Zafer Toprak, "Trkiye Tarm ve Yapsal Gelimeler 1900-1950", iinde:

evket Pamuk & Zafer Toprak, Trkiye'de Tarmsal Yaplar (19232000),Ankara: Yurt Yaynlar / Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1988, s. 19-35.

Trkiye Tarm ve Yapsal Gelimeler 1900-1950

Yapsal Dnm
1950'li yllarn ilk yarsnda Trkiye'de tarm ekonomisi kkl dnmlere
sahne oldu. 1948 ertesi Marshall yardm tarmda makinelemeyi, bu arada
traktr kullanmn zendirdi. 1948-55 dneminde makine ve aletler endeksi
(1948 = l00) hzl bir artla 330.8'e ykseldi. Bu yllarda traktr tarmsal
geliimin simgesi oldu. Ekili alanlar ve tarmsal hasla hzla byd. 1950'lerin
ilk yarsnda Kore Sava ve d ticaret hadleri tarmn almn hzlandrd.
Demokrat Parti gibi krsal kesimi gzeten bir siyasal partinin iktidar olmas
tarm iin ayr bir gvenceydi.
Ksaca, 1948 ertesi lkenin ekonomik gelimesinin de dayanan oluturacak
tarmsal byme iktisat literatrmzde genelde konjonktrel nedenlerle
aklanr oldu. Ancak, her ne kadar II. Dnya Sava yllarnda tarm kesiminde
sermaye birikimi nemli boyutlara ularsa da, sava ertesi tarmn geirdii
evreleri uzun dnemde oluan yapsal gelimeler gz ard edilerek anlalamaz.
Kukusuz kesinti oluturabilecek nitelikteki tm ekonomik dnmlerde
konjontrel gelimelerin nemi yadsnamaz. Ancak, dier sektrel
gelimelerden farkl olarak, tarm gibi geleneksel yaplarn hakim olduu bir
ortamda deiim ok daha derin ve kararl koullarn varln gerektirir.
Bu almann amac tarmda hzl gelimelerin izlendii 1950'ler Trkiyesi'nin
konjonktrel nedenler tesinde, uzun dnemli yapsal-kurumsal-yasal birikimin
yrngesinde olutuunu vurgulamak. Dier bir deyile geliim evrelerini uzun
dnemler nda incelemek, "deiim"deki nedensellik ilikilerini "sreklilik"
sorunsal nda grmek.
Tarmda nsan-Mekn likisi

20. yzyln ilk yarsnda Trkiye'de tarmn en byk darboazlarndan biri

emek ktlyd. Emein lke ve uluslararas dzeyde akkan olabilmesi, ya da
retim faktr olarak etkin bir konuma gelmesi bir dizi n art gerekli
klyordu. ncelikle geleneksel yaplardaki dingin igcnn emek piyasasna
kmas insanlarn mnzevi yaamdan dnyevi yaama ynelmelerine balyd.
Dier bir deyile belirli bir cretle almay, "bir lokma bir hrka" bo
oturmaya tercih etmeleri gerekiyordu. almak, para kazanmak ayr bir dnya
gryd; kltrel bir kazanmd. nsanlarn yaam koullarn deitirmeleri,
ve maddi yaam koullarn ykseltmek iin mekan deitirmeleri geleneksel
toplumda olaan d bir olguydu. Nfusla igc arz arasnda tarm arlkl
toplumlarda doru orant kurmak gt. Dinsel sylevin zorunlu kld sadaka,
zekat tr "ekonomi-d" girdilerin hatr saylr etkisinin olduu bir ortamda
kiiyi ekonomiye uyumlu klmak ayr bir ura gerektiriyordu. Klasik Osmanl
toplumu da bu geleneksel rntnn bir parasyd. Geleneksel toplum slam'
da kendine uyumlu klmt; slam'da dnya malnn helline hesap, haramna ise
azap decei, dnya mminlerin zindan olduu ve yine dnyann Allah
nezdinde sivrisinek kanad kadar bir deeri olmad, bunun iin ne kadar
allrsa allsn yine taksim edilmi rzktan fazla alnamayaca, fukaraln
Allah indinde kadri pek yksek bulunduu sk sk vurgulanmt. Oysa
kkenleri 18. ba Lale Devri'ne dayanan dnyevileme 19-20. yzyl
Osmanls'nn ana ynelimlerinden biri oldu. zellikle Merutiyet yllarnda
modernist slamc dncenin arka kt "dinsel dnyevileme" nem kazand.
Yoksulluk, sefalet, tembellik, bo oturma caydrld; "fani dnya" terk edilerek
"fukaralk kfre yakn bir eydir", "kazanan Allahn sevgilisidir" vb. tr hadisler
reva buldu.
Da al, bat tketim normlar, yaam koullarnda izlenen dnmler
Osmanl'y giderek gncel ekonomiyle btnledi. Osmanl ada toplumun
bireyine dnmeye balad. Devlet maliyesi tesinde bir toplum ekonomisi
belirginleti. Dnyevileme olmakszn emek arznn rasyonellemesi
olanakszd. Emein belirli bir fiyattan arz edilmedii srece igc
piyasasndan sz etmek olanakszd. retken almak bir kltr sorunuydu;
dnyevilemeyle elde ediliyordu. lke leinde emek piyasasnn olumas iin
igc arz ve talebinin olumas kanlmazd. Arz ve talebin emek piyasasn
oluturabilmesi iin ise iletiim araclyla bilginin ulamas, ulamla da
emein akkanlk kazanmas gerekiyordu. letiim ve ulam olanaklarnn
snrl olduu bir ortamda emek piyasas gdk kalmaya mahkumdu. Nitekim
Osmanl'nn son on ylnda bile emein akkanl dkt. Bunun somut kant
lkede deiik yrelerde emee denen cretlerdi. 1910'lu yllarda Anadolu'da
ayn mevsimde fark yrelerde cretler ok geni bir yelpaze oluturuyordu.
Osmanl'da emein akkanl zihinsel ve doal darboazlarla kar karyayd.
Zihinsel engel zihniyet sorunuydu; doal engel ise Osmanl topraklarn
2

corafyasyd. Doal etmen, Anadolu'nun engebeli oluundan; ulam ve

iletiim olanakszlklarndan kaynaklanan duraanlkt. Emek piyasas yerel
pazardan ulusal ve uluslararas nitelikteki blgesel pazarlara bir trl
geemiyordu. Cumhuriyet hkmeti doal etmeni kaldrmak iin az aba sarf
etmedi.1
Cumhuriyet Trkiyesi zihinsel ve doal engel yan sra bir de yapay engelle
karlat. Yapay engel siyasal yaplanma sonucu ulusal snrlarn izilii ve
emein hudut tesi akkanlnn snrlanmasyd. zellikle ekonomik alanlarn
blnd durumlarda gndeme geliyordu. Dier bir deyile "ulusal" pazar
leinin klmesi dier retim faktrlerinde olduu gibi, emein de
akkanln snrlayacakt.
Osmanl'nn son dneminde a) Gneydou Anadolu ve Suriye'den ukorova
yresine; b) Ege adalarndan Bat Anadolu'ya; c) Nfus younluu yksek Dou
Karadeniz Blgesi'nden Kafkasya'ya olmak zere, tarm kesiminde
"mevsimlik ii" gzergh vard. Cumhuriyet sonras bu gzergah da
kesintiye urad. Suriye'den mevsimlik "fellah" gelmeyii ukurova'da emek
ana neden oludu. Cumhuriyet'in ilk yllarnda toplanan pamuk kongrelerinde
gndemin ilk maddesi igc arznn yetersizliiydi. Bu nedenle yrede
mekanizasyon zendirildi. " borsas" kurularak mevsimlik ii tedariki yollar
arand.
Deiken faktr: Emek
1926'yl balarnda gneye bir tetkik gezisine kan Ticaret Vekili Ali Cenani
Bey ukurova'nn igc sorununu yle dile getiriyordu: "Adana'nn en mhim
memba ve feyzi olan pamuk batan nihayete kadar amele meselesidir. Birok
safahatta amele eli yerine konabilecek makine en mterakki memleketlerde bile
henz kef ve ikame edilememitir. Bir pamuk fidan zerinde vasati 25 koza
vardr. Bunun manas yalnz toplamak iin bir tek fidan zerine bu amelenin 25
defa eilmesi demektir... "
Ali Cenani'ye gre dier alanlarda da igc a belirgindi. Konservecilik
alannda Gney talya'ya oranla Trkiye'nin konumunun ok elverili olmasna
karn nfus yetersizlii koullar belirlemekteydi: "Bu sahann ihtiva ettii
serveti istismar edecek nfusa iddetle ihtiya vardr. skan eraitini
kolaylatrmak, i mevsimlerinde amele sevkini kolaylatracak tarzda vesait-i
nakliyye fiyatlarn tenzil ve tanzim etmek, iskan ve iae vaziyetlerini dzeltmek
ve bu mesele ile ehemmiyetli megul olmak lzmdr." 2
leriki yllarda Hatay'n Trkiye'ye ilhak ukurova'nn igc darboazna bir
lde zm getirecekti. skenderun ve Antakya, eskiden olduu gibi
3

ukurova ekonomik blgesiyle btnleecek ve ksmen igc talebini

karlayacakt. Keza, Ege yresinde igc a vard. Adalardan Bat
Anadolu'ya mevsimlik ii g Milli Mcadele sonras durmu, siyasi
gelimeler sonucu adalarla balant kopmutu. Ege yresini terk eden says
yreye grlenden daha fazlayd. Bu yrede cretler srekli art gsterdi.
Burada da zm olarak mekanizasyon nerilecekti. Nihayet, Dou Karadeniz
ve Dou Anadolu snr blgelerinin Kafkasya ile ilikileri koptu. Siyasi engeller
mevsimlik igcnn akkanln engelledi. te yandan Karadeniz Blgesi
Anadolu hinterlandyla btnlemekte glk ekti. Ulam son derece
sorunluydu.
Cumhuriyet'in ilk yllarnda tarmsal girdiler asndan makro dzeyde en
deiken faktr emekti. Anadolu'nun nfusu 16. yzyldan 19. yzyla kadar
byk bir deiiklik gstermemiti. Bat'da 1740'lardan itibaren grlen
demografik devrim Osmanl topraklarn es geti. Osmanl'nn son dneminde
yitirilen topraklarla birlikte Anadolu'ya g balad. Bu nedenle 19. yzylda
Anadolu'nun nfusunda bir art izlendi. "Muhaceret" Krm Harbi ile hzland.
93 Harbi ertesi Rumeli'den milyonun zerinde gmen geldi. Ancak, bu ge
karn 20. yzyln balarnda Anadolu'da nfus younluu ok dkt. Emek
kt, toprak boldu. Yresel farklar olmasna karn, genelde toprakta toplulama
izlenmedi. gc grece pahalyd. Kk reticilik yaygnd.
1912-38 dneminde Anadolu ve Trakya insan-mekan ilikileri asndan nemli
deiikliklere urad. Dnyann ok az yresinde eyrek yzylda geni bir
blge nfusu bu denli "hareketlilik" kazanmt. Osmanl, Krm Harbi ertesi
muhaceret ileriyle yakndan ilgilenmeye balad. 93 Harbi'nden sonra
milyonlarca Rumeli gmeni yerletirildi. stanbul'la vilayet ve kazalarda
oluturulan skan- Muhacirin komisyonlar araclyla muhacirlere ancak
toprak yardm yaplabildi. Hkmet pek ynlendirici olamad. Yaam
koullarn gz nnde bulundurarak iskan sahalarn kendileri seen gmenler,
genellikle bataklk sahalara yerlemi, ve bu yzden srekli stma salgnna
muhatap olmulard. Merutiyet'le birlikte devlet iskan ileriyle yakndan
ilgilenmeye balad. Bu dorultuda mevzuat kard. Balkan Harbi ve Cihan
Harbi yeniden kitlesel glere neden oldu. Ancak bu zorunlu gler sonucu
Anadolu-Rumeli topraklarna yerleen gmenlerin verimli klnmas iin devlet
yeterli katkda bulunamad.
Milli Mcadele yllarnda Yunan istilasndan kaanlar Anadolu nfusunu yine
hareketlendirdi. Ancak, iskan ileri Milli Mcadele ertesine kald. 1923'te
Mbadele, mar ve skan Vekaleti kuruldu. O vakte kadar bir Umumi Mdrlk
tarafndan ynetilen iskan ilerini Vekalet stlendi. Bir yandan dman istilasna
uram yrelerde imara giriildi; te yandan Lozan muahedesi gerei mbadele
ele alnd. skan ileri bir yl Vekalet olarak srdrld. Sonra Dahiliye
4

Vekaleti'ne devrolunarak, Vekalet'e bal bir umum mdrlk tarafndan

yrtld. 1935 Kasm'nda bir yasayla iskan ileri Shhat ve timai Muavenet
Vekaleti'ne geti.
Genler ve Grlenler
Cumhuriyet'in ilk ylnda hkmet Yunan istilasna urayan yrelerde, evi bark
telef olan yurttaa yardm elini uzatt. Bir yandan bunlarn iskan saland, dier
yandan harap mahallelerin imar ve ihyasyla urald. 6 Austos 1924'te Lozan
mecburi mbadele mukavelenamesi yrrle girdi. Osmanl tebaas
Ortodokslarla Yunan tebaas slmlarn mbadelesine baland. 1934 ylna
kadar mbadillerin iskan, yerletirilmeleri ve istihkaklarna mukabil mal ve
nakit verilmek suretiyle ilerinin tasfiyeleriyle urald. Trk soyu ve diline
mensup soydalarn d lkelerden getirilmeleri ve yurtlatrlmalar zellikle
1934 Haziran'nda kabul edilen 2510 sayl kanunla erevelendi. skan ileri
belirli bir program ve plan dahilinde yrtld. lkeye kabul edilecek
gmenlerin miktar ve bunlarn yerleecekleri yerler; btenin olanaklar ve
iskan yrelerinin shh, zira ve ekonomik durumlarna gre nceden saptand.
Gmenler ilkbahardan itibaren lkeye getirip iskan edildi. Romanya ve
Bulgaristan'dan gelen gmenler Kstence ve Varna limanlarna gnderilen
gemilerle btn eya ve hayvanlaryla birlikte getirilerek gnderileceklere
yreye gre Kavak, Tuzla ya da Marmara Erelisi iskelelerine karldlar.
Buralardaki tahaffuzhanelerde salk kontrolnden getikten sonra trenlerle
iskan mntkalarna sevk edildiler. Bulgaristan'n Filibe konsolosluu havzasnda
bulunan ve kara yoluyla gelen bir ksm soyda ise Edirne'den giri yaptlar ve
gerekli ilemleri tamamlanp iskan edilecekleri blgelere gnderildiler. skan
yrelerine sevk edilen gmenlere 2510 ve 2848 sayl yasa hkmleri uyarnca
toprak ve tohumluk; ihtiyac olanlara ift hayvan, zirai alet; sanatkarlara dkkan
ve sermaye verildi. Bir senelik iaeleri temin edildi; Btenin elverdii lde
konut yapld. Kimi yrelerde numune kyler kuruldu.
Savalar sonucu Cumhuriyet snrlar dnda kalan yrelerden Cumhuriyet'in ilk
15 ylnda Trkiye'ye g eden nfus 196.266 haneden oluan 771.611 kiiydi.
Bu gmenler iin devlet btesinden 30.191.851 TL harcand. Bunlar mbadil,
muhacir ve mlteci sfatyla aadaki biimde ayrtlar:
G yllar Geli durumlar
Hane Nfus
1923-1934 Mbadil
99.709 380.243
1923-1934 Muhacir ve mlteci 58.027 247.295
1934-1937 Muhacir ve mlteci 38.530 144.073
--------- ---------196.266 771.611

1934'ten 1937 sonuna dein 2510 sayl yasa hkmlerine gre getirilen muhacir
ve mltecilerin 17.644 hane 68.973 nfusu Romanya'dan, 18.046 hane 64.795
nfusu Bulgaristan'dan, 2217 hane 8638 nfusu Yugoslavya'dan ve 623 hane
1767 nfusu dier lkelerden geldi. Bunlarn 22.768 hane, 84.675 nfusu
Trakya vilayetlerine; 13.639 hane, 51.381 nfusu Gney ve Orta Anadolu
vilayetleriyle Ege sahillerine; 2123 hane ve 8017 nfusu Dou vilayetlerine
iskan edildiler. Yukarda belirtilen 771.611 nfus yurt dndan gelen mbadil,
muhacir ve mlteciden oluuyordu. Ayrca iskan edilen harikzede, ark
mltecisi ve yerli topraksz iftiler vard. 1923-1934 aras toplam 193.394
hanede 789.489 nfus harikzede, ark mltecisi, mbadil, muhacir, mlteci ve
yerli topraksz iftiye 118.680 ev, 15.355 dkkan, 11.381 arsa, 626 tarla,
6.787.234 dnm arazi, 157.422 dnm ba ve 168.659 dnm bahe datld.
Ayrca 7.612.359 kilo tohumluk, 1720 kutu ipek bcei tohumu, 22.944 adet ift
hayvan, 27.501 pulluk, 20 araba, 12 traktr, 25 ayr ve orak makinesi ile
sanatkar muhacirlere 15.238 TL sermaye verildi. 1934 ylndan Mays 1938 yl
sonuna kadar 2510 sayl yasa uyarnca muhacir ve mltecilerle, lke dahilinde
naklen iskan olunanlar, topraksz ya da az toprakl yerli iftiler, yerletirilen
gebeler, Seylap ve heyelan gibi afete urayanlardan 88.695 aileye 2.999.825
dekar arazi datld. 124.534 nfuslu 33.943 aileye 1.360.989 lira tutarnda
23.389.811 kilo yemeklik buday, 387.357 lira tutarnda 7.150.777 kilo
tohumluk buday ve 128.059 kilo da muhtelif tohumluk verildi. Ayrca 15.770
ift hayvan, 231 at, 18.874 pulluk, 1782 araba ve 18695 lira dner sermaye
datld. 1934-1937 yllarnda yaptrlp datlan ev miktar 12.489'u Trakya'da
ve 6171'i dier vilayetlerde olmak zere 18.660't. 1938 yl iinde 2026 evin
inasna baland.
zetlemek gerekirse Trablusgarp, Balkan Harbi, Cihan Harbi ve Milli Mcadele
beeri sermayeyi tketmiti. On yl akn sava dneminde cepheden dnenlerin
says gidenlere oranla ok dkt. Cephe gerisinde alk ve salgn hastalklar
kol gezdi. Trkiye, bu yllarda tarihinin belki de en yksek "kriz lm oran"na
ulat. lm orannda ve beslenme koullarnda izlenen bu gelimeler doum
oranlarn da etkiledi. Cumhuriyet'in ilk yllarnda ocuk lm oran yzde 50
dolaynda olduu tahmin ediliyordu.3 Dier bir deyile doan her iki ocuktan
biri 1 ya barajn aamyordu. Baz yazarlar bu oran kentler iin yzde 80,
krsal kesim iin yzde 90'a kadar karyorlard.
te yandan i ve d glerle nfus srekli yer deitirdi. nsan-toprak ilikisi
dzensizdi. Balkan Harbi ve Cihan Harbi ile yitirilen topraklardan yz binlerce
gmen geldi. Cephelerdeki nfus gerilere grld. Seferberlik nedeniyle
geni bir retici kesim askere alnd. Milli Mcadele yllarnda Anadolu ve
Trakya'da ekili alanlar sava bilfiil yaad. Askeri harekt nfusu da peinden
srkledi. Anadolu'dan ekilen igal kuvvetleri baz etnik unsurlar da birlikte
gtrdler. Sava ertesi "mbadele" yer ald. Mbadele, mar ve skan Kanunu
6

karld. Mbadele, skan ve mar Vekaleti kuruldu. Anadolu ve Trakya'nn

nfus dokusu nemli lde deiime urad.
Cumhuriyet'in nfus dokusu geleneksel Osmanl nfus dokusundan farklyd.
Ekonomik kayglar braklm, etnik trdelik aranmt. 1923 ertesi "mbadil",
"muhacir", "mlteci", "harikzede", "naklonulan ahslar" ve "seylp ve heyeln
gibi afetzedeler" kapsaml bir iskan politikasn gndeme getirdi. Bu arada, 1927
ve 1929'da topraksz kylye toprak datld.
Tarm ve Pazarn Oluumu
Trkiye tarmnda yapsal dnm belki de tarmda parasallamayla e bir
dnemlemeyle izlemek gerekir. Kapal, geimlik, yerel reticiliin ak, parasal,
fiyat gstergelerine duyarl, d pazarlarla btnleen bir yapya ulamas 19.
yzyln ilk yarsndan itibaren izlenen uzun bir yolun sonucuydu. l9. yzyln
tm engebelerine karn Osmanl tarm, dardan gelen uyarlarn da
zendiriciliiyle geleneksel kabuundan syrlmaya balad. Byk Buhran
(1873-96) bu gelimeyi bir bakma olumsuz ynde etkiledi. Buhran ertesi
Osmanl tarmnda yeni bir dnem balad. Tm siyasal istikrarszlklara karn
20. yzyln ilk yarsnda tarm sektrnde nemli bir yol kat edildi. 50 yllk bir
srede Trkiye tarm bir bakma kendine zg bir "tarmsal devrim" eiine
geldi. Tarmsal yapnn deiimi iin i pazarn olumas zorunluydu.
Geleneksel, kapal krsal kesim zlmeli, pazara almalyd. 19. yzyl
Osmanl ekonomisinin arpkl d pazarn belirleyiciliinden
kaynaklanyordu. pazar gstergeleri son derece gdk kalm; iktisat
politikalar d politikann yrngesine girmiti.
19. yzyln liberal ortamnn rn olan da dnk, d pazara alm
adacklardan oluan ticarilemi tarm odaklar lkede ikili (dual) bir
ekonominin temellerini att. Anadolu-Badat Demiryolu'na dein tm ulam
ebekesi ihracata ynelikti. Kapitlasyonlarn nda dzenlenen gmrk
tarifeleri ad valorem ya da deer esasn benimseyerek d ticaretin geliimine
geni olanak salad. pazara ynelik spesifik, seici tarifeler ancak 1916
ylnda yrrle kondu.
pazar btnlemesinin olmad bir ortamda Osmanl parasnn deeri
istikrardan yoksundu. Yreler alageldikleri paralar ya da youn ekonomik
iliki kurduklar lkelerin paralarn tedavlde tutuyorlard. ngiliz sterlininden,
Hint rupisine kadar deiik para trlerinin Osmanl pazarnda satn alma gc
vard. te yandan bir tarm lkesi olan Osmanl Devleti, payitahtnn buday
ihtiyacn Romanya'dan, Odesa'dan, hatta Marsilya'dan karlyordu. Anadolu
demiryolu alana dein Anadolu ekonomik anlamda kapal bir havzayd.
7

zetle, 19. yzyl Osmanl tarm d pazar gstergelerine duyarl, lkenin i

ekonomik gstergelerinden kopuk, d pazar iin retim yapan adacklardan ve
kendi yayla kavrulan, geimlik ekonominin hakim olduu geni bir
hinterlanttan oluuyordu. Tarmsal retim 19. yzyl boyunca bugnk Trkiye
topraklarnda ikiye katland; ancak bu, nfus artna paralel bir gelimeydi.
Teknolojik Dnm
Osmanl 19. yzylda iletiim ve ulam alannda bir devrim geirdi. Daha
dorusu Bat'daki gelimeleri benimseyerek buhar ve elektrik gcyle mekann
denetleme olana bulurdu Buhar ulam sektrnde, elektrik ise iletiim
sektrnde kkl dnmlere neden oldu. 19. yzyl sonu Osmanl's, 18.
yzyl sonu Osmanls'na oranla bu iki teknolojik geliim sayesinde yepyeni bir
grnm kazand.
Bilindii gibi demiryolu Bat'da 1830'lu yllardan itibaren yaylmaya balamt.
Osmanl Devleti'de 1856'dan itibaren demiryollarna kavutu. Bat Anadolu'nun
ierlek yrelerini ky kenti zmir'e balamaya ynelik ilk giriimler Bat
Anadolu ticaretinin gelimesinde byk rol oynad Deve kervanlarnn yerini
alan demiryolu gerek gvenlik, gerekse zaman balamnda Bat Anadolu'ya a
atlatt. Demiryolu sayesinde Osmanl ekonomisinin d dnya ile entegrasyonu
hz kazand. Bat sanayi devrimi ve rnleri demiryolu hatlarndan i
Anadolu'ya uzand.
Ancak, Osmanl ekonomisini ky kentlerin tesinde ticariletiren ve
parasallatran ana hat Anadolu-Badat demiryolu oldu. Bu demiryolu
sayesinde Anadolu'nun geimlik yaps ksmen zld; Anadolu rnleri
kitlesel pazara ald. Bundan byle stanbul'a Anadolu tahl gelmeye balad.
Ulam ve tamaclkta Anadolu-Badat demiryolu ekonominin atardamaryd.
Demiryolu sayesinde Osmanl ekonomisinin d ticaret hacmi 10-12 misli art
gsterdi. ticaret hacmi de d ticaretin salad parasallama ve ticarileme
dorultusunda nemli bir geliim salad.
Demiryolunun Anadolu rnn metalatrmas yan sra beeri faktre de
akkanlk salad. 18. yzyl dnyas d gler dnda, dnyada beeri
faktrn duraan olduu bir dnemdi. Beeri faktr, ancak pazar ekonomisinin
geliip emein arz ve talebinin rasyonel temeller zerine oturmas sonucu
akkanlk kazand. Osmanl Devleti'nde de, ordu ya da devlet ricali dnda
mekan deitiren bir nfus yoktu. Devlet kat ve snrl bir ticaret sektr dnda
insanlar yakn evrelerinin tesine pek gemiyorlard. Duraan ekonomik yap
bunun somut kantyd.
8

te yandan, emein akkanlnn olumas iin itici ya da ekici faktrlerin

varl gerekliydi. tici faktr ou kez nfus younlu ve bununla balantl
olarak alkt. Ya da dinsel, siyasi ve benzeri nedenler kiileri ge zorlayan
unsurlard. Bir dier itici faktr salgn hastalklar olabilirdi. ekici faktrler ise
daha iyi bir yaam beklentisiydi. Kimi insan yerini, yurdunu brakp zlemini
duyduu yrelere g etme zlemindeydi. Yeni Dnya byle beklentileri olan
kiilerin ou kez yeledikleri topraklard. Nitekim 1950'lerden sonra stanbul
da ayn ilevi grmt. stanbul'un ta topra altnd.
Osmanl nfus younluunun Bat toplumlarna oranla son derece dk olduu
bilinen bir gerekti. Ekilebilir arazinin her zaman geniletilebilmesi, Osmanl'y
Bat'da izlenen nfus basklarndan uzak tutmutu. Bu nedenle emek akkanlk
kazanamamt. te demiryolunun Osmanl'ya salad olanaklardan biri de
beeri faktre akkanlk kazandrmasyd. Ancak, nfusun, mal ve hizmetlerin
akkanl iletiimdeki gelimelerle balantlyd. letiimdeki gelimeler ise,
demiryolu sayesinde hzl bir posta tekilatnn kuruluu, ve telgrafn giderek
etkin kullanmna balyd. Posta ve Telgraf Nezareti Osmanl Devleti'nde
konumu bugnlere oranla ok daha etkin bir bakanlkt. ada brokrasi ve
modern ordu haberlemenin etki bir biimde yapld bir ortamda mmknd.
Tanzimat brokrasisini geleneksel Osmanl kalemiye snfndan ayrtran temel
etken rasyonel bir bilgi ak zerine kurulu olmasyd. Bu bilgi ak ise posta
ve telgrafn salad olanaklarla gereklemiti. letiim merkez gl
klyordu. Devlet-tara ilikilerini pekitiriyordu. Devlete ada bir grnm
kazandryordu. letiim keza iktisadi, ticari ve mali alanlarda geni olanaklar
salyordu. Fiyat mekanizmasyla iletiim arasnda yakn bir balant vard.
stanbul tahvil ve hububat borsalar Bat ile youn bir iletiim ebekesi
kurmutu. Osmanl Bankas her gn Bat ile uyum iersinde kambiyo kurlarn
ilan ediyordu.
19. yzyl bir teknoloji ayd. Tm dnyann ehresini deitirmiti. Buhar ve
elektrik yepyeni dnyalar amt. 19. yzylda izlenen teknolojik gelimeler
Osmanl Devleti'nin enerji kaynaklarn belirlemekte gecikmedi. Buhar ve
demiryolu gerek ulamda gerekse haberlemede etkinlik salad. Organik enerji
kaynakl kervan bundan byle yerini lokomotife brakt.
Buharn deniz ulamnda kullanm krek ve yelkeni giderek yerinden etti .
irket-i Hayriye ile birlikte buharl gemilerin ehir ii ulamnda kullanlmas
kol gcne dayanan pazar kayklarn ve kayk esnafn g durumda brakt.
Keza liman irketlerinin buharl ekici rmorkrlere geii mavnac ve
salapuryac esnafn geiminden etti. Saltanat kayklar yerlerini istimbotlara
brakt.

Osmanl'da elektrik telgrafla ilevsellik kazand. Telgraf giderek gemiin posta

tatarlarnn yerini ald. Ancak kent aydnlatlmas iin 20. yzyl beklemek
gerekecekti. stanbul'da Balkan Harbi nedeniyle tramvay irketi beygirlerine
Ordu'nun el koymas, tramvaylarda ekim gc olarak elektriin kullanlmasna
neden oldu. Elektrikli tramvay atl tramvay saf d brakt.
Gaz ve benzin 19. yzyl sonlarndan itibaren Osmanl'ya girdi. Elektrik
enerjisine iten patlamal motorlar eklendi. Gazojen devrin nemli
bulgularndan biriydi. 1880'lerden itibaren verilen ihtira beratlar gazojenin ne
denli nemli bir enerji kayna olduunu kantlar nitelikteydi.1910'lu yllardan
itibaren otomobil gemiin fayton, talika, sandk ve sepet arabalarn aratmad.
Hamal esnaf motorlu tatlardan yaknmaya balad. Ordu motorize olmaya
balad. stanbul sokaklarndan bundan byle zrhl askeri aralar grnmeye
balad. ekimli saltanat arabalar bir stat sembol olarak kald. norganik
enerjinin yaygnlamas sonucu Osmanl enerji kaynaklarnn etkin kullanm
gndeme gelmi oldu. Kmr lke ekonomisinde giderek arln koydu.
Petrol rnleri 1910'lu yllardan itibaren nemli ithal rnleri arasna girdi.
Demiryolu Politikas
Anadolu-Badat Demiryolu ile birlikte Trkiye tarm kabuk deitirmeye
balad. Daha nce ina edilen demiryollarnn aksine, Anadolu-Badat
Demiryolu i pazar glendirir nitelikteydi. Demiryolu gzergh zerindeki
ekim alanlar ksa srede i pazarla btnleti. lke dzeyinde "ekonomik
btnsellik"e doru nemli bir adm atld. Ky ticareti dnda nehir vb. su
yollarnn i ticaretin geliimi asndan son derece yetersiz olduu engebeli
Anadolu'da dnemin teknolojik olanaklaryla demiryolu tek ulam ayd.
Fransa rneinde olduu gibi Anadolu'da da demiryolu a aan bir ulam arac
oldu. Nitekim, Cumhuriyet kadrolar da bunun bilincindeydiler. Anadolu-Badat
demiryolunu Cumhuriyet yllarnda "milli imendifer siyaseti" izledi.
Demiryolu, te yandan, stratejik bir nem arz ediyordu. lkenin
btnletirilmesinde demiryolu temel ulam aracyd. Gazi 1931 ubat'nda
"Demiryolu, memleketin tfekten, toptan daha mhim bir emniyet
silahdr"diyordu.
Cumhuriyet'in ilk yllarnda denen demiryolu hatt azmsanmayacak
ldeydi. 1923'te 3756 km olan demiryolu uzunluu 1940'ta 7381 km'ye ulat.
Trkiye'yi "demir alarla rmek" Tek-Parti dneminin ana ulam politikasyd.
Demiryolu politikas i pazarnn btnsellemesinde kilit rol oynad. 1923'te
313.000 ton olan yk tamacl 1925'te 791.000, 1930'da 1.973.00, 1935'te
3.099.000 tona ulat. Kayseri, Sivas, Samsun, Zonguldak, Burdur, sparta,
Diyarbakr Elaz, Erzincan Devlet Demiryollar'nn II. Dnya Sava ncesi
ulat kentlerdi. Bu arada, Afyon Karakuyu'ya, Ktahya Balkesir'e, Kayseri
10

Ulukla'ya, Mersin Samsun'a baland. Pamuk, kmr, bakr, demir

demiryollaryla tanyordu. Erzurum zerinden Kafkas demiryollarna, gneyde
Irak ve ran demiryollarna balant giriimi srdrld. Osmanl dneminde
Ankara tesine geemeyen demiryollar hzla douya yneldi.
Cumhuriyet dnemi demiryolculuu Osmanl'ya oranla ok daha etkindi.
Haydarpaa'dan zmit'e demiryolu yapm 1871'de balam, Ankara'ya ancak 21
yl sonra 1892'de ulamt. 1856 ylnda yaplmaya balayan Aydn demiryolu
Cumhuriyet'in devrald 608 kilometrelik an 56 yl sonra, 1912'de
tamamlad. 1920 ylnda Trkiye Byk Millet Meclisi Osmanl'dan, dar hatlar
dahil 4138 km uzunluunda demiryolu devrald. Osmanl dneminde ortalama
ylda 60 km denmiti. Cumhuriyet hkmeti ise 1924'den 1933 tarihine kadar
10 ylda 2012 km demiryolu yapt. Yllk denen demiryolu hatt 200 km'ydi.
1933 29 Ekiminden 1938 29 Ekimi'ne kadar 963 km hat dendi. Bylece 15
ylda 2976 km'lik hat ilave edildi. Demiryolu uzunluu 1940'ta 7381 km'ye
ulat.
Trkiye'yi "demir alarla rmek" Tek-Parti dneminin ana ulam politikasyd.
Demiryolu politikas i pazarnn btnsellemesinde kilit rol oynad. 1923'te
313.000 ton olan yk tamacl 1925'te 791.000, 1930'da 1.973.00, 1935'te
3.099.000 tona ulat. 1936'da byk bir sramayla 4.083.000'e ulat. Bir yl
sonra tanan yk miktar 4.756.000'ydi. Keza tanan yolcu adedinde de byk
art grld. 1933'te 5.261.148 olan say izleyen drt ylda srasyla 8.510.458,
11.564.000, 14.612.000 ve 20.292.720'ydi. Keza tanan hayvan adedi de ayn
dnemde 112.863'ten 365.000'e kt. Yaplan tren adedi 1933 ila 1937 arasnda
54.692'den 182.050'ye, yaplan tren kilometresi ise 5.482.700'den 14.100.000'e
ykseldi. Tarifelerdeki dzenlemeler ve indirim sayesinde i hacminde belirgin
bir art izlendi. zlenen demiryolu politikasnda iletmenin rantabilitesinden ok
lke kalknmas n planda tutulmutu. Nitekim Nafa Vekaleti'nden Devlet
Demiryollar'na verilen direktif u dorultudayd: "Kendi bnyesini; hayatiyetini
zaafa uratmadan memleketin zirai kalknmas, sanayilemesi, bayndrlamas,
d ve i ticaretin ykselmesi bir kelime ile memleket ekonomisinin inkiaf
bakmlarndan tariflerde ne gibi slhat ve ne nispette tenzilt yaparsa
memlekete ve millete en faydal bir hizmet yapm olur."
Yolcu ve yk tarifelerinde bu amaca uygun olarak byk indirimlere gidildi;
retim faktrlerine ve retilen mal ve hizmetlere lke leinde akkanlk
kazandrld. Yolcu, tarmsal rn, maden rnleri ve hayvan tamacl olmak
zere drt balk altnda toplanabilecek indirimli tarifler u grnmdeydi:Yolcu
tarifeleri Osmanl dnemine oranla byk lde indirime urad. ndirimli bilet
ok geni bir kesime seslendi. Halkn genel ihtiyac, deme gc ve iktisadi
blgelerin zellikleri gz nnde tutularak % 50 tenzilatl gidi dn biletleri;
i ticaret ve i turizmin lkede yaygnlamas ve kolaylamas iin 15 gnlk ,
11

bir aylk ve iki aylk ucuz halk ticaret biletleri ihdas edildi. Ailece seyahatleri
kolaylatrmak amacyla aile fertlerinin saysna gre % 50 (3 kii) ila % 75 (8
kii) indirimli tarife uyguland. Otobs ve otomobillerin baz yrelerde gayr
meru rekabetlerini nlemek iin % 50 - 60 arasnda indirimli mntka tarifeleri
benimsendi. ilii ve i arayanlara i bulmay kolaylatrmak ve inaat iilii
ile tarm iiliini ucuzlamak amacyla baclk, tarm ve maden mntkalarna
ve imar edilmekte olan kentlere giden ii ve amele gruplarna % 70 indirimli
amele tarifeleri kondu. Ulusal ve uluslararas sergilere ve panayrlara itirak
edecek yolcular ve sergiye getirilecek eyalara % 50 - 70 indirim uyguland.
Turizmi zendirmek ve transit yolcu saysn arttrarak dviz girdisini
ykseltmek amacyla, yabanc demiryolu ynetimleriyle grerek, Avrupa ile
Hindistan, Irak ve Suriye arasnda seyahat edecek yolcularn biletlerinde
mesafeye gre, % 50 - 70 aras indirimli tarife uyguland. Ankara, stanbul,
zmir banliylerinde % 80 indirimli banliy tarife ve karneleri ihdas edilir.
Yazn ehir ve kasabalar arasnda % 80 indirimli tenezzh katarlar kondu.
Banliyde ikamet eden ocuklarla, gzergah zerindeki kk ve ky ve kasaba
ocuklarnn yaknlardaki merkezlerde bulunan okullara devam etmelerini
olanak vermek iin 70 km dahilindeki mesafelere sabah gidip akam dnecek ve
banliylerde le yemeklerine evlerine gelebilecek ocuklarn btn bir ay
zarfnda yapacaklar seyahatler iin % 90 orannda indirim uyguland. Ayrca
dzenli seferlerin hareket ve var saatleri okul zamanlarna uymayan
mntkalarda olanaklar lsnde otoraylar ve otomotrislerle renci tand.
rencilere yukarda belirtilen indirimler zerinde ayrca % 50 indirime gidildi.
retmenlere tatil dneminde btn indirimli tarifeler zerinde ayrca % 50
indirimli bilet satld. Tiyatro ve musiki sanatlarnn asgari be kiilik kk
gruplar halinde i gezilerinde % 50 indirim yapld. Gazetecilere halk ticaret
biletleri zerinden % 60 indirime gidildi.
Tarm rnlerinin demiryolu ile tanmasnn pazara arz fiyatlarn byk lde
drd grld. Yz yl ncesinin hayvan srtnda tanan tarm rnleri
tama maliyeti 1930'larla karlatrldnda demiryolunun ne denli nemli bir
ilev grd kolaylkla anlalyordu. Tevfik Gran'n verdii bilgilere gre
1832'de Konya'ya evre vilayetlerden hayvan srtnda tanacak 1 kile buday ve
arpann al fiyatlar ve tama cretleri arasndaki orant yleydi. Ankara'dan
kilesi 160 paraya alnan buday 50 saat (260 km) uzaklkta olan Konya'ya 240
para tama creti denerek tanabilmekteydi. Bu oran olarak al fiyatnn 1.5
katyd. Ktahya'da kilesi 280 para olan budayn 67 saat (325 km) tedeki
Konya'ya tanabilmesi iin 320 para denmektedir. Oran 1.14'tr. Keza
budayn ankr'da kilesi 130 kurutur. 80 saatlik yol (395 km) iin 300 para
nakliye gideri ngrlmt. Burada da tama creti buday fiyatnn 2.31
katyd. Kile fiyat daha dk olan arpada bu oranlar daha yksekti. rnein
Konya'ya ankr'dan tanan arpa iin deerinin 3.33 kat, Ankara'dan gelen
arpa iin 1.8 kat denmekteydi.(4) Yukardaki tama cretlerinden
12

karsanabilecei gibi 1 kile buday ya da arpann km tama maliyeti 1 paraya

eitti. Bir ton buday ya da arpann km tama creti 50 paraya ya da 1,25
kurua yaklayordu. Yz yl sonra, 1930'lu yllarda, 1 ton tahln demiryolu ile
km tama maliyeti ise 2 kurutu. ou kez tama creti bu maliyetin altnda
saptanyordu. 1832'nin 1,25 kuruu 1932'de .... kurutur. Dier bir deyile tama
creti yz ylda yzde .... ucuzlamt. Budayn fiyatyla orantlandrldnda
tama giderlerinin maliyet iindeki pay ok daha dk gzkyordu.
Tarm rnlerinde de benzer indirimler uygulanyordu. Toprak mahsulleri,
meyve ve sebze d ticarete de alacak ekilde ucuz tanyordu. Zahire
tamacnda mal sahibinden istenen bir dizi masraflar, ya tamamen kaldrlr
ya da, muamba vezin cretinde olduu gibi, indirime tabi tutuluyordu. Tahl
tamaclnda yaplan indirim geinme indeksini (hayat pahalln) olumlu
etkiledii gibi deirmencilik sanayiinin lke apnda yaylmasna neden oldu.
Benzer indirimler sebze ve tane nakliyatn da kapsad. Hz ve zen gerektiren
fide ve fidan tamaclnda % 40-60 aras indirimli tarife uyguland. Ayrca
tarm aletleri, ekirge, haarat gibi tarmsal mcadelede kullanlan ilalar vb.
tarm girdileri iin nemli oranda indirime gidildi. Tarmsal ihra renleri
arasnda yer alan arpa, yulaf, avdar, kepek gibi rnlere ayrca % 30-70
orannda indirim yapld. Kuru zm, incir, afyon, iit, nebati yalar, taneler,
kspeler, meyan kk, palamut, am kabuu, melas gibi dier birok ihra
maddelerine d ticareti zendirmek amacyla % 25-75 aras indirim uyguland.
Madenlerde de benzer bir politika izlendi. Bir ok kez maden tamacl
maliyetinin yarsna kadar inen ucuz tarifeler yrrle kondu. Uzun sre ton
km. bana 1 kuru tama creti alnd. Kok kmr tamaclnda da tama
maliyetinin yars olan ton km. bana bir kuru alnd.
Nihayet hayvan tamaclnda demiryollar elde edilen kazanla
orantlandrlamayacak lde kolaylklar salad. Hayvanlarn salkl bir
biimde, byk hacimlerde ve bilimsel yntemlerle tanmas gerekletirildi.
600 km'lik bir mesafeden bir koyun iin alnan cret 1930'larn ikinci yarsnda
1 lirayd. Bu bedel, tama younluu ok daha yksek olan birok Avrupa
demiryollunun talep ettiinin ok altndadr. Hayvanclkta tamacln
getirdii kolaylklar lke hayvanclnn gelimesine byk lde katkda
bulundu. Bu da i piyasada ve ihracatta hayvan rnlerine yeni olanaklar
salad.
Keza demiryolu yan sra liman, rhtm, iskele ve hamallk tarifelerinde de
benzer kayglar grld. Devlet Demiryollar bu dorultuda Haydarpaa ve
Derince limanlarndan Avrupa'ya ihra edilen yerli eyalarn rhtm ve muhtelif
ameliye cretlerinde % 50 indirim yapt. Haydarpaa limannda ton bana
alnan 8.80 kuru palamar creti % 50 drld. Keza Sirkeci garnda

13

demiryolunun zel irket olarak altrld dnemde ton bana alnan 80-120
kuru arasndaki ykleme-boaltma, hamallk creti 25 kurua indirildi.
lkenin imar faaliyetini, sanayilemesini kolaylatrmak iin btn inaat
malzemesi maddeleri zerinde mevcut olan tenzilata ilaveten % 10-50 aras
indirim yapld.
Yasal-Kurumsal Gelimeler
pazarn oluumunda ve etkinlemesinde ulam ve iletiim
yan sra bir baka nemli unsur Batllarn "numeracy" dedikleri saysallama
ya da saysayarlk ve "birim standartlamas"yd. Zamann lmnde, arlkuzunluk-hacim leklerinde ve parasal birimlerde standartlama insanlarn daha
rasyonel bir yaam ortamna sevk ediyordu. Piyasada parasal birim ve leklerin
standartlamad ortamda ticari ilikilerin srdrlmesi son derece gt.
Parasnn satn alma gcnn kararsz ve oynak olduu, tedavl aralarnn
ancak "ierik deerleri"yle ilem grd, lek standartlamasnn olumas bir
piyasa her trl zendiricilikten yoksundu. Bat'da ticari ilikilerin geliimi
"niter para sistemi" ve "lek standartlamas"n da beraberinde getirmiti.
ngiltere 17. yzylda niter para sistemini kurmu, Fransa 1789'la her trl
fiktif saym parasna son vermiti. Osmanl ekonomisinin arpk bymesinde
ve d ticaretin i ticarete oranla daha hzl bir gelime gstermesinde bu tr
engellerin rol yadsnamazd. D ticarette genellikle niter nitelikteki ngiliz
pound'u, ya da Fransz frang kullanlmas ve llerin standart ngiliz l
birimleri ve 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren metrik sistemle ifade edilmesi
tccara byk kolaylklar salad. Trkiye'de de Tanzimat sonras bu
dorultuda nemli admlar atld. niter para dzenine 1844'te Tashih-i Ayar
diye bilinen para reformuyla gei balad. 1916 tarihli Tevhid-i Meskukat
Kanunu, Cumhuriyet yllarnn niter para birimine alm salad. 1931'de
Merkez Bankas'nn kuruluuyla niter para sistemi resmen yrngesine
sokuldu.
Keza lek standartlamas ve metrik sisteme geite de benzer bir yol izlendi.
1869'da metrik sisteme ihtiyari gei balad. 1931 tarihli ller Kanunu ile
ondalk metrik sistem resmen benimsendi. Bundan byle ticari ilikilerde, ve bu
arada tarm rnleri piyasasnda gvenilir tek tip ller kullanlmaya baland.
Mlkiyet likileri
Tarmda geliim ortamn salayan bir baka kurumsal-yasal dzenleme
mlkiyetin gvence altna alnmasyd. Tanzimat fermannn kii can ve mal
gvenliini salayan ilkeleri, Napolyon kodlarnn "resepsiyonu" ve 1858 Arazi
Kanunnamesi'yle ayrntlandrlmt. Cumhuriyet'le birlikte ikinci bir
14

"resepsiyon" giriimi izlendi. 1926 Medeni Kanunu ve Borlar Kanunu toprakta

zel mlkiyeti ve zel mlkiyet esas zerine kurulu retim ilikileri pekitirdi.
Ancak, toprakta tasarruf ilemlerinin gvenilir salam esaslar balanmas iin
kadastro zorunluydu. Toprakla ilgili her trl yasal ilem tapu sicili
gerektiriyordu. Tanmaz mal uyumazlklar tapu siciliyle zm buldu. Toprak
datm, iskn, istimlak ve benzeri ilemler tapu sicili zerinden yrtlmeliydi.
Bu kayglarla 1925'ten itibaren sicilli emlk ieren tapu kt oluturulmasna
baland. Kimi yazarlar tapu kadastrodaki gelimeleri "tasarruf inklb" diye
nitelediler. Yasal dzenlemelerin kukusuz en nemlisi 1925'te aarn
kaldrlmasyd. Arazinin gayr-i safi haslat zerinden ou kez ayni olarak
alnan aar kyly retimden caydrc nitelikteydi. Ayrca ar yk nedeniyle
krsal kesimde sermaye birikimini engelliyordu. Aar gibi ad vergilerin
kaldrl ve verginin kazanca kaydrl tarmda retimi zendirici bir ortam
yaratt. Vergi yk krsal kesimden pazara ve kente doru yneldi.
Cumhuriyet'in fiskal yaps Osmanl'ya oranla ok daha kylden yana bir
grnmdeydi. Cumhuriyet'in poplist sylemi bunu gerektiriyordu. "Kyl
Efendimiz"dir. "Kyclk" Tek-Parti'nin temel ilkesiydi. Tarmda artk transferi
ancak i ticaret hadleriyle gerekleiyordu.
pazarn oluumunda dier bir gelime ticaret borsalaryd. Merutiyet
yllarnda tahl borsalar kurma giriimi olduysa da baarl saylabilecek tek
rnek Konya'yd. Ticaret borsalar Cumhuriyet'le birlikte nem kazand. 1924
tarihli yasayla ticaret borsalarnn kurulmasna baland. 1943 ylna dein
Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Denizli, Diyarbakr, Edirne, Elaz, Eskiehir,
Gelibolu, Giresun, zmir, stanbul, Krklareli, Konya, Manisa, Mersin, Ordu,
Samsun, Tekirda, Trabzon ve Uzunkpr'de toplam 24 adet ticaret borsas
ald. 1943 ylndaki yasa deiikliinden sonra 1950'ye dein Bandrma,
Ceyhan, Erzurum ve Kars'ta da birer ticaret borsas kuruldu. Bylece, DP
iktidar arifesinde toplam 26 ticaret borsas faaliyet gstermekteydi. Bu
borsalardan Ordu'dakinde fndk, Kars'takinde hayvan ilem gryordu. Dier
24 borsada yresine gre deiik tahl trleri al verii yaplyordu.
Borsa, yresel ve mevsimsel fiyat farkn bir lde giderirse de, reticinin kredi
olanaklarnn yetersizlii vb. nedenlerle pazarlk gcnden yoksun oluu
rnn dk fiyatla elden karmasna neden oluyordu. Cihan Harbi yllarnda
iae mdriyetleri ve ae Nezareti reticiyi koruyan ve zendiren bir alm
politikas uygulamsa da 1920'li yllarda tarm rnleri fiyatlar yeniden serbest
piyasada belirlenmiti. Cumhuriyet'in ilk yllarnda tahl ve hayvan piyasasna ve
fiyatlara toptanc tccar hakimdi. Bu hakimiyet ou kez speklatif amalarla
kullanlyor ve retici g durumda brakyordu. Bu dnemde Trkiye'nin
tarmsal yaps speklatif giriimlere son derece elveriliydi. reticinin byk
ounluu tahl ekiyordu. ou kez baka gelir kayna yoktu. lerinde
15

hayvansal rnlerden yararlananlarn says snrlyd. retici yllk giderlerini

ihtiya fazlas tahln satarak karlyordu. Ayn zamanda btn bir yl boyunca
ald borlar hasat ertesi demek zorundayd. Ksaca, tahl reticisi trl
ihtiyalarn karlamak iin rnn bekletmeksizin satmak zorundayd.
reticinin maln pazarlamada zaman seeneinin olmay pazarlk gcn
kreltti. Tahl fiyatlar hasad izleyen ilk aylarda dyordu. Sonralar fiyatlar
srekli ykseliyordu. Stoklama olanaklarnn da son derece snrl oluu
nedeniyle tahl fiyatlar yldan yla byk deiiklikler gsteriyordu.
Fiyatlar kimi kez reticiyi kt yakalyordu. Dnya fiyatlarndaki gelimeler de
reticinin aleyhineydi. stanbul Ticaret Borsas'nda yerli buday okka fiyat
yllk ortalamas 1925'te 19 kuru 12,5 santim iken 1929'da 16 kuru 44 santime
dmt. Tarmsal rn fiyatlarnda d 1930 ylndan itibaren hzland;
1933 ve 1934 yllarnda hat safhaya vard. Dnya Buhran'nn da etkisinin
belirgin bir biimde grld bu yllarda retici ok g durumda kald. Genel
fiyat d yan sra speklatif giriimler de kyly bezdirdi. Tarmsal
rnlerin doa koullarna ve speklatif ortama bal oynak fiyat yapsn
istikrara kavuturmak amacyla 1932 ylnda yasal dzenlemelere gidildi. Ama
fiyatlarn belirli bir dzeyin altna dmesini nlemek ve reticiyi korumakt.
Devlet tahl ticaretine mdahale etme gerei duydu. Ziraat Bankas'na reticiden
buday satn almak yetkisi tannd. Fiyatlarn tespiti ve alm yerlerinin
saptanmas hkmete brakld. Almlar iin Ziraat Bankas'na 6 milyon liralk
kredi ald. Ayrca buday al veriinden doabilecek yllk 1 milyon liraya
kadar zarar hkmet stlenmeyi tekeffl etti. Ziraat Bankas'nn buday
almndaki faaliyeti 1938'de Toprak Mahsulleri Ofisi kuruluncaya dein srd.
Fiyat dzenleyici almlar ardndan budayn korunmas, ilalanmas ve
ayklanmas sorunu gndeme geldi. 1933 tarihli bir yasayla Ziraat Bankas'na
deiik retim blgelerinde 3 milyon liraya kadar silo ve ambar yapma yetkisi
verildi. Bu dnemde Ziraat Bankas'nn almlar miktar olarak snrl kalsa da
alm merkezleri evresinde fiyatlarda ksmen bir istikrar belirdi. Ziraat Bankas
reticiye az ok bir gven telkin ediyordu. retici birok blge halk, kendi
yrelerinde de alm merkezleri almas iin yetkili mercilere bavurdu.
Nitekim, banka bu istekler karsnda toplam buday alm miktarnda byk bir
deiiklik yapmakszn alm merkezlerini oaltma zorunda kald. Zamanla
budayda izlenen dzenleyici fiyat politikasn dier tahllara da yayma gerei
dodu. Bu denli kapsaml alm politikas Ziraat Bankas'nn olanaklarn at.
1938 tarihli bir yasayla Toprak Mahsulleri Ofisi kuruldu. Yasa, Ofis'e tahl
fiyatlarn koruma ve dzenleme grevini verdi. Bakanlar Kurulu'nun
belirleyecei retici blgelerde Ofis, saptanan fiyatlar zerinden tahl satn
alacak, fiyat koruyacak, ve tketim blgelerinde sat yaparak fiyat tanzim
edecekti. Ayrca, bu grevini gerei gibi yerine getirebilmesi iin Ofis'e
ihracatta ve ithalatta bulunma yetkisi tannd. Ofis, buday yan sra faaliyet
16

alanna arpa, yulaf, avdar, msr ve mahlutu da ald. II. Dnya Sava yllarnda
Ofis, saylan rnler dnda da alm satma gitti.
lgilendiimiz dnemde, reticinin korunmasna ve zendirilmesine
kooperatifilikle de zm arand. Midhat Paa ile balayan kooperatifilik
hareketi II. Merutiyet yllarnda hz kazand. 1923'te stihsal, Alm ve Satm
Ortaklk Kooperatifleri Nizamnamesi yaymland. Bu, Cumhuriyet'in ilk
kooperatifilik mevzuatyd. 1924 ylnda 1850'den beri yrrlkte olan Ticaret-i
Berriye Kanunu'nda deiiklik yaplarak irketler ksmna kooperatif irketler
eklendi ve kooperatiflere yasal gvence saland. Yine 1924'te tibar- Zirai
Birlikleri Nizamnamesi ile kylnn kredi sorununa eilindi. 1926 Trk Ticaret
Kanunu'nda kooperatiflerin nemli bir yeri vard. 1926 ylnda Zirai Kredi
Kooperatifleri Kanunu ile tarmsal kredi yeniden dzenlendi. 1935'te Tarm
Sat Kooperatifleri ve Birlikleri ve Tarm Kredi Kooperatifleri kanunu karld.
ki dnya sava aras bunalml yllarda kooperatifilik tccar karsnda gcsz
reticiye destek oldu. rnn pazarlamasn salad. Kredi sorununa ksmi
zm getirdi. Baz temel bilgi-beceri ve tekniklerin benimsenmesine yardmc
oldu.
Cumhuriyet'in ilk yllarnda Ziraat Bankas tarm sektrnde motor ilevini
stlendi. 1924 tarihli bir yasayla banka 30 milyon lira sermayeli ve 99 yl sreli
bir anonim irket oldu. Bankaya tarmsal kredi yannda her trl bankaclk
faaliyetinde bulunabilme yetkisi tannd. Bankann sermayesi 1930 ylnda 100
milyon liraya karld. Tek-Parti dneminde Zraat Bankas, bankaclk alan
dnda tarmn gelitirilmesine ynelik deiik grevler stlendi. Tarmda
makinelemeyi salamak amacyla 1923'te tarm aralarnn Ziraat Bankas
eliyle ithali ve reticiye gmrksz datlmas kanunlat. Yukarda belirtildii
gibi devlet hesabna buday alm satmna giriti. Gmenlere ve muhta
iftilere yemeklik ve tohumluk buday datt.
Tarmda Eitim, Bilgi-Beceri
Tarmsal gelimeye ortam hazrlayan faktrlerden bir dieri tarma ynelik
bilgi-beceri, teknik birikimdi. ktisadi balamda Tek-Parti dnemi devletilii
genelde sanayi'e dnk bir biimde yorumlanr. Oysa devletilik tarm
kesiminde de etkindi. Ziraat Vekaleti'nin tarmda verim artna ynelik kalc
abalar vard. Tarmsal bilgi-beceri ve teknoloji alannda Tek-Parti dneminin
kurumsal giriimleri verim artna ortam salad. Bu tr kurumlarn ilk nveleri
Osmanl dneminde grlrse de Cumhuriyet'in ilk on be ylnda
gerekletirilen tarmsal bilgi-beceri, teknoloji birikimi nitelik ve nicelik
ynlerinden ok daha belirleyiciydi.

17

Trkiye'de tarm alannda eitim 1848'de balad. Reit Paa Fransa'nn Grignon
Tarm Okulu'nu rnek alarak stanbul yaknlarnda ilk "ziraat mektebi"ni at.
retim yelerinin bir ksm Fransz, dierleri Fransa'da tarm zerine eitim
grm Osmanllard. Okul ancak iki yl faaliyet gsterdi. 1881'de Edirne'de
ikinci "ziraat mektebi" ald. Bu okul da ancak yl dayand. 1889'da bu kez
Selanik'te nc bir giriimde bulunuldu. Bu okul 1910'da yksek okula
evrildi. 19. yzyln son on ylnda tarm alannda "mektepli" ziraatlara gerek
duyuldu ve 1891'de biri Bursa'da ameli, dieri stanbul'da yksek derecede tarm
retimi yapan iki okul birden kuruldu. Bursa yalnz ziraat eitimi yapt.
stanbul'daki Halkal Ziraat Mektebi ise ziraat yan sra ormanc ve veteriner
de yetitirdi. Halkal iki yl sonra veteriner eitimini Sultanahmet'te alan
Baytar Yksek Mektebi'ne devretti. Bu arada 1909'da stanbul'da Baheky'de
kurulan bir okulda orman eitimine baland. Halkal Ziraat Mektebi 1928'e
dein renime devam etti.
Osmanl Devleti'nin son dneminde ziraat okullarnn saylar artt. Bunlar
arasnda Baclk, Bahvanlk ve htimar Sanatlar Mektebi, iki Ziraat
Ameliyat Mektebi, Tiftik Keisi Islah Mektebi, Scak klimler Ziraat Mektebi,
be pekbcekilii Mektebi, iki Stlk mektebi, Ky iftlik Mektebi, iftlik
Makinist Mektebi ve alt iftlik Mektebi yer ald. Bu okullarn hemen hepsinde
Fransz eitimi hakimdi. Cumhuriyet Trkiyesi Osmanl'dan ikisi ziraatlar, biri
orman ve biri veterinerler iin drt okul devrald. Cumhuriyet'in ilk yllarnda bu
okullara 9 ameli zraat mektebi, 2 zraat makinist mektebi eklendi. Bu okullarda
bilgi yan sra uygulamaya nem verildi. Okul arazilerinde orak, harman ve
traktr srme retildi. renciler ayrca devlet iftliklerine ve dier byk
iftliklere staj iin gnderildiler.
Cumhuriyet ziraat mektepleri hem Fransz hem de Alman sistemlerinden
esinlendi. Ksmen Fransa ve ksmen Almanya'da yetimi retmenler bu
okullar kurdular. Bu karma sisteme 1928'de bir yasayla son verildi. Btn
okullar kapatlarak retmenleri ihtisas iin topyekun Almanya'ya gnderildi.
30'lu yllarda tarm eitimi alannda en byk atlm Yksek Ziraat
Enstits'yd. 1933 ylnda Ankara'da, Ziraat, Orman, Baytar, Ziraat San'atleri,
Ulum- Tabiiyye olmak zere be faklteden oluan bu Enstit ziraat, orman ve
veterinerlik alanlarnda Alman retim sistemini getirdi. Rektr ve btn
profesrler Almanya'dan arld. Bunlara ihtisas ya da eitimlerini Almanya'da
grm Trk yardmclar verildi. lke iin gerekli tarma ynelik bilim
adamlarn yetitirmek ve lkedeki tarmsal retim koullarn ve olanaklarn
incelemek zere kurulan bu Enstit, Ziraat Vekaleti kadrolarnn oluumunda
nemli rol oynad. Enstit, lkenin florasn belirledi. Bakteriyoloji blmlnde
marazi maddeler ve serumlar muayene edildi. Milyonlarca arbon as
hazrland. Enstitye bal kliniklerde her yl binlerce hayvan muayene ve tedavi
edildi. Enstit ayrca 200'e yakn bilimsel eser yaynlad. Doktora dahil yksek
18

eitime ynelen Yksek Ziraat Enstits aratrmaya arlk veren bir kurumdu.
Buraya ziraat mektepleri mezunlar alnyordu. 1948 ylnda Enstit'nn Zraat
ve Veteriner Faklteleri Ankara niversitesi'ne, Orman Fakltesi ise stanbul
niversitesi'ne baland.
Tek Parti ynetimi tarmda yaygn eitime de nem verildi. Ziraat memurlar ve
ky muallimleri iin deiik yrelerde kurslar ald. pekbcei mntkalarnda
ipekbcei kurslar, Trakya Umumi Mfettilii blgesinde arclk kurslar
geni ilgi uyandrd. Ky eitmenleri, ardndan Ky Enstitleri mezunlar krsal
kesime ynelik uygulamal tarmsal bilgi-beceri-teknoloji aktarmn saladlar.
Bu kurumlar "ky iinde bulunduu statik hayattan kurtararak ona dinamik bir
vehe verme"yi amaladlar. Kyly eitmek ve ona yeni teknikleri tantmak
amacyla Kltr ve Ziraat Bakanlklar ilk kez 1936 yl baharnda Eskiehir
Vilayeti ifteler iftlii'nde deney niteliinde Ky Eitmenleri Kursu at. 1937
ylnda Eskiehir'de 2, Kocaeli, Kars, Erzincan ve Edirne vilayetlerinde birer
olmak zere toplam alt kurs alr ve o yl eitmen says 500'e ulat. 1938'de
yukardakiler yan sra Manisa, zmir, Kastamonu, Kayseri ve Malatya
vilayetlerinde de kurslara baland ve toplam 11 merkezde yaplan almalarla
eitmen adedi 1500'e karld. Bu arada kyller iin ufak brorler, tarm
okullar retmen ve rencileri iin kitaplar yaynland. Roma Uluslararas
Tarm Enstits'nn baz nemli yaynlar Trkeye evrildi.

Organik Enerji-Mekanik Enerji

Cumhuriyet'in ilk yllarnda insan-toprak ilikisinde bu hareketlilik tarm
olumsuz ynde etkiledi. te yandan iskan politikas meralarn aleyhine
geniledi. Meralar Cumhuriyet'in ilk 15 ylnda 40 milyon dnm azald.
Meralardaki zlme hayvancl caydrd. Hayvanclktaki olumsuz gelimeler
ise tarm, gerek ekim gc olarak gerekse gbre girdisi olarak etkiledi.
Cumhuriyet'in ilk yllarndaki haralarn gelitirilmesi ekim hayvan sorununa
zm getirmeye ynelikti. ekim hayvan olarak kz caydrlrd, beygir
yelendi.
te yandan, yerleik hayvanclk zendirildi. Gebe hayvanclk hayvan
gbresinin heba olmasna neden oluyordu. Yazn yaylalara, dalara kan, kn
ovalara inen hayvanlarn gbre retimi ahrlarda, allarda yetitirilen
hayvanlara oranla daha dkt. Suni ya da kimyevi gbre ise kylnn mali
kudretini ayordu. Cumhuriyet'in ilk yllarnda teknolojik adan nemli
gelime karasabandan pullua geiti. Emek kt olmasna karn traktr ancak
traktrle ekime elverili ve lei byk iletmelerde kullanlabiliyordu.

19

Cumhuriyet'in ilk yllarnda traktr saysnda belirgin bir art izlendi. 1924'te
500 dolaynda olan traktr says 1928'de 1200'e ulamt. 1948'de ise bu say
1750'di. Dier bir deyile 1928-1948 aras traktr saysndaki art yzde 50'nin
altndayd. Ziraat Vekaleti igc an gidermeye ynelik ilk yllardaki ileri
mekanizasyon abasn srdrmedi. Vekalet'in traktrden caynda etmen rol
oynar: lki dviz darboazyd. Buhranla birlikte mekanizasyon nemini yitirdi.
Daha nemlisi o gnn traktrnn teknik zellikleri Trkiye'de topran
niteliiyle badamyordu. Ziraat Vekaleti'nin raporlarnda da belirtildii gibi
Trkiye'nin genel arazi yaps ve toprak tr 20'li ve 30'lu yllarn traktrlerine
elverisizdi. 1920'lerde traktr kullananlar bu aralar ekim hayvanlaryla
takviye etme gerei duyuyorlard.
1920'lerin, ve 1930'larn traktr teknolojisi yeterince gelimemiti. Demir
tekerlekliydi; nadiren paletliydi. Engebesiz dz arazilerde yol alyordu. ekim
gc talk, sert topraklara yetmiyordu. Traktr, II. Dnya Sava yllarnda
gndeme gelen ekim gc yksek, askeri arazi arabalarndaki teknolojik
gelimeler sonucu her trl arazide kullanlabilir bir ekim gcne sahip
olabildi.
Son olarak, kk reticiliin yaygn oluu (ve bireycilii) traktr gibi yksek
maliyetli bir girdiyi caydryordu. Nitekim Birinci Ky ve Zraat Kalknma
Kongresi'nde Atatrk'n "direktifi" bu dorultudayd. Konumasnda "Kyller
iin, umumiyetle pulluu pratik ve faideli bulurum. Traktrler, byk iftilere
tavsiye olunabilir" diyordu. Trkiye'de traktrn yaygn bir biimde
kullanlabilmesi iin II. Dnya Sava'nda gelitirilen her trl araziye elverili,
dili lastik tekerlekli yksek ekim gc olan traktrlerin piyasaya kmas,
Trkiye'de krsal kesimde sermaye birikiminin olumas ve Marshall Plan'nn
uygulamaya sokulmas gerekiyordu.
Traktr gibi yksek maliyetli bir teknolojik girdi Tek Parti dneminde gdk
kaldysa da ortak kullanm olan baz alanlarda mekanizasyon izlendi. rnein
tohum slahnda makinelemeye byk nem verildi. Bu amala ilk 15 yl iinde
912 adet kalbur makinas getirtilerek kylnn tohumu parasz temizlendi.
Ayrca, temizleme ve ayrma ileminde selektr makinelerinden yararlanld.
Bu makineler tahl tohumlarn izafi arlk, ekil ve hacimlerine gre ayrarak
yzde 99 temizlik saland. 1932-36 yllarnda 45 selektr alnarak retim
blgelerinde faaliyete geirildi. 1937-38 yllarnda 140 selektr daha devreye
sokuldu. Selektrler ilalama tertibat ile donatlm olduklarndan temizlenecek
tohumun ilalanarak mantar hastalklarna ve srme hastalna kar da nlem
alnd.
Sulama iin su tulumbalar ve mtemilat vergiden muaf tutuldu. Kylye
pirin harman makinalar datld. Mekanizasyon genellikle byk lekli
20

devlet zrai kombinalarnda grld. rnein 1937 ylnda bu kombinalara 155

traktr, 41 harman makinas, 7 bierder ve 246 pulluk datld.
Tarmda Verimlilik ve Devlet ncl
rgn ve yaygn eitim arlkl giriimlerin tesinde dorudan retim ve
verime ynelik abalar Tek Parti tarm ekonomisinde ayr bir yer igal etti.
zellikle tohum slah istasyonlar ve nmune iftlikleri verim artn zendirici
nitelikte kurululard. Bu amala Cumhuriyet'in ilk on ylnda Zraat Vekaleti
bitkisel tohumlarn slahna ynelik Ankara (Ankara Tohum Islah stasyonu),
Eskiehir (Eskiehir Tohum Islah stasyonu), Adapazar (Adapazar Tohum
Islah stasyonu) ve Yeilky (Yeilky Tohum Islah stasyonu) tohum slah
istasyonlarn ve Eskiehir Drayfarming Deneme stasyonu'nu (Eskiehir
Drayfarming stasyonu) kurdu.
zleyen be ylda Antalya'da bir Scak klim Nebatlar Islah stasyonu (Antalya
Scak klim Nebatlar Islah stasyonu), Kayseri'de Yonca Deneme ve Yonca
Tohumu Temizleme Istasyonu (Kayseri DEneme ve Yonca Tohumu Temizleme
stasyonu), Erzurum'da Tohum Islah ve Deneme stasyonu (Erzurum Tohum
Islah stasyonu) , Lleburgaz'da Devlet rnek ve retme iftlii, Ordu, Konya
ve orum'da "deneme tarlalar" devreye girdi. Bu arada, Zraat Vekaleti'nin
Islah ve Deneme Servisi 1929'dan itibaren iftiye tohum datmna balad.
1938'de datlan tohum miktar 2 milyon kiloyu buluyordu.
Islah istasyonlarnda deiik buday tipleri zerinde alld. 30'lu yllarda
Yeilky Islah stasyonu "sert ve yumuak buday", Eskiehir Islah stasyonu
"ak buday", "yayla buday", "sert ak buday", Adapazar Islah stasyonu "bin
tane eitli buday" Ankara Islah stasyonu "yumuak ve sert buday" trlerini
gelitirerek reticilere datld. Arpada iyi sonu vermeyen "yazlk beyaz arpa"
yerine slah istasyonlarnn bulduu "klk beyaz arpa" zendirildi. Yeilky
stasyonu'nda elde edilen "drt sral beyaz arpa" zellikle Trakya'da rabet
grd. Eskiehir stasyonu "gz ak", Adapazar stasyonu "iki sral beyaz
arpa"y gelitirdi. Bu arada elde edilen mahsul makinalarla temizlenerek ihracata
elverili duruma getirildi.
Hayvancln gelitirilmesi asndan yulafn ayr bir nemi vard. Yulaf ayn
zamanda ordu hizmet hayvanlarnn temel gdasyd. Biyolojik nitelikleri
nedeniyle soua daynksz ve kurakla gelmeyen yulaf lkede yazlk olarak
ekiliyorr ve ancak ilkbahar yamurlu geen yllarda iyi mahsul veriyordu. Oysa
dzenli rn alnabilmesi iin yulafn klk olarak da ekilmesi gerekiyordu.
Yeilky ve Eskiehir Tohum Islah stasyonlarnda yulaf sorununa eilindi.
Klk olarak ekilmeye elverili yulaf zerine yllarca alld. Yeilky Tohum
Islah stasyonu'nun elde ettii klk yulaf tr dier yerli yulaflara oranla yzde
21

20 daha verimliydi. Eskiehir Tohum Islah stasyonu'nun Orta Anadolu iin

gelitirdii "Sazova Bozkr" ve "Sazova Apak" yulaflarnn verimi ise daha da
yksekti. Klk olarak ekilen ve en iddetli klardan bile etkilenmeyen bu yeni
yulaf trlerinin ilki yerli eitlere oranla yzde 30, dieri ise yzde 50 daha fazla
rn veriyordu. Bu arada ileri lkelerde gelitirilmi yulaf trleri de denendi.
Amerika'dan getirtilen Kewota yulaf Dray Farming Deneme stasyonu'nda
iklim koullarna gre retildi ve iftiye datld. Keza slah istasyonlarnda
Sovyet Rusya'da gelitirilen ve bataklk arazide iyi sonu verdii anlalan
atibof yulaf zerinde alld. 1928 ertesi lkede yulaf ekim sahas srekli
artt. 1928'de 135.200 hektardan 78.422 ton mahsul alnrken 1935'te ekili alan
229.119 hektara ulat. Elde edilen rn 231.988 tonu buldu. Bir sonraki yl
ekili alanlar hemen hemen ikiyi katland; 444.842 hektara ulat.
eltik eitleri Antalya Scak klim Nebatlar stasyonu'nda islah edildi. eltik
ekimi eltik Ekim Kanunu ve Talimatnamesi ile zendirilidi. Hayvan yemi
bitkilerinin gelitirilmesi Zraat Vekaleti'nin zerinde durduu dier bir
konuydu. Kurak yrelerde ekilmek zere Eskiehir Islah stasyonu'nda en kurak
yllarda bile vasfl yeil ot veren Sazova kr yoncas elde edildi. Yeilky Tavuk
Islah stasyonu'nda yetitirilen Sudan ayr kurak ve kra arazide bol rn
veriyordu. Yoncalarn islah ve yoncalklarda tahribat yapan kskt ile mcadele
iin Kayseri'de bir Yonca Deneme ve Yonca Tohumu Temizleme stasyonu
ald. retici ve tccar elinde bulunan yonca tohumlar bu istasyonda
temizlendi. Bir sre sonra Almanya'ya yonca tohumu ihracna baland. Kendir
elyafnn slah ve kendir ekiminde fenni yntemlerin gelitirilmesi amacyla
lke kendirinin bete n yetitiren Kastamonu'da Kendir slatma havuzlar
yaptrld.
Yeilky stasyonu'nda yksek morfinli afyon eitleri denendi ve yzde 28
morfin dereceli afyon eitleri elde edildi. Baclk alnnda Cumhuriyet
Merutiyet'ten 80 dekar byklndeki Erenky Amerika Asma Fidanl'n
devrald. Cumhuriyet'in ilk onbe ylnda Ankara, Bilecik, Halkal, Krklareli,
Tekirda ve Manisa'da toplam alan 1307 dekar bulan yeni fidanlklar kuruldu.
reticiye 1924'te 6725 fidan datlmken bu say 1938'de 3.022.965'e ulat.
Yine Cumhuriyet'in ilk onbe ylnda sahalar 10 ila 20 hektar arasnda deien
ve elma, incir, zeytin, fndk, narenciye, fstk, kays zerine alan Arifiye,
Aydn, zmir, Giresun, Antalya, Gaziantep ve Malatya meyvaclk istasyonlar
ald. Ayn zamanda elma, armut, kays, vine, badem, narenciye ve dier
meyvalar ve ss fidanlar yetitirmek zere Kastamonu, Nide, Ankara (Irmak),
Erzincan, Ktahya, anakkale, Alanya, Tarsus, zmir (Mersinli)'de birer fidanlk
kuruldu. Bylece meyva istasyon ve fidanlklarnn toplam alan 3589 dekara
ulat.

22

Zeytincilii gelitirmek, zeytin aalarn alamak zere zmir, Mula,

Balkesir, anakkale vilayetlerinde birer Seyyar Zeytin Bakm Tekilat
oluturuldu. rnleri hastalk ve zararl bceklerden korumak amacyla nce
zmir ve Ankara Zraat Mcadele stasyonlar, ardndan 1935'te Merkez
Mcadele Enstits kuruldu. 1931'de Ankara'da bir Tavukuluk Enstits ald.
Yerli tavuklarn gelitirilmesi yan sra Legorn ve Radayland cinslerinin
yaylmasna alld.
Bursa, Antalya, Diyarbakr, Edirne, Denizli'de birer ipekbcekcilii mektebi ve
istasyonu kuruldu. arky (Eriklice)'de pekbcei Tohumu Yetitirme
Messesesi ald. lkede ipekiliin geliimi iin gerekli nlemleri aratrmak
ve lke koullarna uygun, yksek randmanl bcek rklarn belirlemek
maksadyla bir Bcekilik Enstits oluturuldu. Yine bu kuruma bal bir
Tohum Klatma Messesesi kuruldu. Enstitnn Bursa ipek dokumaclna
nemli katklar oldu.
Cumhuriyet'in devrald havyan varl snrlyd. 1912'den beri devam eden
savalar ve bu savalarn neden olduu salgn hastalklar ve genel bakmszlk
hayvancl olumsuz ynde etkiledi. Hayvan adedi azald. Csseleri kld.
Sklet ve verimleri dt. rnein, at mevcudu eyrek yzylda bete bire indi.
Bu nedenle Cumhuriyet'le birlikte damzlk yetitirme nem kazand. klim ve
toprak zelliklerine uygun hayvan yetitirmek zere 1924'te Karacabey Haras
kuruldu. Bunu 1928, 1929 ve 1934 yllarnda Sultansuyu, ukurova, ifteler ve
Konya haralar izledi.
23 ksrak, 77 tay ve 100 ba sr ile ie baland. Bu miktarlar be harada 450
ksrak, 700 tay ve 1400 ba sra ulat. Haralarn elit ksrak ve aygr
kadrolarn takviye amacyla yurt dndan damzlk at getirildi. Halkn elinde
bulunan ksraklar vasfl aygrlarla telkih ederek iyi dller almak ve taylar
uygun artlar altnda beslemek iin aygr depolar ald. 15 ylda aygr deposu
says birden altya kt (Sivas Aygr Deposu, nanl, Erzurum, Diyarbakr,
Adana, Mahmudiye); aygr mevcudu 16'dan 450'ye ykseldi.
Sr yetitirilmesi iin kylere, 1151 ba devlet kurulularndan olmak zere
4264 ba damzlk boa datld. lk kez 1928'de Macaristan'dan saf kan
Merinos ko ve koyunlar satn alnd. Damzlk Merinos adedi yl iinde
1009 ba ko ve 2735 ba koyun olmak zere 3735'e ulat. 1935'te et randman
yksek Alman kolaryla Merinoslatrma iine giriilidi. 1935-37 yllarnda
Almanya'dan 250 ba ko ve ayrca elit sr ad altnda 500 ba koyunla 20 ba
ko Karacabey Haras'na getirildi. Tiftik keilerini gelitirme amacyla biri
Tiftik Cemiyeti tarafndan Ankara'nn Lalahan mevkiinde, dieri Zraat
Vekaleti'nce ifteler Haras'nda iki nmune al ald ve damzlk teke
yetitirildi.
23

Hayvan hastalklar ile mcadele amacyla Merutiyet'ten devralnan Pendik ve

Erzincan serum messeseleri yan sra yine Pendik'te bir Bakteriyoloji Enstits,
Mardin'de bir serum messesesi, Ankara'da, Etlik'te drt laboratuardan oluan
bir merkez messesesi ve nihayet stanbul'da Distofajin Darlistihzar kuruldu.
Hayvan sal iin 1930'da Selimiye'de Hayvan Sal Memurlar Mektebi
ald. Bu okul bnyesinde nalbantlk kurslar verildi.
Tek Parti dneminde hayvancl zendirmek iin yarlar ve sergiler
dzenlendi. lk yar 1927 ylnda Yar ve Islah Encmeni tarafndan yapld.
Bu yllarda lkenin 13 deiik yresinde ilkbahar, yaz ve sonbahar koular
tertip edilir ve dller datld. Keza ilk hayvan sergisi 1927 ylnda Yar ve
Islah Encmeni'nce ald. Sergiler 1932'de Ziraat Vekaleti'ne devredildi. 192738 aras on bir sergiye 31.000 ba hayvan katld.
Ormanlarn iletilmesi iin harita ve taksasyon ilerini yrtmek zere
amenajman gruplar oluturuldu. Devlet iletmesi ilkesi benimsenerek Karabk,
Alaam ve Belgrat Devlet Orman letmesi revirleri kuruldu. Ormanlarn
snrlarnn belirlenmesi iin tahdit komisyonlar grevlendirildi. Yksek Ziraat
Enstits'ne bal Orman Fakltesi yan sra Bolu'da mhendis muavini
yetitiren bir orman mektebi ald. Ankara'mda bir Orman Fen Heyeti
oluturuldu. Deiik yrelerde orman fidanlklar ald; yz binlerce fidan
datld.
Darboazlar - Kriz Ekonomisi
pazarn almna ynelik giriimler, yasal ve kurumsal dzenlemeler, eitim
ve tarmsal bilgi-beceri-teknoloji alanndaki gelimelere karn, bugne dein
Tek Parti dnemi genellikle sanayi planlaryla anld. Tarmsal gelime ise
1950'li yllarda vurguland. Bu bak perspektifi iki temel nedenden
kaynakland. nce Merutiyet'ten beri izlenen bir tr neo-merkantilist iktisat
politikas sanayilemeye ayrcalkl bir konum tanmt. Ne pahasna olursa
olsun sanayileme, lke bamszl ile eanlamlyd. Kendi yayla kavrulan
bir Trkiye zlemi sanayi sorununu srekli gndemde tuttu.
te yandan, tarmn gelitirilmesine ynelik tm abalara karn Cumhuriyet'in
ilk yllarnda tarm nemli darboazlarla kar karyayd. ki sava aras yllar
Trkiye ekonomisi asndan bir kriz dnemiydi ve fiyata ve doaya duyarl
tarm kesiminde ekonomik bunalm ok daha belirleyiciydi. zellikle 20'li
yllarn ikinci yarsnda doa koullarnn elverisizlii savalar ertesi ekonomik
toparlanma dneminde lkeye g yllar yaatt.

24

mparatorluk'tan Cumhuriyet'e gei, siyasal, toplumsal, ekonomik ve kltrel

bir dizi sorunu birlikte getirdi. Krsal kesim gibi duraan bir ortamda tm bu
radikal dnmlerinin benimsenmesi zaman ald. 20'li yllarda ba gsteren
ayaklanmalar Ankara'nn ne denli g koullarda ulus-devlete yneldiinin
somut kantlaryd.
Tek Parti ynetiminin Cumhuriyet'in ilk dneminde yneldii hedef kt
kaynaklar ve snrl sermaye birikimi ile zellikle krsal dengeleri bozmakszn
kriz dnemini atlatmakt. Bu nedenle bir yandan kyclk retorii vurgulanr,
te yandan giderek ses veren honutsuzluklara kar rejim kapanyor ya da
otoriter bir yap kazanyordu.
lke lei ve Ekonomik Alan
Cumhuriyet Trkiyesi'nin karlat ilk darboaz leklerle balantlyd.
mparatorluk Trkiyesi'nden Cumhuriyet Trkiyesi'ne gei lek klmesi, i
ekonomik alann daralmas anlamna geliyordu. Misak- Milli ulusal snrlar
etnik esaslara gre belirlemiti. Bu snrlar ran'la olan hari, corafi
btnsellii olan geleneksel doal ekonomik alanlarn snrlaryla rtmyordu.
Dier bir deyile siyasal ve corafi-ekonomik snrlar farklyd. Bu farkllk
retim faktrlerinin akkanln snrlyordu. Blgesel pazarlarn daralmasna
neden oluyordu. Gebe hayvanclk gibi mekn deitirme gerei duyan retim
faaliyetlerini caydryordu.
Cumhuriyet'le birlikte, Toroslar'la kuzeye kapal Gney Dou Anadolu
blgesinin doal ekonomik uzants Suriye ve Irak'ta kald. Kuzey Dou
Anadolu ve Dou Karadeniz Blgeleri ise deniz ve demiryolu ile Kafkas
ekonomik alanyla balantlyd. gal altnda bulunmad dnemde bile bu
yrelerde Rus rublesi gnlk ticari ilemlerde kullanlyordu. Hatta Rus kat
rublesinin bile satn alma gc vard. lek olarak bir Rus ls olan put
yaygnd.
Cumhuriyet'le birlikte Antep ve yresi denize alan kaps Beyrut'u yitirdi.
Antep gerek etnik yapsnn deiimi, gerekse gney snr nedeniyle Milli
Mcadele sonras olumsuz etkilenen kentlerden biriydi. Cumhuriyet'le birlikte
Antep ve yresi denize alan kaps Beyrut'u yitirdi. Bundan byle Antep
alacas ve danteli mahre bulamaz oldu. Seferberlik ncesi, (1914 ncesi)
Antep'te pamuklu ve ynl dokuma reten tezgah says 4000-5000
dolayndayd. Her tezgaha bir kalfa dyordu. Ayrca 2500 rak almaktayd.
rak ve kalfalarn her biri aile sahibi olduu varsaylrsa Antep'te 20.000 kii
bu tezgahlardan geiniyordu. Alaca, kuak, yatak araflar, havlu, pekir,

25

hamam takmlar vb. retiliyordu. Bunlarn direzini iin 500 kii ve direzin
izgisine masura sarmak iin de 4000-5000 kadn alyordu.
Savala birlikte bu tezgahlar byk darbe yedi. ngiliz igalinde tezgah says
3000'e dt. Fransz igali ertesi tezgahlar bsbtn snd. Franszlar
ekildikten sonra tekrar kprdanrsa da 1923'te tezgah says ancak 500'd.
1924'te 700-800'e ykselen miktar 1925'te tekrar 500'e geriledi. 1926'da toplam
tezgah says 200-250 dolayndayd. Nedeni satlarn ve zellikle ihracatn
durgunluuydu.
Seferberlikten nce 4000-5000 tezgahla, tezgah bana 22 metreden gnde
toplam 110.000 metre dokunuyordu. Antep'te yllk 40.260.000 metre mensucat
retiliyordu. Bunlar genellikle bata Erzurum, Van, Bitlis olmak zere Anadolu
ile Suriye ve Irak'a, ksmen de Trablusgarp'a sevk ediliyordu. Oysa 1926'da
gnlk imalat 5500 metreye dmt. Pazar daralm, Malatya, Harput, Mara
ve Darende ile yetinilmek zorunda kalnmt. Keza Antep'in debagat da ayn
akbeti paylamt.5
Cumhuriyet'in yeni snrlar snr ekonomilerini olumsuz etkilemiti. Kuzey
Dou Anadolu ve Dou Karadeniz Blgeleri ise deniz ve demiryolu ile Kafkas
ekonomik alanyla balantlyd. gal altnda bulunmad dnemde bile bu
yrelerde Rus rublesi gnlk ticari ilemlerde kullanlyordu. Hatta Rus kat
rublesinin bile satn alma gc vard. lek olarak bir Rus ls olan put
yaygnd. Trkiye-Sovyetler Birlii snr izildikten sonra Batum, Kars'n
liman olmaktan kt. Kars "zavot"lar eski etkinliklerini gsteremedi.6
Trkiye'nin dousu kapal bir ekonomik blgeye dnt. Dou Anadolu
demiryoluyla Bat'ya balanamamt. Kara yollar ise son derece yetersizdi.
Milli Mcadele ertesi izilen siyasi snrlar zellikle hayvancl olumsuz ynde
etkiledi. Snr blgelerinde mekik dokuyan gebe airetlere "vatandalk"
verildi. Baz airetler Sovyet Rusya ve Cumhuriyet Trkiyesi arasnda ikiye
blnd. rnein Hemin airetinden 40 adr Sovyet vatanda, 30 adr Trk
vatanda oldu. adrlar birlikte gyor; yazn Trkiye snrlar iersinde
Belbelan'da konaklyor; k Sovyet Rusya otlaklarnda geiriyorlard. 7
Sovyetler Birlii ve Trkiye arasnda gebe airetlerin hayvanlaryla birlikte
snr gemelerine olanak salayan bir antlama imzaland. Ancak, gebeleri
iskan etmek her iki tarafn da zlemiydi.
Corafi-ekonomik btnsellik her zaman bu tr antlamalarla salanamad.
rnein k Halep'in Cesr (Cesir) ve Amik ovalarnda geiren Uzunyayla
ylglar bu olanaktan yoksun kald. Cesr ve Amik klaklarnn Suriye'de
kalmalar sonucu ylglar ukurova ve Ceyhan civarna indiler. Ancak, Adana'da
26

tarmn gelimesi, ve iskan sonucu meralarn azalmas at yetitiriciliini

caydrd. Devlete ait meralarn Cumhuriyet'in ilk n be ylnda 40 milyon
dnm azalmt. nl Uzunyayla ylglar 20. yzyln ilk eyreinde bete bire
dt. Uzunyayla'da k iin toplanacak otun azl, klak sorununun zorluu
ylglar azaltt. Keza, Malatya evresinde mera ve yaylalarn Kars ve Rumeli
muhacirlerine verilmesi bu yrede hayvancl olumsuz etkiledi.8
Cumhuriyet'in ilk yllarnda mera cretlerinde byk bir art izlendi. Cihan
Harbi ncesi klak ve yayla creti olarak 400 reislik bir ylg iin 3 kyye eker
1 kyye kahve verilirken, Cumhuriyet'le birlikte Adana'da 250 reislik bir ylg
iin 200-250 kyye eker denmeye baland. Nakit olarak Osmanl dneminde
9 mecidiye (171 kuru) denirken Cumhuriyet'te bu miktar 25 maden liraya
(2.500 kuru) ulat.
Sava yllarnda Trkiye'nin hayvan varl byk darbe yemiti.
Seferberliklerde damzlklarn ve dier binek ve koumlarn Tekalif-i Harbiyye
olarak alnmas (ve bedellerinin tahsilinde glk ekilmesi) ve cephelerde
yitirilmesi geride tarm ve doal olarak hayvancl olumsuz etkilemiti.
Zamanla motorlu tat aralarn giderek yaygnlamas, arabacl azaltt. At
fiyatlar ve alm satm eskiye oranla dt. Bu arada Uzunyayla ylglar miktar
ve mevcudu azald; atlarn evsaf da bozuldu.
*

Trkiye Cumhuriyet'in ilk on yllarnda kendine yeterli bir tarmsal yapya

kavutu. Ancak, 20. yzyln ilk yars tarm asndan nemli darboazlarla
karlat. 19. yzyln sonlarndan itibaren yapsal deiim srecini yaayan
Trkiye tarm gerek dnyada, gerek Trkiye'de yaanan siyasal ve ekonomik
krizi amak durumundayd.
20. yzyln ilk yars iki dnya sava grd. Bir byk buhran atlatt. Trkiye
on yl akn savat. lke siyasal adan byk deiikliklere urad:
Merutiyet, ardndan Cumhuriyet rejimine geildi. Yitirilen topraklar nfusu
daraltt; i pazar leini kltt. Kalan nfus askeri ve corafi anlamlarda
srekli seferber oldu. Bir yandan beeri sermaye tkenirken te yandan insantoprak ilikisi bozuldu.
Yzyln ikinci eyreinde, ulus-devletle birlikte greli istikrara kavuuldu.
eyrek yzylda igc darboaz ald. "Seferberlik" sona erdi; insan-doa
dengeleri yeniden kuruldu. Yine yzyln ikinci eyreinde, buhran yllar
olmasna ve II. Dnya Sava yaanmasna karn, daralan i pazara btnsellik
kazandrld. zlenen neo-merkantilist politikayla parasal i dengeler kuruldu.
Yzyln ilk yarsnn engebeli dnemi II. Dnya Sava ertesi dnya
27

konjonktrndeki olumlu gelimeler sonucu sona erdi; dnya ekonomisi dzle

kt. Trkiye ekonomisi - ve tarm - da bu yeni dzenden payna deni ald;
yarm yzyllk yapsal birikim saysal verilere yansd. Trkiye artk tarm ve
hayvanclkta kendine yeterli bir lkeye dnmt.
1

zellikle demiryollarnda indirim uygulanmt. Baclk, tarm ve

maden mntkalarna ve imar edilmekte olan ehirlere ucuz ve kolay ii
teminini salamak iin be kiilik gruplar halinde i yerlerine gidip
dnecek ameleye % 70 orannda indirimli amele tarifesi uyguland.
2

. "Seyahat intibaat, "Ticaret Vekaleti Mecmuas, sene 2, nmero 17-18,

Kanun- sani - ubat 1926, s. 12.
3

. Umur- Shhiye ve Muavenet-i ctimaiyye Vekaleti'nin 1922-1926 aras

yaynlad Trkiye'nin Shhi-i ctimai Corafyas dizisi Cumhuriyet'in
devrald halk sal koullarn ok ak bir biimde ortaya
koymaktadr. 17 paradan oluan bu kitaplar beeri sermaye zerine
deerli bilgiler iermektedir.
4

. Tevfik Gran, "Osmanl Tarm Ekonomisi, 1840-1910," Trk ktisat

Tarihi Yll, say 1, yl 1987, s.286, dipnot: 24.
5

Tevfik Nevzat, "Gaziantep Vilayeti'nin Vaziyet-i ktisadiyyesi,"

TSOM, sene 1926, nmero 6, Haziran, s. 311-312.
6

Kars havalisinde, bilhassa, Rusa fabrika demek olan zavot bakriye

yetitirmesinde byk rol oynuyor.
Zovatlar bakriye yetitirmesinde ve sanayi-i lebniyyede bilhassa
peynircilikte fevkalade mhim bir rol icra etmektedir: zavatlar... muhtelif
nev peynirler imal ederler. Bunun iin her bir zavotta yzlerce inek ve
boa bulunur. Ahali de, ineklerin stnden istifade edilmek zere salam
ineklerini zavotlara kiralarlar; Zavotlarda bu inekler salr, stnten
peynir yaplr. Ayn zamanda da, zavotlarda iyi cins baalara ekilir.
Binaenaleyh zavotlar, iki cepheden tetkik edilmelidir. Birincisi peynir
imal ewden bir darssna'a; dienr de mahalli inekleri iyi damzlk
boalarla iftletiren bir depo.
Rus zamannda Kars vilayetinde 12 zavot vard. Bunlarn on tanesi ihya
edilmi ise de "karakale" ve benibud" zavotlar henz ihya edilmemitir.

28

hsan Abidin, Anadolu Zraat ve Yetitirme Vaziyeti, stanbul; Resimli

Ay Matbaas, 1928. ktisat Vekaleti mstear hsan Abidin Bey
airetlerin mevsimlik gn u satrlarla aklar:
"Sovyet Rusya tebaasndan olup; Badan airetinin Kahaber krtleri
Maradit kapsndan msaade ile gelerek Belbelan'a azimet ve zamamnda
avdet ederler. Bunlar 48 hane olup hayvanat mevcudu bu sene 927 de
Belbelan'da edilen muayeneye nazaran . 234 hayvanat- bakriyye, 19
hayvanat- feresiyye, 816 reis hayvanat- ganemiyye ve 43 kelbden
ibarettir.
Bundan baka karyeleri bulunmayp seyyar airet halinde gezen Hemin
aireti mevcuttur. Bunlar iki ksma ayrllar. Bir ksm Batum havalisinde
bir ksm da Artvin'in Borka nahiyesi kenarnda olup yazn Belbelan'a
giderler. Avdette Borka nahiyesi dahilinde eer klayacak mahall
tedarik edemedikleri ve hayvanlarn idare etmee kafi otlakiye
bulamadklar ve bulsa bile kafi gelmedii taktirde hkmetimizden
msaade alarak Acaristan'a geerler. Trkiye tebaas olanlar -hayvanat-
bakriyyesini Artvin'in Borka nahiyesi kurasnda brakarak- hayvanat-
ganemiyyesi ile Rusya'ya giderler, Rusya dahilinde, Halvacavur, Jujo,
Orta Batum, Mahoke -ibu karyeler Batum'a 2-2,5 saat mesafededircvarnda k geirirler. Bunlar Rusya Sovyet tebaasndan 40 adr,
Trkiye tebaasndan 30 adrdr. s. 256-257.
8

Grn ve Aziziye arasnda mlga Sultan Suyu (Malatya) iftlii ubesi

olan Osmandede mevkiinin mebanisi mevcuttur. Cesim bir kla vardr.
200 reislik ahr, zabitan ikametine mahsus mebani, allar vardr. Kars ve
Rumeli muhacirleri tarafndan igal edilmitir.
Grn kazas dahilinde hayvanatn mtekasif olduu kylere 5-6 saat
mesafede emlak- milliyeden "Salyurd" otlakiyesi de vasi de meralar ve
aylaryle birk yz damzln idaresine kafidir. Buras da muhacirler
tarafndan igal edilmitir.
Grn ve Salyurd mera ve yaylalar da imdi muhacirlerin elindedir.
Burann en mehur olan Salyurd, Kevenlidere, amurludere gibi meralar
koyun srlerine kiralandrlyor.

29