thc y s sng to cc kin thc v k nng mi. Lc u kin thc cn mang
66

tnh khch quan, sau khi hc sinh tip thu v thc c mu thun th n bin
thnh ci ch quan v tn ti trong ngh ca hc sinh di dng "bi ton nhn thc"
hay "vn hc tp". Mun cho mu thun khch quan bin thnh mu thun ch
quan th phi t chc c nhng tnh hung a ch th vo trong quan h gia ci
cho v ci yu cu phi dt ti, tnh hung gi l tnh hung c vn .
Tnh hung c vn l tnh hung m trong mu thun khch quan ni trn
c hc sinh chp nhn nh mt vn hc lp m h cn gii quyt v c th gii
quyt c vi mt s n lc ph hp vi kh nng ca h. Kt qu l h t c tri
thc mi hoc phng php hnh ng mi. l trng thi tinh thn ca ngi hc
sinh khi dng phi mu thun trong hc lp tc l ang gp kh khn v thy cn khc
phc a nhn thc tin ln. Tnh hung gy nn hc sinh lng mong mun
gii quyt vn , kch thch hc sinh t duy tch cc, hng vo vic tip thu nhng
kin thc mi, k nng, k xo mi. Chnh v th m khi phn tch vn ny nh gio
dc Nga Ru-bin-sten khng nh "t duy bt u t tnh hung c vn ".
a hc sinh vo tnh hung c vn , phi kch thch c nhu cu nhn thc
ca h, gy c hng th nhn thc v nim tin c th nhn thc c. Tip gio
vin hng dn h t gii quyt vn .
Nh vy: Ni dung c bn ca dy hc nu vn l t ra trc hc sinh mt h
thng tnh hung c vn , nhng iu kin m bo vic gii quyt cc vn v
nhng ch dn nhm a hc sinh vo con ng t lc gii quyt cc vn t
ra. Bng con ng khng nhng hc sinh thu c kin thc, k nng, k xo mi
m h cn c rn luyn nng lc t lc nhn thc v pht trin c nng lc sng
to.
3.5.3. Cu trc dy hc pht hin v gii quyt vn
Qu trnh dy hc pht hin v gii quyt vn c th chia lm ba giai on:
1. t vn xy dng bi ton nhn thc
a) Tm tt ca giai on ny nh sau:
- To tnh hung c vn ;
- Pht hin v nhn dng vn ny sinh;
- Pht biu vn cn gii quyt.
y l giai on t hc sinh vo tnh hung c vn , mc ch chnh ca giai
on ny l:
+ Lm xut hin trc hc sinh mu thun nhn thc, gip hc sinh xc nh r
nhim v nhn thc v tip nhn n, tc l to ra nhu cu nhn thc hc sinh.
+ Kch thch hc sinh hng th nhn thc sao cho cc em phn khi, sn sng
gii quyt vn mt cch lin tc.
67

+ t hc sinh trc nhng kh khn va sc, nhng kh khn ny khin cc em

phi cng c ra suy ngh gii quyt nhng khng c kh qu lm mt hng th
ca hc sinh. Kh khn c th gii quyt c s cng c nim tin ca hc sinh.
b) Cc bin php xy dng tnh hung c vn
Khu u tin ca giai on ny l t chc iu kin lm ny sinh tnh hung c
vn . C nhiu cch t chc tnh hung c vn , cc bin php xy dng tnh
hung c vn c th nh sau:
K chuyn m u v ngha khoa hc k thut v i sng ca hin tng s
c nghin cu.
- Dng th nghim Vt l
V d: Khi dy bi nh lut Bec-nu-li, a hc sinh vo tnh hung c vn ,
gio vin c th th nghim n gin: t hai t giy mng song song, gn nhau v t
cu hi: Cc t giy s chuyn ng th no (gn li nhau hay ra xa nhau?) nu ta thi
mt lung khng kh vo khe gia hai t giy? Quan nim thng thng ca hc sinh
cho rng chng s chuyn ng ra xa nhau, nhng kt qu th nghim ngc li vi
quan nim ca hc sinh, khi xut hin tnh hung cn nhn thc.
- S dng cc bi ton Vt l
l cc bi ton thng dn ti cc kt qu c tnh cht nghch l hoc khng
ph hp vi thc t, trn c s to ra vn cn gii quyt.
- S dng cc mu chuyn lch s hoc cc s kin, kt lun ca cc nh bc hc
cc t liu trong lch s khoa hc k thut, x hi, thm ch c vn hc V d: Khi
nghin cu nh lut Niu-tn th nht, hnh thnh nh lut qun tnh, khi m t
chuyn ng qun tnh trong cun "C hc" A-ri-xtt vit "Mt vt ang chuyn ng
s dng li nu lc t ln n ngng tc dng". Hi: "Kt lun ca A-ri-xtt ng
khng? "..
c) Mt s kiu tnh hung c vn
Tu theo tnh cht ca mu thun xut hin, ngi ta phn bit mt s kiu tnh
hung c vn i nhng cch gii quyt khc nhau v mt phng php dy hc.
Sau y l mt s kiu tnh hung c vn c th vn dng trong dy hc Vt l:
- tnh hung t bin c to ra bng cch cung cp nhng s kin, hin tng
khng th gii quyt c bng nhng kin thc v k nng sn c.
- Tnh hung bt ng: Xut hin khi hc sinh gp nhng s kin, hin tng bt
thng, khng ng l c th xy ra nh th. Cch gii quyt l lm sng t nguyn
nhn ca hin tng (v d: cc hin tng "l").
- Tnh hung khng ph hp l cc tnh hung trong cha ng cc "nghch l",
tc l nhng s kin, hin tng tri vi quan nim thng thng ca hc sinh (chng
68

hn "nghch l thu tnh hc"). Khi gii quyt vn cn phn tch ch sai trong cch
hiu thng thng, t nhn thc c chn l ca khoa hc.
Tnh hung xung t: L tnh hung trong c s kin, quan im tri ngc
nhau (v d t bn cht nh sng l ht hay l sng) - hc sinh phi tm hiu phn tch
hin tng, ph phn quan im sai tm ra chn l.
- Tnh hung bc b: L tnh hung t ra cho hc sinh phi bc b mt kt lun
phn khoa hc, mt lun sai lm. Chng hn theo A-ri-xtt "vt nng gp i th ri
nhanh gp i". C th dng to tnh hung bc b.
- Tnh hung la chn xut hin khi hc sinh phi la chn trong nhng phng n
gii quyt ly mt phng n hp l nht nhng iu kin c th.
Tuy nhin cch phn tch nh trn ch l tng i, quy c, v mt tnh hung c
th c th bao hm nhiu tnh cht xen k.
V mt tnh hung c th c nhiu vn ny sinh cng mt lc trong mi lin h
hu c vi nhau, c vn chnh, c vn ph, v vy cn la chn vn c bn
gii quyt trn c s gii quyt cc vn khc.
Khi a hc sinh vo tnh hung c vn , h c mong mun gii quyt 1 vn
, h t th sn sng suy ngh vt kh khn gii quyt vn vi nim ~ tin c
th gii quyt c vn t ra. Khi giai on xut vn ku thc v tip
theo l giai on nghin cu gii quyt vn .
2. Giai on gii quyt vn
a) Cc cng vic ca giai on ny l:
xut cc gi thuyt;
- Lp k hoch gii quyt vn ;
- Thc hin k hoch gii.
b) Mc ch ca giai on ny l:
- a hc sinh vo con ng t lc, khai thc tri thc.
- Lm cho hc sinh quen dn vi phng php khoa hc trong nghin cu gii
quyt vn .
- t mc ch y giai on ny bao gm hai yu t c bn: Xy dng gi
thuyt v kim chng gi thuyt.
Hc sinh c th rn luyn c nng lc nhn thc mt cch t lc v sng to khi
h bit cch nghin cu gii quyt vn , m vic nghin cu gii quyt vn trong
khoa hc th nht thit din ra theo con ng xut v pht trin gi thuyt.
Gi thuyt l mt vn gi s c, ra gii thch mt hin tng no v
i hi phi c xc minh bng th nghim hoc bng nhng lun chng khoa hc.
69

Gi thuyt l mt hnh thc c o ca t duy, n bao gm mt s khi nim, phn

on, suy l gi nh, ng thi n chnh l qu trnh xut, chng minh, pht trin
nhng iu gi nh. V vy gi thuyt c mt vai tr quan trng trong cng vic
rn luyn t duy khoa hc.
C hai con ng xut v chng minh gi thuyt: Con ng din dch ngoi
suy v con ng din dch tng t.
Vic li cun hc sinh vo con ng xy dng gi thuyt i hi phi rn luyn
cho h c k nng quan st mt cch c mc ch cc s vt v hin tng trong khun
kh tnh hung c vn , ri sau vn dng cc tri thc c xy dng gi
thuyt da trn c s quan st . y c s kt hp nhn thc ca cm tnh vi
nhn thc l tnh.
Trc mt tnh hung c vn hc sinh ra c nhiu gi thuyt khc nhau v
gio vin hng dn hc sinh tin hnh lun chng cho gi thuyt, ngha l chn lc
mt cch c cn c mt trong cc gi thuyt ra lm con ng ng tin nht
gii quyt vn , cch chn lc tt nht l suy t cc gi thuyt ra cc h qu khc
nhau ri kim tra cc h qu bng kinh nghim sn c hay bng th nghim, kt qu
l s loi tr c nhng gi thuyt sai lm.
Khi chn c mt gi thuyt tng i c trin vng ri th phi kim chng
cc gi thuyt . i vi Vt l hc vic kim chng cc gi thuyt thng c thc
hin nh th nghim. Ch la chn th nghim kim chng sao cho hin tng th
nghim c n nht, thit b th nghim n gin, tin hnh th nghim ngn gn
hp l, kt lun rt ra t th nghim xut hin mt cch logic v nm trong phm vi
kin thc m hc sinh c th hiu c.
3. Kim tra, vn dng kt qu
Cc cng vic c th ca giai on ny l
a) Tho lun kt qu v nh gi;
b) Khng nh hay bc b gi thuyt nu;
c) Pht biu kt lun
d) xut vn mi
Trong giai on ny ch cho hc sinh vn dng sng to cc tri thc thu nhn
c, tc l vn dng gii quyt nhng tnh hung mi, khai thc vi nhng tnh
hung mi gp phi khi thu nhn kin thc.
3.5.4. V d v dy hc pht hin v gii quyt vn
Vn ng dy hc pht hin v gii quyt vn thit k tin trnh xy dng
kin thc "nh lut bo ton ng lng" (theo Ti liu bi dng gio vin thc
hin chng trnh, SGK lp 10 THPT, Vt l nng cao - B GD&T, HN.2006).
70

Khi hai vt tng tc vi

nhau, mi vt u thu c
gia tc, ngha l vn tc ca
mi vt b thay i.

C h thc no biu th mi lin h

gia cc vn tc ca hai vt trong
h trc v sau tng tc khng?

- T mi lin gia cc lc tng tc theo nh lut III Niu-tn, biu din cc lc theo
nh lut Niu-tn (theo a ). biu din cc a theo v , v theo v ca vt trc v sau
tng tc, ta s thy c mi lin h gia cc vn tc ca hai vt trong h trc v
sau tng tc.
- nh lut III Niu-tn: F 12 = - F 21 ; nh lut II Niu-tn: F 12 = m2 a 2 , F 21 = m1 a1
Biu thc tnh: a 2 =

v 2 v ' 2 v 2
v1 v'1 v1
=
=
; a1 =
t
t
t
t

m2 a 2 = - m1 a1 m2

v ' 2 v 2
v ' v 1
m2 v' 2 - m2 v 2 = m1 v'1 + m1 v1
= m1 1
t
t

Kt lun: m1 v1 + m2 v 2 = m1 v'1 + m2 v'2

Xt trng hp xe 1 chuyn ng khng

c ma st vi v va chm v gn cht vo xe
2 ng yn
* T kt lun trn suy ra h qu
m1 v1 = (m1 + m2) v' , hai xe cng chuyn
ng vi v' theo chiu ca v1 , suy ra
m1
s' =
s (trong cng t)
m1 + m2

S dng phn mm phn tch

phim video kim nghim tnh
ng n ca kt lun trn cho
trng hp va chm ca hai vt
trn mt mt phng nm ngang.
m2= 0,3kg m1 = 0,2kg

* Tin hnh th nghim vi thit b cn

rung in, o s' v s: h qu c xc nhn.
(hnh v th nghim)

m1 v1 + m2 v 2 = m1 v'1 + m2 v'2
- Khi nim ng lng: ng lng ca mt vt chuyn ng l i lng o
bng tch ca khi lng v vn tc ca vt p = mv.
- nh lut bo ton ng lng: Vc t tng ng lng ca h kn c bo ton.
Cn c vo tin trnh nu trn c th xy dng k hoch dy hc c th.
71

3.5.5. Cc mc ca dy hc pht hin v gii quyt vn

Tu theo mc tham gia ca hc sinh vo qu trnh nghin cu v gii quyt vn
ngi ta phn chia dy hc pht hin v gii quyt vn thnh bn mc .
Mc 1: Gio vin nu vn , nu cch gii quyt vn ; Hc sinh thc hin cch
gii quyt vn theo hng dn ca gio vin. Gio vin nh gi kt qu lm vic
ca hc sinh.
Mc 2: Gio vin nu vn , gi hc sinh tm ra cch gii quyt vn .
Hc sinh thc hin cch gii quyt vn . Gio vin v hc sinh cng nh gi.
Mc 3: Gio vin cung cp thng tin to tnh hung, hc sinh pht hin v xc
nh vn ny sinh, t lc xut cc gi thuyt v la chn gii php, hc sinh thc
hin cch gii quyt vn vi s gip ca gio vin khi cn. Gio vin cng hc
sinh nh gi.
Mc 4: Hc sinh t lc pht hin vn ny sinh trong hon cnh ca mnh hoc
ca cng ng, la chn vn phi gii quyt. Hc sinh gii quyt vn , t nh
gi cht lng v hiu qu.

72

CHNG 4

PHNG TIN DV HC TRONG DY HC VT L

Phng tin dy hc (cn gi l dng, thit b dy hc) l cc vt th hoc mt
tp hp cc vt th m gio vin v hc sinh s dng trong qu trnh dy hc nng
cao hiu qu ca qu trnh ny.
Cc phng tin dy hc theo ngha rng c th bao gm: Cc thit b dy hc,
phng dy hc, phng th nghim, bn gh, cc phng tin k thut... Di y ta s
nghin cu mt s phng tin dy hc Vt l ch yu.
4.1. CC LOI PHNG TIN DY HC
4.1.1. Cc phng tin dy hc truyn thng
Trong dy hc Vt l, cc phng tin dy hc sau y thng c xem l cc
phng tin dy hc truyn thng.
1. Cc vt tht trong i sng v k thut.
2. Cc thit b th nghim dng tin hnh cc th nghim ca gio vin v cc th
nghim ca hc sinh.
3. Cc m hnh vt cht.
4. Bng
5. Tranh nh v cc bn v sn.
6. Cc ti liu in: Sch gio khoa, sch bi tp, sch hng dn th nghim v cc
ti liu tham kho khc.
1.2. Cc phng tin dy hc hin di
Cng vi s pht trin ca khoa hc k thut, cc phng tin dy hc cng
c hin i ho nng cao hiu qu v cht lng dy hc, h tr lao ng dy
hc ca ngi gio vin. Trong thc t dy hc Vt l hin nay c cc phng tin dy
hc nghe - nhn sau ang c s dng tng i rng ri.
1. Phim hc tp: Phim n chiu, phim chiu bng, phim hc tp trn truyn hnh,
phim video.
2. Cc phn mm my vi tnh m phng, minh ho cc hin tng. qu trnh Vt l
luyn tp cho hc sinh gii bi tp v gii quyt cc vn hc tp trn ny vi tnh,
tin hnh cc th nghim vi cc thit b th nghim hin i, trong ny vi tnh nh
l my o, x l cc kt qu th nghim. Cc thit b nghe nhn hng c trang b l:
n chiu, my chiu phim, my thu hnh, my sang v ht bng hnh, my chiu LCD
a nng, my vi tnh...
73

Cc phng tin dy hc s dng trong dy hc Vt l l rt a dng v phong )h.

Trong s , cc thit b th nghim dng cho th nghim ca gio vin v th lghim
ca hc sinh c.vai tr quan trng hng u v khng th thiu c, v n h hin c
th ca Vt l l mt mn khoa hc thc nghim v s cn thit cho lc sinh thy c
cc hin tng Vt l thc trong i sng v trong k thut.
4.2. CC CHC NNG CA PHNG TIN DY HC
1.2.1. Cc chc nng ca phng tin dy hc theo quan im ca l lun dy hc
Theo quan im l lun dy hc, cc phng tin dy hc c cc chc nng sau:
1. S dng phng tin dy hc to ng c hc tp, kch thch hng th nhn
thc ca hc sinh, c bit trong giai on nh hng mc ch nghin cu
Nhiu th nghim Vt l n gin, cc on phim video... c th c s ng
gii thiu vn hc tp, to tnh hung c vn , kch thch hng th nhn thc,
pht trin k nng quan st ca hc sinh.
2. S dng phng tin dy hc hnh thnh kin thc, k nng mi
Cc phng tin dy hc nh thit b th nghim Vt l, m hnh, tranh nh, sch
gio khoa, phim hc tp, cc phn mm my vi tnh... c s dng cung cp cc
c liu thc nghim nhm khi qut ho hoc kim chng cc kin thc v cc khi
nim, nh lut Vt l, m phng cc hin tng, qu trnh Vt l vi m, gii thiu cc
ng dng ca cc kin thc Vt l trong i sng v k thut. Cc th nghim thc hnh
c s dng ngay trong khi nghin cu ti liu mi tng cng hot ng t lc
v rn luyn k nng thc hnh thi nghim cho hc sinh.
3. Phng tin dy hc c th c s dng cng c kin thc, k nng ca hc
sinh (n tp, o su, m rng, h thng ho)
Khi cng c, n tp kin thc c th s dng cc phng tin dy hc nng cao
hiu.qu ca hot ng ny. C th trong qu trnh hnh thnh kin thc, k nng mi
do nhiu nguyn nhn hc sinh cha tri gic tht s y hoc ghi nh cha c
bn vng v vy vic s dng cc phng tin dy hc trong qu
trnh ny l cn thit. Tuy nhin, cng nh bn thn vic cng c v n tp kin
thc cn phi t chc mt cch sng to, trnh s lp li gin n gy nhm chn dn
n gin hiu qu ca vic cng c, n tp.
4. S dng phng tin dy hc kim tra kin thc, k nng m hc sinh thu
c
Vic khai thc tim nng ca cc phng tin dy hc kim tra, nh gi kin
thc, k nng ca hc sinh trong dy hc Vt l hin nay vn cha c y c bit
l cc phn mm my vi tnh.
5. Phng tin dy hc gp phn pht trin nng lc nhn thc ca hc sinh
74

Khi t chc cho hc sinh tin hnh cc th nghim vi cc thit b th nghim thc
hnh l c hi tt nht gio vin pht trin cc nng lc nhn thc ca hc sinh
Trong qu trnh th nghim, hc sinh phi tin hnh mt lot cc hot ng tr tu thc tin nh lp phng n, k hoch th nghim, v s th nghim, lp bng gi tr
o, b tr v tin hnh th nghim, thu nhn v x l kt qu th nghim (bng s, bng
th), tnh ton sai s, xt nguyn nhn ca sai s. Thng qua cc hot ng cc
phm cht c nhn ca hc sinh c hnh thnh.
6. Vic s dng phng tin dy hc em li hiu qu xc cm, thm m cho hc
sinh do nhng c tnh bn ngoi (hnh dng, mu sc), cch b tr, do hnh nh, cc
hin tng quan st c tri vi quan nim ca hc sinh hoc khng c nhn thy
hng ngy.
7. Hiu qu ca vic iu khin qu trnh nhn thc ca hc sinh s c nng
cao nu cc phng tin dy hc c thit k, ch to v c gio vin nghin cu
s dng mt cch hp l. C th thy r iu ny khi s dng cc thit b th nghim
Vt l, cc phn mm dy hc v s phi hp gia chng.
8. Phng tin dy hc gp phn thc hin mt trong cc nhim v dy hc Vt l
l pht trin ti u nhn cch ca tng hc sinh
pht trin ti u nhn cch tng hc sinh th cn c bit ho hc sinh trong qu
trnh hot ng hot ng tr tu - thc tin ca h. C hai kh nng c bit ho hc
sinh: Bin i mc yu cu t ra cho tng hc sinh (th hin ni dung, nhim v
hc tp; Bin i mi quan h gia hot ng ch o ca gio vin v hot ng t
lc ca hc sinh. Vic s dng phng tin dy hc trong dy hc Vt l c kh nng
thc hin hai kh nng nu trn. Trc ht gio vin khai thc kh nng phn ho hc
sinh thng qua vic la chn phng tin dy hc, tip n t ra cc nhim v khc
nhau cho tng i tng hc sinh, quan tm gip cc hc sinh yu, khuyn khch
hot ng t lc, sng to i vi hc sinh kh gii... Ngoi ra, bn thn cc phng
tin dy hc cng to ra hiu qu phn ho hc sinh ph thuc vo hng th v nng
lc tng hc sinh.
4.2.2. Cc chc nng ca phng tin dy hc theo quan im tm t hc hc tp
Theo quan im ca tm l hc hc tp, hot ng nhn thc ca hc sinh trong
qu trnh hc tp c th din ra trn cc bnh din khc nhau: Bnh din hnh ng i
tng - thc tin, bnh din trc quan trc tip, bnh din trc quan gin tip v bnh
din nhn thc khi nim ngn ng trong vai tr ca ngn ng tng dn v vai tr
ca trc quan Gim dn.
1. Bnh din hnh ng i tng - thc tin: V d s dng cc thit b th nghim
dng cho th nghim ca hc sinh.
2. Bnh din trc quan trc tip: V d nh vic s dng cc vt tht, cc nh
chp, cc thit b dng cho th nghim ca gio vin, cc phim hc tp quay cc cnh
75

tht...
3. Bnh din trc quan gin tip: Khi s dng cc th nghim m hnh, cc phim
hot hnh, cc phn mm my vi tnh m phng cc hin tng, qu trnh Vt l, cc
m hnh vt cht, cc hnh v, s .
4. Bnh din nhn thc khi nim - ngn ng: Cc phng tin dy hc nh sch
gio khoa, sch bi tp, sch tham kho, cc phn mm vi lnh dng cho n tp to
iu kin cho hc sinh hot ng nhn thc trn c s cc khi nim, cc kt lun khi
qut, tc l hot ng trn bnh din khi nim - ngn ng.
Trong thc tin dy hc Vt l trng ph thng hin nay cho thy tim nng ca
phng tin dy hc trong vic tch cc ho hot ng nhn thc ca hc sinh cha
c khai thc y . l mt trong cc nguyn nhn lm cho kin thc ca hc
sinh hi ht, khng bn vng, t c kh nng vn dng. nng cao cht lng nm
vng kin thc ca hc sinh, ngi gio vin Vt l cn nghin cu nm vng u
nhc im ca tng loi phng tin dy hc, bit phi hp hi ho chng khi dy
hc tng kin thc, k nng c th, va lm cho qu trnh dy hc hiu qu, va trnh
c s phc tp khi s dng cc phng tin dy hc khng hp l.
4.3. MT S NH HNG CHUNG V PHNG PHP S DNG
PHNG TIN DY HC
T cc chc nng ca phng tin dy hc nu trn, c th rt ra mt s nh
hng chung v phng php s dng phng tin dy hc trong dy hc Vt l nh
trng ph thng.
1. cc khu khc nhau ca qu trnh dy hc cn s dng phi hp cc phng
tin dy hc trn cc bnh din khc nhau ca hot ng nhn thc. Chng hn, khi
dy hc cc ng dng kin thc Vt l trong i sng v k thut, cn s dng phi hp
cc phng tin dy hc: Vt tht hoc bc nh chp vi tht, th nghim ca gio vin
hoc ca hc sinh v nguyn tc hot ng ca thit b, m hnh chc nng ca thit
b, hnh v v s b tr th nghim, v nguyn tc hot ng ca thit b (tranh v
hoc tm bn trong chiu ln tng nh my chiu) hoc phn mm my vi tnh minh
ho cu to, nguyn tc hot ng ca thit b.
2. Gn vic s dng phng tin dy hc vi cc hot ng tr tu - thc tin ca
hc sinh, to ra cc kch thch a dng v mt C hc, m hc, Quang hc... ph hp
vi qu trnh thu nhn v x l thng tin ca hc sinh, kch thch s tranh lun tch cc
ca hc sinh v i tng nhn thc.
3. Vic s dng phng tin dy hc trong qu trnh hnh thnh v vn dng kin
thc phi gp phn lm sng t tnh bin chng gia ci chung v nhng ci ring, ci
ging nhau v ci khc nhau ca cc hin tng, qu trnh Vt l.
4. Vic s dng phng tin dy hc phi gp phn lm tng tnh chnh xc v tnh
76

h thng ca cc kin thc m hc sinh lnh hi. C th: Vic s dng phng tin dy
hc thch hp s lm sng li cc s kin cm tnh - c th m hc sinh tri gic
trong i sng hng ngy khng nhng tn dng vn kinh nghim m cn nhm
pht hin v gp phn khc phc cc sai lm ca hc sinh. V d: Tin hnh th
nghim vi thit b th nghim mi v nh lut Pa-xcan loi b s nhm ln ph
bin ca hc sinh v tnh cht ca cht rn v cht lng trong s truyn p sut v p
lc tc dng t ngoi; S dng cc th nghim v s ri ca cc vt trong khng kh v
trong ng thu tinh d ht ht kh bc b quan nim sai lm da vo kinh nghim
hng ngy "vt nng ri nhanh hn vt nh" ca hc sinh. c bit, khi s dng nhiu
ln mt s phng tin dy hc nhiu chng, nhiu phn khc nhau ca chng
trnh Vt l s to iu kin lm ni bt mi lin h gia cc kin thc m hc sinh
lnh hi.
4.4. GHI V V HNH TRN BNG
Mc d hin nay c cc phng tin k thut h tr vic dy hc ca gio vin nh
my vi tnh v n chiu... song i vi ngi gio vin Vt l cc k nng ghi v v
hnh trn bng vn rt cn thit.
4.4.1. Yu cu ni dung v k thut ghi chp trn bng
Ghi chp v hnh v trn bng km theo li trnh by ca gio vin l mt phng
tin b tr nhng rt quan trng v hiu qu trong vic tp trung ch ca hc sinh
ln ci chnh trong ni dung ca bi hc, n h tr cho vic chia nh v chnh xc ho
cc tri gic ca hc sinh, suy ngh trn ni dung hc tp v cng c ni dng trong
t nh ca hc sinh, khc su v lm r loc cc vn tho lun... Vic ghi chp v
v hnh cn thn, hp l trn bng trong thi gian ging bi ca gio vin s gip cho
ngi gio vin phn chia ti liu phc tp, khi lng ln ca bi hc thc hnh ra
cc phn, tch ra c ci chnh, th hin r rng, trc quan cc thi im trnh by ti
liu. Nh to thun li cho vic pht trin t duy logic ca hc sinh v tr nh th
gic ca h. V vy ngoi vic s dng cc phng tin trc quan khc nhau nh bng,
biu mu, phim nh, n chiu, ngi gio vin vn cn phi ghi v v hnh trn bng.
Vic ghi bng v v hnh ng phng php s gp mt phn ng k vo vic
nng cao cht lng ca mt gi hc.
1. Ghi chp trn bng cn m bo mt suyn cu c bn sau
a) Vic ghi chp cn c h thng, phn nh c qu trnh pht trin ca vn do
gio vin trnh by.
b) Vch r c bn cht vt l ca vn nghin cu, nht l cc suy lun Ton
hc.
c) Tp trung c s ch ca hc sinh vo nhng vn cn thit, quan trng.
d) Cng c c ti liu nghin cu trong gi hc.
77

e) Hng dn c hc sinh ghi chp vo v v hc tp nh.

2. Ni dung ghi trn bng
tho mn yu cu trn, kt hp vi vic s dng cc phng tin trc quan
khc Gio vin c th ghi li trn bng nhng im sau:
a) Dn bi (tn mc v cc mc nh).
b) Cc hnh v, s , th.
c) Nhng cng thc v nhng h qu suy ra t nhng cng thc .
d) Nhng s liu thu dc t th nghim v nhng kt lun rt ra t th nghim.
e) Bi gii mu (bi tp Vt l).
g) Nhng thut ng mi, tn cc nh bc hc, ti liu lch s v k thut
h) Bi lm v nh (s mc phi c theo sch gio khoa, s bi tp trong sch gio
khoa hay sch bi tp...).
Tu ni dung c th ca tng bi hc m ghi chp trn bng nhng im cn thit,
ph hp vi cc yu cu nu trn. Gio vin cn chun b chu o ni dung ghi bng
ngay t khi son k hoch chi tit cho mi bi hc.
Ni chung nn phn chia ni dung ghi chp trn bng lm hai phn: Mt phn cn
gi li trn bng trong sut gi hc (dn bi, cng thc, nh ngha, nh lut, th,
hnh v quan trng nu cn thit...), mt phn c th xo i khi dng xong (chng
hn nhng php tnh, nhng hnh v trung gian...). Phn gi li ghi mt bn bng
di dng tm tt, phn th hai tu theo kch thc ca bng m lng trc vic xo
bng ng lc cn thit.
Kch thc v hnh v phi ln cho hc sinh ton lp c th quan st c
Nn dng phn mu lm ni bt nhng im cn ch . Trnh vit tt, c bit
nhng cch vit tt gy ra s hiu sai, trnh vit sai vn phm hoc mc li chnh t
khi vit.
Tuy nhin cng cn trnh nhg xu hng lm dng vic trnh by trn bng, trnh
by dy c cc cng thc v bin i Ton hc. Kt qu ca cch ghi bng nh vy l
hc sinh khng xc nh c trng tm ca bi, khng tp trung c vo phng
php lp lun gii thch vn , v vy, ch nn ghi trn bng cc kt lun tng giai
on ca qu trnh suy lun sau khi hc sinh hiu r phng php gii quyt vn
nu ra.
4.4.2. Yu cu v v hnh trn bng
Hnh v m gio vin thc hin trn bng c mc ch ch yu lm sng t bi
tng ca gio vin. Hnh v l phng tin trc quan quan trng bn cnh li ging
ca gio vin. V vy khi v hnh ngi gio vin cn lu tm trc ht ti tnh cht
78

S phm ca chng, sau l mt m thut ca hnh v. S hn ch v thi gian trong

mt tit hc i hi phi v hnh trn bng sao cho c nhanh chng. V th trc ht
cn quan tm theo nhng yu cu c bn sau:
1. Hnh v phi n gin r rng hc sinh c th thy c nhng im ch
yu, ng thi cng cho gio vin v hc sinh c thi gian v ngay ti lp khng
nh hng ti tin trnh bi hc
Mun cho hnh v c n gin v r rng, trong nhiu trng hp sao chp li
nhng hnh v trong sch gio khoa m gio vin phi ci bin, tc b mt s chi tit
khng cn thit hoc chuyn t cch v ny sang cch v khc trong nhng trng hp
tht cn thit (v d t cch v phi cnh sang cch v chiu...).
lm ni bt mt s chi tit quan trng, ch yu trn hnh v c th dng phn
mu hay dng nhng nt c bit. Chng hn, c th dng nt m v vng dy pha
ngoi v nt nh v vng dy pha trong.
2. Hnh v trc ht phi th hin r c nguyn tc Vt l ca i tng ang
nghin cu sau n nhng chi tit v k thut
Trn hnh v phi ni bt nhng c cu ch yu ca my mc, dng c m th
hin c hin tng cn nghin cu.
3. Hnh v phi ng k thut ho hnh
Trong dy hc Vt l ngi ta dng 3 cch v sau:
a) V chiu vung gc: Theo cch v ny cc tia sng u coi nh vung gc vi
mt hnh v, do vy ta ch nhn thy mt ngoi ca vt theo mt phng no hoc
t ng trc li hoc t trn xung. Cch v ny c dng khi cn phn bit s b
tr trc sau;
b) V ct: Cch ny m t hnh dng
ca vt trong mt phng b dc hay b
ngang, thng c s dng khi cn thy r
cu to bn trong ca my mc, dng c:
(v d: v ct nghin cu cu to ca loa
in ng hnh 1).
c) V phi cnh: Cch v ny cho thy
hnh dng ca vt trong khng gian, phn
bit r v tr ca cc b phn sp xp trong
khng gian ba chiu.

79

Trong cch v phi cnh, nhng b phn no xa s nh, nhng b phn nm

trong cng mt mt phng song song vi mt phng hnh v th gi nguyn t l kch
thc, nhng b phn ng vung gc vi mt phng hnh v quy t li mt im
gi l ch im. Ch im c th rt xa cc ng vung gc vi mt phng hnh
v song song vi nhau. Hnh 2 l cch phi cnh hnh lp phng vi ch im gn
v rt xa.
Cch v phi cnh ni chung l kh, i hi nhiu thi gian, v th ch dng khi
hai cch trn khng cho php m l y hnh dng v cu to ca vt.
Vic chn cch th hin hnh v ny hay hnh v khc tu thuc vo yu cu ging
dy tng trng hp c th, nhiu khi phi phi hp hai cch v mi m t c ht
cu to v hot ng ca dng c.
Trong cc hnh v cn ch ly t l ng hoc gn vi thc t, ph hp vi tng
quan ca tng thit b thc hoc gia cc phn ca chng.
4. Cn phi hp gia vic v v gii thiu hnh v ng b vi vic trnh by bng
li ca gio vin, hnh v xut hin ng lc cn thit minh ho c cho li gii
thch ca gio vin
Trng hp hnh v phc tp c th v trc bng con hoc giy kh ln, nhng
ch v m, hoc cha in cc k hiu v khi ging th mi t m ln in cc k hu
thch hp vo .
Hin nay my vi tnh v n chiu l cc phng tin hin i c trang b
hu ht cc trng ph thng, v vy vic v hnh v s dng cc hnh v tnh hoc
ng, chiu ln mn hnh ln l hon ton c th thc hin c. iu ny gp phn
nng cao hiu qu trc quan trong dy hc, ng thi gim ng k thi gian dnh cho
vic v hnh, ghi bng, ngi gio vin s c nhiu thi gian hn t chc cc hot
ng dy hc.
4.5. S DNG CC VT THT
Trong dy hc Vt l, cc vt tht c th c s dng nghin cu cc hin
tng, qu trnh Vt l. V d: C th s dng cc chi, cc dng c o dng trong
gia nh nh cn, ng h, nhit k...; nghin cu cc ng dng ca kin thc Vt
80

l trong i sng v k thut.c th dng cc dng c sn c trong i sng, chng hn

cc dng c c hc nh km, ko; Cc dng c in. Rau chung in, i-na-m xe
p, n gn...; Cc dng c quang hc nh my nh, ng nhm, knh lp...
Cc vt tht c ngha quan trng trong dy hc Vt l, n gip khai thc tt cc
kinh nghim sng hng ngy ca hc sinh, ng thi l bng chng sinh ng v vic
vn dng cc kin thc Vt l vo thc tin. C th s dng cc vt tht cc giai on
khc nhau ca qu trnh dy hc. s dng hiu qu cc vt tht vo qu trnh dy
hc, ngi gio vin cn nghin cu k c im cc vt ny sao cho m bo tnh trc
quan v lm r c bn cht cc hin tng, qu trnh Vt l nm trong nguyn l hot
ng ca cc vt ny.
4.6. CC THIT B TH NGHIM
Cc thit b th nghim c vai tr quan trng i vi dy hc Vt l, chng to iu
kin xy dng cc th nghim nhm nghin cu mt cch c h thng, trc quan cc
hin tng, qu trnh Vt l, hnh thnh cc khi nim, nh lut Vt l, to iu kin
nghin cu cc ng dng k thut ca Vt l.
Ngi ta phn bit hai loi thit b th nghim: Thit b th nghim biu din dng
tin hnh cc th nghim ca gio vin v thit b th nghim thc hnh dng cho
cc th nghim ca hc sinh.
4.6.1. Thit b th nghim biu din
c im ca cc thit b th nghim biu din l chng c ch to vi kch
thc ln sao cho hc sinh trong c lp c th quan st c r cc chi tit quan
trng ca thit b, tri gic y cc hiu ng Vt l din ra trong th nghim. Cc thit
b th nghim ny c th c trang b cc dng c o vi cc php o kh chnh xc.
Cc thit b th nghim biu din c th c ch to s dng mt cch c lp
(v d: B th nghim v nh lut Bi-l - Ma-ri-t, b th nghim v trng thi cn
bng ca vt rn...), cng c th c ch to thnh mt b th nghim c nhiu chi tit
khi lp ghp vi nhau thnh nhiu th nghim dy nhiu phn
khc nhau ca chng trnh Vt l (v d: B th nghim in t cho php tin hnh
cc th nghim v dng in mt chiu v dng in xoay chiu, v t trng v cm
ng in t, cc ng dng k thut ca chng...). Cc b th nghim ny thng phi
c cc dng c b tr khc nh ngun in, cc my do...
4.6.2. Thit b th nghim thc hnh
Cc thit b th nghim thc hnh thng c ch to thnh cc b th nghim
bao gm nhiu chi tit, dng cho hc sinh thc hnh th nghim khi nghin cu ti liu
mi hoc lm th nghim thc hnh sau khi hc xong mt chng, mt phn chng
trnh Vt l.
Vic ch to cc b th nghim thc hnh cn m bo cc yu cu c bn sau:
81

1. S dng n gin;
2. Vic lp rp cc chi tit tn t thi gian;
3. D dng phi hp, thay i cc chi tit. Do vic phi hp cc chi tit d dng
nn vi mi b th nghim thc hnh, hc sinh c th lm c nhiu th nghim khc
nhau trong mt phn ca chng trnh Vt l ph thng. Nh u im m cc b th
nghim thc hnh to iu kin cho vic t chc cc hot ng tr tu - thc tin a
dng, sng to ca hc sinh, gp phn pht trin vn tri thc, t duy v k nng ca
hc sinh.
- Cc chi tit th nghim phi vng chc, p v ph hp vi cc quy tc an ton.
Hin nay, nhiu trng ph thng nc ta c trang b cc b th nghim thc
hnh sau: B th nghim kho st chuyn ng thng dng cn rung in, b thc hnh
c hc, b thc hnh nhit hc, b thc hnh tnh in, b thc hnh in t, b thc
hnh bn dn, b thc hnh quang hc. Cc b th nghim thc hnh ny c khong
3000 chi tit, c th thc hin c khong 300 th nghim ch yu. Do trang b cn
thiu, nhiu khi gio vin phi s dng cc thit b th nghim thc hnh tin hnh
cc th nghim biu din, khi gio vin cn nghin cu cch b tr cc thit b th
nghim v s dng cc bin php k thut m bo cho c lp c th quan st c.
4.7. S DNG CC M HNH VT CHT
Cc m hnh vt cht l mt loi thit b dy hc c vai tr quan trng trong dy
hc Vt l, chng thng c s dng trong cc trng hp sau:
1. Dng minh ho cc hin tng, qu trnh Vt l vi m, trc quan ho cc m
hnh l tng
V d: S dng cc ming nam chm gm trong b th nghim bn m kh tin
hnh cc th nghim m hnh khi nghin cu m hnh ht.
2. Dng nghin c cc ng dng k thut ca Vt l
Vic nghin cu mt thit b k thut trong dy hc Vt l c th din ra theo mt
trong hai con ng lnh hi cc ng dng k thut ca Vt l.
a) Con ng th nht: Quan st cu to ca i tng k thut c sn (v d:
M hnh ng c t trong), gii thch nguyn tc hot ng ca n;
b) Con ng th hai: Da trn nhng nh lut Vt l, nhng c tnh Vt l ca
s vt, hin tng thit k mt thit b nhm gii quyt mt yu cu k thut no
Con ng th hai thc cht l mt bi tp sng to.Vic s dng m hnh d din ra
theo con ng no cng i hi kt hp gia vic s dng m hnh (trong c vic
tin hnh th nghim vi m hnh), hnh v (trn bng, giy hoc tm bn trong) v li
ni ca gio vin lm r nguyn tc hot ng, cu to, tc dng ca tng b phn
c bn v s chuyn vn ca thit b.
82

4.8. S DNG TRANH NH V BN V SN

Tranh nh v cc bn v sn trn giy, trn tm bn trong l mt phng tin dy
hc gip cho vic m t cc i tng, hin tng, qu trnh Vt l va sinh ng, va
tn t thi gian trn lp.
C loi tranh nh v cc bn v sn c nghin cu v xut bn phc v cho
dy hc b mn nh:
1. Cc bn v v nguyn tc to v hot ng ca ng c khng ng b ba pha,
v cu to v nguyn tc hot ng ca knh hin vi, cu to ca con mt...;
2. Cc bn v sn trn tm bn trong ( c xut bn hoc do gio vin t v)
cng c s dng rng ri. Cc bn v trn tm bn trong c s dng trong cc
trng hp sau:
a) Thng tin cn trnh by nhiu nu vit hoc v trn bng s chim nhiu din
tch hoc tn nhiu thi gian (v d: s ca mt thit b k thut,... );
b) Khi nghin c u cc thit b k thut hoc xt cc hin tng, qu trnh i hi
s xut hin dn dn tng b phn trc mt hc sinh, ngi ta thng dng cc bn
trong v ring tng b phn v xp dn ln nhau trong qu trnh nghin cu.
Vic s dng tranh nh v cc bn v sn cn ng lc: Ch treo chng ln khi cn
thit, dng xong ct i ngay trnh s phn tn ch ca hc sinh.
4.9. S DNG CC TI LIU IN
4.9.1. Sch gio khoa
1. Sch gio khoa l phng tin dy hc quan trng ca dy hc Vt l trng
ph thng
N c hai chc nng:
a) L phng tin lm vic ca hc sinh (sch gio khoa l ngun kin thc,
phng tin cng c kin thc, k nng ca hc sinh).
b) L phng tin h tr gio vin hiu v thc hin chng trnh dy hc quy
nh.
Trong sch gio khoa, cc ni dung hc tp ca bc hc c trnh by c h
thng, ph hp vi chng trnh quc gia v b mn, m bo cc yu cu nh: Tnh
khoa hc ca ni dung, tnh trc quan, tnh va sc, tnh logic ca vic trnh by v c
mi lin h hu c vi cc mn hc khc.
Sch gio khoa cn m bo cc yu cu c th ca b mn nh: Phi m t cc
th nghim 'Vt l, xy dng cc kt lun khoa hc t l thuyt hoc thc nghim, nu
cc ng dng c bn ca Vt l trong k thut v i sng, s dng hp l cc cng c
Ton hc, a vo sch gio khoa h thng cc bi tp hnh thnh hc sinh nhng
83

k nng k xo cn thit.
2. Sch gio khoa c s dng cc giai on khc nhau ca qu trnh dy hc
a) S dng sch gio khoa m bo trnh xut pht ban u (hc sinh s
dng sch gio khoa t n tp cc kin thc c trc khi hc bi mi), to ng c
hc tp, t vn nghin cu ti liu mi...
b) Hc sinh c th s dng sch gio khoa trong qu trnh hc bi mi di s
hng dn ca gio vin. Hc sinh lm vic vi sch gio khoa trong mt khong thi
gian ngn ca qu trnh xy dng kin thc mi, v d: c mt nh ngha, xem mt
hnh v, mt s , th hay cc s liu trong mt bng...; Hc sinh t lc lm vic
vi sch gio khoa t lnh hi cc kin thc mi...
c) S dng sch gio khoa cng c cc kin thc, k nng thu c, gip hc
sinh n tp v h thng ho kin thc...;
d) S dng sch gio khoa giai on kim tra, nh gi kt qu hc tp ca hc
sinh thng qua vic gio vin ra cc bi tp cui chng, hoc giao cho hc sinh lm
mt bo co khoa hc m sch gio khoa l mt ngun ti liu...
3. Cn bi dng cho hc sinh nng lc t lc lm vic vi sch gio khoa thng
qua cc hot ng
a) Tt thng tin,
b) Tip nhn thng tin (c on vn, xem hnh v, tra cu cc bng s liu... ),
c) nh hnh thng tin (gia cng thnh cc , nh du cc quan trng... ), di Ch
bin thng tin theo mc ch t ra,
e) Vn dng thng tin...
4.9.2. Sch bi tp
Sch bi tp Vt l l phng tin hc tp c bn v vic gii cc bi tp c vai tr
quan trng trong vic rn luyn cho hc sinh k nng p dng kin thc hc vo
thc tin. Sch bi tp c dng b sung cho sch gio khoa, to thnh mt s
hon chnh v ni dung. Trong sch bi tp thng c cc dng bi tp sau: Bi tp
nh tnh, bi tp nh lng, bi tp th nghim, bi tp th, bi tp sng to...
Cc bi tp c s dng cc giai on khc nhau ca qu trnh dy hc, c bit
giai on cng c kin thc hc trn lp hoc t hc nh, v vy vic gii cc
bi tp c xem nh mt phng php dy hc tch cc c hiu qu.
4.9.3. Sch hng dn th nghim
Sch hng dn th nghim trnh by cc ch dn thc hin mt h thng cc th
nghim thc hnh Vt l sau khi hc sinh hc xong mt chng hay mt phn ca
chng trnh. Cc ch dn bao gm: Mc ch th nghim, lit k cc dng c cn dng
84

(c th km theo hng dn s dng dng c ), nhim v cn thc hin, tin trnh

th nghim...
o su m rng kin thc, pht trin k nng, k xo v nng lc sng to ca
hc sinh, gio vin cn a vo cc bi th nghim thc hnh mt s nhim v v cc
cu hi ph c lin quan ti s cn thit sa i th nghim hoc lm cc th nghim
b sung...
4.9.4. Cc ti liu tham kho
Ti liu tham kho l cc sch vit v cc vn gn lin vi ni dung mn hc,
c mc ch m rng, h thng ho kin thc, hoc trnh by su v mt vn va
sc vi hc sinh. S dng cc ti liu tham kho nhm pht trin hng th hc tp Vt
l, tch cc ho hot ng nhn thc, o su v m rng kin thc, k nng ca hc
sinh. Cc ti liu tham kho gp phn quan trng thc hin y cc nhim v dy
hc Vt l nh gio dc th gii quan duy vt bin chng, gio dc k thut tng hp
v hng nghip cho hc sinh.
4.10. MT S PHNG TIN DY HC HIN I TRONG DY HC VT
L
4.10.1. Cc loi phim hc tp
1. Cc loi phim hc tp c s dng trong dy hc Vt l bao gm
a) Phim n chiu: Chiu cc phim dng bn v i tng ca Vt l hc, cc
php o trong Vt l, cc ng dng ca Vt l...
b) Phim chiu bng quay cc cnh tht hoc phim hot hnh: v d, phim v bung
Uyn-xn, v chuyn ng Brao-n,...
c) Phim truyn hnh;
d) Phim trn bng video, (ra VCD, DVD,...
2. Cc loi phim hc tp trn thng c dng trong cc trng hp sau
a) Gii thiu cc th nghim c bn m khng th tin hnh trong iu kin 1 ca
lp hc (do thit b th nghim cng knh, phc tp, t tin,..
b) Khi i tng quan st c kch thc rt nh kh quan st, hoc qu ln, hoc
hin tng din ra nhng ni, vo thi im khng quan st trc tip c (V d:
nh my in, cc thin th...);
c) Cc qu trnh Vt l din ra qu nhanh hoc rt chm (v d: s ri t do, hin
tng khuch tn trong cc vt rn... );
d) Khi nghin cu cc ng dng k thut ca Vt l (nguyn tc hot ng, cu to
ca cc my o, cc thit b k thut nh ng c in,... );
e) Khi trnh by lch s pht trin ca mt vn Vt l, mt pht minh khoa hc,
85

k thut...
3. Li ch ca vic s dng phim hc tp trong dy hc Vt l
a) Phim hc tp gip thu nhn th gii t nhin vo lp hc, xo b nhng hn hp
khng gian ca lp hc v thi gian hn ch ca tit hc;
b) Cho php quan st vi tc mong mun hoc c th dng cc hnh nh, nh
vy c th quan st r rng cc hin tng, qu trnh Vt l, lm cho hc sinh c biu
tng ng n v chng;
c) Lm tng tnh trc quan v hiu qu cm xc khi t gic cc i tng v hin
tng Vt l do cc phim hc tp kt hp hi ho k thut hnh nh v m thanh...;
d) Phim hc tp c th c s dng tt c cc giai on ca qu trnh dy hc,
trong lp hc, ngoi lp hc, trong v ngoi gi hc chnh kho.
vi vic pht trin k thut nghe nhn v k thut my vi tnh nh hin nay, vic s
dng cc phim hc tp s ngy cng ph bin.
4. Phng php s dng phim hc tp trong dy hc Vt l
Cc giai on ch yu lm vic ca gio vin vi phim hc tp
a) t k hoch s dng phim trong k hoch tng th ca mt chng; mt phn
c th k hon dy hc (s dng phim no, lc no, nhm mc ch no v mt l lun
dy hc...)
b) Xc nh cc cng vic chun b vi hc sinh trc khi s dng phim: Giao cho
hc sinh nhim v n tp nh nhng kin thc cn thit c th hiu c ni dung
phim; Nu mc ch s dng phim t hc sinh tm th ch i tch cc, khu
gi tnh t m nhn thc; Trc khi chiu phim, nh hng s ch ca hc sinh
vo nhng ni dung c bn ca cun phim, gio vin cn giao cho hc sinh cc nhim
v cn hon thnh sau khi xem phim.
c) Trong khi xem phim, gio vin cn quan st, c th a ra cc gi nh
hng s ch ca hc sinh vo ci c bn, ci c bit;
d) nh gi hiu qu vic s dng phim hc tp: Sau khi xem phim xong cn cho
hc sinh ngh gii lao ngn nh li nhng ci xem, nghe; C th nh gi kt
qu s dng phim ngay sau khi xem hoc cc gi hc sau; Hiu qu s dng phim
cn c nh gi thng qua cu tr li ca hc sinh cho cc cu hi nu. Tt nht
l t chc cc tho lun ca hc sinh qua nh gi mc nm vng ca hc sinh...
4.10.2. Dao ng k in t
Dao ng k in t l mt thit b o lng a chc nng hin th kt qu o di
dng th trn mn hnh c th quan st bng mt c.
Dao ng k in t h tr trong cc th nghim nghin cu cc dao ng in,
86

dng in xoay chiu, dao ng v sng in t... chng trnh Vt l ph thng.

Cc dao ng k in t dng trong trng ph thng hin nay c hai loi: Dao ng
k in t mt chm tia v dao ng k in t hai chm tia. Cu to v nguyn tc
hot ng ca dao ng k in t c nghin cu trong cc hc phn in k thut
v v tuyn in k thut nn trong phn ny ch nu mt s ng dng ca n trong
dy hc Vt l trng ph thng.
Dao ng k in t c dng trong cc trng hp sau
1. o cc i lng Vt l nh: in tr, in dung, t cm, hiu in th,
lch pha, tn s, h s khuch i ca mt tng khuch i hoc ca mt my khuch
i...
2. Thc hin cc php o c chnh xc cao do dao ng k in c in tr rt
ln.
3. C th o cc i lng Vt l c ln kh nh (do dao ng k in t c b
khuch i dc kh mnh).
4. Gip quan st cc dao ng iu ho, dao ng tt dn, ng c trng vonampe ca n in t, tranzito...
5. Gip quan st cc qu trnh in t bin i nhanh.
6. Dng nghin cu cc qu trnh in c tn stvi Hc n hng triu Hc...
7. Dao ng k in t hai chm tia cho php nghin cu ng thi hai qu trnh
in (v d: 2 in p) thun tin cho vic so snh i chiu.
8. C th dng dao ng k in t nghin cu cc loi dao ng khc khng
phi l dao ng in (dao ng m, hin tng nhiu x, dao thoa... ) bng cch bin
i chng thnh cc dao ng in ri a cc tn hiu din ny 1 vo u vo ca cc
dao ng k in t.
4.5.3. My vi tnh
Ngy nay my vi tnh c mt hu ht cc vnh vc ca i sng: Kinh t, quc
phng, nghin cu khoa hc...Trong lnh vc gio dc, ngi ta cng v ang
nghin cu s dng my vi tnh trong dy hc. c mt hc phn ring nghin
cu v cu to v vn hnh my vi tnh, c bit l s dng my vi tnh trong nghin
cu v dy hc Vt l, nn y ch nu vn tt cc tnh nng ca my vi tnh v
nhng vn chung s dng my vi tnh trong dy hc Vt l.
1. My vi tnh c cc tnh nng sau
a) My vi tnh l thit b c th to nn, lu tr trong my v hin th li trn mn
hnh mt khi lng thng tin rt ln di dng vn bn, hnh nh v m thanh m cc
gic quan ca con ngi c th tip nhn c. Hn na, vic truy nhp cng nh trao
i cc ni dung bt k trong khi lng thng tin thc hin rt d dng, nhanh
87

chng, chnh xc, tin li v r tin hn mi phng php thng s dng.

b) My vi tnh c kh nng tnh ton, x l cc nhanh mt khi lng rt ln cc
php tnh vi chnh xc cao. Chc nng u vit ny ca my vi tnh gip cho
con ngi thc hin nhng khi lng lnh ton v cng ln trong mt thi gian rt
ngn.
c) My vi tnh c th bin i cc k nhanh chng, chnh xc cc d liu thu
thp c, cho ra cc kt qu c hin th di dng chun nh: Biu bng, biu
th..., to thun li cho vic nghin cu m cc phng tin khc: khng th lm
c v i cht lng v thi gian ngn nh vy.
d) My vi tnh c th ghp ni vi cc thit b nghin cu khc to thnh mt h
thit b mi c cht lng cao hn hn thit b c. Nhng h thit b mi ny hin nay
thay th hu ht cc thit b c trong cc lnh vc nghin cu khoa hc, sn xut ti
cc nc pht trin.
e) Nh cc phn mm, thng qua my vi tnh c th iu khin hon lon t ng
cc qu trnh theo mt chng trnh t sn.
2. S dng my vi tnh trong dy hc Vt l
a) S dng my vi tnh vi chc nng phng tin dy hc chung
- S dng h tr gio vin minh ho cc qu trnh, hin tng cn nghin
cu. Cc vn bn hnh nh, m thanh cn minh ho cho bi hc u c th c chn
lc, sp xp trong my vi tnh v c trnh by nhanh chng vi cht lng cao theo
mt trnh l tu trong gi hc...
- Cc chng trnh phn mm h tr cho vic t hc, t n tp ca hc sinh.
- Cc phn mm s dng cho vic son thi trc nghim dnh cho gio vin, t
kim tra dnh cho hc sinh, cc phn mm tnh kt qu hc tp ca hc sinh...
b) S dng my vi tnh h tr cho cc phng php dy hc Vt l
- M phng cc i tng Vt l cn nghin cu (Computersimulation); - H tr
trong vic xy dng cc m hnh (Computer assisted Modelbuiding); - H tr cc th
nghim Vt l (Computer assisted Physics Experiments); - H tr cho vic phn tch
bng v deo ghi cc qu trnh Vt l thc (Computer assisted Videoanalyse).
Do l mt thit b a phng tin, c th ghp ni vi cc thit b hin i khc
trong nghin cu Vt l v c lnh nng u vit trong vic thu thp v x l d liu
trnh by cc kt qu x l mt cch t ng v cc k nhanh chng, chnh xc p mt
nn my vi tnh c s dng rt thnh cng trong cc lnh vc nu trn, gp phn
gii quyt cc kh khn m cc phng tin dy hc trc n cha gii quyt c
trn vn.

88

CHNG 5

TH NGHIM VT L
5.1. H THNG TH NGHIM VT L TRONG TRNG PH THNG
5.1.1. Trong Vt l hc, th nghim l ngun kin thc v l mt phng php
nghin cu
Th nghim Vt l trong trng ph thng (cn gi l th nghim gio khoa hay th
nghim hc tp) l s phn nh phng php nghin cu khoa hc trong vic nghin
cu cc hin tng Vt l, v vy chng mang nhng yu t c bn ca th nghim
khoa hc Vt l. Nh cc th nghim Vt l, hc sinh c c nhng quan nim c bn
v phng php thc nghim khoa hc.
Th nghim Vt l hc tp c hiu l s ti to nh cc dng c c bit cc hin
hin tng Vt l trn lp hc trong nhng iu kin thun tin nht nghin cu
chng. V vy, th nghim Vt l ng thi l ngun kin thc, phng php dy hc
v l mt dng trc quan. Sau dy, trong gio trnh ny, s ch dng thut ng th
nghim Vt l ch cc th nghim gio khoa c s dng trong nh trng.
Mi ngi u tha nhn vic hnh thnh cc kin thc Vt l trng ph thng
cn phi da trn th nghim. Cc giai on c bn hnh thnh cc khi nim Vt l
nh quan st hin tng, thit lp mi lin h ca mt hin tng vi cc hin tng
khc da vo cc c trng cho hin tng, cn thit s dng cc th nghim Vt l.
Phng php thc nghim trong dy hc Vt l trng ph thng s bao gm biu
din cc th nghim trn lp hc, trnh by mt vi th nghim kh nh cc phng
tin nh phim, nh, n chiu, video, t chc cho hc sinh trc tip tin hnh cc th
nghim...
L phng tin thng tin hc tp, th nghim Vt l ng thi l phng tin trc
quan chnh c s dng khi dy hc Vt l. Cc th nghim Vt l cho php hnh
thnh hc sinh nhng biu tng c th, phn nh ng n trong thc ca hc
sinh cc hin tng, qu trnh v cc nh lut lin kt chng.
Th nghim Vt l nu c t chc ng s l mt phng tin gio dc cc phm
cht c nhn cho hc sinh, nh tnh kin tr t c mc ch t ra, tnh thn trng
trong vic thu nhp cc s kin v trong cng vic sau ny. Pht trin hc sinh cc
k nng quan st v tch ra trong cc hin tng c nghin cu nhng du hiu bn
cht...
5.1.2. phn loi cc th nghim Vt l, cn ch ra cc c im ca chng
Ni dung cc th nghim phi tng ng chng trnh quy nh cho b mn, hnh
thc hc tp c bn l bi hc tin hnh cng mt lc i vi tt c hc sinh trong lp,
89

kh nng vt cht c hn ca nh trng. Tnh n cc c im k trn, s phn loi

cc th nghim Vt l theo du hiu t chc, trong tnh n cc c trng hot ng
ca gio vin v hc sinh, l phn loi c s dng rng ri. Theo phn loi ny, cc
th nghim Vt l bao gm hai dng chnh:
1. Th nghim biu din
L loi th nghim cn thit ch yu hnh thnh nhng biu tng ban u v
cc hin tng, qu trnh v quy lut, v cu to v tc dng ca mt s dng c v
thit b k thut. Cc th nghim biu din do gio vin tin hnh. N i hi gio
vin tay ngh thc nghim cao, nhiu khi cn phi bit s dng cc thit b tng di
phc tp. Hc sinh ch yu ng vai tr ngi quan st. Th nghim biu din gm cc
loi sau: Th nghim m u v th nghim nghin cu hin tng.
2. Th nghim thc tp
L cc th nghim do hc sinh t tin hnh di s hng dn ca gio vin. Th
nghim thc tp c chia ra lm ba loi: Th nghim trc din, th nghim thc hnh,
th nghim v quan st Vt l nh.
Nh h thng th nghim nn trn, mi hc sinh dn dn chuyn t nhng kin
thc m u thu c trong lc quan st th nghim biu din ti ch o su v chnh
xc ho cc kin thc , rn luyn c mt s k nng v k xo cn thit cho thc
hnh Vt l, c ch cho hot ng hc tp tip theo hay lao ng sn xut sau ny.
5. 2. TH NGHIM BIU DIN V VT L
5.2.1. Vi tr ca th nghim biu din
Th nghim biu din do gio vin thc hin ch ra cc hin tng Vt l v cc
mi lin h gia chng. y l dng th nghim c quan tm nghin cu v p dng
nhiu trong thc tin dy hc Vt l. Th nghim biu din chim v tr quan trng
trong vic gio dc v gio dng hc sinh. y l loi th nghim d t chc, c hiu
lc ngay v khng i hi s lng thit b nhiu.
Cc th nghim biu din c cc chc nng sau
1. To ra cc biu tng Vt l v gip hnh thnh cc khi nim, nh lut Vt l
Cc th nghim gip c th ho, lm cho nhng lp lun ca gio vin d hiu v ng
tin hn.
2. Kch thch v duy tr hng th ca hc sinh i vi mn hc
3. Nh th nghim, gio vin c th iu khin t duy hc sinh khi nghin cu cc
hin tng v mi lin h gia chng, mun vy vic biu din th nghim phi gn
hu c vi bi ging, vi li gii thch ca gio vin.
Cc th nghim c biu din l mt phn hu c ca bi hc, chng c th l
im xut pht ca li gii thch (tp trung s ch ca hc sinh, to ra tnh hung c
90

vn ...), minh ho li gii thch ca gio vin, khng nh mt kt lun. Cc th

nghim biu din cng c s dng xy dng v gii cc bi ton thc nghim,
n tp v kim tra kin thc hc sinh.
Tuy nhin, cc th nghim biu din c nhng hn ch, chng hn nh khi gio
vin lm th nghim, hc sinh ch quan st ch khng trc tip lm, nn c nhng iu
h cha kp nhn ra. Hn na, th nghim biu din cng c hn ch trong vic pht
trin k nng thc hnh v thi quen thc nghim ca hc sinh.
5.2.2. Phn loi th nghim biu din
Ni dung ca th nghim biu din v thi im tin hnh n l do ni dung ca
bi ging quyt nh. Cn c vo mc ch l lun dy hc ca th nghim biu din,
c th phn chng thnh cc loi sau:
1. Th nghim m u
Nhm mc ch gii thiu cho hc sinh bit s b v hin tng sp nghin cu
Gio vin cng c th gii thiu th nghim sau khi gii thiu vi hc sinh mt hin
tng Vt l no m h thy hoc cha thy trong thc t, nhm minh ho c th
hin tng hay cng c cho nhng nhn xt v hin tng .
Dng th nghim m u to ra tnh hung c vn , thc y mu thun gia
trnh kin thc c v nhu cu hiu bit hin tng mi, gy hng th hc tp cho
hc sinh.
Cn ch : Cc th nghim m u cn ngn gn, c hiu lc nhanh v khng i
hi thit b phc tp.
2. Th nghim nghin cu v hin tng
L loi th nghim biu din ch yu. Tu theo cch trnh by ti liu, cc th
nghim ny c th ng vai tr l th nghim nghin cu kho st hay th nghim
nghin cu minh ho.
a) Th nghim nghin cu kho st: c tin hnh nhm i dn mt lun khi
qut mt nh lut hay mt quy tc trn c s nhng kt qu rt ra t th nghim theo
con ng quy np (s 4). Loi th nghim ny c u im l m bo mc
cao s pht trin t duy ca hc sinh, rn luyn cc thao tc t duy nh phn tch, tng
hp, khi qut ho.

Tuy nhin, trong nhiu trng hp khng th v khng nn s dng th nghim

91

kho st khi m th nghim th s n mc khng th da vo kt qu ca n m

khi qut v pht biu thnh nh lut, hoc nhng th nghim kho st nh lng i
hi chnh xc cao, mt nhiu thi gian.
b) Th nghim nghin cu minh ho: c tin hnh theo con ng din dch tc
l sau khi gio vin cng hc sinh tm ra kt lun l thuyt (cc h qu) v dng th
nghim kim chng li (S 5).

Ch phn bit hai loi th nghim kho st v minh ho do mc ch s dng

khc nhau nn phng hng v trnh t tin hnh tng loi th nghim tng ng
khc nhau. C hai loi c tc dng h tr nhau. Vn s dng loi th nghim no
vo ging dy mt ti c th tu thuc vo mc ch v ni dung ti v trnh
tip thu ca hc sinh, trong nhiu trng hp cn dng c hai loi th nghim trn.
3. Th nghim cng c: Bao gm nhng th nghim trnh by ng dng ca cc
hin.tng v nh lut Vt l trong k thut v i sng, i hi hc sinh vn dng
kin thc hc gii thch. Qua gip h o su kin thc, rn luyn k nng,
ng thi gio vin cng kim tra dc mc tip thu kin thc ca hc sinh.
Ba loi th nghim biu din trn tc dng h tr v b sung cho nhau. Song khng
phi bt c lc no cng s dng c ba loi m tu tng loi v iu kin tng lp
m chn th nghim biu din cho thch hp.
5.2.3. Nhng yu cu di vi th nghim biu din
m bo hiu qu cao ca th nghim biu din cn thc hin nhng yu cu c
bn sau:
1. Th nghim biu din phi lin h hu c vi bi ging, th nghim phi l yu
trut yu ca qu trnh ging dy, a ra ng lc cn thit
Thc t cho thy, gio vin thng t quan tm ti vn ny, vic trnh by th
nghim thng khng kt hp hi ho vi li trnh by. C s tm l hc ca vic nng
cao hiu qu ca th nghim biu din chnh l vic tng cng mi lin h gia h
thng tn hiu th nht v h thng tn hiu th hai, th hin s thng nht gia trc
quan v li ni.
m bo c yu cu trn, cn nh gi c ng vai tr tc dng ca th
nghim biu din i vi bi ging. Khi chun b bi ln lp cn xc nh chnh xc
thi im cn biu din th nghim v c gng thc hin theo trnh t xc nh
Trng hp khng th c phi chm li th ch c th tin hnh th nghim
92

dng minh ho kim chng nhng lun c rt ra t l thuyt.

2. Th nghim biu din phi ngn gn mt cch hp l
Yu cu ny xut pht t ch thi gian trn lp c hn, trong khi cng vi th
nghim biu din cn lm nhiu vic nh gii thch th nghim, so snh s liu, m
thoi... Mt khc do c im tm l ca hc sinh, khi ko di th nghim s kh tp
trung ch ca hc sinh... Tuy nhin vi cc th nghim i hi nhiu thi gian, ta cn
phn tch, chia nh th nghim thnh nhng giai on, nhng th nghim nh n gin
hn mt cch hp l tin hnh km theo tng giai on bi ging.
Mun thc hin yu cu cu ny ngi gio vin phi chun b k th nghim, s
dng cc dng c thnh tho, tu b, iu chnh sao cho thit b hot ng mt cch
ng tin cy, trnh hng hc lm mt thi gian trn lp, gy mt hng th v s tin
tng ca hc sinh.
Mt khc, cc th nghim cng cn n gin, to thun li cho hc sinh tri gic
hin tng. Tnh cht n gin c m bo nu b tr cc thit b th nghim tng
ng vi s nguyn l ca th nghim.
3. Th nghim biu din phi thnh cng ngay
iu lm cho tin trnh bi hc khng b ko di thi gian quy nh, ng thi
n cng lm cho hc sinh tin tng vo kt qu th nghim, vo s trnh by ca gio
vin, tng thm uy tn ca gio vin. Chnh s thnh cng ca th nghim cng to ra
hc sinh tnh cm c thuyt phc, hng th i vi mn hc. V vy mt khi th
nghim kh thnh cng th cha nn trnh by trn lp hoc th nghim c th c
nhng s c khng thnh cng th gio vin nn thng bo trc nhng kh nng .
4. Th nghim biu din phi m bo cho c lp c th quan st c
C th l m bo cho c lp nhn r v tp trung ch vo nhng dng c v chi
tit chnh ca th nghim hoc thit b, theo di c din bin chnh ca th nghim
t mnh rt ra kt lun. Cng cn ch rng, ch khi hc sinh nhn r, c lp quan
st c th gio vin mi iu khin c qu trnh tri gic v t duy ca hc sinh,
m bo c trt t trong gi hc (Hc sinh khng quan st c thng gy mt trt
t trong lp...).
Mun m bo yu cu ny gio vin cn quan tm la chn dng c th nghim,
mu sc cc chi tit, kch thc phi ln, dng cc vt hoc mu ch th i vi cc
i tng cn tp trung quan st... tc l phi quan tm ti k thut biu din.
5. Th nghim biu din phi sc thuyt phc hc sinh
Hin tng c quan st phi r rng, s liu phi nhiu v chnh xc, kt qu
th nghim phi cht ch.
5.2.4. K thut biu din th nghim
93

K thut biu din c tc dng quyt nh n thnh cng ca th nghim trn

lp. K thut biu din gm hai mt: Th thut biu din v phng php tin hnh th
nghim.
1. Th thut biu din th nghim
a) Cc th thut biu din th nghim u nhm m bo tnh nhn r cc hin
tng v chi tit c biu din, ng thi tp trung c s ch ca hc sinh v
hin tng (i tng) cn nghin cu.
b) Trn bn th nghim ch t nhng dng c dnh cho th nghim, cc thit b
cha cn th che khut, cc b phn cn quan st th phi lm ni bt ln bng cch s
dng cc vt ch th.
c) Cc b phn ca thit b cn t cc cao khc nhau, b phn ch yu th t
cao hn cc b phn ph. Chng hn khi biu din th nghim tc dng ca t trng
dng in ln kim nam chm th dy dn v kim nam chm t cao, ngun in
v ngt in t thp hn (hnh 3).

Ni chung, nn b tr cc thit b trn mt phng thng ng bng cch s dng

bng st v cc chi tit c gi l cc nam chm (nh mt s th nghim c
thit k...)
d) Vi cc th nghim c chi tit nh hoc khng sp xp c trn mt phng.
thng ng th nghin cu s dng n chiu (v d: Nghin cu s giao thoa sng
nc, t ph...).
e) S dng cc cht ch th mu hoc vch mu ch th, hoc quan st hin tng
gin tip qua cc vt ch th (v d: mt st nghin cu t ph...)
2. Phng php tin hnh th nghim biu din
V nguyn tc, nng cao hiu qu ca th nghim biu din cn thit phi ng
vin hc sinh tch cc tham gia tho lun, kch thch s quan st ca hc sinh. Mun
vy, gio vin cn phi lm cho hc sinh hiu r mc ch ca th nghim. V d:
Trnh t ca th nghim nghin cu kho st c th nh sau:
a) m thoi nu r mc ch, phng hng ca th nghim.
94

b) Xy dng k hoch tin hnh th nghim.

c) La chn dng c, nu cch b tr th nghim.
d) B tr th nghim v gii thch s hot ng ca thit b nu cn.
e) Kim tra b tr th nghim, kim tra s nhn r i vi c lp.
g) Thc hin th nghim theo k hoch, gi hc snh nu nhn xt, kt lun.
h) m thoi, phn tch kt qu, rt ra kt lun.
i) Tng kt, nu ln kin thc cn ghi nh.
5.2.5. Yu cu v an ton khi tin hnh th nghim
Khi tin hnh th nghim biu din bt buc phi tun theo cc yu cu v k thut
an ton.
1. Trc ht cn phi thn trng vi cc th nghim c dng thu ngn v cc ho
cht c hi, cc ho cht c th gy n... chng hn biu din nguyn tc hot ng
ca c quy axit H2SO4. Cn trnh gy v, khng nn t gn la... hay khi dng cc
n cn, n du ho khng nn thay chng bng xng.
2. Trnh dng cc thit b in c ngun in p cao, cc ngun c phng x hoc
cc ngun c tia X, nu s dng th khng nn cho hc sinh ng gn qu hoc thi
gian th nghim ko di.
Ni chung, vi gio vin Vt l cn quan tm ti nhng ch dn v quy nh v an
ton k thut phng th nghim, cc phng php cp cu tai nn phng th nghim
khi cn thit.
Trong phng th nghim v khi hng dn hoc biu din th nghim, cn c ni
quy v hng dn hc sinh thc hin cc quy tc an ton, trt t trong phng hc b
mn. cng l yu cu gio dc cc phm cht cn thn, khoa hc cn thit cho hc
sinh sau ny.
5.3. TH NGHIM THC TP V VT L
5.3.1. Vai tr ca th nghim thc tp
Th nghim biu din c nhiu tc dng tch cc, song vn c nhng mt hn ch,
cha th rn luyn cho hc sinh cc k nng v thi quen lm th nghim, s dng cc
thit b th nghim v khoa hc k thut. V vy, m bo pht trin tnh tch cc,
c lp sng to ca hc sinh, cn thit vn dng cc loi th nghim thc tp v Vt l,
l loi th nghim do chnh tay hc sinh thc hin mc c lp tch cc khc
nhau.
Vai tr ca cc th nghim thc tp l:
1. Gip hc sinh nm vng ni dung kin thc mt cch t gic, tch cc. Do trc
tip s dng cc dng c th nghim, lp rp v vn hnh, quan st hin tng, v vy
95

hc sinh tin tng hn, hiu vn mt cch c th hn.

2. Rn luyn cho hc sinh k nng, k xo trong vic s dng cc dng c, thit b
th nghim v thi quen lm vic khoa hc, trung thc, khch quan ph hp vi nhn
cch ca con ngi lao ng mi.
3. Th nghim thc tp gip cho hc sinh p dng tri thc d thu nhn vo thc
tin, lm quen hc sinh vi cc phng php nhn thc ca khoa hc Vt l nh quan
st, o lng, vch k hoch nghin cu, nh gi cc kt qu o lng...
4. Pht trin nng lc sng to ca hc sinh, rn luyn nhng phm cht ca ngi
lao ng khoa hc k thut.
5.3.2. Cc loi th nghim thc tp
Ngi ta thng phn loi th nghim thc tp theo bn du hiu:
- V tr v thi gian tin hnh.
- Ni dung.
- Phng php tin hnh.
- Bin php tin hnh.
V d: Khi phn loi v tr thi gian tin hnh th c th nghim thc tp lp v
th nghim thc tp nh. Nu phn loi theo ni dung th c: Th nghim thc tp
nh tnh v th nghim thc tp nh lng. Phn loi theo hnh thc t chc th c:
Th nghim thc tp ng lot v th nghim thc tp c th... Tuy nhin trong thc
tin ngi ta chia lm ba loi th nghim thc tp: Th nghim trc din hay th
nghim thc tp ng lot (v y l hnh thc t chc ph bin); Th nghim thc tp
trong phng th nghim hay th nghim thc hnh;Th nghim v quan st hin tng
Vt l nh.
1. Th nghim trc din
Th nghim c tin hnh trong qu trnh nghin cu ti liu mi. Di s hng
dn ca gio vin, mi hc sinh hoc tng nhm cng tin hnh nhng quan st ngn,
nhng th nghim n gin (thc tp cc php o n gin), t rt ra kt lun hoc
minh ho h thuyt hc.
a) c im ca th nghim trc din
- Lun lin h vi ti liu hc tp trn lp, l mt phn hu c ca vic trnh b.ti
liu c tin hnh khi gio vin gii thch ti liu, khi hc sinh cn c trc tip
quan st hin tng, o c, vn hnh, tn hiu v c ch ca i tng hc tp...
- Hc sinh tin hnh th nghim theo cng mt nhp iu, lin tc, c quy tc v
tun theo cng mt chng trnh lm vic ca lp.
- Thi gian th nghim tng i ngn (thi gian 5 - 10 pht).
96

- Gio vin kim tra trc tip c qu trnh lm vic vch ra cho hc sinh.
- Hc sinh c th gip nhau hon thnh nhim v th nghim.
b) Vai tr ca th nghim trc din
- B sung cho th nghim biu din v chun b tch cc cho hc sinh tin hnh cc
th nghim thc hnh sau ny.
V nhiu hc sinh cng lm mt th nghim nn c iu kin so snh cc kt qu
v do s khi qut ho s ng tin cy hn.
- Rn luyn tinh thn cng tc trong tin hnh th nghim.
- Lin h hu c vi bi ging, phc v trc tip cho vic tip thu kin thc mi.
c) Nhc im ca th nghim trc din
- Kh iu hnh sao cho mi nhm hc sinh cng kt thc th nghim mt lc m
bo ng c thi gian quy nh.
- Cn nhiu b dng c ging nhau cho tng ti, do vy vic trang b cho th
nghim trc din thng tn km. cng l nguyn nhn kh p dng loi th
nghim ny rng ri trong thc tin dy hc. khc phc mt phn kh khn ny,
trong trng hp c th, gio vin v hc sinh nn nghin cu ch to thm cc thit
b, dng c b sung ngoi cc dng c c trang b.
Th nghim trc din c th l. nh tnh hoc nh lng tu theo mc ch, ni
dung ca bi hc v cch t chc bi hc ca gio vin. N l cu ni gia th nghim
biu din v th nghim thc hnh.
d) Phn loi th nghim trc din
Tu theo mc ch dy hc ngi ta c th phn chia cc th nghim trc din
thnh cc loi:
Th nghim quan st v nghin cu hin tng Vt l.
V d: Quan st s si ca nc, quan st t ph, quan st hin tng giao thoa
nh sng...
- Lm quen vi cc dng c o lng v do cc i lng Vt l.
V d: o khi lng, s dng Ampe k o cng dng in...
Lm quen vi cc thit b v nguyn tc hot ng ca mt vi dng c th nghim
nghin cu Vt l v thit b k thut.
V d: Lp rp nam chm in v nghin cu hot ng ca n, lp rp m hnh
knh hin vi...
- Kim tra mt nh lut Vt l:
V d: nh lut Bi-l - Ma-ri-t, nghin cu nh lut phn x nh sng...
97

- Xc nh cc hng s Vt l, tnh cht Vt l ca cc vt v cc qu trnh: h s

ma st, gia tc ri t do...
e) S tng qut ca bi hc c s dng cc th nghim trc din c th nh sau:
Hi thoi nu vn t chc hc sinh tin hnh th nghim x l cc kt qu nhn
c rt ra cc kt lun.
V d: S dng th nghim trc din dy bi "Tiu c ca thu knh hi t s
to nh ca thu knh".
M u: chun b dng c (Thc o, nn, bao dim, mt thu knh hi t), chia
nhm hc sinh (2 ngi mt nhm).
Gio vin: Lm th nghim biu din, a ra khi nim tiu c.
Gio vin: Lm th no c th o c tiu c ca thu knh hi t m cc em
ang c.
Gio vin: C th gi vi cc dng c c xc nh tiu im (nh chm sng
song song vi quang trc chnh ca thu knh).
Tho lun vi hc sinh a ra cch o tiu c.
Hc sinh: Tin hnh th nghim, tng nhm bo co kt qu.
Gio vin: Nu t vt (ngn nn) trn trc chnh v cch thu knh bng hai ln
tiu c, nh ca n th no?
Hc sinh: Lm th nghim, quan st, cho kt lun...
Bng cch tin hnh nh vy ta gip cho hc sinh hnh thnh khi nim tiu c
cch o tiu c v cch to nh v quan st nh ca mt vt nh qua thu knh hi t.
2. Th nghim thc hnh Vt l
So vi th nghim trc in, th nghim thc hnh Vt l l hnh thc thc tp th
nghim cao hn. Trc ht n i hi tnh t lc cao hn hc sinh, i hi c s
thit b hon thin v phc tp hn.
Th nghim thc hnh mt mt c tc dng gip hc sinh n tp, o su, khi qut
ho nhng vn c bn ca chng trnh hc, mt khc to iu kin rn luyn
cc k nng s dng cc ng c chnh xc v phc tp m th nghim trc din
khng c iu kin s dng.
Th nghim thc hnh Vt l c th c ni dung nh tnh hay nh lng trong ch
yu l kim nhim li cc nh lut, cc quy tc, o cc i lng Vt !, nghin cu
cu to, hot ng ca cc i tng k thut (ng dng cc hin tng Vt l).
Th nghim thc hnh c t chc v tin hnh sau khi hc xong mt ti
ln mt chng hay mt phn ca gio trnh, nn th nghim thc hnh thng c ni
dung phong ph vi yu cu nhiu mt, thi gian th nghim ko di t 1 n 2 gi
98

ng h. V th gio vin v hc sinh cn chun b chu o v mt thit b, phi c k

hoch t chc t m, chi tit.
tin hnh tt cc th nghim thc hnh, gio vin phi c k hoch chun b dn
cho hc sinh trong qu trnh ging dy. Khi ra bi tp chun b cho hc sinh cn ch
n nhng ni dung ph hp vi th nghim, nhng s liu a ra phi l kt qu o
trc tip mc chnh xc cn thit vi cc sai s cho php. Khi chun b cho th
nghim thc hnh phi cho hc sinh n tp nhng l thuyt lm c s cho ni dung
ti th nghim bng cch a ra nhng cu hi c h thng, gip hc sinh n tp, h
thng ho kin thc.
Gio vin chun b sn cc bn hng dn hc sinh nghin cu trc nh, trn
c s hc sinh tin hnh th nghim...
a) Ni dung ca bn hng dn thc hnh
- Tm tt l thuyt c lin quan n th nghim.
- M t ngn gn dng c th nghim nu cn thit.
- Phng php tin hnh th nghim.
- Ghi kt qu v tnh ton.
Ch v an ton th nghim (nu c).
- C th b sung cc hin tng thc nghim pht trin t duy sng to ca hc
sinh.
Theo chng trnh v sch gio khoa Vt l hin nay, h thng cc ti thc hnh
v cc bn' hng dn c son sn phn cui ca sch gio khoa mi lp (tham
kho phn: cc bi thc hnh).
+ Hng dn hc sinh x l s liu, tnh sai s.
+ Kim tra hot ng ca thit b, lng trc nhng hng hc v sai st.
b) Th nghim thc hnh c th c t chc theo hai hnh thc: ng lot v c
th
- Hnh thc ng lot: Chia hc sinh trong lp thnh tng nhm (khong hai, ba
ngi mt nhm), tt c cc nhm u lm cng mt ti th nghim vi cng mt
loi thit b, u im ca hnh thc ny l ch: Hc sinh c th tho lun, trao i
kt qu, gio vin hng dn d dng, gii thch vn chung cho nhm, nhng c
kh khn v thit b, ng thi c th hn ch tnh c lp, sng to ca nt s nhm
hc sinh yu.
- Hnh thc c th: Trong khong thi gian nh nhau cc nhm lm cc ti cc
nhau, hoc cng mt ti nhng vi dng c v phng php khc nhau. u im
ca hnh thc ny l gii quyt kh khn v thit b v ton b th nghim, trnh t tin
99

hnh th nghim, kt qu quan st v o lng, cc kt qu tnh ton, cc nhn xt...

3. Th nghim v quan st hin tng Vt l nh
Cc th nghim v quan st ngoi lp hc hoc nh l mt loi bi lm ca hc
sinh Mc ch ch yu ca loi bi ny l bng cc th nghim ring, quan st ring,
hc sinh nm vng hn na cc khi nim Vt l. Nhng th nghim ny h tr cho
vic hon thnh cc nhim v ging dy, gy hng th hc tp cho hc,inh, tng
cng mi lin kt gia l thuyt v thc t.
a) c im chung
Th nghim v quan st hin tng vt l nh khng c s tc ng ca gio vin,
hc sinh phi hot ng c lp, hc sinh phi c tnh t gic cao, c lp sng to,
phi c chun b trc kh nng t lc t chc, lp k hoch v thc hin k hoch
th nghim d vch ra.
Dng th nghim ny cng i hi c s kt hp cht ch gia l thuyt v thc
hnh, gia hot ng nhn thc v hot ng thc tin, gia lao ng tr c v lao
ng chn tay.
b) V ni dung
Cc th nghim v quan st hin tng vt l nh va c phm vi nhng vn
Vt l hc, va c th m rng sang lnh vc ng ng k thut ca Vt l. iu
l ng gp vo qu trnh gio dc. k thut tng hp cho hc sinh, gy hng th
lc tp Vt l v k thut. Ni dung ny c th bao gm:
- Chun b cho hc sinh tip thu kin thc mi mt cch t gic v tch cc.
V d: Trc khi nghin cu "S dn n v nhit ca cc cht", c th giao cho lc
sinh cng vic: "Quan st nhit k y hc v nhit k thng ri tr li cc cu li: Mi
loi nhit k dng lm g? S khc nhau gia cc loi nhit k? Mi thit k o
c nhit cao nht v thp nht l bao nhiu? Ti sao khng dng tc lm
nhit k?"
Vn dng kin thc va hc gii thch cc hin tng t nhin xung quanh,
trong i sng v sn xut;
- B sung cho cc th nghim biu din v th nghim thc hnh, song khng p li
m a vo cc yu t mi.
V d: Tm mt bng in hng, c thng bng n, y nc trong sut vo
bng n. Xc nh tiu c ca loi thu knh va ch to nh vy? Nhn xt g v
ln ca tiu c va o c? Th dng thu knh ny thu nh ca mt ngn nn
ang chy.
Mc d khng c s kim tra, s iu khin trc tip ca gio vin song gio vin
nn gi cch thc tin hnh th nghim cho hc sinh. kim tra, gio vin nn lng
100

vo cc bi kim tra hay kim tra ming nhng vn d giao cho hc.inh thc hin
nh.
5.4. PHNG TH NGHIM VT L
5.4.1. Phng th nghim Vt l trng ph thng
thc hin c y nhng i hi ca h thng th nghim Vt l trong nh
trng ph thng, cn phi c mt phng th nghim c trang b tt. i vi nh
trng Vit Nam hin nay vic trang b mt phng hc b mn ni chung, phng th
nghim Vt l ni ring l rt kh khn. Song kinh nghim ca cc nh trng tin
tin, c s quan tm y ca cc cp lnh o, xut hin nhng phng th
nghim cht lng tt. cht lng gio dc b mn Vt l t kt qu tt r rt.
V vy xu hng hnh thnh cc phng th nghim b mn, tng cng c s vt cht
cho vic ging dy cc b mn khoa hc ni chung, Vt l ni ring l rt cn thit. Do
vy, ngi gio vin Vt l tng lai cn c nhng kin thc v quan nim c c s
khoa hc v vn ny.
Phng th nghim Vt l l mt n v hc tp ca nh trng, c thit k theo
mt yu cu ring, c trang b cc thit b dy hc, phng tin trc quan, phng
tin k thut dy hc... nhm m bo tin hnh v c bn cc th nghim biu din
trong chng trnh, cc th nghim thc hnh quy nh hoc nng cao, hot ng ca
cc nhm ngoi kho Vt l v k thut...
mt s nc, phng th nghim Vt l c xy dng ng thi l phng dy
hc b mn, tc l mt lp hc c trang b tt nhm m bo cc nhim v dy hc
Vt l v gio dc hc sinh.
1. Vic trang b cho phng th nghim Vt l cn tnh n
a) H thng th nghim Vt l ph thng tng ng vi mc hin i ca
chng trnh.
b) H thng cc phng php c s dng trong dy hc Vt l.
2. C th, h thng thit b phi m bo
a) Hon ton tng ng vi ni dung chng trnh b mn v cc nhim v gio
dc k thut tng hp.
b) C kh nng thc hin tt c cc dng th nghim Vt l ph thng.
c) m bo tnh kinh t trn c s p dng cc nguyn tc t hp trong thit k v
trang b dng c cho phng th nghim Vt l.
d) m bo cc yu cu v sinh lao ng S phm;
e) m bo cc yu cu v an ton k thut.
5.6.2. Thit b ca phng th nghim Vt l
101

Cc thit b cho phng th nghim Vt l c th bao gm:

1. Cc thit b chuyn dng cho ni tht: cm v h thng in, nc, cc thit b
che ti, h thng mn nh, g dng lm vic cho gio vin v hc sinh, gi bo
qun dng c, chn dung cc nh khoa hc v cc bng, biu mu (Bng tun hon
Men--l-p, bng h thng cc n v o lng Vt l h S).
2. B cc thit b k thut, dng c Vt l: Cc loi n chiu, my ghi m, m' thu
hnh, u video, h thng kim tra kin thc (my kim tra kin thc nu c ) my vi
tnh...
3. Cc thit b dng tin hnh cc th nghim thc hnh (cc th nghim trc
din, cc th nghim thc hnh...), cc thit b, thm ch nhng tr chi k thut nhm
gii thiu cc ng dng ca Vt l trong i sng v khoa hc k thut.
4. Cc thit b b tr: Cc thit b b tr tin hnh th nghim biu din (chng
khng phi l nhng i tng quan st chnh) chng hn nh: cc ngun nc, cc
my khuch i, my pht dao ng m tn, bm chn khng...
5. Cc n phm in vi cc tranh hc tp, phim n chiu, phim nha hoc bng
video, a VCD hc tp...
6. T sch Vt l v ti liu v phng php, sch, tp ch tham kho cho gio vin
v hc sinh, cc sch tra cu...
Theo s pht trin ca cc nhim v dy hc Vt l tng giai on, s hon thin
khng ngng ni dung v chng trnh ging dy, cc tin b khoa hc k thut v t
ng hc, phng th nghim Vt l v chc nng ca n ngy cng c hon thin v
hin i ho.

102

CHNG 6

BI TP VT L
5.1. TC DNG CA BI TP TRONG DY HC VT L
6.1.1. Tc dng ca bi tp Vt l
1. Cc tc dng ca vic s dng bi tp trong dy hc Vt l
a) Gip cho vic n tp cng c v m rng kin thc, k nng cho hc sinh;
b) Bi tp c th l khi u kin thc mi;
c) Rn luyn k nng, k xo vn dng l thuyt vo thc tin, pht trin thi quen
vn dng kin thc mt cch khi qut;
d) Pht trin nng lc t lc lm vic ca hc sinh;
e) Pht trin t duy sng to ca hc sinh;
g) Dng kim tra mc nm vng kin thc ca hc sinh.
Gii cc bi ton Vt l c xem nh mc ch, l phng php dy hc.
Ngy nay trong thc tin dy hc Vt l, ngi ta ngy cng ch tng cng cc
bi ton Vt l v chng ng vai tr quan trng trong dy hc v gio dc hc sinh
c bit trong vic thc hin cc nhim v gio dc k thut tng hp.
Trong thc t dy hc, ngi ta thng gi mt vn (hay l mt cu hi) cn
c gii p nh lp lun logic, suy lun Ton hc hay thc nghim Vt l trn c s
s dng cc nh lut v cc phng php ca Vt l hc l bi ton Vt l.
Bi ton Vt l, hay n gin gi l cc bi tp Vt l, l mt phn hu c ca qu
trnh dy hc Vt l v n cho php hnh thnh v lm phong ph cc khi nim Vt l,
pht trin t duy Vt l v thi quen vn dng kin thc Vt l vo thc t.
2. Cc bi tp Vt l c s dng trong cc trng hp sau
a) xut vn hc tp hay to ra tnh hung c vn .
b) Thng bo kin thc mi (m trong gi l thuyt cha c iu kin cp y
).
c) Hnh thnh k nng v thi quen thc hnh.
d) Kim tra kin thc hc sinh.
e) Cng c, khi qut ho v n tp kin thc.
g) Thc hin cc nguyn tc gio dc k thut tng hp, lm quen hc sinh vi cc
thnh tu khoa hc k thut v cc phng hng pht trin kinh t, khoa hc ca t
nc.
103

h) Pht trin nng lc sng to hc sinh.

V phng din gio dc, gii cc bi tp Vt l s gip hnh thnh cc phm cht
c nhn ca hc sinh nh tnh yu lao ng, tr t m, s kho lo, kh nng t lc
hng th i vi hc tp, ch v s kin tr t ti mc ch t ra (li gii ca bi
ton).
V d: To ra tnh hung c vn nh bi 'tp Vt l khi hnh thnh kin thc v
"s dn nhit" c th a ra bi ton "Ti sao khi tip xc vi cc vt bng kim loi
trong phng li cm thy chng lnh hn cc vt bng g?" hoc v "S ph thuc
nhit si ca cht lng vo p xut"c th t ra cu hi "Lm th no nc
trong bnh si khi lm lnh bnh ng n".
Trong thc t dy hc, nhiu khi ngi hc hiu v nm c ni dung l thuyt,
song h cng gp rt nhiu kh khn khi p dng kin thc vo thc tin, vo vic gii
cc bi ton. Chng hn, hc sinh c th nhc li cc nh lut, quy tc, cng thc
nhng khng bit vn dng chng nh th no gii mt bi ton Vt l. V vy vic
rn luyn, hng dn hc sinh gii cc bi tp Vt l l c bit quan trng, c th ni
l bin php rt c hiu qu pht trin t duy Vt l cho hc sinh Thc t chng t
rng, ngha Vt l ca cc nh l, quy tc, cc nh lut tr nn thc s d hiu ch
sau khi hc sinh s dng chng nhiu ln gii cc bi tp. Chng hn, hc sinh
nhiu khi ng nht quan h Ton hc vi quan h Vt l. V d: Khi phn tch cng
thc R =

U
, hc sinh thng cho rng i vi on mch cho, nu tng hiu in
I

th th in tr ca mch in cng tng theo!

Trong dy hc, cc bi tp Vt l ng vai tr quan trng trong vic thc hin
nguyn tc gio dc k thut tng hp. V nhiu bi ton th hin mi lin h gia
Vt l vi cuc sng, vi k thut v thc tin sn xut.
Gii cc bi tp Vt l cng l mt phng php n gin kim tra, h thng
ho kin thc, k nng v thi quen thc hnh, cho php m rng, lm su sc cc kin
thc hc. Mt khc, khi gii cc bi tp Vt l hc sinh phi vn dng cc kin thc
Ton hc, Ho hc hoc ca cc b mn khc. V vy, bi tp Vt l cng l mt cng
c thc hin mi quan h lin mn.
S dng cc nh lut Vt l, c bit cc nh lut bo ton s to c hi hnh
thnh th gii quan duy vt bin chng cho hc sinh, pht trin t duy bin chng,
ng thi vi t duy logic hnh thc.
Vi l do nh vy, trong chng trnh v sch gio khoa Vt l hin nay c( cp
hc qu thi gian dnh cho gii bi tp Vt l cng tng ln. Cc nghin c khoa hc
v vn ny cung chim mt v tr ng k.
6.1.2. V tr ca cc bi tp trong dy hc Vt l
104

1. V tr
Gii bi tp Vt l l mt phn ca a s cc bi hc Vt l, cng nh l ni dung
quan trng ca hot ng cc nhm ngoi kho v Vt l.
dng bi hc tng hp (gm bn giai on: kim tra kin thc, trinh b) bi mi,
cng c, ra bi tp v nh), cc bi tp c s dng hai ln:
a) M bi: khi kim tra kin thc;
b) Kt thc: cng c v o su kin thc hc. kim tra cc bi tp v
nh, gio vin thng gi hc sinh ln bng trnh by bi gii ca mnh.
cng c kin thc v rn luyn k nng thng tin hnh cc bi hc gii bi
tp Vt l. Nhng bi hc ny thng tin hnh sau khi hc xong mt ti hoc mt
chng hoc mt phn ca chng trnh.
2. Cc hnh thc c bn khi dy hc sinh gii bi tp Vt l
a) Gio vin phn tch, ghi trn bng cc bi tp in hnh hoc tng phc tp,
nu cc cu hi, t chc v ng vin tp th hc sinh tham gia vo~cnl vic gii bi
ton t ra.
b) Gio vin t chc c lp phn tch v tho lun bi ton, mt hc sinh gu cch
gii ln bng, c hiu qu, gio vin nn dnh thi gian tng hc sn c thi gian
suy ngh v lm vic c lp t lc.
c) Gio vin nu bi cn hc sinh t suy ngh gii quyt, ngoi vic thc hin
vai tr c vn cho hc sinh khi cn thit (gi , gii p cc thc mc, chi cha r ca
bi...). Gio vin cn kim tra kt qu cng vic ca tng hc sinh un nn v h
thng ho cc sai st, u nhc im chung ca hc sinh khi tng kt bi gii.
Trong cc bi kim tra kin thc v k nng hc sinh v Vt l, bi ton Vt l l
mt phn khng nn thiu, khng ni l bt buc. Chnh nh nhng bi ny, gio vin
kim tra c su sc, s vng chc, s sng to, t duy Vt l ca hc sinh, ng
thi cng thy c nhng sai st in hnh ca hc sinh qua rt ra kinh nghim
cho vic dy hc ca mnh.
Vi cc lp chn, lp chuyn v cc nhm hc sinh c hng th hc tp Vt l vn
t chc gii cc bi tp Vt l cn c c bit ch , cn c s nghin cu nghim
tc, nht l trong xu hng pht trin gio dc hin nay vi mc ch bi dng nhn
ti trong h thng nh trng phn ban, cc trung tm cht lng cao. Mt trong cc
hnh thc ph bin s dng cc bi ton Vt l hin nay vi mc ch nu trn l t
chc cc cuc thi hc sinh gii Vt l trong mt trng, mt khu vc v ton quc,
hoc cp quc t. Cc bi ton dng thi hc sinh gii thng c mc kh nng
cao, c yu t mi, i hi hc sinh phi vn dng sng to kin thc, trong cc bi
ton mang c trng nghin cu mc ph hp vi hc sinh.
105

6.2. CC DNG BI TP VT L V PHNG PHP GII

6.2.1. Phn loi bi tp Vt l
S lng cc bi tp Vt l s dng trong thc tin dy hc hin nay rt ln, v vy
cn c s phn loi sao cho c tnh tng di thng nht v mt l lun cng nh thc
tin cho php ngi gio vin la chn v s dng hp l cc bi tp Vt l trong dy
hc.
Cc bi tp Vt l khc nhau v ni dung v mc ch dy hc, v vy c th phn
loi chng theo cc phng n sau:
- Phn loi theo ni dung.
- Phn loi theo phng php hnh thnh iu kin bi ton.
- Phn loi theo phng php gii.
Cng cn khng nh rng, cc phng n phn loi nh vy khng hon ton n
gin; mt bi ton c th c th thuc cc nhm khc nhau.
1. Theo ni dung
Cc bi tp Vt l c phn thnh cc bi tp v C hc, Vt l phn t, in
hc... Cch phn chia ny cng c tnh cht quy c. V trong nhiu trng hp trong
mt bi ton c s dng kin thc ca nhiu phn khc nhau ca gio trnh Vt l.
Cc bi tp cng c th phn chia thnh cc bi tp c ni dung tru tng. cc
bi tp c ni dung tru tng, cc d kin u cho di dng k hiu, li gii cng s
biu din di dng mt cng thc cha ng n s v d kin cho. V d: "Vn
tc ln nht ca mt xe p chuyn ng theo vng trn bn knh r l bao nhiu nu h
s ma st ngh gia bnh xe v mt ng l K? Gc nghing ca ngi i xe p so
vi phng thng ng bng bao nhiu?". Ngc li, vi cc bi tp c ni dung c
th, cc d kin u cho di dng cc con s c th. u im ca cc bi tp tru
tng l nhn mnh bn cht Vt l ca hin tng m t trong bi tp, trong khi
cc bi tp c th mang c trng trc quan gn lin vi thc tin, vi kinh nghim
sng ca hc sinh.
Mt dng khc ca bi tp c ni dung c th l cc bi ton c ni dung k thut
(k thut tng hp). Trong cc iu kin ca bi ton lin quan ti k thut hin i,
sn xut cng, nng nghip, giao thng vn ti... Nhng bi tp ny c vai tr quan
trng v mt gio dc k thut tng hp cho hc sinh. Pht trin hng th ca hc sinh
vi Vt l, sng to k thut. V d "Ngi li xe khong cch 20m i vi n tn
hiu. Nu lc ma st bng 4000N th vn tc ln nht ca xe lc bt du phanh bng
bao nhiu xe dng ng trc vch tn hiu, cho khi lng xe bng 1600kg ".
Cc bi tp c ni ung lch s th trong iu kin ca bi tp phn nh cc ' s
kin lch s pht trin Vt l v k thut, cc th nghim c tnh cht lch s. V d:
106

"Trong cc th nghim ca M.V. L-m-n-xp, nc dng ln trong ng nh git ti

26 vch chia (1 vch = 2,57mm). Hy tm ng knh ng m nh bc hc dng".
pht trin v duy tr hng th hc Vt l, ngi ta thng s dng cc bi tp l
th lm cho bi hc sinh ng. Trong cc bi tp nh vy cc iu kin ca bi tp
thng cha ng cc yu t nghch l hoc gy tr t m hc sinh... V d: " C th
t ho mt thanh thp sao cho c hai u ca n mang t cc cng tn c khng?
Nu c th th lm th no? Nu khng th v sao?". Cc bi tp nh vy c th tm
thy trong cun sch ca Ia.I. P-r-man, P.L. Ka-pit-xa.... (Vt l l th, "Bn c
hiu Vt l khng?"...). Khi la chn ni dung cc bi tp nn i t n gin n phc
tp, tng cng c nhn ho hot ng ca hc sinh tng ng vi nng lc v kin
thc ca h; Phn chia cc bi ton theo cc cp : n gin, phc tp, mc sng
to. C th quy c mc phc tp ca mt bi tp nh sau: Cc bi tp c coi l
n gin l cc bi tp khi gii cn s dng mt, hai cng thc hoc quy tc, nh lut
Vt l, hnh thnh mt, hai kt lun, thc hnh mt th nghim n gin. Nhng bi tp
ny thng c gi l
cc bi tp luyn tp, nh cc bi tp ny c th cng c cc kin thc hc. Cc
bi tp phc tp hn (cn gi l cc bi tp tng hp). Khi gii thng phi vn dng
mt s nh lut Vt l, nhiu khi thuc cc phn khc nhau ca chng trnh Vt l
a ra mt vi kt lun, s dng mt s k nng thc nghim.
V d: "Mt vt c khi lng 500 gam c nm theo phng nm ngang vi vn
tc 20m/s. Hy tm ng nng ca vt giy th hai ca chuyn ng". Cc bi ton
phc tp thng cha nhng tnh hung c vn v mt s yu t mi. Cc bi ton
sng to gm hai dng: Bi ton c c trng nghin cu (tr li cu hi "v sao?") v
bi ton c c trng "thit k' tr li cho cu hi ("lm th no?").
2. Theo phng php gii
Cc bi tp thng c phn thnh bi tp nh tnh, bi tp tnh ton, bi tp
th, bi tp th nghim. Phn loi ny c ngha quan trng, v n cho php gio vin
la chn bi tp tng ng vi s chun b Ton hc ca hc sinh, mc kin thc
v s sng to ca hc sinh...
a) Bi tp nh tnh
c im ni bt ca bi tp nh tnh l ch trong cc iu kin ca bi ton
u nhn mnh bn cht Vt l ca hin tng. Gii cc bi tp nh tnh thng bng
lp lun logic trn c s cc nh lut Vt l. V d: "Ngi ta th vo nc mt mu
ng v mt mu nhm c khi lng nh nhau. Lc y ca nc ln chng c bng
nhau khng?".
V sao nhit k y hc thng dng thu ngn m khng dng ru hoc ete?
Nhit k no c nhy cao hn (i vi iu kin bn vng nh nhau)" nhit k thu
ngn hay nhit k ln?
107

Khi gii bi tp nh tnh, hc sinh rn luyn c t duy logic, kh nng phn tch
hin tng, tr tng tng khoa hc, k nng vn dng kin thc. V vy vic luyn
tp tt bt u t vic s dng bi tp nh tnh (xem bi tp nh tnh v Vt l - M.E.
Tul-riu-xki, NXB GD, H Ni 1979).
b) Bi tp tnh ton
Cc bi tp nh lng (bi tp tnh ton): l cc bi tp khi gii phi s dng
cc phng php Ton hc (da trn cc nh lut v quy tc, thuyt Vt l ).
y l dng bi tp s dng rng ri, c nhiu tuyn tp c son tho cho
chng trnh Vt l ph thng. Cc bi tp ny c th gii trn lp, trong gi luyn tp,
giao v nh cho hc sinh tp vn dng kin thc (sau c s kim tra ca gio vin).
Dng bi tp ny c u im ln l lm su sc cc kin thc ca hc sinh, rn luyn
cho hc sinh vn dng phng php nhn thc c th ca Vt l c bit phng
php suy lun Ton hc.
Tu theo phng php Ton hc c vn dng, bi tp tnh ton c quy v cc
bi tp s hc, i s v hnh hc.
- Phng php s hc: Phng php gii ch yu l phng php s hc, tc ng
ln cc con s hoc cc biu din ch m khng cn thnh lp phng trnh lm ra
n s.
- Phng php i s: Da trn cc cng thc Vt l, lp cc phng trnh t
gii chng tm ra n s.
- Phng php hnh hc: Khi gii da vo hnh dng ca i lng, cc d liu
cho theo hnh v vn dng quy tc hnh hc hoc lng gic. V d: khi gii bi
ton ng hc, tnh hc, tnh in, quang hnh hc...
Trong cc phng php trn, phng php di s l phng php ph bin nht,
quan trng hn c v vy cn thng xuyn quan tm rn luyn cho hc sinh.
Khi gii cc bi tp tnh ton ngi ta cn s dng th php logic khc nhau, cng
c th coi l phng php gii: l phng php phn tch, tng hp.
- Phng php phn tch: Cn chia cc bi ton cho thnh cc bi ton nh hn
(phn tch) li gii bt u t i lng phi tm hoc t vic tm kim cc quy lut t
cho php tm li gii trc tip cho bi ton, khi phn tch bi ton, hc sinh s tm
ra quy lut i lng phi tm vi i lng khc, qu trnh tip tc cho ti khi tm ra
cu tr li cui cng. V d: vn dng phng php phn tch gii bi tp tm vn tc
t lc hm phanh nu trn.
Gii: V lc ma st tc dng ln t khng di, chuyn ng ca xe chm dn u,
v vy, vn tc cui cng ca xe phi bng khng. Do vn tc ln nht li thi im
phanh l: vmax = at
108

Theo nh lut th hai Niu-tn: a =

F
m

T m thi gian hm xe theo cng thc ng i: s =

T : t =

at 2
2

2s
2 sm
=
a
F

- Phng php tng hp

i hi hc sinh phi lm r ln lt cc mi lin h gia cc d liu cho trong bi
tp. Cho ti khi xut hin cc phng trnh cho php lin h gia cc d liu . Nh
vy, ngc li vi phng php phn tch vic gii bi tp khng xut pht t i
lng phi tm.
V d (ly li bi tp trn): Theo iu kin cho trong bi tp, t chuyn ng
chm dn u, vn tc cui cng vt = 0. Gia tc ca chuyn ng xe theo nh lut th
hai ca Niu-tn l: a =

F
.
m

Trong thi gian hm t chuyn ng c qung ng: s =

ta tnh dc thi gian hm xe l: t =

at 2
v a bit nn
2

2s
2 sm
=
.
a
F

Nu bit gia tc v thi gian chuyn ng chm dn u th c th tm c vn

tc: v max = at =

2sF
= 10m / s
m

Hai phng php trn u c gi tr nh nhau, chng b sung cho nhau. Phng
php phn tch nu tm c cng thc ng th nhanh chng hng ti kt qu bi
ton. Tuy nhin, hc sinh khng tp trung ch nhiu vo cc giai on trung gian,
iu ni chung l khng c li, c bit i vi hc sinh yu. h s nm bn cht
Vt l km su sc hn. Phng php tng hp cho php i su vo cc giai on trung
gian, hc sinh ch hn ti bn cht Vt l v mi lin h gia cc i lng v hin
tng. Phng php tng hp ging nh phng php "th" v.'sai" nn gn vi t
duy trc quan, c th ca hc sinh. Trong khi phng php phn tch i hi cao hn
v mc t duy logic v chun b Ton hc. V vy cn c vo i tng hc sinh,
mc ch dy hc, gio vin nn s dng hp l cc phng php ny.
c) Bi tp th
Phn tch cc th t tm cc iu kin gii bi ton (rn luyn k nng c
109

v v th). V d:
"Xc minh pha ban u ca mi chuyn ng giao ng (hnh 4) v m ti phng
trnh ca chuyn ng, nu a = 5cm, f = 10Hz".
"S dng th vn tc tm th gia tc v ng i ca mi chuyl ng
(hnh 5)".

Trong ging dy thng bt u t vic dy cch c v v cc th khng qu

phc tp, dn dn s tng phc tp ln ph hp vi trnh pht trin ca hc sinh.
Vic p dng phng php th cho php din t trc quan hin tng Vt l cho
cch gii trc quan hn, pht trin k nng v v s dng th l cc k nng c tc
dng su sc trong k thut (v d phn tch ng n, vt cc ht trong Vt l ht
nhn... ).
d) Bi tp th nghim
Trong th nghim l cng c c s dng tm cc i lng cn cho gii bi
ton, cho php a ra li gii hoc l cng c kim tra cch tnh ton ph hp mc
no vi iu kin bi ton cng c c th l cc th nghim biu din hoc th
nghim thc tp ca hc sinh.
tin hnh cc bi tp th nghim, trong phng th nghim cn phi c trang b
mc nht nh. V nhng bi tp ny c th mang c trng nh tnh hoc nh lng,
cch gii ph thuc vo vai tr ca th nghim. Nu thu thp cc s liu cho tnh
ton th phi tin hnh cc php o tng i chnh xc.
V d: "Xc nh din tch ci bn. dng: qu nng, ng h, si dy, gi th
nghim".
Loi bi ton th nghim ngy nay cng c s dng rng ri trong thc t dy
hc Vt l trng ph thng, c bit cc trng chuyn, lp chn.
6.3. DY HC SINH GII BI TP VT L
6.3.1. Cc bc gii bi tp Vt l
Mc d cc bi tp Vt l khc nhau v loi v mc ch s dng trong dy hc,
song trong thc t ngi ta cng tha nhn mt quan im chung v qu trnh gii mt
bi tp Vt l. Theo quan im , ngi thy gio khng ch n gin trnh by cch
110

gii cho hc sinh m phi thc hin nhim v gio dc, gio dng hc sinh trong qu
trnh gii bi tp, cn phi dy hc sinh t lc gii c bi tp Vt l V vy sau mi
chng, mi phn ca chng trnh Vt l, gio vin cn trnh by cch gii mu mi
loi bi, hnh thnh cho hc sinh thi quen phn tch ng bi ton, ghi chp v tnh
ton mt cch hp l, rn luyn t duy logic. Qu trnh gii mt bi tp Vt l, c bit
l gii mt bi tp phc tp, c th chia ra thnh cc bc sau:
1. Tm hiu bi
a) bc ny cn xc nh r cc iu kin v lm r ngha cc thut ng, cc
cm t quan trng.
b) Ghi vn tt cc iu kin, c th s dng cc k hiu, v hnh hoc s nu cn
thit.
2. Phn tch hin tng
Phn tch ni dung bi tp vi mc ch lm r bn cht Vt l ca cc hin tng
c m t trong bi, gi li trong u c ca hc sinh nhng khi nim, nh lut c
lin quan, cn thit cho vic gii bi tp.
3. Gii bi tp
a) bc ny cn hnh thnh mt k hoch gii bi ton, b sung cc iu kin
bng cc hng s Vt l hoc cc bng s liu, phn tch cc th nu c.
b) Chuyn n v o cc i lng Vt l sang h s SI.
c) Tm quy lut lin h cc i lng phi tm v cc i lng cho vit ra cc
cng thc tng ng.
d) Lp cc phng trnh di dng tng qut hoc lp rp cc th nghim cn thit
cho vic gii ton (bi ton th nghim).
e) Gii phng trnh tm n s (hoc phn tch cc s liu thc nghim).
4. Bin lun
a) Phn tch li gii hoc p s (bin lun) nh gi nh hng ca cc s gn
ng trong iu kin ca bi ton.
b) Tho lun, tm kim cch gii khc, la chn cch gii hp l...
l s tng qut gii cc loi bi tp Vt l, tuy nhin tu tng bi c th,
mt s bc c th b qua.
Trong cc bc nu trn, cc bc c, lm r ngha ca cc iu kin, thut
ng, ghi vn tt iu kin, v hnh, s ... Cc bc phn tch lm r bn cht Vt l
cc hin tng l rt quan trng, quyt nh phng php gii cc bi tp.
6.4. LA CHN V S DNG BI TP VT L
111

6.4.1. La chn cc bi tp Vt l
Trong thc t dy hc Vt l ngi gio vin thng xuyn phi thc hin cng
vic la chn v tm cch vn dng cc bi tp Vt l sao cho ph hp vi mc tiu
dy hc ca mi loi bi hc, ca cng vic (nh kim tra, gi luyn tp,... ). Khi
vic la chn h thng cc bi tp cn m bo cc yu cu sau:
1. Cc bi tp phi i t d n kh, t n gin ti phc tp... gip cho hc sinh
nm c phng php gii cc loi bi tp in hnh;
2. Mi bi tp phi l mt mt xch trong h thng bi tp, ng gp vo vic cng
c, hon thin v m rng kin thc cho hc sinh;
3. Trong h thng bi tp cn bao gm nhiu loi nh: Bi tp gi to (l loi bi
tp m ni dung ca n khng st vi thc t), cc bi tp tru tng v cc bi tp c
ni dung thc t, bi tp luyn tp v cc bi tp sng to, bi tp cho tha hoc thiu
d kin, bi tp mang tnh cht ngu bin v nghch l, bi tp c nhiu cch gii khc
nhau...
6.4.2. S dng h thng bi tp
Trong dy hc tng ni dung c th, ngi gio vin phi d kin chi tit k hoch
s dng h thng bi tp la chn, chng hn, theo cc trng hp sau:
1. S dng trong cc khu sau ca qu trnh dy hc: Nu vn , hnh thnh kin
thc mi, cng c, h thng ho, kim tra v nh gi kin thc, k.nng ca hc sinh.
2. Trong tin trnh dy hc mt ti c th, vic gii h thng bi tp m gio
vin la chn cho hc sinh thng bt u bng nhng bi tp nh tnh hay nhng
bi tp tp dt. Sau hc sinh s gii cc bi tp tnh ton, bi tp th bi tp th
nghim c ni dung phc tp hn. Vic gii cc bi tp tnh ton tng hp, nhng bi
tp c ni dung k thut vi d kin khng y , nhng bi tp sng to c th ci l
s kt thc vic gii h thng bi tp c la chn cho ti.
3. S dng cc bin php c bit ho hc sinh trong vic gii cc bi tp Vt l:
Bin i mc yu cu ca bi tp ra cho cc i tng hc sinh khc nhau nh mc
tru tng ca bi, loi vn cn gii quyt, phm vi v tnh phc tp ca cc
s liu cn x l, loi v s lng cc thao tc t duy logic v cc php bin i Ton
hc phi s dng, phm vi v mc kin thc, k nng cn huy ng; Bin i mc
yu cu v s lng bi tp cn gii, v mc t lc ca hc sinh trong qu trnh
gii bi tp.

112

CHNG 7
CC HNH THC T CHC V K HOCH
DY HC VT L TRNG PH THNG

7.1. CHIN LC T CHC DY HC VT L TRNG PH THNG

7.1.1. Khi nim v chin lc t chc dy hc
Dy hc l qu trnh tc ng qua li gia ba thnh t c bn: Gio vin, hc sinh
v ni dung mn hc (ti liu, phng tin). Qu trnh ny din ra phc tp, trong
s phi hp hot ng gia gio vin v hc sinh c vai tr quyt nh. Mun dt c
mc ch dy hc, gio vin cn la chn hot ng thch hp cho hc sinh, ng thi
phi hng dn, gip , to iu kin cho h thc hin thnh cng nhng hot ng
do tc l phi la chn mt chin lc t chc dy hc c hiu qu.
C nhiu chin lc dy hc khc nhau, s khc nhau th hin vai tr ca
gio vin v hc sinh:
+ Chin lc gio vin iu khin: Gio vin quyt nh tt c mi vic, iu
khin ton b cc hot ng ca qu trnh dy hc t t vn , gii quyt vn ,
nh gi v kt lun, cn hc sinh th th ng nghe, ghi chp v ghi nh, nhc li.
+ Chin lc ly hc sinh lm trung tm: Hc sinh t lc tt c t la chn mc
ch, ni dung hc tp, cc hnh ng hc lp n nh gi v kt lun.
+ Cc chin lc dy hc trung gian khc: Vai tr ca gio vin v hc sinh thay
i: Tng hoc gim trong tng giai on ca qu trnh dy hc.
Trong lch s c nhiu chin lc dy hc c th nghim xp theo th t tng
dn vai tr ca hc sinh, gim dn vai tr ca gio vin: Chin lc truyn thng,
ging gii, minh ho, biu din, m thoi, gi m, chim lnh khi nim, bt chc,
tho lun nhm, hng dn tm ti, nhm nh hp tc, nghin cu theo s thch.
Thc tin dy hc cho bit khng c mt chin lc dy hc no l vn nng, c
th p dng cho mi mn hc, cho mi hc sinh t c mc ch mong mun.
Gio vin Vt l cn phi bit nhiu chin lc dy hc la chn nhng chin lc
thch hp vi mc ch, vi mn hc, vi bi hc c th, vi trnh hc sinh v vi
c thi gian v phng tin dy hc nht nh.
Ni dung c bn ca cc chin lc dy hc:
1. Chin lc truyn thng (phng tin pht thanh, truyn hnh)
Mc tiu: Mang li kinh nghim cho ngi nghe m khng cn t chc thnh lp
hc.
u im:
113

- Lm giu kin thc, k nng, k xo t nhng ti liu m ngi trnh by c

chuyn mn ho.
- Ph hp vi mi la tui, mi trnh , c th p dng cho mi b mn: khoa hc
x hi, m nhc, khoa hc t nhin.
Chin lc ny c p dng trong gio dc t xa.
Nhc im: L s truyn th mt chiu, hc sinh hon ton th ng, khng c
c hi tng tc vi mi trng, vi gio vin hi p, trao i. Gio vin
khng h c thng tin t hc sinh bit c kt qu dy hc.
2. Chin lc ging gii minh ho
Mc tiu: Cung cp cho ngi hc nhng kin thc, kinh nghim m nhn loi d
tch ly c di dng y , hon chnh, gii thch cho ngi hc ngha ca
nhng kin thc, kinh nghim y v c minh ho bng nhng v d c th. Ngi hc
c gng tip thu, hc thuc, nhc li v s dng c trong nhng tnh hung in
hnh, khng cn bit n lch s pht trin ca kin thc, kinh nghim .
u im:
- Cung cp cho ngi hc mt khi lng ln kin thc, kinh nghim dng y
hin i.
- Ngi dy c thi gian chun b, la chn thng tin chnh xc, y , c
b sung, sa i qua nhiu ln, nhiu th h tr thnh rt phong ph, y cung
cp cho hc sinh.
- Vic kim tra nh gi da trn nhng ti liu chun mc, r rng, d c cho hc
sinh v gio vin.
Chin lc ny dc dng cho ngi ln tui trong nhng mn hc l thuyt.
Nhc im: Hc sinh hon ton th b ng, h ch c tm hiu, ghi nh, bt
chc, vn dng vo tnh hung in hnh bit. Nng lc sng to ca ngi hc
khng dc khi dy, luyn tp v pht trin. Thm ch, ngi hc cn c cm nhn
khoa hc l ca thin ti, ngi lao ng khng vi ti c, ch ch i lm theo.
Chin lc ny khng p ng c nhng yu cu khc nhau ca c nhn v
khng thc hin c s phn ho trong dy hc, c bit khng p ng c trong
thi i ngy nay.
3. Chin lc biu din
Mc tiu: Khuyn khch s tip thu kin thc, k nng, hnh vi thng qua quan st
bt chc.
u im: Chin lc ny c p dng t lu c bit cho hc sinh nh tui hoc
yu km, p dng cho mi mn v cng c p dng pht trin k nng suy ngh
114

gii quyt vn .
Nhc im: Tuy nhin, hc sinh t c kh nng lm vic c lp, mt khc cu
trc ca chin lc trnh cao, nu khng c c gng y trong vic lp k
hoch th bi hc tr nn bun chn, t nht.
4. Chin lc m thoi, gi m:
Mc tiu: Gio vin i thoi trc tip vi hc sinh, gio vin t cu hi gi suy
ngh ca hc sinh, b sung nhng ch sai lm, b tc ca hc sinh, dn h sinh ti
nhng kt lun cn thit.
u im: Gio vin theo st c hc sinh, bit c say ngh, hnh ng ca h
kp thi gip h gii quyt nhim v hc tp, t c mc ch.
Nhc im:
- Gio vin ch c th i thoi vi mt s t hc sinh, s cn li ch nghe mt cch
th ng.
- Dn i thoi ca gio vin cha c hc sinh chun b trc nn d dn ti
lng tng, di d, thiu t tin.
Chin lc ny p dng hiu qu khi phn tch lp lun l thuyt phc tp.
5. Chin lc chim lnh khi nim
C hai loi: Chim lnh din dch v chim lnh quy np
- Chin lc chim lnh quy np: Gio vin a ra v d v phn v d v khi
nim; hc sinh quan st, tho lun, nhn bit c khi nim ri p dng.
- Chin lc chim lnh din dch: Gio vin gii thiu cho hc sinh khi nim,
minh ho bng v d, phn v d, hc sinh p dng khi nim.
Mc ch: Gip hc sinh sp xp, phn loi thng tin v kinh nghim thnh mt h
thng c bn, c ngha.
u im: S t duy di dng khi nim gip hc sinh suy ngh c hiu qu.
Nhc im: Chin lc khi nim l mt chin lc 'qu trnh v th hn ch
trong vic p dng chim lnh ni dung hoc thng tin chuyn bit cao, mt khc
kh tm c khi nim ph hp vi dng dy hc ny.
6. Chin lc bt chc
Mc tiu: Ti no li cng gn cng tt mt tnh hung tht s ca i sng hay
mt kinh nghim.
u im: Hc sinh c th hc nhng nguyn tc chuyn bit, nhng khi nim
hoc nhng k nng suy ngh trong lnh vc rn luyn thn th, c x... Chin lc ny
thch hp vi khoa hc x hi, ngh thut.
115

Nhc im: C th tr chi bt chc bp mo s tht, n cng i hi s c

gng ln v thi gian chun b.
7. Chin lc tho lun nhm
Mc tiu: Khuyn khch k nng truyn t trao i thng tin trong nhm v trong
lp.
u im:
- Gip ng vin s suy ngh, s quyt nh phn bit nhng quan im, quan
nim.
- N c v tr trong mi lnh vc c bit thch hp vi nghin cu x hi, ngh
thut, tranh lun...
Nhc im: Hn ch vi hc sinh nh tui, ph thuc vo thi quen ca nhm v
khng kh lp hc.
Hc sinh cn phi c luyn tp v k thut tho lun nhm.
8. Chin lc hng dn tm ti
Mc tiu: Gip hc sinh pht trin k nng gii quyt vn , hc sinh c th hc
c kiu hc bng cch lm.
u im: Chin lc ny c bit c hiu qu gip pht trin s thu hiu nhng
t tng, khi nim.
C th p dng cho hc sinh nh tui nu c cung cp ti liu v c s gip
ca gio vin, c bit c li vi hc sinh ln tui (c kh nng lp lun, t duy tru
tng).
C vai tr quan trng trong dy hc cc mn khoa hc t nhin v khoa hc
Nhc im:
- Khi lng kin thc truyn ti thiu ngn gn.
Nu thiu s gip ca gio vin th s tm ti mt nhiu thi gian i vi mt
s hc sinh.
9. Chin lc hp tc theo nhm nh
Hnh thc: Gio vin gip , lnh o hot ng ca cc nhm cn hc sinh lm
vic c lp nhm (hnh thc kt hp dy hc c lp v c th ho).
Mi nhm c t 3 n 8 hc sinh lm vic cng nhau, tng tc v rng buc ln
nhau, phn chia nhim v cho nhau, gip nhau.
Mc tiu: Pht trin hc sinh nhng k nng nhn thc, k nng giao tip x hi.
tch cc ho hot ng hc tp ca hc sinh v to ra s bnh ng trong hc tp.
Nhc im: Phn chia nhim v phc tp do trnh khng ng u, hc sinh
116

cha c thi quen hp tc trong cng vic, mt khc, kh la chn ni dung hot ng,
thiu phng tin, thit b.
10. Chin lc nghin cu theo s thch ca hc sinh
Hnh thc: Hc sinh ch ng chn vn ham thch, t lc tin hnh nghin cu
gii quyt vn v trnh by kt qu. Vic nghin cu c th tin hnh c nhn hay
nhm, ti t xut hay chn mt trong s ti do gio vin gii thiu.
Mc tiu: Pht huy cao tnh t lc, tch cc, rn luyn cch lm vic c lp, pht
trin t duy sng to, k nng t chc cng vic v trnh by kt qu.
Nhc im: Kh t chc, kh c bit ho trit , kh lm cho mi hc sinh hng
th.Mt khc gio vin kh theo di qu trnh lm vic ca hc sinh gip kp
thi. Chin lc ny ch thch ng vi hc sinh ln tui.
Tm li: Mi chin lc u c u v nhc im v vy cn phi la chn mt
chin lc c th hay phi hp nhiu chin lc i vi mi i tng hc sinh vi
mc ch dy hc, vi ni dung c th v hon cnh c th mi c th thnh cng
trong qu trnh dy hc.
7.2. CC HNH THC DY HC VT L TRNG PH THNG
1. C nhiu cch phn loi cc hnh thc dy hc Vt l da trn cc du hiu
nht nh
a) Da theo thnh phn hc sinh, c th chia thnh dy hc c nhn, dy hc theo
lp, dy hc theo nhm (trong mt lp c nhiu nhm).
b) Da theo mc tiu bi hc, c th chia thnh: Nghin cu kin thc mi, luyn
tp, n tp, kim tra...
c) Da theo a im, v tr t chc dy hc, c cc hnh thc: Lm vic lp lm
vic trong phng th nghim, xng trng tham quan sn xut x nghip, nh my,
cng trng...
Cc cch phn loi ch l tng i, mi hnh thc dy hc trong mt cch phn
loi ny u bao hm ni dung ca mt s cch phn loi khc.
2. Cc hnh thc dy hc trong dy hc Vt l trng ph thng hin nay
a) Bi ln lp.
b) Tham quan ngoi kho.
c) T hc nh.
Theo quan im hin nay, t chc dy hc thc cht l t chc cho hc sinh hot
ng t lc, thng qua m chim lnh kin thc, k nng, pht trin nng lc tr tu
v hnh thnh thi . Trong mi hnh thc dy hc c nhiu cch thc t chc hot
ng ca hc sinh. Tu thuc vo mc ch, ni dung, phng tin dy hc v trnh
117

ca hc sinh m la chn hnh thc t chc hot ng cho hc sinh.

Trong mi hnh thc t chc dy hc c hot ng ca c gio vin v hc sinh
vi quan nim: Gio vin t chc cc hot ng cho hc sinh nhm hng ti mc
ch nht nh. Mi hnh thc dy hc u c u im ring p ng c vic thc
hin mt mt no ca mc tiu chung v vy cn phi hp kho.lo, hi ho cc
hnh thc t chc dy hc vic dy hc c kt qu cao.
7.3. CC H THNG T CHC DY HC
Bi hc l mt trong nhng hnh thc t chc c bn, ch yu ca vic dy hc
trng ph thng m hot ng ch o trong bi hc l hot ng nhn thc.
Trong thc tin dy hc nh trng ni chung, c ba kiu t chc s dy hc
(gi l h thng t chc dy hc) l dy hc c nhn, dy hc lp - bi v dy hc
din ging - x-mi-na p dng cho nhng mc ch v i tng khc nhau.
7.3.1. H dy hc c nhn
C t xa xa, thnh A-ten (Hy lp), Trung Quc, ch yu ngi ta s dng
hnh thc dy hc c nhn, thy gio dy tng c nhn hc sinh, hc sinh tin ln theo
con dng v nhp thch hp vi c im ca mnh.
Cc nh l lun dy hc nh gi cao h thng dy hc ny v n m bo s hc
tp tch cc, t lc t gic cao v rt thun tin cho vic rn luyn thnh tho k nng,
k xo song hnh thc ny khng kinh t.
7.3.2. H dy hc lp - bi
Vo hu thi k trung c, do s pht trin mnh m ca cng thng nghip, ca
khoa hc v ca nn gio dc khng tn gio, gio dc nh trng c m rng v
ci tin, Jan A-mox Ko-men-xki trong tc phm "L lun dy hc v i" (1638)
xut hnh thc dy hc "lp - bi" m cho n ngy nay chng ta vn ang p dng.
H thng dy hc ny i hi tp hp hc sinh thnh lp c s s nht nh, c
tui v trnh hc lc xc nh, thy v tr lm vic trn lp theo mt thi kho biu
nht nh. T y xut hin h dy hc p - bi", nh du mt bc tin v i so
vi h dy hc c nhn thi xa.
u im ca h ny l tnh kinh t cao, tnh k hoch h thng v bo m gio dc
tinh thn tp th cho hc sinh. N c ph cp rng ri cho gio dc ph thng, trung
hc chuyn nghip.
7.3.3. H thng din ging-x-mi-na
Hnh thc c bn ca vic t chc dy hc y l x-mi-na, din ging, luyn
tp, thc hnh v bi tp nghin cu. H ny c s dng nhiu i hc.
Vi mi hnh thc k trn, sinh vin c tp hp theo s lng rt khc nhau
(theo nm hc, theo lp theo t hoc c nhn) v hot ng cng rt a dng. u im
118

ca hnh thc ny l s truyn t l thuyt th mang tnh i tr nhng vic x l ti

liu gio khoa li mang tnh c th v vai tr ca tranh lun khoa hc, thc nghim,
sng to khoa hc c cao.
Trong nh trng Vit Nam hin nay, h dy hc lp bi c s dng rng ri
bao gm nhiu hnh thc t chc. Trong tt c cc hnh thc t chc bi hc gi vai
tr c bn, ch yu v quyt nh hay ni cch khc l vai tr ch o.
7.4. BI HC

7.4.1. Khi nim bi hc

Bi hc l hnh thc t chc c bn ca qu trnh dy hc, y, trong mt
khong thi gian xc nh (tit hc) ti mt a im dnh ring (lp hc), gio vin t
chc hot ng nhn thc ca mt tp th hc sinh c s s c nh, c trnh pht
trin nht nh (lp hc sinh), c ch ti c im tng em, nhm lm cho tt c hc
sinh nm vng trc tip ngay trong qu trnh dy hc nhng c s ca ti liu dy hc,
ng thi qua m pht trin nhng nng lc nhn thc v gio dc o c cho cc
em.
nh ngha trn ch ra nhng c im ring m ch bi hc mi c v khng c
bt k hnh thc t chc dy hc khc: Nhm hc sinh c s s c nh v c trnh
pht trin nht nh to thnh mt t chc trn vn, tham gia tp th ton b qu trnh
o to l lp hc sinh.
Trong qu trnh dy hc, gio vin ch o hot ng ca tp th nhng c tnh n
c im nhn thc ca mi em gip cho c tp th lp nm vng mt cch trc tip
ngay trn lp n mc ti a nhng c s ca ni dung bi hc.
7.4.2. Cc kiu t chc hot ng hc tp trong bi hc
C th t chc cho c lp hot ng nhn thc trong bi hc theo ba kiu sau:
1. Nhim v thng nht sn phm ging nhau
y l dng t chc ph bin, thng c p dng rng ri, gio vin giao cho c
lp mt nhim v hc tp ging nhau, v d: mt bi ton, mt th nghim... Mi c
nhn phi hon thnh mt cch t lc nhim v hc tp thng nht v tt nhin phi
to ra mt sn phm nh nhau.
2. Nhim v phn ho, sn phm khc nhau
C th chia lp hc sinh ra ba trnh kh, trung bnh v yu v tr dc. Gio vin
c th son nhng nhim v hc tp phn ho tc l nhim v c mc kh khn v
phc tp khc nhau ri trao cho mi hc sinh mt nhim v va sc vi em Mi
hc sinh phi t lc hon thnh nhim v ring dc giao v tt nhin s cho ra cc
sn phm khc nhau. Tc nhim v phn ho, sn phm l khc nhau.
3. Lm hp ng theo kp
119

Nhim v duy nht giao cho tp th, t chc hp ng theo kp c phn cng
chuyn mn ho.
Trng hn nhim v phc tp v chng c th chia theo kp, phn cng mi
ngi (hay mi nhm nh) ph trch thc hin mt phn vic ca mnh ri lp rp cc
kt qu ca tt c cc nhm li thnh sn phm tng hp chung nht.
7.4.3. Phn loi bi hc
Trong l lun dy hc hin i, c nhiu cch phn loi bi hc theo cc mc ch
khc nhau. y hp l v st thc t hn chng ta phn loi bi hc da vo mc
ch l lun dy hc.
C th phn chia thnh nm kiu:
Kiu 1: Bi hc nghin cu v s b cng c kin thc mi.
Kiu 2: Bi hc cng c kin thc.
Kiu 3: Bi hc vn dng phc hp kin thc v k nng, k xo.
Kiu 4: Bi hc khi qut ho v h thng ho kin thc.
Kiu 5: Bi hc kim tra, nh gi v un nn kin thc k nng, k xo.
Cc bi hc thuc bn kiu u u thuc bi hn hp v chng cha ng nhiu
mc ch l lun dy hc c da trn c s ca cng mt ni dung ca bi hc, song
y ta phn loi da trn mc ch c bn nht. i vi b mn Vt l, chng ta s
xem xt cch phn loi v c th so snh cc bi hc mt cch c th phn sau.
7.4.4. Cu trc ca bi hc
Trn l thuyt cng nh trong thc tin dy hc, vn then cht nht l vn
cu trc ca bi hc. Nm c cu trc ca n c ngha l nhn thc c bn cht
ca bi hc. C hiu dc bn cht ca di tng ta c th iu khin c n theo
mc ch mong mun.
1. Cu trc
L t chc bn trong ca mt h ton vn, l cch nhn thc ring m cc thnh t
ca h lin kt qua li v tng tc vi nhau, to nn tnh ton vn (trn vn hon
chnh) hay tnh tch hp ca h. Cu trc ca mt h c trng cho tnh c t chc,
tnh c trt t logic ca h v y l c trng bn cht ca h ton vn.
2. Bi hc l mt h thng ton vn
Theo l lun dy hc hin i, bi hc l n v cu trc nguyn t c bn v trn
vn ca qu trnh dy hc c hn ch v mt thi gian. Bi hc l mt h thng ton
vn, l mt qu trnh dy hc nguyn t c bn v ton vn th hin tnh thng nht
bin chng ca cc thnh t ca bi hc v chnh s thng nht tc l mi lin h
qua li v s tng tc vi nhau ca cc thnh t s to nn s tch hp ca bi hc.
120

3. Ct li ca bi hc l mi lin h logic ca bn thnh t

Bi hc c coi nh h ton vn bao gm bn thnh t c bn: Mc tiu ca bi
hc, ni dung ca bi hc, phng php dy s dng trong bi hc v kt qu t c
ca bi hc.
Bn yu t ny gn b cht ch vi nhau, quy nh ln nhau v to nn ct li c
bn ca bi hc. Mi yu t ny li c cu trc ring, ta xem xt mt cch s lc cu
trc
a) Mc tiu ca bi hc (M) l yu t xut hin ca bi hc bao gm ba mc ch
thnh phn gn b cht ch vi nhau, thm nhp vo nhau, b sung cho nhau l:
Mc tiu tr dc: Lm cho hc sinh nm vng nhng c s khoa hc, k nng, k
xo ca bi hc mt cch t gic, tch cc, t lc (i khi ta chia ra thnh hai phn
nh: kin thc, k nng, k xo).
Mc tiu pht trin: Trn c s lnh hi ni dung khoa hc ca bi ln lp, gip
hc sinh pht trin nhng nng lc nhn thc v nng lc hnh ng. - Mc tiu gio
dc: Hnh thnh th gii quan, o c v hnh vi vn minh trn c s ca bi hc.
b) Ni dung dy hc ca bi hc (N) Mc ch ca bi hc quyt nh ni dung
ca bi hc, c th c bn kiu ni dung b phn sau.
- Kin thc l thuyt v th gii.
- K nng, k xo hnh ng c th.
- Kinh nghim hot ng sng to
- H thng nhng quy phm o c.
c) Phng php dy hc ca bi hc (P): y l yu t ph thuc cht ch vo c
mc ch v ni dung ca bi hc. Chng ta hiu khi nim v phng php theo
ngha rng v bao gm ba thnh phn nh sau:
- Phng php dy hc theo ngha hp l hnh ng dy hc ca thy v hnh
ng ca tr trong s phi hp thng nht.
- Phng php dy hc c a vo s dng trong bi hc.
- Hnh thc t chc hot ng nhn thc ca hc sinh trong bi hc.
Vn la chn phng php dy hc tng bi hc mc ch dy hc c
ngha quyt nh to ln cn ph thuc vo kh nng ca gio vin v kinh nghim
ging dy kt hp vi phng tin v s sng to ca ngi ng vai tr t chc iu
khin hot ng nhn thc ca hc sinh trong bi hc.
d) Kt qu tch hp ca bi hc (K): Kt qu tch hp ca bi hc chnh l kt qu
lnh hi ca hc sinh khi kt thc bi hc cng chnh l mc ch dy hc c thc
hin. C bn trnh lnh hi nh sau:
121

- Trnh tin hiu: Nhn bit, xc nh, phn bit, nhn ra kin thc.
- Trnh ti hin: Vic ti hin thng bo v i tng theo tr nh hay ngha.
- Trnh bin ho: Vn dng kin thc vo thc tin bng cch chuyn ti chng
vo nhng i tng v tnh hung quen bit nhng b bin i hoc cha quen
bit.
Trnh k nng: C th vn dng kin thc vo thc tin bng cch chuyn ti
chng vo nhng i tng v tnh hung quen thuc, nu thnh tho, t ng ho th
gi l kin thc k xo.
e) Mi lin h gia bn yu t
- Cu trc ca bi hc l t hp bn yu t thnh phn c bn ca n ng thi
cng l mi lin h qua li v s tng tc vi nhau gia chng trong sut qu trnh
dy hc ca bi ln lp c th din t bng s n gin:

- Nh s lin h v tng tc hp l ca bn yu t c bn ca bi hc m bi hc
s tr nn mt h thng ton vn.
Tc l trong bi hc hot ng ca thy cng nh ca tr, ca mi c nhn hc
sinh cng nh ca c lp c gn b cht ch vi nhau, quyn li thnh mt hot
ng thng nht, hp l cui cng t c kt qu tch hp c cht lng cao ng
vi mc ch ban u d kin ca bi hc.
4. Bi hc l h thng ca cc bc l lun dy hc
a) Bi hc l mt h thng ton vn, mt hot ng trn vn hon chnh. N c th
chia thnh nhng hnh ng, tc l nhng bc l lun dy hc, mi bc ny li c
bao gm mt s thao tc l nhng tnh hung dy hc.
b) Bc l lun dy hc v mt cu trc tc l mt on tng i hon chnh ca
bi hc. Bc l lun dy hc c chc nng c bn l thc hin mt mc ch b phn,
mt nhim v c th ca bi hc.
c) Theo quan im tip cn h thng, nu bi hc l mt h ton vn th mi bu l
lun dy hc ca n phi l mt phn h. Nu mi bc l lun dy hc ng vi mt
mc ch b phn chuyn mn ho th n cng bao gm mt lot nhng yu t c bn
cu to nn bc ny v gn lin vi mc ch b phn ca bc.
Ni theo cch khc bc l lun dy hc l t hp bn yu t thnh phn c bn
tng ng ca n: Mc ch, ni dung, phng php. kt qu b phn ng thi cng
l mi quan h qua li v s tng tc vi nhau gia chng trong phm vi ca bc l
lun dy hc.
122

d) Mi quan h ca cc bc l lun dy hc trong bi hc

- Nu bi hc l mt h ton vn th cc bc ca n phi lin h cht ch vi nhau
v tc ng qua li vi nhau. Bc trc l tin chun b cho bc sau, bc sau li
gii quyt nhng vn do bc trc t ra, pht trin chng. v chnh n li chun
b tip cho bc sau, c th cho n lc kt thc.
- Mi lin h v tng tc ca cc bc vi nhau c thc hin thng qua bng
mi lin h v tng tc gia cc thnh t cng loi ca cc bc, v d: Cc mc ch
b phn vi nhau, cc ni dung b phn vi nhau... Nh vy mi lin h v tng tc
ny din ra theo chiu dc t bc th nht n bc cui cng ca bi hc.
5. Phn loi cc bc t lun dy hc ca bi hc
Bi hc l ni din ra hot ng nhn thc - h tp ca hc sinh di s ch o
ca thy. Trung tm ca hot ng ny l qu trnh lnh hi kin thc, k nng, k xo.
Thy phi t chc dy nh th no qu trnh din ra thun li nht v c hiu sut
cao nht. V th vic phn chia bi hc thnh cc bc l lun dy hc phi da trn c
s ca logic ca qu trnh lnh hi kin thc bi hc sinh. Ta hy xem xt ni dung cc
giai on logic ca qu trnh lnh hi kin thc.
a) Logic ca qu trnh lnh hi kin thc
S lnh hi kin thc c thc hin thng qua mt chu trnh gi l chu trnh hot
ng nhn thc - hc tp. N bao gm cc bc: S t gic, s thng hiu, s ghi nh,
s vn dng, s khi qut ho v s h thng ho.
iu kin c bn hc sinh lnh hi kin thc c kt qu l mi hc sinh phi
thc hin ton b chu trnh hot ng nhn thc hc tp khi nghin cu bi hc t tri
gic n h thng ho.
- Tri gic c coi nh qu trnh "nm bt" ly i tng nghin cu. S tri gic
ban u ch hn ch trnh nhn bit i tng nghin cu cn tri gic ln th hai
c coi nh phn ng nhn r cc chi tit ca i tng.
Cn phi t chc cho hc sinh hot ng vi i tng ngay trn lp vi m bo
cho hc sinh nm bt c i tng mt cch c bn v chi tit.
Thng hiu kin thc din ra thng qua cc qu trnh x l thng tin bng cc thao
tc tr tu: Phn tch v tng hp khi qut ho, c th ho, tru tng ho, so snh,
i chiu, xc lp cc mi lin h nhn qu...
iu quan trng nm bt c cu trc ca ni dung bi hc, tc l tm ra nhng
mu cht ca kin thc, nhng khi nim trn nn tng ca bi hc, pht hin ra mi
lin h logic gia chng v vi kin thc khc.
- Ghi nh kin thc l s lu tr chng trong tr nh, c th chia thnh ba loi: Ghi
nh s b (ban u), ghi nh thng xuyn v cng c.
123

Ghi nh s b c vai tr rt quan trng trong dy hc thng hiu v ng dng

kin thc mt cch khng sai lm.
Ghi nh thng xuyn hay cn gi l ghi nh khng ch c thc hin mt
cch t nhin trong qu trnh hc sinh thao tc vi i tng nghin cu.
Cng c l s ghi nh c ch , n c hnh thnh trong qu trnh hun luyn
ring c t chc.
Mt trong nhng mc ch ca dy l cung cp cho hc sinh nhng kin thc vng
chc. Tnh vng chc ca kin thc ph thuc vo cht lng ca vic dy hc k c
k nng t chc cho hc sinh ghi nh ci c bn v t suy ra nhng ci th yu
ng thi cng ph thuc vo tnh t gic, tch cc, t lc hc tp ca hc sinh vo k
nng ghi nh ca h v vo' chiu su ca s thng hiu, vo s thnh tho v sng to
ca vn dng.
- Vn dng kin thc c lin quan n vic cho hc sinh gii bi ton (theo ngha
rng) mc thp, vn. dng l bt chc theo mu, mc cao l vn dng vo tnh
hung khng quen bit.
- Khi qut ho kin thc l qu trnh chuyn t ci n nht ln ci chung c cc
hnh thc.
+ S b din ra khi tri gic ti liu mi, kt qu l hnh thnh biu tng chung v
i tng nghin cu.
+ Cc b, khi pht hin ra bn cht bn trong ca di tng nghin cu dn dn
hnh thnh khi nim cc b tc l nhng khi nim ring r.
+ Chuyn dn ti vic thui hi mt h thng khi nim v nhng i tng
cng loi.
+ Tng kt hnh thnh h thng khi nim thuc v mt mn hc.
+ Lin mn, nh m lnh hi c h thng nhng khi nim gia cc mn.
- H thng ho kin thc l qu trnh sp xp cc kin thc nghin cu, lnh
hi vo mt h thng thng nht. N c thc hin trn c s ca hot ng a
nhng ci b phn vo ci ton vn.
Cc khu ca qu trnh lnh hi kin thc phi c thc hin trong s thng nht
bin chng, chng lin h qua li v tng lc cht ch vi nhau, thm nhp vo nhau,
h tr v b sung cho nhau. Tuy vy mt thi im xc nh ca mt bi hc, tu
c im ca ni dung tr dc v tm l ca s lnh hi ca hc sinh m mt nhim v
nhn thc no mang tnh tri hoc l thng hiu hoc vn dng hoc khi qut...
Sau y chng ta s nu c im ca cc bc (khu) l lun dy hc.
b) Bc c bn v bc h tr trong bi hc
124

Dy hc l iu khin chu trnh lnh hi kin thc bi hc sinh. Mun iu

khin c qu trnh mt cch tt nht trong bi hc, gio vin phi t chc bi hc
thnh nhiu bc l lun dy hc m mi bc c chc nng ring tu theo mc ch l
lun dy hc ca n.
c) Bc l lun dy hc c bn ca bi hc
Mi kiu bi hc tng ng vi mt mc ch l lun dy hc xc nh. Do ng
vi bi hc y nht thit phi c mt mc ch l lun dy hc b phn ni tri nht
thng tr ton bi hc.
Nhim v l lun xc nh bc l lun dy hc c bn ca bi hc.
Nh vy theo phn loi ta c:
Kiu 1. Nghin cu kin thc mi
Kiu 2. Cng c kin thc
Kiu 3. Vn dng phc hp
Kiu 4. Khi qut v h thng ho
Kiu 5. Kim tra nh gi.
d) Cc bc l lun dy hc h tr ca bi hc phc v cho bc c bn
l t chc lp, chun b cho hc sinh tch cc hot ng nhn thc - hc tp
tng kt bi hc.
) Cc bc l lun dy hc ca bi hc
- T chc lp
- Kim tra lm bi nh
- Chun b hot ng nhn thc, hc tp tch cc bc c bn
- Lnh hi
- Kim tra s b s thng hiu ti liu mi ca hc sinh
- Cng c kin thc
- Khi qut ho v h thng ho kin thc
- Kim tra v t kim tra kin thc
- Tng kt bi hc
Giao bi lm nh v hng dn cch thc hin. Ta s xt c im ca tng
bc.
e) c im ca cc bc l lun dy hc
Bc 1: T chc lp
125

- Nhim v l lun dy hc: Chun b nh hng cho hc sinh bc vo bi hc.

- Ni dung hot ng ca gio vin: Cho, kim tra hc sinh vng, kim tra s sn
sng bc vo bi hc ca hc sinh, r sot dng trc quan, bng phn... nu mc
ch chung ca gi hc.
- iu kin m bo kt qu: Bo m tnh yu cu cao, nghim tc nhng c
thin ch ca gio vin; ngn gn, khc trit khng nhiu li.
- Ch s nh gi vic hon thnh nhim v: Tnh ngn gn ca giai on t chc,
nhanh chng li cun c lp vo nhp lm vic; C lp v cc phng tin phc v
bi hc u hon ton sn sng.
Bc 2: Kim tra bi lm nh
- Kim tra xem tt c (hoc a s) hc sinh hon thnh bi lm nh mt cch
dng n v t gic hay cha, loi tr thiu st hon thin tip kin thc, k nng k
xo.
Pht hin ra tnh trng thc s ca trnh kin thc ca hc sinh thng qua cc
bi lm giao v nh. Xc nh thiu st in hnh v kin thc ca hc sinh v nguyn
nhn, khc phc.
- Xc nh r mc ch kim tra, iu s gip cho gio vin bao qut c lp
ng x kp thi v nhanh chng vi cc tnh hung, cn p dng h thng bin php
kim tra c vic lm nh ca cng nhiu hc sinh cng tt.
Vi thi gian ngn cn pht hin nhanh, chnh xc tnh trng kin thc ca hc
sinh, trnh nm vng ci c bn, nhng thiu st in hnh, tinh thn trch nhim
i vi bi c giao. Ch tnh pht trin ca bc kim tra.
Bc 3: Chun b hot ng nhn thc hc tp tch cc bc c bn ca bi hc
- Chun b tinh thn cho hc sinh, sn sng bc vo hot ng nhn thc - hc tp
tch cc khu c bn ca bi hc. Hnh thnh ng c hc tp, ti hin nhng kin
thc k nng, k xo s l im ta cho vic nghin cu ti liu mi.
- Nu mc ch ca bi hc....
- K nng nu vn : Bit xc nh chnh xc v bit cch nu nhng mc ch
ca bi hc, bit cch t chc cho hc sinh hot ng tip nhn mc ch .
4. Hnh thnh mc ch ca bi hc
Bc 4: Nghin cu kin thc mi v hnh thnh k nng, k xo
- Hnh thnh hc sinh nhng biu tng c th v i tng nghin cu, v bn
cht v cc mi lin h ca n. Nu bt c ci c bn, chnh yu, tin hnh cng vi
hc sinh khi qut trn c s lnh hi kin thc m hnh thnh k nng.
- Gio vin t chc cng tc t lc ca hc sinh, hc sinh nghin cu ti liu
126

(tri gic, thng hiu khi qut ho, h thng ho, c th ho).
- Da vo kinh nghim sng ca hc sinh, tip cn c bit, t chc cho hc sinh
vn dng iu d hc.
- Hc sinh c thu ht tch cc vo hot ng nhn thc.
Bc 5: Kim tra s b s thng hiu ti liu mi ca hc sinh
- nh gi xem hc sinh thng hiu ti liu mi trnh no pht hin l hng
v kin thc, xem xt vic chuyn sang bc tip sau trn c s iu kin hay
cha.
- Kim tra xem hc sinh d hiu bi hc cha, kim tra mc y v chiu
su ca nhng kin thc va lnh hi.
- Phi c h thng cu hi, bi tp thch hp buc hc sinh phi hot ng tr no
v pht huy tch cc, i hi nhng thao tc thc hnh, kinh nghim thc tin. Pht
hin thiu st v tin b ca hc sinh.
- Cn c vo cu tr li (bi lm) ca hc sinh kh v km m nh gi s thng
hiu ni dung c bn ca ti liu mi, mc tham gia ca c lp vo vic b sung,
nh gi cu tr li ca bn. Mc khc phc l hng pht hin.
Bc 6: Cng c kin thc
- T chc cho hc sinh ng dng kin thc hc vo vic gii thch cc qu trnh
khc nhau vo vic gii cc bi ton.
T chc hot ng ti hin, nu cc du hiu bn cht, c th ho.
- Huy ng hc sinh vo cc hot ng va ti hin va vn dng. Lin h kin
thc mi vi nhng kin thc lnh hi trc .
- Vn dng k nng ca hc sinh trong vic nhn bit v ti hin ni dung mi vo
vic gii thch cc hin tng gii cc bi ton, pht hin v khc phc thiu st trong
kin thc, k nng, k xo.
Bc 7: Khi qut ho v h thng ho kin thc
- Lnh hi h thng kin thc ca mn hc v nhng kin thc lin mn.
- T chc cho hc sinh chuyn nhng kin thc ring r thnh mt h thng hon
chnh v gn vi cc mn k cn.
- Gio vin c k nng t cu hi, ra bi lm hng vo mc ch khi qut ho v
h thng ho.
- Mc lin kt cc s kin, quy tc hin tng v qu trnh mi vi cc nh
lut, hc thuyt trong s nhn thc ca hc sinh. Mc hnh thnh bc tranh ton
vn v th gii.
127

Bc 8: Kim tra v t kim tra

Kim tra su v ton din mt s hc sinh v kin thc, k nng, k xo vo pht
hin thiu st v nguyn nhn ca chng. ng vin hc sinh t trao i kin thc.
- Kim tra s y , trnh thng hiu, bn vng v tnh hiu qu ca kin
thc, k nng, k xo pht hin ch mnh ch yu ca kin thc, hng dn hc sinh t
hc (hoc nh bn) khc phc thiu st.
- C cu hi phn loi trnh hc sinh, t chc cho hc sinh pht hin ln.
nhau khi tr li hay gii bi tp.
- Mc ton din ca kim tra: S ph phn cu tr li c nu r u nhc im,
tnh c th trong vic hng dn hc sinh khc phc thiu st, kch thch hng th ca
hc sinh i vi mn hc.
Bc 9: Tng kt bi hc
- Phn tch su sc s tin b trong vic nm vng ni dung tr dc v trong cch
thc hot ng nhn thc, ch r thiu st in hnh, nhng nguyn nhn ca chng.
- Nu c im chung cng vic ca c lp, phn tch s tin b trong vic lnh hi
ni dung ca cc bi hc, vch ra thiu st, nguyn nhn, ch ra con ng khc phc.
- Cn nm bt nhanh chng nhng nt in hnh v s tin b ca hc sinh trong
lnh hi cng nh thiu st, nh gi c kh nng hc tp ca hc sinh trong lp.
- Phn tch ngn gn c nu in hnh, phn c trnh nhn thc, pht hin
ngi gp kh khn trong bi sau.
Bc 10: Giao bi lm nh v hng dn cch thc hin
Giao bi c tnh n kt qu lnh hi nhm gip hc sinh tip tc pht trin kin,
gip chun ho tip thu bi sau.
- Thng bo bi lm v nh hng dn cch thc hin.
- a ra li hng dn v vic lm nh.
- Trnh ni dung bi nh, trnh hng dn, cch trnh by ghi chp bng.
Tt c cc bc trn c th bao qut c ton b logic ca hot ng nhn thc
- hc tp ca hc sinh trong qu trnh lnh hi kin thc. Mi bi hc l mt h thng
trn vn, nn c th c nhiu cch phi hp gia cc bc l lun dy hc, c th gp
cc bc lm mt v d: C th gp kim tra v chun b hot ng nhn thc ca hc
sinh lm mt hoc bc 6 (cng c kin thc) c th to thnh bc chung. ng thi
li c nhng bc khng thay i cc kiu bi khc nhau nh: n nh t chc,
chun b cho hc sinh tch cc hot ng nhn thc... bc c bn bc tng kt bi
hc. Ta s xem xt k cch thc vn dng vo b mn Vt l phn bi hc c th.
7.5. K HOCH DY HC
128

Dy hc l mt hot ng c mc ch, c phng php c th, chnh v vy cn

phi c k hoch t m, khoa hc. Mun t c mc ch, ngi thy gio cn phi
chun b rt nghim tc cho chui bi mnh s dy, cho tng bi dy, trong d kin
c mt cch kh chc chn tit hc s bt u ra sao, din bin v kt qu th no.
Cng tc chun b cho vic dy hc gi l son bi tp v lp k hoch ging dy.
7.5.1. Khi nim, phn loi
K hoch ging dy l bn chng trnh cng tc do gio vin son tho ra bao
gm ton b cng vic ca thy v tr trong sut nm hc, trong mt hc k, i vi
tng chng hoc mt hai tit hc trn lp.
Ta c th chia thnh hai loi:
1. Loi di hn: K hoch mt chng, k hoch mt hc k hay c nm hc.
2. Loi ngn hn: K hoch ca mt tit hc, gi l gio n hay bi son,
7.5.2. S cn thit phi lp k hoch
Vic lp k hoch ging dy l rt cn thit bi nhng l do sau:
1. Chng trnh sch gio khoa hng nm c th thay i
V d: Vi sch gio khoa mi thay i hin nay, lng kin thc a vo mt bi,
mt chng, mt gio trnh ln hn rt nhiu so vi sch gio khoa c. Thm na li
dy theo phn ban, vic sp xp th t cc phn c thay i v s lng kin thc
cng khng nh trc.
2. Tnh hnh hc sinh c th thay i
V d: Hc sinh gia cc lp c khc nhau v trnh , t l hc sinh nam, n...
gia nm nay vi nm khc di tng hc sinh cng c thay i. Chnh v vy phi
c k hoch ging dy st vi i tng.
3. Tnh hnh a phng trng lp c th thay i
B mn Vt l c gn b mt thit vi i sng, khoa hc k thut. Trong tnh hnh
i mi hin nay, s ln mnh ca khoa hc k thut, s i thay ca cuc sng c nh
hng ln v to diu kin h tr vi vic ging dy ca gio vin Vt l.
4. Tnh hnh thit b ca nh trng c thm thay i
l ti liu sch gio khoa, dng c, thit b... Phi lun i mi p ng vi
vic thay sch trong my nm va qua v chun b cho chng trnh phn ban sp ti
Trong k hoch ta phi thy c vn ny c th d tr mua sm cho ng b
hoc nghin cu s dng, sa cha, thuyt minh cho hp l vi yu cu ca tng bi
dy.
5. Trnh ca gio vin c thay i
129

Qua nhiu nm ging dy vn kinh nghim c tch lu cng nhiu, thm na

gio vin cn hc hi c cc bn ng nghip, cc hi 'ngh, v vy s c nhiu
ci tin, c cch suy ngh mi v phn, bi mnh s dy.
6. Qua k hoch ging dy c tllnh gi c bn thn ngi dy
nh gi gio vin v nhiu mt nh tinh thn trch nhim, trnh chuyn m n...
7.5.3. K hoch di hn
1. i vi mt gio vin, vic chun b k hoch thng tin hnh theo trnh t
a) Lp k hoch cho c nm.
b) Lp k hoch ging dy cho tng chng.
c) Son bi cho tng gi ln lp.
K hoch di hn, k hoch ging dy cho nm hc, mt chng, mt hc k l
nhng nt ln khi qut c ni dung rt quan trng, gip cho gio vin xc nh
phng hng phn u nng cao cht lng dy hc.
2. Mun k hoch c cht lng gio vin cn chun b
a) Nghin cu k chng trnh mnh s dy, sch gio khoa v ti liu c lin quan,
trc ht nm c t tng ch o, tinh thn nht qun i vi mn hc, thy
c cc im i mi trong sch.
y l vn rt quan trng v sch gio khoa n nh kin thc thng nht cho c
nc. Nu c iu kin nghin cu c chng trnh lp di v lp trn th c th
tranh th tn dng kin thc c hc sinh khng phi hc li hoc hn ch vn
thuc lp trn.
b) Nghin cu tnh hnh thit b, ti liu ca trng v ca bn thn mnh.
Cng vic ny rt quan trng i vi gio vin Vt l bi v th nghim c tnh
quyt nh s thnh cng ca bi dy. Thy c tnh hnh trang thit b, gio vin
mi c k hoch mua sm b sung, c k hoch tm hiu, lp rp, s dng hay chun
b cc mu dng dy hc do gio vin t lm hay cho hc sinh lm.
c) Nghin cu tnh hnh lp hc sinh c phn cng dy v cc mt: Trnh
kin thc v ton l, tinh thn thi , hon cnh, k nng thc hnh cc nm trc.
d) Nghin cu bn phn phi cc bi dy ca B ch ng v thi gian trong
sut qu trnh dy.
3. Sau khi chun b, ta s c th lp k hoch dy hc di hn gm cc im sau
a) Xc nh yu cu chng trnh i vi nm hc hay mt chng (k hoch ca
chng);
Cn xc nh r yu cu, mc ch c th lm mc tiu phn u v cc mt: Cung
130

cp kin thc c bn.

- Rn luyn k nng vn dng.
- Pht trin t duy sng to.
- Gio c t tng tnh cm.
b) D kin k hoch thi gian: c th k thnh bng vi cc ct nh sau:
THI
GIAN

TI

TH NGHIM

Tn

Sa

BI TP CHO HS

Cha Gii

TI
D
LIU KIN
THAM CI
KHO TIN

Km TB

ct mt ghi th t cc tit theo bng phn phi chng trnh ca B gio dc v

thi gian tc ngy, thng theo nm hc.
Ct hai rng ghi mc cc bi dy.
Ct ba ghi tn cc th nghim trong bi dy cn xc nh chnh xc c sa, cha c
th nghim .
Ct "bi tp" ghi s bi tp ly u v chn ba loi i tng kh km v trung
bnh.
Ct "ti liu ghi nhng ti liu cn tm cho hc sinh.
Ct cui cng ghi d kin ci tin chung cho c nm hay chng, hc k.
c) nh gi tnh hnh ti liu thit b
t k hoch d tr mua sm, sa cha, lm mi cc th nghim, m hnh s
lm giu thm h s ging dy.
131

d) Ch tiu gip hc sinh

- nh gi tnh hnh hc sinh, phn loi i tng, c k hoch tip tc iu tra v
hon cnh tinh thn thi v nng lc ca hc sinh trong tng thi gian: chng, hc
k, nm hc.
- D kin bin php thng k im.
- Ch tiu bin php bi dng hc sinh gii, ph o hc sinh yu, lp nhm
ngoi kho...
e) T bi dng ca gio vin
Trong qu trnh ging dy, gio vin t pht hin tn nhng vn cn thiu st
cha vng vng v kin thc, v phng php c k hoch t bi dng nh: Hc
thm, nghin cu ti liu, i thc t, xung nh my...
Tm li k hoch khng nn vit qu chi tit vn vt nhng phi d kin nhng
cng vic nh lm trong thi gian ging dy. Vic lp k hoch nm hc thng l
kh i vi gio vin mi, c th lp k hoch tng chng cng vic c c th
hn.
K hoch lp ra l phn u thc hin, v th gio vin cn gi mt bn theo
di cng vic thc ca mnh.
7.5.4. K hoch dy mt bi (gio n hay bi son)
Gio n ca gio vin l k hoch dy mt bi no , l bn d kin cng vic ca
thy v tr trong c tit hc theo mc ch v yu cu nh sn. Gio n th hin r
tinh thn trch nhim, trnh kin thc v kh nng S phm ca thy gio, quyt
nh phn ln kt qu ca tit ln lp. Tt nhin kt qu ca gi hc cn ph thuc vo
k nng ging dy ca thy v s lnh hi, pht trin ca hc sinh, nhng qu trnh
nghin cu v chun b, tinh thn trch nhim ca thy trong vic son bi gp phn
kh quyt nh vo hiu qu ca bi dy.
Chnh v th son bi khng phi l mt bn tm tt chi tit ni dung ca sch gio
khoa hay l mt bn tm tt s lc c y cc mc: ni dung mc ch.
Th no l mt bi son tt? C th ni bi son tt l mt bi son nu r c d
kin mi cng vic ca thy v tr trn lp.
Th hin r tinh thn trch nhim, nhit tnh, sng to ca thy trong vic ci tin
phng php, ni dung sao cho hc sinh, nhit tnh ch ng, tch cc tip thu kin
thc.
c mt bi son tt, ta thy r thi gian son bi khng th ch l mt, hai gi
m c khi rt nhiu. ch cn vn hnh dng c no , sng to mt th nghim hay ci
tin cch trnh by... l mt hng ngy hoc nhiu ngy. Nu khng c lng nhit tnh,
gio vin khng th lm dc.
132

Trn c s l lun v cu trc ca bi hc ta s xem xt yu cu c th ca mt bi

son, cch vit mt bi son v phn loi cc bi son Vt l.
1. Yu cu c th ca mt bi son
a) Bi son phi nu c cc mc tiu ca trit hc
- V kin thc, k nng
Lm cho hc sinh nm c mt cch chnh xc v h thng nhng khi nim v
hin tng, nh lut Vt l no , hiu c cc ng dng ca n vo thc tin. Rn
cho hc sinh mt s k nng nht nh.
Gio vin cn phi xc nh chnh xc trng lm kin thc k nng ca bi dy,
trn c s c phng php dy ph hp. Trnh nu i khi v bn thn nh lut,
khi nim c cha ng ni dung c th cn lm ni bt, cn nu mc ph hp vi
chng trnh. Mun vy cn nhn thc r bn cht ca kin thc khoa hc trnh by
trong bi dy, tnh cht l thuyt hay thc nghim ca n. V d: Vi phn "nh lut
III Niu-tn" c th xc nh mc ch yu cu v kin thc k nng nh sau:
+ Tc dng c hc gia cc vt trong t nhin khng xy ra theo mt chiu m l
tc dng tng h.
+ lc lc dng tng h l nhng lc trc i F12 = F 21
+ c im ca lc phn lc khc hn vi hai lc cn bng.
- V pht trin t duy
Rn luyn cc kh nng tr tu. bi dng tr thng minh, t duy Vt l.
Ch bi dng cc thao tc t duy logic (quy np, din dch, tru tng ho),
nhng thao tc t duy bin chng (quan im ng, c thc xy dng mi lin quan
gia cc kin thc), t duy k thut.
Thng qua phng php dy, cch hi, rn k nng m thy gio c th rn luyn
bi dng pht trin t duy, pht trin tr thng minh ca hc sinh: T quan st phn
tch, suy ngh rt ra quy lut ca cc hin tng...
- V gio dc t tng, tnh cm
Ni dung v t tng qua mn Vt l rt phong ph song cng rt kh thc hin
bi v n rng, bao qut khng ch mt bi dy. Gio vin cn ch tm hiu nhng tri
thc Vt l gip cho hc sinh khi nhn thc v th gii vt cht? V th khng nn nu
chung chung, i khi nh gio c lng yu nc, yu Ch ngha x hi... m cn c
th; Vic vch r ngha Vt l, tnh quy lut v gii hn ng dng ca nh lut chnh
l vic thc hin gio dc t tng.
Cn ch khai thc mt ny ca kin thc, thc t sn xut, k thut, tiu s cc
nh bc hc... Ni dung gio dc t tng va ph thuc vo kin thc ca bi dy,
133

va ph thuc vo vn sng thc tin ca gio vin v cch la chn, khai thc n.
Mc ch yu cu s ch o ton b ni dung k hoch thc tin bi dy v chnh
ni dung bi dy quy nh mc ch yu cu. Chnh v vy vic xc nh mc ch yu
cu l vn ht sc quan trng i hi s dng cng, i hi thc trch nhim cao
ca gio vin lc son bi.
b) Bi son phi nu c kt cu v tin trnh ca tit hc bi son phi lm ni
bt cc vn sau:
- Cc giai on ca tit hc hay cc bc l lun ca bi hc ta cp ti vn
ny trong mc trc. Tuy vy ta bit rng chnh cc bc l lun cc bi hc khc
kiu gip ta phn loi cc tit hc khc nhau. Ta s ni ti vn ny phn sau.
- S pht trin logic t giai on ny n giai on khc, t phn kin thc ny n
phn kin thc khc.
- Ging dy ph hp vi quy lut nhn thc, dn gii, suy lun t d n kh, t
n gin n phc tp mt cch c h thng.
- Lm r s pht trin tt yu t kin thc ny n kin thc khc.
C th l m bo mi lin h logic gia cc phn, bo m bi dy l mt h ton
vn, mi phn l mt phn h, cc phn h gn b cht ch to nn mt h ton vn.
c) Bi son phi xc nh c ni dung, phng php lm vic ca thy v tr
trong c tit hc
y l vn ht sc quan trng i vi mt tit hc. T ch gio vin nm vng
ni dung kin thc, vn dng thnh tho kin thc n ch truyn th cho c kin
thc n hc sinh, h nm bt v vn dng c i hi ngi thy s ng
no, s dng cng thc s. Lm th no hc sinh tch cc, ch ng tip thu kin
thc?
Mun nh vy thy gio phi la chn c phng php thch hp ng vi tng
gi ging v trong bi son phi nu c mt cch c th cng vic ca thy v tr
trong tit hc c th.
Thy ging g? Kim tra vn g? Hng dn hc sinh quan st, nhn xt g?
- Yu cu hc sinh phn tch, suy lun th no rt ra c kt lun cn thit. C
th thay th vic ging ca mnh phn ny, phn khc bng cng vic ca hc sinh
khng? t cu hi th no? D kin cc em tr li ra sao? Cch lm ca mnh th ny
tt cha? C th thay th bng phng php khc khng? Ta cng thy r c
rng, i vi nhng i tng hc sinh khc nhau th phng php s dng khng th
nh nhau.
d) Xc nh dng dy hc v phng php s dng chng
Thc t ng v cch s dng nm trong yu cu th ba ca bi son, song
134

ta tch ring ra xt c th.

- Do bi son c chun b trc khi ln lp t nht l mt tun nn ngi dy c
thi gian lp rp, sa cha, lm mi hoc i mn.
- Nhiu khi dng c b tr phng n th nghim c khc vi sch gio khoa. V
th ngi dy phi suy ngh cch ci tin sng to v chun b gii thch cho hc sinh.
- C nhng th nghim phc tp thy pht chun b cn thn.
- Suy ngh v dng ca mnh khi s dng th nghim: Dng th nghim kho
st, minh ho hay cng c... v cch sp xp b tr th nghim sao cho hc sinh c th
quan st c d dng.
QUAN NIM C

QUAN Nim Mi

GA c coi nh mt "kch bn" v GA c coi nh mt "kch bn" v nhng

nhng hot ng ca GV trn lp
hot ng ca HS di s iu khin ca GV
Mc ch v yu cu

Mc tiu

Nu nhng mc kin thc v k Nu nhng biu hin cn thit HS chng t

nng m GV cn truyn th cho HS
cc em c c kin thc v k nng ng
theo yu cu ca chun chng trnh m B
ban hnh
Ni dung GA:

Ni dung GA:

Nu k hoch (tin trnh) ln lp ca Hoch nh k hoch hot ng ca HS trong

GV. gm:
tit hc. gm:
- Cc bc ln lp,
- Phn b thi gian;
- Dn bi chi tit;
- Nhng kt lun chnh;
- Cc cu hi chnh;

- T chc ni dung thnh cc n v kin

thc;
- Mc tiu ca mi n v kin thc v hnh
thc hot ng hc tp thch hp;
- Phn b thi gian;

- Bi tp;

- Tin lng nhng h tr cn thit ca GV;

- Cc cu hi chnh;

- Th nghim.

- Bi tp;

Yu cu i mi phng php dy hc, chuyn trng tm t thit k cc hot ng

ca gio vin (GV) sang thit k cc hot ng ca hc sinh (HS) l yu cu ni bt
i vi cng vic son gio n (GA) ca GV. Quan nim mi v GA nh sau (xem
bng).
2. Vic son mt GA i mi c th tin hnh nh sau:
a) Xc nh r rng, c th mc tiu bi hc
135

Mc tiu bi hc lun c din t theo ngi hc (mc tiu hc tp); - Mc tiu

bi hc phi ch r mc HS t c sau bi hc v kin thc, k nng, thi
lm c s nh gi cht lng v hiu qu ca bi hc. Mc tiu bi hc phi c
bit ch ti nhim v pht trin nng lc nhn thc, ph hp vi ni dung bi hc;
- Mc tiu bi hc phi ch ra nhng hnh vi m HS th hin ra khi hc mt kin
thc c th. Mc tiu bi hc c bt u bng cc ng t ch hnh ng (nu c,
xc nh c, quan st, o c... ). Khi vit mc tiu bi hc GV cn tham kho
chun kin thc, k nng cc ch quy nh trong chng trnh TH mn Vt l.
b) Xc nh nhng ni dung kin thc ca bi hc
Cn xc nh nhng ni dung ny thuc loi kin thc no (khi nim v hin
tng, s vt?... khi nim v i lng?... nh lut?... );
c) Xc inh cng vic chun b ca GV v HS, cc phng tin dy hc cn s
dng
d) Thit k tin trnh xy dng tng kin thc trong bi hc
thit k tin trnh xy dng tng kin thc, GV cn hiu r kin thc cn xy
dng c din dt nh th no, l cu tr li cho cu hi no? Gii php no gip tr
li c cu hi ny?
e) Son tho tin trnh dy hc c th
- Phi th hin r hot ng hc v hot ng dy (loi hot ng, tin trnh... );
- Vi mi hot ng ca HS cn vit r mc ch hot ng, cch thc hot ng,
kt qu cn t;
- Cn vit hot ng ca GV tng ng tng hot ng ca HS.
g) Xc nh ni dung tm tt trnh by bng
h) Son ni dung bi tp v nh
3. V d v mt bi son
Bi: S khc x nh sng
I. MC TIU
1. Kin thc
* Hiu r cc thut ng: Tia khc x, gc khc x, chit sut, chit quang...
* Pht biu v trnh by c: S khc x nh sng, nh lut khc x nh sng,
chit sut, quan h gia chit sut v vn tc nh sng.
* Vit ng cng thc ca nh lut khc x nh sng v vn dng c tnh
cc gc, chit sut.
2. K nng
136

* B tr v tin hnh th nghim v khc x nh sng

* Thao tc o lng gc ti, gc khc x lng c.
* X l s liu v c th.
* D on c quy lut ca t nhin, kim chng c tnh ng n ca nh
lut.
3. Thi
* K nng cn thn khi nghin cu khoa hc.
* Thi trung thc, khch quan.
* Lng nghe kin ca bn.
II. CHUN B
Gio vin: Chun b thit b ca phng th nghim v kho st s khc x nh sng
v giy k li cung cp cho cc nhm.
Hc sinh: Tho lun theo nhm hoc nh li kin thc hc lp 9 v cc khi
nim: gc ti, gc khc x...
III. TIN TRNH DY HC
TR GIP CA GIO VIN

HOT NG CA HC SINH

Hot ng 1: Kim tra bi c

* 2 hc sinh tr li

* Pht biu nh lut truyn thng ca nh sng * Hc sinh tr li

th no l chm sng? Tia sng? Tnh thun * Hc sinh tr li
nghch ca chiu truyn nh sng?
* Pht biu nh lut phn x nh sng.
* Nu cc ng dng ca cc nh lut trn
Hot ng 2: Nghin cu bi mi

* Hc sinh thc hin th nghim

a) Hng dn cc nhm hc sinh thc hin th theo nhm
nghim minh ho hin tng khc x nh sng.
* Hc sinh tr li cu hi da trn
b) C hin tng g xy ra khi nh sng truyn t kt qu th nghim v kin thc
c lp di sau ghi li kt
mi trng ny vo mi trng khc?
lun
c) Nhn xt v chnh xc ho pht biu ca HS
Yu cu HS tr li cu hi C1

137

Hot ng 3: Thi hiu nh lut khc x nh sng * HS pht biu cc kt lun nh

a) Hy trnh by hiu bit ca em v khc x nh tnh bit t lp di (c b
sung kin ln nhau)
sng?
b) Tia khc x v tia ti c mi quan h no * HS suy ngh v lp phng n
khng? Lm th no bit c quan h ? Cc thi nghim kim tra, tin hnh
TN.
kt lun c rt ra t th nghim th no?
c) Hy dng s liu ca bng 2.1 nghim li * Tng nhm HS v th i theo r
v sau theo sau. Cc nhm bo
cc kt qu !
co v trnh by nhn xt HS ghi
KL
Hot ng 4: Thi hiu khi nim chit sut a) * Hc sinh ghi cc kt qu tm tt
Gii thiu: chit sut tuyt i. chit sut t i v v chit sut.
quan h gia hai loi
* HS suy ngh v thit lp cng
b) Cng thc ca LKXAS c vit nh th thc ca nh lut
no?
* HS ghi kt lun
c) Gii thiu quan h gia chit sut v vn tc * HS gii p cu hi 3 v 4
nh sng
bng
d) Hy tr li cu hi 3 v 4
Hot ng 5: p dng (bi tp v d) Phn tch * HS t lc gii bi tp hoc
bi v tm tt cch gii.
nghin cu bi gii nh nu
khng cn thi gian
IV. CNG C - HNG DN HC SINH HC TP NH
1. Gio vin hoc yu cu hc sinh nhc li ni dung chnh ca bi hc
2. Giao bi lm nh
- Cu hi cho mi nhm hc sinh hoc c nhn hc sinh
- Bi tp theo nhm hoc theo t.
3. Chun b cho bi hc sau: Gio vin phn cng (tu iu kin ca HS)
- Mang n lp n trang tr dng si quang
- Su tm ti liu v si quang, cp quang.
V. KINH NGHIM GI DY
7.6. CC LOI BI HC V VT L
Trong phn bi hc chng ta xem xt cu trc v cc yu t cu thnh nn bi
hc. y ta s xt mt cch c th s phi hp gia cc yu t trong mt bi hc c
138

th tu theo mc ch ca kiu bi hc quy nh v ng li son bi cho tng loi

tit hc.
Chng ta c th phn loi nh sau
1. Tit hc nghin cu kin thc mi.
2. Tit hc rn luyn k nng gii bi tp.
3. Tit thc hnh th nghim.
4. Tit kim tra kin thc v k nng.
5. Tit n tp tng kt chng.
7.6.1. Tit hc nghin cu kin thc mi
y l loi tit hc hay gp nht trong qu trnh ging dy; Tuy trong gi ging ta
vn c cu hi kim tra, c cu hi n tp, cng c, c rn luyn k nng, song mc
ch chnh vn l nghin cu kin thc mi.
Phn III ca bi son i vi tit ny ta c th chia thnh ba bc:
- t vn nghin cu.
- Hng dn hc sinh nghin cu kin thc mi, gii quyt vn .
- Tng kt bi, kim tra s thm nhun kin thc mi.
1. t vn nghin cu
a) C nhiu cch t vn : C th t vn bng mt th nghim, bng bi ton
nh, bng cch gy mu thun nhn thc...
- Vi bi "Hin tng cng mt ngoi, s dnh t" c th t vn bng cch
th kim ni trn mt nc theo trnh t sau: Em hy pht biu nh lut c-si mt?
Nh vy mt vt nhng trong cht lng s b y ln mt lc bng trng lc ca
th tch cht lng b vt chim ch.
Nu ta th mt ming st vo cc nc th hin lng s xy ra nh th no?
Ming st b chm.
Nu ta th mt chic kim vo cc nc th sao? R rng l trng lng ca kim
ln hn trng lng khi lng ca kim chim ch th m kim khng b chm ti sao li
c hin tng ny?
- Vi bi "Chuyn ng bng phn lc" c th t vn bng cch s dng th
nghim ca tn la: Ta bit rng vt s thay i vn tc khi c vt khc tc dng vo
n, nhng th nghim va ri tn la hnh nh khng chu tc dng ca vt no c
th m vn thay i vn tc. Ti sao nh vy?
b) Vn nu ln phi r rng, c th, dt khot, vch c yu cu v phng
hng cho c gi hc. V vy, n phi t c cc yu cu sau:
139

- Vn phi hp dn, c tc dng kch thch hng th, s ham tm hiu cho hc
sinh.
- Vn nu bng t li ni v trong thi gian ngn, khng gng p.
- Vn t ra phi ph hp vi trnh ca thy v tr, c th gii quyt ngay
trong c cui gi hc hoc trong qu trnh ging.
2. Hng dn hc sinh nghin cu v gii quyt vn
Cn tp trung vo ba vic c bn sau:
a) Vch phng hng v nhim v cho c tit hc.
b) Li cun cc em nghin cu vn theo phng hng t ra.
Hng dn cc em theo di th nghim, nhn xt, suy lun, phn tch, phn on...
c) Quay li gii quyt vn t ra.
Ch dnh thi gian thch ng cho phn trng tm ca bi, to iu kin cho hc
nm bt bi su. Trnh gi ging s din ra u u.
V d: bi "Phng trnh trng thi ca kh l tng".
- t vn : cc bi trc ta kho st hai quy lut thay i trng thi ca mt
khi lng kh l nh lut Bi-l- Ma-ri-t (gi cho T const) v nh lut Sac-l
(gi cho V const). Gi s c mt khi lng kh xc nh trng thi (1) vi cc
thng s p1, V1, T1,ta em chuyn sang trng thi (2) c cc thng s p2, V2, T2, liu c
quy lut no biu th mi lin h gia cc thng s hai trng thi ny khng?
- Gii quyt vn
Vn t ra l tm quy lut chuyn khi kh cho tng trng thi (1) p1, V1, T1
n (2) p2, V2, T1.
Biu din hai trng thi ny trn th pv ng vi hai im c to (hnh 6).

140

(1) [p1, V1]

(2) [p2, V2]
Lm th no tm c con ng (1) sang (2)? Ta c th da vo nhng con
ng bit khng?
Ta th i t (1) n (1): gi T1 =T1 p dng nh lut Bi-l - Ma-ri-t hy nhn
xt cc thng s ca (1): p1, T1 = T1, V1=V2.

Hy tm biu thc chuyn (1) (2)?

Theo con ng ca inh lut Sac-l.

3. Tng kt bi, kim tra s thm nhun kin thc

a) C th tng kt bi bng cch chun b bn tm tt cc kin thc ca bi ging
hoc tng kt da theo cc phn cn ghi trn bng.
b) Kim tra, cng c iu va hc bng cu hi, bng mt hin tng thc t hoc
bng mt th nghim.
V d: cng c nh lut III Niu-tn, c th lm th nghim nh sau: Trn bn,
mt chic cn bn (cn B-rng-gi) trn mt (ra cn mt cc nc, (ra bn kia
cc qu cn v chnh cho cn thng bng; C mt qu cu treo trn mt si dy.
Quan st hin tng xy ra khi dch gi li, th qu cu ngp vo nc sao cho qu cu
khng chm y, thnh cc. Gii thch?
Ta thy ngay cn l mt thng bng, c th: B nng v pha a cn c cc nc.
Hy gii thch hin tng ny? Hc sinh vn dng kin thc va hc
V d v mt bi son c th
Bi: Giao thoa sng
1. MC TIU
* Da trn kin thc v tng hp hai dao ng iu ho, d on hin tng xy ra
trn mt nc khi c hai sng cng tn s gp nhau.
141

* Lm th nghim kim tra d on.

* Xc nh iu kin c giao thoa sng.
II. CHUN B
* HS n li l thuyt v tng hp hai dao ng iu ho c cng tn s.
* Th nghim n gin v giao thoa sng nc cho mi nhm HS.
* Th nghim v giao thoa sng nc vi ngun khng tt dn cho GV.
III. T CHC HOT NG CA HC SINH
HOT NG CA HC SINH

S TR GIP CA GIO VIN

Hot ng 1: Xc tnh ni dung nghin

cu: Vi sng dng ta d quan st, d
xc nh c cc i lng c trng
cho sng hn l trc tip quan st qu
trnh truyn sng.

* Nh hin tng sng dng trn dy ta

c th d dng bit c u g v sng
trn dy so vi quan st trc tip mt sng
ang truyn?

Hot ng 2: Nghin cu hin tng

* Nu c hai dao ng cng tn s, cng

pha t hai ngun ti gp nhau s c hin
tng g xy ra?

* Mt sng truyn trn mt nc hay

* Nghe gio vin thng bo v ngha trong khng gian s kh kho st, hin
ca hin tng sp nghin cu: Giao tng giao thoa sng s chuyn hin
tng sng lun bin i thnh hin tng
thoa sng.
sng dng d quan st hn.
* D on hin tng xy ra.

* Hc sinh lm vic c nhn tr li cc

1. Lp phng trnh xc anh dao ng ti
cu hi GV t ra.
M do ngun S1 v S2 truyn ti?
* Tho lun chung lp v cu tr li
2. Xc nh hiu s pha p ca hai dao
cho ba cu hi do GV nu ra.
ng truyn ti M?
3. Vit cng thc tnh bin ca dao
ng tng hp M?

142

* HS tinh ton c nhn tr li cu hi 4, 4. Tnh hiu s ng d2 d1 trong hai

tho lun nhm v thng nht kt qu trng hp:
ng:
a) Hai dao ng ti M cng pha = 2k
- nhng m m hiu s ng i d2
b) Hai dao ng ti M ngc pha =
- d1 = k th bin dao ng cc i.
(2k + 1)
- nhng m m hiu s ng i d2
5. Nhng im dao ng vi bin cc
1
d1 = (k + ) th bin dao ng i hay cc tiu c sp xp nh th no
2
trn mt nc?
tng hp cc tiu.
* GV thng bo: Ton hc chng minh
* HS tho lun nhm xc nh trn hnh
v cc ng cong ng vi k = 1, 2, rng qu o ca nhng im M m
khong cch t M n hai im cho trc
3....
S1, S2 l mt hng s l mt ng
Mi nhm c i en trnh by c hypebol.
lp v cu tr li cho cu hi 5.
* GV gii thiu hnh v hai sng nc v
* Hc sinh nhn xt
yu cu HS xc nh cc hypebol ng vi
k: 1, k = 2...
6. Nhn xt v s sp xp ca cc ng
ni cc m dao ng vi bin cc i
v nhng ng ni cc im dao ng
vi bin cc tiu.
Hot ng 3: Thc hin thi nghim * Hng dn hc sinh cc nhm lm th
kim tra.
nghim v nu cu hi:
* Lm th nghim theo nhm, mi c 7. T th nghim hy nhn xt v cc vn
nhn lm t nht mt ln th nghim sau:
quan st vn giao thoa ca sng nc, - Tn s ca hai ngun dao ng.
nu nhn xt v cc ng cong quan
- Pha ca hai ngun dao ng.
st c trn mt nc.
- ng no ng vi nhng em dao
tr li cu hi 6.
ng vi bin cc i? Nhng im c
* Kt lun v iu d on.
bin dao ng cc tiu?
- Hin tng quan st c c ng nh

143

Hot ng 4: Tin iu kin c giao 8. Da vo hnh v cc ng cong ng

thoa Lm vic c nhn, tr li cc cu vi hin tng xy ra vi hai ngun cng
tn s hy d on xem hin tng s ra
hi 7,8 v tho lun chung lp.
* Rt ra nhn xt: Nu hai ngun dao sao nu hai ngun khng cng tn s (hai
ng khng cng tn s hay hiu s sng khng cng bc sng) hay hai sng
pha lun thay i th dng cc ng khng c hiu s pha n nh?
cong thu c s lun thay i v 9. Nu u kin c hin tng giao
thoa sng?
khng c vn giao thoa nh.
Pht biu iu kin c giao thoa.
Hot ng 5: Nhn bit ch li ca vic * Hin tng giao thoa cho la bit c
iu g? Ra bi tp vn dng.
kho st hin tng giao thoa.
Lm bi tp cng c.
7.6.2. Tit rn k nng gii bi tp
y l loi tit hay gp th hai trong qu trnh ging dy, vi yu cu rn luyn k
nng cho hc sinh, gip h vn dng kin thc vo thc t, vo gii bi tp mt cch
thnh tho v c hiu qu. c th c c nhng gi ging nh th trc ht chng
ta hy xem xt tnh hnh thc ti ca vic thc hin nhng gi ny. Trn c s m
ra phng hng bin php s dng cho ph hp.
1. Tnh trng thc ti ca gi bi tp
a) S gi ginh cho vic cha bi tp cn t m yu cu rn k nng li nhiu, chnh
v th gio vin rt kh b tr thc hin cho y .
b) Trnh hc sinh khng ng u v th bi chn cha rt kh ph hp: Bi
kh th hc sinh yu khng hiu ni, bi d li lm cho cc em kh chn.
c) L loi tit hc kh dy, song mt s gio vin cha ch lm vic mt cch
nghim tc: Khng c k hoch c th, thm ch c khi cn khng chun b, khng c
bi tng hp, ch c nhng bi trong sch gio khoa, sch bi tp, hc sinh ch gi ra
chp bi c lc bi thy cha khng c g khc sch. Thm na phng php lm vic
trn lp cn rt t nht: Thy gi mt hc sinh ln cha, ri nhn xt ri li chun b
bi khc, di lp s c nhiu hc sinh khng ch .
khc phc tnh trng ny, chng ta c th xem xt p dng mt vi bin php.
2. Bin php s dng trong gi cha bi tp
a) Chn bi tp in hnh
Trong gi bi tp, ch nn chn cha nhng bi tp in hnh cho tng loi tc l
in hnh v phng php phn tch, hng pht trin, cch p dng cc nh lut cch
144

nhn xt bin lun cht ch... thng qua vic gii bi ny hc sinh c c phng
php gii cho tng loi, trn c s c th t gii cc bi khc. Khng nn cha bi
qu d hoc qu kh (tc l bi phc tp qu v tnh ton rt mt thi gian v s lm
nh bn cht Vt l ca bi ton t ra).
b) Cha bi tp tng t
khc phc tnh trng km hng th ca hc sinh trn lp khi cha bi m h
lm nh, thy gio c th cha bi tp khc tng t vi bi ra nh bng
cch i cc s liu hoc i n s ca bi nh thnh d kin bi cha v ngc
li. Vi bin php ny, t nhiu thy s li cun c hc sinh cng mnh cha bi tp
mi, ng thi theo di sa cha c c bi tp lm nh.
c) Gii bi tp c bnh lun
Trong lc mt hc sinh ang cha bi tp trn bng, thy c th yu cu c lp
theo di gip bn gii bi, nhn xt bi gii ca bn v nu phng php gii khc
bn hoc so snh cc cch gii vi nhau.
d) Phn phi cng vic hp l
Gi hc sinh ln bng cha bi tp ph hp vi trnh : Bi tng i khe th gi
hc sinh kh, bi trung bnh th gi hc sinh trung bnh. Trnh gi hc sinh trung bnh
gii bi kh.
- Trong lc mt em ang cha bi trung bnh trn lp, thy chun b mt s phiu
khai thc hay ca bi tp ang cha bng, thy c ni dung phiu, ch nh em
chun b ln bng cha, c lp gp kin bnh lun.
Vi bin php ny thy s lo cho c lp cng lm vic, trnh s t nht v tit
kim c thi gian, c khi ch cn cha mt bi tp m c th khai thc c vi kha
cnh v cp ti c bi tp phc tp khc rt thun li.
e) m bo tnh chc
- Vi s lng bi tp tng i nhiu so vi gi quy nh thy gio phi bit chn
la bi in hnh, cha chu o khng nn tham s lng m i hi cht lng na.
Ch cn cha chc, mt vi bi in hnh, khng nn cha i khi, s qua.
- Trong qu trnh hng dn hc sinh, iu quan trng l tp cho cc em quen vi
phng php gii mt cch khoa hc: t cch khai thc bi, phn tch hin tng
hp l cht ch, n vic p dng nh lut v bin lun cho bi ton. Trn c s cha
bi tp cho hc sinh s t mnh gii quyt c tng i d dng bi tp ra.
l mt vi bin php c th phi hp p dng trong gi chn bi tp sao cho c
hiu qu cao nht. Lm th no phi hp c cc bin php gi ging c nh
mun, m cn phi i hi s dng cng nghim tc, sng to ca thy trong vic
n ca tr, d on tnh hung xy ra, dp b mi b tc, thi gian cht trong gi
145

ging. Tm li vn ch yu l chun b th no cho gi

3. Cch son bi
phn th ba ca bi son c th chia thnh ba bc.
a) Tm rt kin thc
C th thng qua kim tra u.gi, thy thu tm kin thc cn s dng vo gc
bng? Hoc c th hi xen k trong gi cha bi tp khi cp ti vn vn dng
kin thc trong tng tnh hung t th.
b) Hng dn hc sinh gii cc bi tp
Phn ny khi son, c th chia thnh hai ct: Mt ct ghi tm tt bi, hnh v
cch gii. Ct cn li ghi nhng cu hi dn dt hc sinh, nhng cu gi cho c lp
C th vit theo trnh t thi gian trong c li gii xen k vi nhng cu hi,
dn dt ca thy, nhng cu gi v phiu khai thc hay ca bi tp.
Vn quan trng trong tit ny, i hi thy gio phi chun b k cng chu o
l h thng cu hi dn dt hc sinh t tm tt bi n ch bin lun bi ton.
Hi th no cho cc em ang r sai phi bit pht hin v tm hng i ti li
chnh? Cc phng php dng c hp l khng? C li cun c c lp khng?...
c) Tng kt tit hc
Trn c s cha bi tp va cha, thy hng dn hc sinh rt ra phng php
chung p dng cho vic gii mt loi bi, nhn mnh trng tm k nng nh: Cch
phn tch hin tng trong bi ton, cch x l iu kin p dng, cch bin lun...
V d: Mt tit rn luyn k nng gii bi tp
I. MC CH YU CU
Qua vic gii bi tp rn luyn cho hc sinh k nng gii cc bi tp vi cc vt
chuyn ng trn mt phng nghing, k nng phn tch lc, cch lp phng trnh
chuyn ng, cch p dng nh lut 11, III Niu-tn. Cng c cch lnh lc ma st.
II. PHNG PHP
s dng cu hi, phi hp bin php tnh chc v phn cng cng vic hp l.
III. NI DUNG TIT HC
1. Tm tt cc cng thc s s dng
nh lut II Niu-tn: F = ma ( F l lc tng hp)
nh lut III Niu tn: F 12 = - F 21
- Cc cng thc ca chuyn ng bin i u

146

Vt = at + vo, a =

v t v0
t

v 2t v 02 = 2as

2. T chc hot ng hc tp ca hc sinh

GV: C em no thc mc? C cch gii no khc khng?
gii bi tp loi ny trnh t lm th no?
Phn tch lc t vo, tm lc gy chuyn ng ca vt.
- Nhn xt v tnh cht ca lc chuyn ng.
- Vit phng trnh chuyn ng.
- Gii phng trnh v tr li cu hi.
GV: Cc em hy gii bi tp sau: bi... trong sch bi tp.
Phng php
- Em hy cho bit hng gii quyt ca bi ton?
- Hy nhn xt v chuyn ng ca vt hai on ng?
- Phn tch lc t vo vt hai trng hp.
- Mun tm TBC Phi lm cch no?
- Mun tnh v ta lm th no?
- Hy phn tch lc dt vo vt trn mt phng nghing?
- Vit phng trnh nh lut II Niu-tn?
- C cch no khc tm vB khng?
HOT NG CA HC SINH

Tr gip ca gio vin

Bi 1

- Hy phn tch cc lc t vo vt.

V0 = 0

tAB =?

- Lc no lm cho vt chuyn ng?

l: 10m

VB =?

- Tnh cht ca chuyn ng?

h: 5m

Ch : Cch v trng lc P
2

g = 9,8m/s

cch tnh P1, P2, cch tnh Fms

k=0,2

147

- Hy vit phng trnh nh lut Niu-tn

p dng cho vt?
- Lm th no tnh t?
- Lm th no tnh vs=?

V0 = 0
l: 10m
= 300
kAB = 0; g = 10m/s2
kBC = 0,1 = 9,8m/s2
tBC =?

Gii:
Trn on BC, vt chu tc dng ca Fms = kp n s chuyn ng chm dn u
vn tc gim t vB = 0;
Gia tc l: aBC =

Fms
= -kg = -1m/s2 m vt = v0 + at tc 0 = vB + atBC
m

vB = - atBC tBC= -

VB
(*)
a

Tnh v da vo on ng AB: Phng trnh l

Psin = ma = g sin = 5m/s2; vB =
Thay vo (*) la c: tBC =

2al = 10m/s

10m/s
= 10s
1m/s

Cch khc tm vB da vo nh lut bo ton c nng.

mgh=

mv 2B
m
2

h = 1 sin =

1
2

v B = 2gh = g.l = 10m/s

148

V nh gii bi tp: Mt vt trt xung mt dc c gc nghing a: 8(' khi xung

n chn dc vt tip tc trt trn mt phng ngang mt qung 1 mi dng. Qung
ng trt trn hai on bng nhau, h s ma st trn hai on nh nhau, hy tnh h
s ma st y.
7.6.3. Tit thc hnh ca hc sinh
1. Yu cu
Tit thc hnh th nghim ng lot ca hc sinh phi t c cc yu cu sau:
a) Lm cho hc sinh hiu v hnh dung c mt cch r rng mc ch cng vic
h sp lm.
b) Hc sinh phi hiu c trnh t logic ca mi th thut v k thut th nghim
s tin hnh.
c) Mi hc sinh u c tham gia lp k hoch v c lp thc hin k hoch y
di s gip , theo di st sao ca thy.
2. Cc bc trn lp
phn III ca bi son ta chia thnh cc bc nh sau.
a) m thoi m u: GV nu r mc ch yu cu ca th nghim, kim tra cc
kin thc c lin quan n thc hnh sp ti m gio vin thng bo t trc.
b) Gii thiu dng c: GV gii thiu dng c, cu to, cch lp gip, nguyn tc
thao tc tin hnh, lm ng tc mu v nu yu cu ca bo co th nghim.
c) Hc sinh lm th nghim: Thi gian khong 20 pht. Cc nhm nhn dng c v
tin hnh th nghim, GV theo di gip nhm yu hoc giao thm nhim v cho
nhm kh.
d) Tng kt bui th nghim: Cc nhm bo co kt qu, GV tng hp, nhn xt
nh gi rt kinh nghim.
3. V d
Bi "Tng hp hai lc"
I. MC CH YU CU
- S dng phng php th nghim Vt l lm cho hc sinh hiu r c quy tc
tng hp hai lc ng quy v hai lc song song cng chiu.
Cho hc sinh t lc s dng thnh tho lc k, bit biu din lc vi mt t l xch
quy nh, thnh tho cc php o bng thc, bit lp bng s liu, tnh ton nhn xt
rt ra kt lun cn thit.
- Yu cu: i hi s liu ly trung thc.
II. NI DUNG TIT HC
149

Thi gian cn thit: 2 tit.

1. m thoi m u
GV: Chng ta hy kho st thc nghim bi quy tc tng hp cc lc ng quy v
tng hp hai lc song song cng chiu.
Hy cho bit quy tc tng hp hai lc ng quy?
HS: Tng hp theo quy tc hnh bnh hnh: F1 , F 2 l hai cnh cn lc tng hp F l
hnh cho ca hnh bnh hnh ny, c im t ca hai lc F1 , F 2
GV: Cn quy tc tng hp hai lc song song cng chiu?
HS: Hp lc ca hai lc song song tc dng vo mt vt c cng
R = F1 + F2 vi im t c xc nh theo cng thc:

F1 d 2
=
F2 d1

2. Gii thiu dng c

Gio vin kim tra dng c gm:
Hai lc k l xo, mt s qu nng, mt si dy cao su, bng con, giy trng gn
ln bng, inh, gi treo, thc milimt, ch.
Lm ng tc mu t vic ng nh mc dy cao su, lc k o hai lc F1 , F 2
ri F . Cch k v trn giy.
- Hng dn bo co: c km giy v.
3. Hc sinh lm th nghim: (40 - 60 pht)
Gio vin c th hng dn hc sinh un nn cc thao tc th nghim c
chun xc hn, gip cc nhm tnh sai s, vit bo co.
4. Tng kt
Hc sinh np bo co, thu dn dng c th nghim gio vin nhn xt v tinh thn
lm vic ca nhm, v k nng tin hnh th nghim.
Bn hng dn th nghim thc hnh
Tng hp hai lc.
I - TNG HP HAI LC NG QUY
Cch tin hnh
1. Gm t giy trng ln bng con. ng inh vo gn mp bng. Ly dy cao su
buc vo nh, u kia buc vo gia si ch nh, hai u ch buc vo hai mc ca
hai lc k nh hnh v.
2. Ko hai lc k theo hai phng to vi nhau mt gc sao cho si dy cao su
150

nm song song vi mt bng v dn ra n v tr A. nh du v tr A trn bng, v

trn giy hai on thng theo hai phng ca hai lc k.
c s ch ca hai lc k.
3. Biu din cc vc t F1 v F 2 theo t l xch t chn, ch v ng gc gia hai
lc.
4. B bt i mt lc k, ko lc k cn ti sao cho dy cao su dn ra n v tr A,
gi cho phng ca lc k trung vi phng ca si dy cao su. c gi tr ca lc F
trn lc k.
Lm th nghim ba ln, ly gi tr trung bnh ca F v sai s tuyt i.
5. V tip ln t giy trng gn bng mt hnh bnh hnh c hai cnh l F v F2 '
v ng cho biu din hp lc F . Dng thc chia milimt biu din F theo t l
xch chn mc 3 xc nh ln ca F.
6. So snh kt qu mc 4 v kt qu xc nh lc tng hp F theo quy tc hnh
bnh hnh mc 5 c th kt lun g v quy tc hp lc ny?
II. TNG HP HAI LC SONG SONG CNG CHIU
7. Dng hai si dy cao su treo thc milimt ln gi (hnh 9).
8. Ln lt mc treo ln thc hai im A v B cch nhau 20cm, 3 qu nng v
2 qu nng.
Xc nh cc lc P1, P2 do cc qu nng tc dng ln thc hai im A v B.
9. Dng si ch cng gia hai ct gi
hoc p thc st bng k mt ng phn
nh du v tr ca thc AD.
10. B hai lc P1, P2, dng mc treo 5
qu nng vo v tr C no sao cho thc
v tr ED. Xc nh P v d1 = AC, d2 = BC.
11. Lm li hai ln, ly gi tr trung bnh v sai s tuyt i ca d,.
12. p dng cng thc tng hp hai lc song song tnh P v d,.
13. So snh kt qu tnh vi kt qu o c mc 12. C th rt ra kt 1 v quy
tc tng hp hai lc song song cng chiu?
III. BO CO TH NGHIM
1. Mc ch
2. Kt qu
151

Phn 1. Tng hp hai lc ng quy

+ Np giy km bo co (giy biu din lc)
T l xch chn
+ Gi tr lc F tng hp o bng lc k: F =...
+ Gi tr F v trn giy F =...
+ So snh hai gi tr ?
Phn 2. Tng hp hai lc song song cng chiu.
+ Biu din hai lc P1, P2 bng hnh v P, =... P2 =...
+ Hp lc xc nh bng th nghim.
ln P:...
V tr d1 =...
+ Hp lc P xc nh bng p dng quy tc.
ln P:...
V tr d1 =...
+ So snh kt qu hai mc trn v kt lun.
7.6.4. Tit n tp tng kt chng
Trong qu trnh ging dy, vic n tp v h thng ho l mt vn rt quan
trng, c th l n tp h thng mt k, c nm hoc mt chng vi mc ch l: Trn c s n tp thy vch li cho hc sinh thy s lin quan logic gia cc kin thc
hc.
Thy c nhng vn c bn ni ln trn chui cc kin thc trong chng,
hoc trong phn gio trnh.
Chnh v vy n tp khng phi ch l nhc li kin thc mt cch n gin m
phi lm ni r vn quan trng, nhng im cn ghi nh hay ni cch khc n tp
c s nng cao.
T mc ch, yu cu ca tit tng kt chng, thm na thi gian quy nh cho
tit ny li rt t cng vi tnh hnh thc ti ca cc lp hc sinh, cho tit n tp
tng kt c kt qu i hi phi chun b rt cng phu.
1. Chun b ca thy
a) Trc ht l phi xem li k hoch ging dy, nm vng cc yu cu trng tm
ca chng, tham kho cc sch ti liu. T chun b cc cng n tp da cho
hc sinh.
b) Chun b cc yu cu tr li cu hi ny, cc bi tp, cc th nghim nu c hay
152

chun b s do tng kt nu cn thit.

c) Suy ngh v cch ghi trn bng v vic phn b cc cng vic cho cc i tng
hc sinh hp l vi thi gian cho php.
2. Chun b ca hc sinh
a) Tr li cc cu hi trong cng thy giao cho, sau khi tr li cc cu hi ny
hc sinh c c cch nhn khi qut, thy c trng tm ca chng, thy dc mi
lin h gia cc phn ca kin thc.
b) Chun b tr li, gii thch mt vi hin tng hoc th nghim.
c) Lm bi tp tng hp.
3. Cc bc trn lp
Ta bit rng cc tit n tp h thng ho kin thc ph thuc khng ch ring - vo
thy gio m cn ph thuc vo s chun b, s n lc tch cc ca hc tr,.. nu gi
dy khng gi ra dc vn g mi, khng kch thch c s hng th ca hc sinh
th tit hc s tr nn t nht km hiu qu. Chnh v vy i hi tit hc phi c
din ra trong s kho lo, hp l ca thy, c th tin hnh tit hc theo cc bc sau:
Bc 1: Tm tt kin thc ca chng.
Bc 2: Nhn mnh i su mt s im bng cc cu hi.
Bc 3: Gii bi tp, lm th nghim (nu c).
Bc 4: Tng kt ton b tit hc.
V d: Tng kt chng "Cht kh".
Cc cu hi a cho hc sinh
1. Ni dung c bn ca thuyt ng hc phn t?
2. Phn bit cc trng thi kh, lng, rn? nh ngha kh t tng.
3. C th t phng hnh trng thi kh t tng suy ra cc biu thc ca cc qu
trnh ng nhit, ng p, ng tch khng?
4. Gii thch cc nh lut bng thuyt ng hc phn t.
5. Gii thch hin tng: Na n khi b t nng.
Bi tp: C mt xi lanh giam mt khi kh bi mt pa tng, khi kh c th tch 2
lt, p sut li, nhit 200C.
1. Gi to = 200C ko pt tng cho th tch tng gp i hi p sut mi l bao
nhiu?
2. Gi pt tng v tr mi, un nng ln bao nhiu th p sut kh l rt?
3. Mun khi kh tr v trng thi kh ban u phi bin i ra sao?
153

4. V th biu din ba qu trnh trn h trc p, V?

Cc bc ln lp
GV: Em hy nu ni dung c bn ca thuyt ng hc phn t?
HS: Nu ni dung
GV: C nhng i lng no c trng cho mt khi lng kh xc nh? HS: p
sut, nhit , th tch.
GV: Hy phn bit cht kh vi cht rn v cht lng.
HS: Cht kh: S phn t c trong mt n v th tch t nht, khong cch gia
chng xa nht, cc phn t chuyn ng hn lon, tng tc gia chng t hn c ~
cht kh d nn, chim ton th tch cha n.
GV: Th no l kh l tng.
HS: Cht kh m cc phn t c coi l cht im, ch tng tc vi nhau khi va
chm.
GV: Hy vit phng trnh trng thi kh l tng? C th t phng trnh trng
thi kh l tng suy v cc biu thc ca cc ng qu trnh c khng?
HS:
GV: Pht biu ni dung thuyt ng hc phn t. Dng thuyt gii thch nh lut
Bi-l - Ma-ri-t.
HS: Pht biu, gii thch trong hai pht.
GV: Cht li nhng vn c bn ca chng
- Cc khi nim mi: Cc i lng c trng cho trng thi kh: p, V, T. Trong
p ph thuc vo vn tc chuyn ng ca cc phn t v mt phn t. Nhit c
mi lin h ToK = ToC + 173.
- Thuyt c bn: Thuyt ng hc phn t.

154

Phng trnh trng thi kh v cc qu trnh bin i ng p, ng tch, ng

nhit.
* Gii bi tp. Ni dung khng kh nhng c tnh tng hp.
Hy biu din th song song vi qu trnh gii.

Gii
Gi mi em gii quyt mt ca bi tp.
1. p dng p1V1 = P2v2 c p2 = 0,5 at. ng biu din I II

2. p dng

p 2 p3
=
t = 3130C. ng biu din II III.
T2 T3

3. ng p h nhit v 200C tr v trng thi u.

155

ng biu din III I

* Tng kt tit hc: Thy nhn mnh trng tm kin thc ca chng, cch gii bi
tp trong chng v hng dn hc nh chun b cho kim tra ton chng.
7.7. THAM QUAN, NGOI KHO V VT L
h tr cho vic thc hin mc ch dy hc c kt qu th tham quan v ngoi
kho v Vt l c vai tr khng km phn quan trng trong qu trnh ging dy Vt l
trng ph thng.
7.71. Tham quan
1. Tc dng ca tham quan
Do yu cu do to ton din ca ngi hc sinh. c bit l yu cu gio dc k
thut tng hp v dy hc gn lin vi lao ng sn xut. Tham quan c vai tr rt ln:
a) Tham quan lm cho kin thc ca hc sinh su sc hn.
b) Tham quan gp phn gio dc k thut tng hp.
c) Tham quan gp phn gio dc t tng tnh cm cho hc sinh: Qua tham quan,
cc em c nhn thc ng n v tnh cm, t tng ca ngi lao ng mi, bi
dng cho cc em lng yu nc, tinh thn hp tc quc t.
d) Tham quan c tc dng kch thch hng th hc tp ca cc em.
- Tham quan sn sut
+ Vi hnh thc ny hc sinh trc tip nhn bit c cc hin tng Vt l trong
i sng sn xut, thy dc vai tr ca kin thc khoa hc trong thc t sn xut,
thy c thnh tu ca k thut nh c kh ho, in kh ho, sn xut t ng, in
t thng tin... trn c s gio dc lng yu thch b mn v hng th hc tp b
mn cho cc em.
+ Gip cho cc em m rng tm nhn ca hc sinh, m rng hiu bit ca h trong
thc t sn xut, cc em thy tn mt nhng my mc c th v c ch hot ng ca
n m trong phm vi mnh cha c.
+ Gip cho cc em tip xc ngi lao ng, bc u lm quen vi h, thy c
cch t chc lao ng thc s.
- Tham quan cc c quan khoa hc hoc vin bo tng cng c tc dng gip cho
hc sinh thy c lch s ca qu trnh nghin cu lch s cc my mc cc s kin.
2. Ni dung tham quan
Vn c bn nht khi chun b v la chn tham quan l s gn lin giun mc
ch tham quan vi ni dung chng trnh hc tp. C th a ra cc loi tham quan.
a) Tham quan tm hiu my mc, thit b dng trong sn xut, cng nng nghip,
156

giao thng hoc thng tin lin lc.

b) Tham quan c s sn xut (phn xng c in, phn xng c, nh my... )
c) Tham quan c quan khoa hc k thut.
d) Xem trin lm kinh t, vin bo tng.
Vic la chn i tng v ni dung tham quan ph thuc vo mc ch hc tp
nh phc v cho phn no ca chng trnh hc v cn ph thuc vo iu kin c s
vt cht ca a phng trng ng v iu kin a hc sinh tn.
Ta c th la chn loi tham quan cho ph hp vi yu cu hc tp v thun tin
vi hc sinh mnh. Tuy mi loi tham quan u c mt tt song vic la chn no sao
cho t c mc ch ca mnh l iu cn quan tm khi chun b cho hc sinh tham
quan.
3. T chc tham quan
V thi gian, thng t chc tham quan nhn dp hc k hay nm hc hoc c th
t chc cho hc sinh tham quan trc. Ta c th chia qu trnh tham quan lm ba giai
on.
a) Qu trnh chun b
- Ngay khi lp k hoch nm hc, thy gio nn suy ngh, t k hoch tham quan
mt cch c th. T c s s tham quan, lp no s i thi gian no. Nn phi hp vi
b mn khc cng hng dn hc sinh i v tn dng nhng c s sn xut v nhng
dp ti thm khng l thuc qu vo chng trnh sch gio khoa.
- Lp k hoch tham quan: Sau khi thm ni n v ni dung chng trnh,
thy t k hoch gm cc phn:
+ Trnh t cc vn cn quan st khi tham quan.
+ Ni dung cc vn cn trao i vi hc sinh trc khi tham quan.
+ Cc bin php tin hnh tng kt.
+ K hoch s dng cc ti liu thu c sau khi tham quan
Trc khi tham quan cn gii thiu cho hc sinh mt cch khi qut v cch b tr
ca nh my, ni s n, ch nhng ni dung kin thc cn b sung. C th giao cho
t, nhm no nhng cng vic c th c ch n s trng ca h. Cn tranh th
s gip ca cn b lnh o, ca k s hoc cng nhn trong vic gip hng dn,
to iu kin cho hc sinh tham quan. Mun cho tham quan c tc dng tt trong
vic h tr vo phn bi hc nh trng, thy gio cn xut vi nh my yu cu
c th ca mnh.
b) Qu trnh tham quan
Ch ba vn ln: Bm st mc ch yu cu, gi k lut trt t v duy tr hng
157

th cho hc sinh.
- Cn thng nht vi cn b, cng nhn nh my lm nhim v hng dn tp
trung vo nhng vn chnh, trnh gii thiu tn mn.
- Hng dn hc sinh ghi chp, thu lm kt qu cn thit. Ch hng dn cc
em i li theo quy nh, khng vi phm ni quy ca nh my, khng t lm nht
phm vt hay hi han ct ngang li thuyt minh ca cn b hng dn.
- Mun duy tr hng th cho hc sinh trong bui tham quan th phi ch n ni
dung phong ph ca bui tham quan, thm na cn b tr cho vic i li, ngh ngi hp
l trnh lm cho hc sinh qu mt gy mt hng th.
c) Tng kt
Vic tng kt tham quan c tc dng ln trn c s tp trung vo mt s ch d
nh ngay t khu chun b v ch c trong tham quan. Tng kt s gip cho hc
sinh h thng li nhng ci ri rc m h thu nhn c, cc im hiu sai s c sa
cha li v kin thc c m rng.
- Hnh thc
Xy dng ni dung tng kt da trn c s bo co cho tng nhm hc sinh v
tng vn m thy phn cng chun b t trc.
- C th tng kt di dng thuyt trnh, m thoi trong gio vin bo co tng
kt hay giao cho hc sinh lm sau tng kt li nhng vn c bn, mun vy hc
sinh cn phi c chun b rt chu o, ngoi vi/c tham quan thu thp nhng thng
tin cn thit c th gii thiu cho hc sinh tham kho thm ti liu hoc gip h cch
vit, cch trnh by bo co c cht lng. Thi gian tng kt c th l mt tit hc
hoc hn tu theo iu kin ta c.
- C th phi hp vic tng kt ngn gn trn lp vi vic ra bo tng hoc t
chc d hi c s dng thng tin thu lm c bui tham quan, iu ny c tc
dng ln kch thch hng th hc sinh, tuy nhin cn c s gip ca thy gio.
Tm li: Vic t chc tham quan c tc dng rt ln h tr cho vic ging dy b
mn v gio dc hc sinh trong nh trng. Song cho tham quan t c mc ch
ngi thy cn phi xem xt, suy ngh v chun b rt cn thn khai thc ni
dung, yu cu v mt kin thc cn c b sung cho hc sinh, bit phi hp hnh
ng trong tp th sao cho vi iu kin cho t ti mc ch vi cht lng cao
nht.
4. V d v thm quan nh my thu in
a) Mc ch
Cho hc sinh thy c s truyn ti, bin ho v phn phi nng lng in.
- Tm hiu s lc v li ch ca vic lm h cha nc v nh hng ca n ti
158

i sng con ngi.

b) Chun b v ni dung
- Hc sinh n li nguyn tc ca my pht in, tua bin dng nc nguyn tc c
bn ca thu in v so snh tnh u vit ca n vi nhit in.
- Giao cho hc sinh su tm sn xut din cc nc v cng xut ca cc nh
my thu in nc la, phm vi cung cp in ca cc nh my thu in.
- Vai tr ca in i vi i sng v sn xut.
c) Qu trnh tham quan
Hng ch ca hc sinh vo cc khu chuyn ho nng lng (Nng lng dng
nc thnh in nng). Cch chuyn ti v phn phi in, cch b tr b phn quan
trng ca cc nh my thu in, tm hiu v ci khc nhau trong quy trnh sn xut
to nn nng sut khc nhau, hng cho hc sinh tm hiu v vn xy p nc, vai
tr ca h i vi i sng dn c ti v c nh hng ca n ti kh hu.
C th phn cng nhm hc sinh ph trch tm hiu thc hin mt vi bi lp c
th.
+ Cc b phn ch yu ca nh my thu in?
+ S t my dc lp? hot ng? Cng sut? Loi? Hiu sut?
+ S t my c vn hnh vo 'ma ng? ma h?
+ Cch truyn ti in t my pht?
+ S phn b cc dng c o in?
+ Cc dng c iu khin?
+ Phng tin bo h trong nh my?
C th bt u tham quan t tng hm (ni t tua bin) tm hiu cch dn nc vo
"thc", cch iu chnh vn tc quay... v kt thc h phn phn phi in: Ch
hc sinh vo b phn kim tra, iu khin hot ng ca ton nh my.
Tng kt bng hi ngh chuyn sn xut din v vai tr ca nh my in i
vi a phng, vi nhng bo co ca hc sinh c chun b.
Ngoi vic tham quan nh my thu in, nhit in ta c th b tr hc sinh
tham quan cc c s sn xut a phng, cc c quan nghin cu khoa hc... m ni
dung cn c nghin cu, khai thc c th.
7.7.2. Cng tc ngoi kho v Vt l
1. ngha
Ngoi kho l mt cng lc h tr c cht lng cho vic ging dy Vt l trong
nh trng. Ngoi kho l phng tin pht huy nng lc v ti nng ca hc sinh,
159

lm thc tnh hng th v thin hng ca cc em v mt hot ng no Ngoi

ngh ln ra, ngoi kho cn c nhng tc dng sau:.
a) Tc dng gio dc
Ngoi kho gp phn gio dc tnh t chc, tnh k hoch, tinh thn lm ch v
thc hp lc x hi ch ngha trn c s nhng hot ng thc t. Mt khc ngoi
kho dc thc hin c bn da trn s t nguyn t gic ca hc sinh cng vi s h
tr ng vin thch hp ca thy gio s ng vin c hc sinh n lc ht mc vi
kh nng ca mnh.
Ngoi kho s lm cho qu trnh dy b mn thm phong ph, cng nhiu hnh,
nhiu v cng lm cho vic hc tp ca hc sinh thm hng th sinh ng, to cho h
lng hng say yu cng vic, l mt trong nhng iu kin pht trin ti nng.
Chnh y hc sinh c th th lm, tp dt pht huy c sng to, t tin mnh, c
th dm ngh dm lm.
b) Tc dng gio dng
- Ngoi kho gp phn cng c, b sung kin thc cho hc sinh bi v thng qua
ngoi kho, kin thc hc sinh thu nhn c su sc hn. y hc sinh c t
mnh nghin cu, t mnh tm hiu vn v tranh lun vi bn b trong s cn nhc
rt k cng. Chnh v th ngoi kho gp phn c lc trong vic pht trin tr lc v
kh nng sng to ca hc sinh.
Vi diu kin thi gian, ni kho thy khng th gii thiu c ht c, m
nhng phn ny nu c b sung bi ngoi kho th hc sinh s c m rng thm
kin thc mnh thu nhn c di nhiu hnh thc nh nhm ngoi kho hi vui Vt
l, bo...
c) Tc dng gio dc k thut tng hp
Qua hot ng ngoi kho, hc sinh c rn luyn mt s k nng nh:
- Bi dng k nng lm mc, ngui, rn, mc in, trang tr, v...
- Tp s dng nhng dng c o lng c bn, nhng my mc n gin.
- Tp nghin cu mt vn , thuyt minh, trnh by...
Trn c s ngoi kho hc sinh s ny n tnh cm ngh nghip, bc u c
thc thin hng ca mnh v ngh nghip m mnh s chn trong tng lai. Ngoi ba
tc dng ln, ngoi kho cn c tc dng khng km phn quan trng l gip cho
gio vin c th p dng th cc phng php dy hc mi. Cc nhm ngoi kho
thng l t hc sinh, c th to iu kin tt cho vic thc nghim v kim tra kt qu
ca gio vin bi v cc em gn gi hn vi thy, c thy nm vng hn v kh
nng, v tm l, hn na vic th phng php mi y cng khng gy nn s bt
thng ng k trong hc sinh.
160

2. Ni dung v hnh thc hot ng

a) Ni dung
C th c hai loi
Ngoi kho c ni dung nm trong phm vi chng trnh vi mc ch m rng
tm hiu bit, pht huy sng to v gio dc t tng.
- Ngoi kho c ni dung vt phm vi chng trnh.
b) Hnh thc hot ng
- i vi ni dung nm trong phm vi chng trnh c th s dng cc hnh thc:
+ Ph o': i tng l hc sinh yu, km. Thy gio c th t chc cc bui ph
o gip thm cho i tng loi ny hoc gio vin yu cu nhm ngoi kho ca
mnh phn cng gip bn tng phn.
+ Thc nghim: T chc nhm hc sinh gip gio vin chun b th nghim cho
gi thc hnh hoc lm th nghim biu din.
i vi ni dung vt phm vi chng trnh c th c nhiu hnh thc: + D hi
Vt l.
+ Nhm ngoi kho Vt l.
+ Trin lm v bo tng v Vt l.
3. Phng php t chc
a) D hi Vt l (hi vui Vt l)
y l hnh thc ph bin nht, d t chc v c th t chc mc khc nhau.
D hi chuyn , theo khi lp... hoc c th t chc d hi tng hp gm tt c cc
phn hoc c th phi hp vi cc b mn khc na nh ho, sinh...
- C th chia d hi lm hai phn
+ Phn nghi l: Thng nn ngn gn, sau khi tuyn b l do c th sp xp ni
chuyn ngn v tiu s ca mt vi nh bc hc v thnh tu t c ca h. Tip
c th biu din mt, hai th nghim hoc t chc cho hc sinh thi theo ~ cc i
+ Phn vui chi: Phn ln thi gian d hi dnh cho vui chi cc em c th la
chi tr no tu thch trong khu vc b tr ca d hi. Phn ny s em li hng th
hn c cho hc sinh trong tt c bui d hi v kt qu ca d hi c tt p khng ph
thuc ln vo s chun b ca thy, ca tr, ca cc nhm ngoi kho trong thi gian
trc .
Lm th no d hi hp dn, kch thch hng th, li cun c tt c hc sinh?
- Trc ht l vn la chn v chun b cc tr chi. Ta c th la chn cc tr
chi thuc cc loi:
161

+ Hi hoa. Trn cy thng trong phng chi c trang tr bng n mu p mt

c gi sn cc bng hoa, mi hoa c gi mt mu giy ghi cu hi. Ngi chi s hi
mt bng hoa mnh thch v tr li mt cu hi ghi trong . Nu ng s c
thng, tr chi ny s rt hp dn nu trong phiu hi ta chn c nhng cu vui,
nhng mo ti tnh.
+ Tr chi i hi kho tay, kho c lng da trn c s cc kin thc Vt l.
V d tr chi th bi: Rn cho cc em c lng bng mt khong cch kt hp
vi nhng ng tc iu khin thch hp trn c s vn dng cc nh lut chuyn
ng nhanh dn u v ri t do.
Vin bi st v xe ln c gi cao H v h bi hai nam chm A v B (hnh 10).
Ngi chi phi t c lng, tnh ton sao cho vic ct in hai nam chm hp l
kt qu s l: Vin bi ri ng vo thng xe.

+ Tr chi i hi thng minh nhanh tr: Thng l cc tr chi c trong bo

ch, sch... nhm thc y hc sinh tch cc c bo, tham kho sch, nm chc ni
dung kin thc.
v d tr chi: Vit ch trong gng. Chng hn ngi chi phi vit c my
ch d hi Vt l trong gng. Mun th ngi chi phi nm chc c b quyt:
nh lut phn x nh sng.
+ Thi gii cc bi tp Vt l: C th thi gia cc i hc sinh xem trong thi gian
ngn nht ai s gii c ng v nhanh s bi tp giao. Tuy vy cn la chn bi
tp cho hp l v d nh gi kt qu. C th la chn bi tp nhiu phng n ng,
trong d hi c th kim tra nhanh bng my n gin nh my kim tra kin thc ca
hc sinh.
- Tip theo chun b tr chi l vic t chc d hi th no cho hp l v t kt
qu nht?
+ Cn chun b chu o cho cc tr chi chn, nn chn nhm ngoi kho v
162

phn cng c th cc "ch tr", "ch tr" c nhim v t b tr, lp rp, thit k v
trang tr tr ca mnh sao cho hp dn v p. Nn chn c cc tr chi mang tnh cht
hin i, v d: iu khin t bng nh sng, diu khin t xa...
+ Ban t chc d hi cn la chn a im, b tr v tr cc tr hp l trong d hi,
ch khu trang tr qung co.
+ Ch hnh thc ng vin khch l bng thng.
Tm li: D hi l mt hot ng ngoi kho ln nht trong nh trng, c tc
dng tt i vi vic hc tp ca hc sinh. Tuy vy c d hi i hi gio vin phi
phi hp hot ng ca rt nhiu ngi mt cch cht ch, thng nht. D hi c t
chc thnh cng i hi cng sc ca cc thy, tr khng ring g mn Vt l trong
nh trng.
b) Nhm ngoi kho v Vt l
- T chc:
+ La chn hc sinh vo nhm ny cn thn trng trc ht l phi t nguyn v
c hng th, say m.
+ Hc sinh c kh nng c bit v mc, ngui, g, v... v hc lc phi trung
bnh tr ln.
+ Chn ht nhn cho nhm, l hc tr c nhit tnh cao, c kh nng hc tp
on kt cc bn v c kh nng t chc, tuy vy gio vin phi gip thm phng
hng lm vic, k hoch v lnh o nhm.
+ Chn ti: m bo tnh va sc c th duy tr hot ng v hng th ca
nhm. Ni dung cn thch hp v d: my nh, chp nh v tuyn din...
Cn d kin thi gian, ti liu v vt cht nhm lm vic.
- Nguyn tc lm vic: m bo nghim tc, trnh nng n song khng nn tu
tin. Nn c lch lm vic, thy gio khng nn hc sinh nhm qu l thuc vo
mnh, cng vic cn c k hoch c th, tin hnh u dn.
- Hnh thc: C th phn lm hai loi nhm l thuyt v nhm k thut.
Nhm Vt l l thuyt: C nhim v i su vo cc vn l thuyt gn vi ni
kho, c th l:
+ Tm hiu su mt s vn do thy gio xut.
+ Su tm ti liu phc v bi ging, hiu su bi.
+ Gii thch mt s vn kh m lp cha cp ti.
+ Gii cc bi tp kh hoc chn cch gii hay.
+ Ph trch bo lng, tp san b mn.
163

 nhm ny lp u tay v c kt qu i hi thy gio phi c, gip , gi m

khi cn v c bit lu ti s thch ca cc em. Nhm hot ng trong s quan tm
thng xuyn ca thy gio, c k hoch, c ti c th vi s phn cng hp l.
Thm na cn phi c s ng vin xng ng nh: Gip cho hc sinh trong nhm
bo co kt qu trng hoc ng bo tng kt qu nghin cu ca nhm...
Nhm Vt l k thut
Loi hot ng ngoi kho ny kh hp dn, c th thu ht c nhiu i tng
hc sinh. Ta c th lp nhm hot ng theo nhiu hng nh:
+ Nhm ch to v biu din th nghim: C nhim v gip thy gio chun b,
sa cha, lp rp, ch to dng c th nghim phc v cho th nghim biu din hoc
th nghim thc hnh.
+ Nhm v tuyn in
+ Nhm k thut in...
to cho nhm ny hot ng trc ht l phi c nhiu thi gian, v th c th
min cho cc em mt s bui lao ng lp v iu quan trng l c s vt cht phc
v cho mc ch hot ng.
Ch : Nn phi hp gia hai nhm l thuyt v k thut vi ni dung hp l.
iu c tc dng kch thch hng th gip cc em trong cc nhm hot ng tt
hn.
c) Trin lm v bo tng v Vt l
- Trin lm Vt l c th t chc vo cc ngy l hoc ngy k nim cc nh Vt l
xut sc hoc vo cui nm hc...
+ Vi mc ch: Gii thiu thnh tu Vt l, gii thiu cc nh Vt l, gii thiu
kt qu, thnh tch hc tp ca hc sinh.
+ Yu cu: Ni dung phong ph, hnh thc p.
Trong trin lm c th trng by: Dng c, m hnh do hc sinh ch to, dng c
do hc sinh t lm ra, sch v bi lm ca hc sinh, hnh v tranh nh v cc hot
ng ca thy v tr trong nm. C th phi hp vi cc b mn khc cng t chc
trin lm, hoc c th kt hp vi trin lm Vt l.
- Bo tng v Vt l: L ch cc nhm ngoi kho thng bo v hot ng
cng nh thnh tch ca mnh.
Bo tng l hnh thc d thc hin v c tc dng thc y hc sinh c sch bo
v Vt l, thc y phong tro thi ua hc tp.
C th ra bo hng thng, tin tc trn bo l tp hp tin tc ca tng lp, tng
nhm ngoi kho v ca cc thy gio trong trng. y cng l ni cc thy hoc
164

nhm l thuyt ng nhng bi gii kh khng c iu kin cha trn lp hoc tr li

mt vn no v Vt l.

165

TI LIU THAM KHO

1. L. Reznikp, A.V. Prskin, P.A.Znamenxki

Nhng c s ca phng php ging dy Vt l, NXB GD. H Ni. 1973.
2. A.V.Muraviep
Dy th no cho hc sinh t lc nm vng kin thc Vt l. NXB Gio dc, H Ni.
1978.
3. Nguyn Vn ng (Ch bin)
Phng php ging dy Vt l trng ph thng, NXB Gio dc, H Ni, 1979.
4. Nguyn Ngc Nh, Hong Vn Sn
Hi vui Vt l, NXB Gio dc, 1981.
5. Vin Hn lm khoa hc S phm Lin X, Vin hn lm khoa hc S phm
CHDC c.
Phng php ging dy Vt l trong cc trng ph thng Lin X v CHDC
c. NXBGD. 1983.
6. o Vn Phc
T tng Vt l v phng php Vt l, NXB Gio dc, H Ni, 1983.
7. Nguyn Ngc Quang (ch bin)
Phng php ging dy dng cho cc trng trung hc chuyn nghip. 1990.
8. Xavier Roegiers
Khoa S phm tch hp hay lm th no pht trin cc nng lc nh trng
(Ngi dch: o Trng Quang, Nguyn Ngc Nh), NXB Gio dc, H ni, 1996.
9. Nguyn Cnh Ton (Ch bin), Nguyn K, V Vn To, Bi Tng
Qu trnh dy t hc, NXB Gio dc, H. 1998.
10. Thi Duy Tuyn
Nhng vn c bn gio dc hc hin i, NXB Gio dc, 1999
11. Nguyn c Thm, Nguyn Ngc Hng
T chc hot ng nhn thc cho hc sinh trong dy hc Vt l trng ph
thng, NXB HQG H Ni, 1999.
12. Phm Hu Tng
L lun dy hc Vt l trng Trung hc, NXB Gio dc, 2001.
166

13. Nguyn c Thm (Ch bin), Nguyn Ngc Hng, Phm Xun Qu
Gio trnh phng php dy hc Vt l trng ph thng, NXB HSP H Ni,
2002.
14. B GD&T
Ti liu bi dng gio vin thc hin chng trnh, sch gio khoa lp 10 THPT,
Vt l nng cao, Phm Qu T (Ch bin), H Ni- 2006.
15. B GD&T
Ti liu bi dng gio vin thc hin chng trnh, sch gio khoa lp 10 THPT,
Lng Duyn Bnh (Ch bin), H ni 2006.
Ting Anh
16. Ken vin Barry, Len Keng
Beginning teaching. Social science press, Australia, 1993
Ting Nga
17. Xemskin N.P., Liubitrakovxki
Cc vn phng php lun trong chng trnh Vt l ph thng. M.,
Prosvesenie, 1979.
18. Razumvxki V.G. v...
Vt l v tin b khoa hc k thut. M. Prosvesenie,/980.
19. Bugaiev A.I.
Pht trin nng lc sng to ca hc sinh trong qu trnh dy hc Vt l,
M.Prrosvesenie, 1975.
20. Razumovxki V.G:
Pht trin nng lc sng to ca hc sinh trong qu trnh dy hc vt l,
M.Prrosvesenie, 1975.
21. Kudriatxep P. X.
Lch s Vt l, M. Prosvesenie, 1982.
Ting Php
22. Grard Lemeignan, Annick Weil-Barais
Construire des concepts en physique, Hachette ducation, Paris, 1993.

167