Trk Dil Kurumu Yaynlar

TRK SZNN ASLI

Hseyin Namk ORKUN

2. Bask

Ankara, 2011
1

Trk Namk
Dil Kurumu Yaynlar: 852
Orkun, Hseyin
Trk sznn asl / Hseyin Namk Orkun - 2.bskAnkara: Trk Dil Kurumu,2011.
TRK SZNN ASLI
35 s.;18cm.-(Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu
Hseyin
Trk Dil Kurumu Yaynlar;
852)Namk ORKUN
ISBN 975-16-1720-0

1.Adlar, Trk 1.k.a. nceleyenler:

929.4 Prof. Dr. Nevzat Gzaydn
Prof. Dr. Recep Toparl

HSEYN NAMIK ORKUN

(1902-1956)
Doumunun yznc yl dolaysyla
Hseyin Namk Orkun'un hatrasna...

Bu kk eserin ilim hamisi olan ve Trklk leminin

adn her zaman hrmetle anaca ok saydm
General Kzm Dirik'e ithaf ediyorum.

NDEKLER
Sunu.............................................................................7
n Sz...........................................................................9
in Tarihinde Trk Sz ...........................................11
Trk Sznn Eskilii ..............................................13
Trk Ad Hakknda Yaplan Aratrmalarn Tarihi....22
Trk Sznn Kkeni.................................................27
Trk Sznn Yaylmas............................................29
.

SUNU
lk basks 1940 ylnda yaplan Trk Sznn Asl adl
bu eserin, tpkbasm 1946 ylnda yaplmdr. Trk tarihisi ve
dilcisi Hseyin Namk Orkun'un kymetli almalar arasnda yer
alan bu eser, Trk (Tu-kie[Trk]/Tik) adnn gedii en erken
kaytlar iermesi ve Trk adnn kkleri hakknda Vmbry,
Nmeth ve Thomsen gibi byk Trk dilbilimcilerin etimolojik
aratrmalarna yer vermesi bakmndan byk deer
tamaktadr.
Bilindii gibi Trk ad ilk kez, VIII. yzyl in kaynaklar ile Uygur metinlerinde gemekdedir. Bu Kaynaklarn ve
aratrmalarn bazlarnda belirtildii gibi Trk ad in kaynaklarnda telffuz edildii ekilde , "Mifer" anlamna gelen
Tu-kie (Trklerin mifer eklindeki bir dada oturmalarndan
dolay) kelimesinden mi ve ya Hun/Kun (Kn) kelimesinden mi
yoksa Vmbry'nin iddia ettii gibi tr-/tre- kknden mi
gelmidir.
te yandan, Nmeth ve Thomsen'in, Tonyukuk, Kltegin
ve Bilge Kaan kitbelerine dayanarak ne srdkleri gibi
"Kuvvet, kudret" anlamna gelen Trk ad, tek bir kabilenin ve
hkim bir neslin ad mdr?
Bu sorularn cevabn bulabileceimiz Trk Sznn Asl
adl bu eser, Trk Dil Kurumu tarafndan gnmz iml
kurallarna gre yeniden dzenlenerek okurlara sunulmaktadr.
Bu nemli eserin yaymlanmasnda nclk eden Trk Dil
Kurumu Bakan Prof. Dr. kr Halk Akaln ile Prof. Dr.
Recep Toparl'ya, esere emei geen Dr. Reide Grses ve Ayfer
Koak'a Orkun ailesi adna teekkrlerimi sunarm.

Nazl Esim MERGEN

Ankara 2003

N SZ
Trk adnn asl her Trk alkadar eder. Bu asil millet
Trk adn nceleri bir kabileye, bir hkmete vermi iken sonralar bu ad tayan hkmetin btn Orta Asya'ya sahip olmas zerine kendi adn ayn soydan olan dier rkdalarna da temil etmi, bu suretle Trk ad artk bu dili konuanlarn hepsine
alem olmudur.
Mamafih Trk adnn bu yaylmasna ramen baz Trk
boylar veya devletleri kendi adlarn kullanmakta devam etmiler ve bugne kadar da bu isimleri muhafaza eylemilerdir. Btn bu mnferit hadiselere ramen bugn Trk ad bu dili
konuanlarn hepsine alem olmaktadr.
Trk ad bizde esasl bir surettde tetkik edilmi deildir,
Trk tarihinden bahseden kk bir eserde ksa bir haiye kona-rak
Macar limlerinden Vabry Armin'in eskimi bir nazariyesi
tekrarlanmtr. Bundan ok evvel de tarafmdan Dergh mecmuasnda bu mesele hakknda iki makale naredilmi olup burada yeni malumat verilmekten zihade bu husustaki eski literatr
tantlmtr. Daha sonra yine Dergh mecmuasnda Macar limlerinden Munkacsi Bernatd'n bir makalesi tercme edilerek neredilmitir.
1934 senesinde lk mecmuasnda Trk adnn menei
hakknda iki makale yazmtm. Bu makalelere kar gsterilen
alka beni ayn mevzu zerinde almaa sevketmi ve neticede u kk eser vcuda gelmidir.

Hseyin Namk ORKUN

10

TRK SZNN ASLI

in Tarihlerinde Trk Sz
VI. yzylda Kin-an dalar dolaylarnda Juan-Juan'lara
tbi iken sonra bamszln kazanan bir Trk kavmi vardr ki
kendine Trk adn vermekte idi. Bundan nceki devirlerde
byle bir kavim adna pek ak olarak rastlamadmz iin baz
yabanc bilginler Trk sznn varln bu tarihten itibaren balatmaktadrlar.
VI. yzylda Trk ismiyle ortaya kan bu kavme bugn
Trk sz daha amil bir anlamda olduu iin dier Trklerden
ayrmak zere onlarn kendi kendilerine iftihar makamnda syledikleri Kk Trk demekteyiz. Burada Kk "gk" yani "mavi"
demektir. Bilindii gibi Trkede Tanr hem "Allah", hem
de
"gkyz" anlamna gelirdi. Binaenaleyh gkyznn kutsal
rengi olan "gk" yani kk sz bu Trklere de verilmitir.Bugn
bu sz "gk" diye telffuz ettiimiz iin eskiden Kk Trk denilen bu kavim adn, bizim hehemizde Gk Trk diye telffuz etmemiz icap eder.
"Gk", "gkyz"nn rengi olduu gibi ayn zamanda da
kendisidir. O hlde bu szn bugnki anlam "lh Trk, Sem- vi
Trk" demek olur. Trk medeniyeti ve Trk kltr etkisinde
gelimi olan Moollar da bazen kendilerine Kke Mongol adn
vermilerdir.
Trk adn yani Gk Trk'lerin adna in tarihlerinde rastlamaktayz. in tarihlerinde iki iaret ile gsterilen bu kelime
bugn Tu-kie diye telffuz edilmektedir. her iaret bir tek hece
olduuna gre ikinci iaret olan kie diye okunan ekli daha
abuk ve tek hece gibi okumak icap eder. Demek oluyor ki Trk
sznn bu kayd iki hecelidir. Hlbuki bugnk

11

Trk kelimesi tek hecelidir. Fakat Trk sznn eskiden iki

heceli olduunu eski Trk yaztlarndaki bu szn yazlndan da
anlamaktayz. Bu sz genellikle
eklinde yazlmak- tadr ki
burada soldan birinci harf olan
iaret k, k sesini verir. O hlde bu devirlerde kelime Trk deil Trk diye yazlm
ve telffuz edilmi demek oluyor. Mamafih yine ayn yaztlarda
Trk sznn
eklinde yani Trk telffuz edilerek yazldn da grmekteyiz. Demek oluyor ki VIII. yzyllarda eskiden
iki heceli olarak telffuz edilen kelime, artk tek heceli olarak da
telffuz edilmeye balamtr.
Son zamanlara kadar bilginler inlilerin Tu kie diye telffuz edip yazdklar iaretlerin Trkedeki Trk szne tekabl
ettiini, bunun Trk sznn ince telffuz ekli olduunu ka- bul
eylemekde idiler. 1935 ylnda Paul Pelliot bu ince eklin daha
eski eklinin Trkt olmas icap ettii ileri srmtr. Yani in
iaretleri ki bugn Tu kie diye okunur. Eskiden Trkt diye
okunmutur. Pelliot'ya gre Trkt kelimesi Trk sznn okluk eklidir. Bilindii zere Moolcada olduu gibi eski Trkede de baz kelimeler -t ile okluk hle getirilirdi. Mesel oglan
kelimesinin okluk ekli oglt, tigin sznn okluk ekli tigit,
tarkan sznn okluk ekli tarkat'tr. Fakat grlyor kibu
szlerin teklik eklinin sonunda -n sesi vardr. Binaenaleyh
Trkede kelimenin sonu -n olursa bunun drlerek yerine bir
-t getirmek suretiyle okluk yapld vakidir. Bu itibarla Trkt
sz bir okluk ekil ise bunun teklik eklinin Trkn olmas icap
eder. Mamafih bu kuraln dnda da kelimenin sonuna tp- k
Moolcada olduu gibi sadece -t getirmek suretiyle okluk
yapldn grmekteyiz. F.W.K Mller tarafndan yaymlanan
Uigurica serisinde (II, s.97) el gesi sznn el gesit eklinde
okluk hle getirildiini grmekteyiz.1 O hlde Trk sznn de
okluk ekli Trkt olabilir.
________________________
1- g e kelimesi eski Trkede "hkim, lim, akll" demektir. E l g e s i ise
Trklerde bir rtbedir

12

Trk Sznn Eskilii

Avrupal bilginlerin nemli bir ksm Trk sznn VI.
yzylda tarih sahasna kan ve bizim Gktrk dediimiz kavmin ismiyle birlikte bilinen bir kelime olduunu kaydetmektedirler. te bunun iindir ki baz bilginler Trklerin kendilerine
Trk adn vermeden nceki en eski adn aratrmlar ve bunun
Hun olduunu kabul eylemilerdir.
Hun sz yani Hun'lar tarihte Gktrk'lerden daha nce
gzkmlerdir. Bunlar in'in kuzeyinde ve Avrupa'da gzkm olup her iki yerde Hun ismiyle meydana kmlardr. Hatta
Hun adn baka kavimler de almlardr. Demek oluyor ki Hun
sz ok geni bir sahaya yaylmdr. Bu yaylmann sebe- bini
Trk sznn yaylmas hakknda vereceimiz izahat ara- snda
anlatacaz. Eftalit'ler, Ak-hun adn almlardr. Biliyoruz ki eski
Trk alfabesinde yani Gktrk yazsnda h sesine karlk olan bir
iaret yoktur yani Trkede h sesi mevcut deildir. O hlde h sesi
yerine k sesi kullanlmtr. Binaenaleyh Hun keli- mesinin de
eski ekli Kun'dur. Trkede k ve h seslerinin de bir- birinin
yerine kullanldn grmekteyiz. Mesel yok kelimesi bugn
dahi baz lehelerde yoh diye telffuz edilir. Eskiden ka-tun diye
telffuz edilen kelime sonralar hatun eklinde telffuz edilmitir.
O hlde Hun sznn de eski telffuzu Kun'dur. Fil- hakika
tarihte Kun adyla da Trk kavim adna tesadf etmekte-yiz. XI.
yzyln ilk yarsnda lm olan El-Brn Kun adyla bir kavim
bahsetmekte olduu gibi Fatih devri mverrihlerinden k r u l
l h'n da Behet't-tevrih adl eserinde Ouzlara Kun isminin
de verildii aklkla kaydedilmektedir. Daha sonra Kuman
Trklerinin ad da Kun kknden gelir. Ve Kumanlara Macarlar
Kun adn verirler.
Bu Hun adn Profesr Nmeth Gyla izah etmitir. Nmeth'e gre bu sz "adam" demektir. Macarca him "mzekker,

13

adam", Vogulcada, xum "insan, erkek", Zryencede komi

"Zryen", Votyakada kum, Sarakum "Zryen",Samoyedede de
kum, kume "adam" anlamna gelir. Fin bilginlerinden Setl
bu szlerin Latincede "adam" anlamna gelenhomo ve Gotada
guma szleriyle ayn aileden geldiini ileri srmektedir.
Gerekden eski kavimlerde ve zellikle Ural-Altay kavimlerinde kendilerine hep "adam" anlamna gelen szlerin verildiini grmekteyiz. Bu hl Nmeth'e gre tpk Zryenlerin ismi
gibidir. Zryence komi hem "adam" demkdir, hem de "Zryen". eremiler kendilerine mari derler ki bunun ayn zamanda
anlam "erkek, adam"dr. Laplarn bir ad da Alma'tr ki bunun
da anlam "adam"dr.Tunguzlarn mterek bir ad yoktur. Sibirya'da oturan Tunguzlarnbyk bir ksm kendilerine Boye veya
Boya derler ki bunun anlam da "insanlar"dr.
ndo-in aslndan olan Yenisey-Samoyedleri kendilerine
Di derler; bunun da anlam "insanlar"dr.
Hlbuki Trkede "insan" anlamna gelen byle bir kelime
mevcut deildir. Bir millet kendi kendine ad verirken bakasndan kelime almaz; binaenaleyh bu szler her eyden evvel dilimizde mevcut ilmas icap etmez mi? Bu ciheti de gz nnde
tutan Nmeth, Trkede kavim anlamna gelen kn kelimesini ele
almaktadr. Bu kelimeyi "insan"anlamna yaklatrmak iin
Profesr Nmeth bu sz iki ameliyeden geirmek mecburiyetinde kalmtr. nce bu kelime ince sesli harf ile yazlmaktadr.
Kun eklinde deil kn eklindedir. Binaenaleyh Trkede ince
sesli harflerle sylenen baz szlerin kaln sesli de sylendiini
gstermektedir. kz sznn Yakutadaki ekli Ogus'dur. Tanr kelimesinin eski telffuz ekli tenri'dir. O hlde Kun sz de
kn olabilir. imdi bu kelimeyi anlam itibariyle de "adam" szne yaklatrmak iin ikinci bir ameliyeye ihtiya vardr.nsan anlamna gelen kelime bazen kavim anlamna da gelir. Mesel
adam sz Vogulcada "kavim" demektir.Bu bir tek rnek ile kn
sznn de bu ekilde teekkl ettiini ileri srmek bizce asla

14

geerli deildir.Adam kelimesi Arapadr.Binaenaleyh Vogulcadaki bu anlam deimesi ok sonraki bir devre aitfir.
Bize gre, Hun szn Ural-Altay kavimlerinde byledir
diye zorlayarak mutlaka "adam" anlamna yaklatrmak iin abalamaya ihtiya yoktur. Trkede kun diye bir kelime mevcutdur. Binaenaleyh Hun szn zorlayarak kn kelimesinden karacamza Trk dilinde mevcut olan bu szle ilgi bulmak daha
kestirme yoldur. Kun Kgarl Mahmud'un verdii izahata gre
koyun demektir. Filhakika eski Trklertotemizmin sonucu olarak hayvan adlarna kabile ad olarak da almlardr. Kgarl
Mahmud'un Dvn Lgat't-Trk adl mehur eserinde, Gcet
adl bir kabilenin ad gemektedir.Yine burada bu szn "at" demek olduu kaydedilmektedir. Tarihte bir t-barak adl bir kabile vardr. Burada it sz bilindii gibi barak da "kpek" demektir. Hayvan adn kabile ad olarak daha pek ok Trk topluluunda bulmaktayz. Bu hususta konumuza dorudan doruya temas etmedii iin fazla rnek vermeye gerek grmemekteyiz. Bu
cihetin ayrntlar Trk Dnyas adl eserimizde vardr.2 O
hlde bu verdiimiz aklamadan anlalr ki Hun ismi Trkede
"adam" anlamna gelmez ve Trk kavminin en eski ismi deildir.
Burada bir soru sorulabilir: Hun ad Trk kavminin en eski
ad olmaynca ve Trk sz de VI. yzylda meydana ktna
gre Trk kavminin en eski ismi ne idi?
Trk kavminin en eski ismi yine Trk idi.Aadaki satrlarda bu ciheti izah edeceiz.
in tarihlerinde milttan nceki devirlerde Hiungnu'lar yani
"Dou Hunlar"n zikrederken Cong ve Tik adl iki kavimden
bahsetmektedirler. Eski ince'de r sesi olmad iin inliler r'li
kelimeleri dillerinde telffuz ettiklerinde ya bu sesi atarlar veya
bunun yerine l sesi koyarlard. Binaenaleyh E d k i n s'in ve D e
_____________________
2- bk. s. 5-54.

15

G r o o t'nun da syledii gibi bu kelime Trk sznn incedeki telffuzundan baka bir ey deildir.
incedeki Tik zel ad Trk kelimesi olunca in tarihlerinde bu kavim hakknda verilen bilgileri kaydettiimizde yce Trk
kavminin de ne kadar eski olduunu kendiliinden meyda-na
karabiliriz.
M..
1582 ylnda ilk defa olarak Gobi lnn te tara- fnda oturan
kabileler in sarayna sefirler gndermiti. Yine M. . 1449
ylnda Bat Cong kabilesi in sarayna birok hediye
gndermitir. in tarihlerinin kaytlarna gre M.. 1400 ylndan itibaren de Hunlarn inlilerin ilikileri daha sklamaktadr.
in kaynaklar yalnz Hunlarn in'e hcumlarndan deil ayn
zamanda hudutlardaki kabilelerin isyanndan da bahsetmektedirler. M.. 1300 yllarnda in mparatoru Hutig kuzey kavimleriyle savaa girmi, byk ln yani Gobi'nin civarna kadar
gelmi ve bu tarihten sonra da in kaynaklarnda birok kuzey
kavimlerinin ad zikredilmeye balanmtr. Hunlarn bu daim
hcumlar sonucu olarak inliler M.. XII. Yzyldan itibaren
hududun korunmas iin buralara muhafzlar tayin etmeye balamlardr. M.. 1160'ta Hun'lardan bir ksm Juen vilyetine de
hcum etmiler,fakat malup ve esir edilerek in mparatoru tarafndan ing vilyetinde yerletirilmilerdir. M.. 1158'de ise
Kien-Cong'lar on vilyetini ve civarn harap etmiler, bunlara
ancak birok kk beylerden kuvvetler toplanarak karlk verilebilmitir. in kuvvetlerinin komutan angi olup Hunlar
malup ettikten sonra bunlar itaat altna alm ve bunlarn yardm ile de bilhare in tahtn elde ederek Ven adyla hkmdar
olmutu. Anlalan inlileri bu olaydan sonra Hunlarla bar hlinde yaamlardr. nk bu devirlerde Hunlara ait kaytlara
tesadf etmemekteyiz.
M..1100 ylnda Cong'lar tedip edebilmek iin inlilerin birok kuvvet toplamalar gerekmiti. M.. 1000 yllarnda
in hanedan zayflamaya baladndan Cong ve Tik'ler vergi-

16

leri vermemiler, bundan dolay in mparatoru Cong ve Tik'lerin zerine hareket etmi ise de hibir baar kazanamam, ganimet olarak drt beyaz geyik ve dret beyaz kurt elde edebilmiti.
M.. 989'da Si-Cong'lar in hkmet merkezine kadar ilerleyerek ehre hcum etmilerdi. M.. 985'te in mparatorunun
Hunlara kar hareket etmesi Hunlar da faaliyete sevketmi, bu
tarihten sonra da Hunlar inliler iin en mhim ve byk bir mesele tekil etmilerdi.
inliler Hunlara gle karlk veremeyeceklerini anlaynca, hile siyasetini takibe balamlar, kendilerine itaat eden kabilelerin reislerine birtakm rtbeler vermiler, kendileriyle iyi geinen reislerin bazlarna da in prensesleri vererek onlar elde
etmeye almlardr. Bir ksm Hunlar da in lkesi iine getirilerek inliletirilmeye allmt. Fakat bazen de i aksi gitmi, in rsas Hun ahlk ve detlerini almt. 930 yllarnda in
hkmdarl tarihleri hkmdarn Hun detlerini lkeye
soktuundan ikyet etmekte ve daha sonraki yllarda itaat altna alnan ve hudutlara yerletirilen Hunlarn isyanlarndan bahsetmektedirler. Bunun zerine buralardaki Hunlar inin ilerine
nakledilerek orada inliletirilmeye allmtr.
M.. 790 ylnda Cong'lara kar gl bir ordu gnderilmi ise de bu ordu Cong'lara malp olmu, bundan sonra
Cong'lar yine mteaddit aknlar yapmlard. Sonunda bu aknlar inliler tarafndan M.. 787'de durdurulabilmiti. Bu hli
byk bir zafer telkki eden in airleri bu olay zerine iirler
yazmlar ise de dier taraftan da birtakm krallar Hun aknlarna tabi engeller tekil etmesi iin hudutlarna duvarlar yapmaya
balamlard. M.. 700 ylnda Lu hkmeti Hunlarla bar imzalamaya muvaffak olmu ve bu sayede skn iinde kalabilmi
ise de dier hkmetler Hun taaruzundan kurtulmamlard. Kuzey Cong'lar M.. 713'te ing hkmetine hcum etmiler ve
hkmet dhilinde bulunan Hunlarn yardm ile Hun sava usullerini tatbik etmiler, bu suretle Cong'lar malp edilebilmiti.

17

Dou taraflarda da sava devam ediyordu. Bunun sonucu olarak

in hkmdar arazisi dahilinde bulunan Hunlar srm, onlar
da rktalar nezdine giderek M.. 706 ylnda Cong'larla birlikte hkmet merkezinin duvarlar altnda inlileri malp etmilerdi. Bundan sonra in hkmdar tekrar bir hareket eseri gstermekte ve Hunlarn en eski yerleri olan Bat vilyetlerini ele
geirmektedir. Ancak bu baar uzun zaman devam etmemi. M.
. 670 ylnda Hunlar btn hudut vilyetlerini alt st ederek bu
havalinin hkimi olmulard. Daha kuzeyde de sava devam etmekte idi. Bir mddet sonra in hkmdar bir Hun kabilesini
idaresi altna alm, M.. 667'de de in hkmeti birleerek
Kuzey Hunlarna hcum etmiler.M.. 662'de yeni Hun kabilesi
in'e kar hcum etmidi.in hkmeti Kuzey Hunlarn zerinde kazandklar zaferden sonra birlik olarak yaamann lzumunu hussetmi, dier in devletlerini birlie davet ederek bir birlik kurmulard. Bu birlik ilk zamanlarda bir baar kazanamamt. Zira bundan yl sonra Hun kabilesinden olan Tik'ler buralara hcum etmilerdi. Bu tarihten sonra da Hunlar hcumlarn sklatrmlar. 660'ta Wei hkmetine hcum etmiler,
Wei'leri mthi bir malbiyete urattklar gibi hkmdarlarn
da ldrmlerdi.Bunun zerine Wei hkmdarlnda isyan ba
gstermi, hkmdarlarn btn aile efrad ortadan kaldrlmt.
Bu hcumlara in birlii hibir ey yapamyordu.Bu beceriksizlik birliin bana hkmdar Chin'in gemesine kadar devam etmiti. Yeni hkmdar Tik'leri peskrtmeye muvaffak olmu ve
Hunlara kar bat ehirlerinin etrafn duvarla evirmitir.
Bu sralarda Tsin hkmdarlnda,kral byk olunu Hunlara kar savaa gndermiti. Bu gen, Hunlar malp edememi, bunun zerine aleyhine entrikalar balam, derhl veliahtlktan drlerek zerine de asker gnderilince o da Hunlara ilticaya mecbur olmu, ihtimal bunun tevikiyle de Hunlar Tsin'e
hcum etmilerdi.

18

Yine bu yllarda Wei hkmdarlnn ileri gelenlerinden

birisi isyan etmi, Tik'lerden kendisine yardm etmesi iin ricada
bulunmu ise de Tik'ler kralna isyan eden bir asiye yardm etmemilerdir.
M..648 yilinda birok Hun kabilesi birleerek in'e girmiler, hkmet merkezine kadar gelmiler, hatta ehrin dou
kapsn da yakmlard. Daha sonra Cong'lar sulh talep etmilerdir. Bir mddet sonta, Hunlar tekrar in'e hcuma balamlar, inliler de bu hcumlara kar aralarnda birlemeye mecbur
olmulard. Fakat bu birleme de uzun srmemi,drt karde
arasnda taht kavgas balam, bunlardan birisi Tik'lere ba vurarak bunlar da derhal in'e girip drt yl buralar ellerinde tutmulard. Bu esnada Tsin krallnda iktidar mevkiine Ven gemiti. Bu prens uzun zaman srgn edilmiti. Annesi bir Hun kz idi. Kendisi de bir skntya uraynca Hunlar nezdine kaard. Kars da bir Hun kz idi.in tarihlerine gre Ven karsna lkesine dnmek istedii vakit 25 yl beklemesini, gelmez ise baka biri ile evlenmesini sylemi, kars da imdi 25 yandaym,
25 yl sonra erkee varmaktansa kendisini beklemeyi tercih edeceini sylemiti.Ven tahta kt vakit ei de iki ocuuyla birlikde Hun lkesinden nezdine hareket etmiti.Ven ordu toplam,
Cong'lar ve Tik'leri malp etmi, isyanlar yattrmt. Malp ettii Cong ve Tik'leri Hoang-ho(Sar-su) havalisine yerletirmiti.te bu tarihten sonra in tarihleri bunlarl Krmz Tik'ler
ve Ak Tik'ler adyla kaydetmektedirler. Ven, M.. 630 ylnn ilk
baharnda, Chin hkmetini igal etmek istemi, bunun zerine
Tik'ler derhl hcum ederek Ven'i malup etmilerdi. Ven intikam maksadyla ertesi yl be byk ordu toplam, fakat bunlar
yle bir zafer kazanmlardr ki sonuta Wei krall da idareleri
altna dmt.
in tahtna Mu gemiti. Mu zamannda in snrlar Dou
Trkistan'a kadar uzanm bulunuyordu: Cong Hunlar Mu'nun
bymesini ve evketini duyunca nezdine bir sefir gndererek

19

vaziyeti daha esasli bir surettde renmeye azmetmilerdi. Mu,

Hun sefirine ehri ve saray gstermi,bundan sonra u suali sormutu: "inde bu kadar kanunlar, hayat artlar ve merasim olduu hlde yine karklk eksik olmamaktadr. Hlbuki Hunlar
arasnda bunlar tamamyla aksinedir. Bunun sebebi ne olabilir?
Buna Hun sefiri u cevab vermiti: "Btn kanunlar, hayat artlar ve merasim halkn gzn boyama, resann bykl- n
gstermeye ve btn halk ezmeye yaramaktadr. Bylece halk
resadan umduunu ve istediini bulamaynca, bunun sonucunda memnun olmayanlarn yapaca hareket hi olmazsa
ortal kartrmaktadr. Hunlara gelince: Onlar arasnda hayat
tamamyla bakadr. Orada babu herkese eit ve insanca muamele eder ve daima tebeasnn menfaatini gzetmeye alr.
Tabi bunun sonucu da resaya itimat ve hrmetten baka bir ey
olamaz". Mu bu szleri duyunca akl bana gelmi, btn vezirleri bir araya toplayarak nce bu bilgili adam kendi tarafna ekmeye karar vermi, bunun iinde de bir hile yolu bulmulard.
Kral Mu, Cong kralna in mzisyenleri ve arkclar gndermi, bu suretle hkmdarn hayat tarzn deitirmeye almt. in mzisyenleri kraln son derece houna gitmidi. Bir mddet sonra Hun sefiri vatanna dnnce bu hli grm, tabi tenkit etmi, fakat hkmdar kendisine kzm, o da inliler nezdine kamaya mecbur olmutu. te bu hile sayesinde bu bilgili sefir elde edilmi, bunun nasihetleri ile Cong'lar malp edilerek
ellerinden 12 krallk zaptedilmiti.
M.. 617 ylnda Tik'lerden yeni bir kabile in'e hcum
etmi, Hun ordusunun komutan hcumda esir edilerek inliler
tarafndan ldrlmt. M.. 610 ylnda inliler bir Hun asker birliini hile ile pusuya drmler,ertesi yl da Hunlar bunun intikamn almlard
M.. 606 ylnda lkenin iine yerletirilmi olan Kzl
Tik'ler isyan etmiler, inliler bunlarla uramaktan ciz kamlar ve aralarna nifak sokarak bu ii halletmeye almlard.

20

inlilerin bu hareketi sonucunda Ak Tik'ler ile Kzl Tik'lerin aras alm, sonuta baz Hun kabileleri malp edilmi ise de tekrar aralarnda eskisinden daha sk bir birlemeyi yapmaya muvaffak olmular, bir mddet inlileri hareket edemeyecek derecede yerlerinden kmldatmamlard. yle anlalyor ki Kzl
Tik'ler daha kuvvetli idiler. M.. 589ylnda Cong'larn bir kabilesi byk bir in ordusunu malp etmiti. Bu tarihlerden
sonra inlilerin yapt savalarda kendilerine itaat eden Hunlarn da bulunduunu grmekteyiz. Bundan sonra in'de i karklk kmt. M.. 568'de bir Hun kabilesi in'e hcum et- mi,
inliler her eyden nce bar faydal bulduklarndan der- hl
bar antlamas yaplmt. Bar epeyi bir zaman srmtr. Bu
mddet zarfnda Hunlarn inliler arasnda temessl etmele- ri de
devam etmekte idi. inliler Hunlar, Bo ve ekilmemi bir araziye
vermiler, ancak bir mddet sonra buralar mamur bi h- le
gelmiti. Bundan sonra Hunlae epeyi bir zaman in'e hcum
etmemiler, aralarndaki bar devam etmiti. Yalnz bir defasnda Hunlar hcum edecek olmu, malp edilmiler,bir ksm geri kam, esir edilenler de in'e yerletirilmiti.
Anlalyor ki bu hcum eden en son Tik kabilesidir.Zira bu
tarihten sonra in belgelerinde Tik ad kememektedir.Belgelerde yalnz Cong'larn adn rdmze gre bunlar daha bir
mddet tarih yznden silinmemilerdir.
te in tarihlerinde Gktrklerden nce zikredilen Trkler
hakkndaki bulabildiimiz bilgiler bunlardan ibarettir. Bu bilgiler de milttan nceki devirlere ait olunca Trk isminin ne kadar
eski olduu kendiliinden meydana kar.

21

Trk Ad Hakknda Yaplan Aratrmalarn Tarihi

Kavim isimleri zamanla asl anlamlarn kaybeder ve bu ismi tayan kavimler kendilerinin bu adla anlan bir ahstan trediklerini zannederler. Bu efsanev telkkiyi birok kavimlerde
grdmz gibi mesel Macarlarda da aynen grmekteyiz: Macar efsanesine gre Macarlar Hunor ve Moger adl iki kardein
neslinden tremilerdir. Moger'in neslinden Macarlar, Hunor'un
neslinden de Hunlar kmtr. Bu suretle iki kavmi bir araya getirip o ismi tayan iki kardeten karmak bu iki kavmin mterek yaamasnn hatrasndan baka bir ey deildir.Trklerde de
Moollarla mterek yaamann hatras olarak Trk ve Mool
adl iki kardeten kt efsanesi vardr.
Eski Dou kaynaklarna gre Trk,Yafes'in olunun ismidir. phesiz slm kaynaklar din tesirle hareket ederek Trkleri onlarca, klsik olmu kkenlere karmaktadrlar. Hatta Kgarl Mahmud eserinde Trkler hakknda bir de hadis kaydetmektedir. Bu hadisin tercmesi udur: "Allah buyurmutur ki:
Benim bir ordum bar; onu Trk olarak isimlendirdim. Ve Douda skin kldm. Bir kavme kzarsam bunlarn terbiye iin zerlerine(Trkleri) musallat ederim".
Bu hadisin uydurma olmas hakknda sz sylemek dahi lzumsuz ise de Trk milliyyetperverliini iten ve derinden duymu olan Kgarl Mahmud'un bunu takip eden u szleri dikkate deer: "Bu eref-i maneviye Trklerdeki hsn melhati, sabhati, edep ve terbiyeyi, byklere hrmet ve riayeti, ahde vefay, hakikatin fevkinde temedduh ile iftihar terk etmeyi, besleti ve saylmayacak derecede ok ayan- medh sfatlar da ilve etmek lzmdr."
Trk adn bir ahstan karan bu Dou rivayetinden baka
baz slm kaynaklar da birtakm baka tretmeler yapmlardr.
a) Trkler Ye'cuc ve Me'cuc seddinin br tarafnda terk
edildiklerinden dolay onlara, Arapadaki Terek ismini

22

vermilerdir.
b) Hicretin 886 ylnda Hasan bin Mahmud Bayat tarafndan telif olunan Cm- Cem-yin adl eserin Bolcas maddesinde u satrlara tesadf etmekteyiz: "Aslnda ad
Trktr. Libas bolca giymekle Bolca veya Obolca ve
Bolcas dey lkap kodular. in ve Saklab ve Rus adl
oullar olup ve her biri bir iklimi mamur edp baka bey
oldular. ki yz krk yl yaayup fevt olmutur."
c) Bu ilkel aklamalara in tarihlerinin yapm olduu u
itikak da ilve etmek lazmdr: Sui-u adl in tarihi bu hususta u satrlar yazmaktadr. "Tu-kie'ler (yani
Trkler) eteinde kararghlar bulunan bir dan isminden adlanmlardr ki bu da mifer eklinde olduundan
bunlarn dilinde de mifere Tu-kie derler. Bunun iin
kendilerine Tu-kie adn vermilerdir.
Sui-u'nun ileri srd bu itikak cidd sayp bunu ilm
bir ekilde aklamaya alan birtakm bilginler de vardr ki
bunlar Trkede "Mifer, serpu" anlamna ve Trk szne yakn bir kelime arayp bu in aklamasn tefsir etmektedir. Bu
bilginlerin en eskisi J. Klaproth'dur. Bu byk Alman bilgini Journal Asiatique'te yazm olduu bir makalede bu in itikakn
kaydettikden sonra Trkede "serpu" anlamna gelen ve Tu-kie
telffuzuna yakn olan kelimenin takye olduunu yazm ve bu
szn eski Arapada mevcut olmayp Trkeden Arapaya gemi olmas muhtemel olduunu ileri srmtr.Aradan ok uzun
bir zaman getikten sonra bu gr savunan dier bir bilgin daha ortaya kmtr. Zrihli J. J. Hess, Der slam mesmusnda
yazm olduu bir makalede yeni Acemcedeki "mifer" anlamna gelen terk sznn Trke olduunu ve Acemceye Trkeden
getiyini syleyip Trk adnn da bu szden ktn ileri srmtr.Ayn zat Trklerin demircilikle uratn, silh imal ettiklerini kayt ile Karakalpak Trk kavim adnn da tpk bunun
gibi teekkl ettiini yazmaktadr.

23

Daha nce W.Schott da 1849 ylnda bu szn yeni Acemcedeki targ ve Trkedeki tugulga ile ilgili olduunu kayt etmekte idi.
Hess'in makalesinde dikkate deer yn, Trk sznn ince telffuzunu kaydederken bu szn eskiden Trkt olmas icap
ettiini syleyen Paul Pelliot'nun bak asn kuvvetlendirmesidir. Hess de bu noktay kaydederek Trkt sznn bir okluk
ekli olduunu yazmaktadr.
Son zamanda Macar bilginlerinden Bernat Munkacsi ayn
gre baka bir ynden itirak etmektedir. Munkacsi inlilerin
yabanc dilden aldklar kelimelerdeki r sesine mukabil l harfi- ni
yazdklarn sylemekte ve Trke te~ri kelimesinin incede
teng-li, ordu'nun vulu-tu, erdem'in a-lu-tun, batur'un pa-ti-lu
eklinde kaydedulduini yazmaktadr. O hlde Munkacsi'ye gre
"inli mdekkik kendisini Tu-lu-ke telffuz ettii Trk sznn
anlamna gelir". Yahut da mdekkik mifer anlamna gelen tulu- ga szn iitmi ve bu da Trklerin daalara nazaran kendilerine isim verdikleri iitilince bu iki bilgi birletirilerek in tarihlerindeki bilinen itikak meydana kmtr.
Munkacsi bu gr kaydettikden sonra Vambery Armin'in
itikakn zikretmekte ve bu itikak sonunda "adam" anlamna
gelen bir sze balanmaktadr ki bu ciheti daha aada izah edeceiz.
Hlbuki bu in itikakna daha 1904'te Otte Franke itiraz
etmiti. Franke bu itikakn ayan- itimat olmadn, inlilerin
Wu-hun'larla Sien-pi'lerin adn da da isimlerinden kardklarn ve bilhassa indeki ecnebi isimlerin itikaklarnn daima ihtiyatla karlanmas lzm geldiini yazmaktadr.
in kaynana dayanan bu etimoloji ile Arap veya Acemceden ktn ileri sren birtakm nazariyeleri bir tarafa brakarak
Avrupa bilginlerinin bu mesele etrafnda ileri srm olduklar
dier grleri aklayalm.

24

Hammer, mehur Osmanl Tarihi'nde Trk kavim adn Heredot'un Targitaos ve ncil'in Togarma diye kaydettikleri ad ile
mukayese etmektedir.
Franz v. Erdmann da Temuin ve Halefleri adl eserinde
Trk adn Turier, Taurier, Tyriten, Toreten, Turanier, Taurisker,
Turken, Tourmanen, Turmenen, Turkmanen, Turkkomanen,
Turchmenen3 adlaryla karlatrlarak kt bir noktada ayn
ad Thrak ad ile de karlatrmay daha genileterek Trk adn
Magyar, Vogul, Mongol, Uygur, Hungar, Tunguz, Bulgar adlarnn ayn telkki etmekte ve btn bu adlar ayn kkn deimesi zannetmektedir.
S. W. Koelle Tatar adn Tartar diye kaydederek bu ad tarmak yani "ekmek, cezp etmek" kknden, Trk ismini de turmak ve trmek filinden karak ayn veya benzer anlamda
aklamaktadr.
Macarlardan Fiok Karoly'a gre incesi Tu-kiu olan Trk
kelimesinin asl ekli Turku olup Hazar denizi sahilinde oturan
skitlerin dilinde "gl kenarnda oturan adam" anlamna gelir. ....
Bilim d bu iddialar bir tarafa burakrsak bize ilk cidd itikak verenin Vambery olduunu gryoruz.
Vambery Armin, "Trk-Tatar kavimlerinin ibtida kltr"
adl aratrmasnda (s. 51) Trk szn trmek, tremek fiilinden karmaktadr. Filhakka yrmek sznden Yrk has ismi
kt gibi trmek fiilinden de Trk sz teekkl edebilir. Nitekim ncede kaydettiimiz gibi bu kelimenin eski telffuzu tek
heceli deil iki heceli yani Trk eklinde idi. Vambery'nin bu
aratrmasn B. Munkacsi de kabul ve aaklamaya almtr.
Bu sz "tremi, mahlk" yani "insan" anlamna geldiine gre
Ural-Altay kavimlerinde bu ekilde adlandrma tarzna pek ok
tesadf etmekteyiz. nce kaydettiimiz gibi ermislerin , Zr-

25

yenlerin, Laplarn, Tunguzlarn, Ostyaklarn kendi kendilerine

vermi olduklar adlar hep "insan, adam, kii" anlamna gelir.
Hatta Votyak, Mordvin ve Macar adlarnda da bu "insan" anlam
bulunmaktadr. Demek oluyor ki Ural-Altay kavimlerinde bu
isimlendirme ekli pek genellemi hlde idi. Trk kavimlerinden Altay-kii'lerin adlarn da zikreden Munkacsi bu ad da
ayn kategoriye dhil etmektedir.
Vambery'nin bu aklamasna yine Macar bilginlerinden
Gyla Nmeth itiraz ederek itirazlarn u noktalarda toplamaktadr:
1. Trk ad VI. yzyldailk defa meydana ktna gre
Trklerin en eski ismi deildir, binaenaleyh "adam" anlamnaa gelmesi geerli olamaz.
2. Trk sznn "insan, mahlk" anlam malm deildir.
Bu anlam btnyle farazdir.
3. Trk adnda sesi vardr. Tremek, tretmek fiilinin ise
yalnz bizim yani, Anadolu lehesinde sesi gzkmektedir. Her ihtimale gre fiilin kk sesi deil 'dr. Binaenaleyh Vambery'nin aklamas pek muhtemel saylamaz.
4. Trk kavim ismi baka bir tarz her trl nazariyeden beri olarak kabil-i izahatdr.
Gyla Nmeth'in btn bu itirazlarnn her noktas bizce
geerli olamaz. nk mademki yrmek'ten Yrk ismi kmtr; pekla trmek'ten de Trk sz kabilir. Fakat Nmeth'in syledii gibi Trk ad baka metinlerde daha ak bir
ekilde ve anlaml olan bir kelime olarak gemektedir. Binaenaleyh bu kelime vastasyla bir derece nazariyeden daha beri olarak kabil-i izahtr. Aadaki satrlarda bu noktay aklayacaz.

26

Trk Sznn Kkeni

Bilindii gibi Dou Trkistan'da Uygur Trklerine ait birtakm metinler elde edilmitir. alman bilginlerinden F. W. K.
Mller'in yaymlam olduu Uigurica serisinin ikinci cildinin
iindeki metinler arasnda Trk sznn getiini ve burada bir
kavim ismi deil, anlam olan bir kelime olarak kullanldn
grmekteyiz. nemine dayanarak bu metinleri tercmeleri ile
birlikte buraya aynen veriyoruz: ol oq teginmek tltagnta ajunlarka ed tavarqa erke trkke azlanmak turur. "te bu Vedana tarafndan sebebiyet verilmi olarak Trsann hayata, mal ve mlke,
iktidar ve kudrete kar hissi tezahr eder". Ayn kelime dier
metinlerde de gemektedir: ag, barm, ed, tavar erk trk-zler
aslmak bozlun; alqu og yalnlg i kngzlar ptmaki bozlun. " Define, mal, servet, eya, kudret ve kuvvetiniz oalm olsun. Btn parlak, aanl i gcnz bitmi olsun". Trk sz
yine u metinde de geiyor: iligler, begler, buyruklar, prtkler,
kunuy katunlar, tigitler, nallar ulug bay bayagutlar k(e)nt
(er)klerin Trklerin dalap toyn dindar bolup arhant qutin bultlar. "Hkmdarlar, beler, buyruklar, prtkler, prensen hanmlar, prensler, nazrlar, byk, zengin bayagutlar kendi kendi kudret ve kuvvetlerini terk edip rahip, papaz olup rahat saadetine oldular".
u naklettiimiz ibarelerde Trk sz gemektedir ve
kelime "g, kudret" anlamna gelen erk sz ile e anllaml olarak
getii iin erk sznn dellet ettii anlamdan baka biranlama
gelemez.
te buradaki "g, kuvvet" anlamna gelen Trk sz ile
Trk kavim adnn ayn olduunu ilk defa olarak A. von Le Coq
1912'de, Vilhelm Thomsen Armaan'nda yaymlad "Ein manichaisches Buch Fragments aus Chotsho" adl makalesinin 151.
sayfasnda ileri srmtr. A. von Le Coq'tan sonra mehur bilgin V. Thomsen de iki Orhun yazt yani Kl Tigin ve Bilge Kagan yaztar ile Tonyukuk yaztlarnn tercmesini yaparken

27

"Trk isminin dellet ettii kavim hakknda (Trkesi Trk veya Trk olup aslnda her hlde "kuvvet" anlamna gelen ve balangta ihtimal bir tek kabilenin veya belki de hkim bir neslin
ismi olmak zere) ilk defa olarak VI. yzyln ortalarnda haberdar olmaktayz." demektedir.
Daha sonra 1927'de, Gyla Nmeth de bu gr aklayan
bir aratrma yaymlayarak, konuyu daha geni bir ekilde ilemitir.4
Gyla Nmeth'in ileri srd gre gre Trklerde hkim unsur fazilet, ecaat, cesaret gibi anlamlar tayan isimler
almaktadr. Peeneklerin ba kabilesinin ad Erdem'dir. Yine Bizans mverrihlerinden Konstantinos Porghyrogennetos, De Administrando mperio adl eserinin 37. bahsinde, Peenekler hakknda diyor ki: Bunlarn ba kabilesine Ka~ar~Ke~er derler;
nk bunlar en kahraman, en ecileridir ve Ka~ar~Ke~er ad da
bu anlama gelir.
Ouzlarn ba kabilesi ad Kayg'dr. Dou kaynaklarnn
verdii aklamaya gre bu kelimenin anlam "gl, kuvvetli"dir.
Gyla Nmeth Yurdkuran Macarlarn teekkl adl eserinin 49. sahifesinde bu hususta biraz daha aklama vermektedir.
Burada Bdz kabile adn Bkdr diye yazmaktadr. Ve burada "gl, kuvvetli" anlamna gelen kke kkn karmaktadr.
Hlbuki bu kelimenin eski ekli Bdz olup bu kelime Trklerde bir unvandr. Yine bu eserde orlarn bir kabilesinin isminin
Karan olup bunun anlamnn "kuvvetli" olduunu kaydedilmektedir.
O hlde buraya kadar verdiimiz aklamadan u sonu kar ki Trk sz nceleri Trkede "g, kuvvet, kudret" anlamna glirdi. Sonra bu kelime bir kavme alem olmutur.
_______________________
4- Macar dili (Magyar Nyelv), XXIII., s. 271-274.

28

Trk Sznn Yaylmas

Trk Kavminin tarihini incelersek hkim olann kendi adn daima tbi kavimlere temil ettiini grrz. Bu adlarn bu ekilde yaylmas etnografik deil, btnyle siyas bir grn arzetmektedir.
M. . 176'da Hun hkmdar in mparatoruna u satrlar yazmaktadr:5 "Gn yardm ve zabitlerimin, adamlarmn
muhariplii, mkemmel atlarmn kuvvetli olmas sayesinde
(adamlarm) Gaot-si kavmini mahveyledi; sonra Lo-lan',
Osun'u ve Ho-kut'lar, yannda bulunan 26 lke ile birlikte herkes mahvedidi, ldrld, istil edildi. Bu ekilde btn bunlar
Hun oldular..." te bu ak ibareden anlamaktayz ki istil
edilen, itaat altna alnan kavim, hkim unsura iltihak eder ve
onun adn alarak o kavmin tarihine karr.
Avrupa Hunlar da geni bir sahaya sahip olup bir ok kavmi itaat altna ald vakit btn bu kavimler de Hun olmulard.
Bundan dolaydr ki Bizans tarihleri bu kavimleri yine Hun adlyla yad etmiler, hatta Hunlar tarihten silindikten sonra dahi Hun
adn devam etmilerlerdir. Priskos, Aa eri'lerden bahsederken
Aa eri Hunlar tabirini kullanmaktadr.
Hun hkmdarlarnn yukarda zikrettiimiz mektubu gibi
Orhun yaztlarnda da u ibareyi okumaktayz. trgi kagan
trkm, bodunum erti yani "Trgi kavmi Trkm, kavmimden
idi".
Uygurlarn birok kabileden teekkl ettiini biliyoruz. Bunlar arasnda "Uygur" adn tayan hkim kabilenin ismi dierlerine
de temil edilmi ve bu suretle Uygur ad genilemitir. Agathia'ta
Utigurlar ve Kutrigurlar hakknda u satrlar okumaktayz: "Bu
Hun kavimleri sefaletin o dercesine vardlar ki genellikle ilerinden kalm olan bir ksm dalarak bakalarna hizmet etmiler ve
_________________________
5- De Groot, Die Hunnen, s. 76.

29

onlarn adn almlardr".

Kazan Trkleri aslen su katlmam Trktr. Ancak sonralar buralar Moollarn idaresi altna girmi, o zaman bunlar da
"Tatar" adnalmlardr ki bu gn dahi bu ad inatla tarlar.
Macarlar Arupaya'ya gelirken yedi kabileden ibaretti. Sonra
Macar adn tayan hkim kabilenin ismi dier btn kavmin
hepsine alem olmutur.
Trk tarihine dikkat edecek olursak mill tarihimizde geni
bir sahaya sahip olmu, muazzam imparatorluk kurmu olan iki
byk kavim grrz.
Bunlardan birisi Hun'lardr. Dou Hunlar bilhassa Motun
zamannda Asya'ya hkim olan muazzam birimparatorluk kurduu gibi Avrupa'da da Atilla zamannda bu Hun yani Bat Hun
mparatorluu son derece byyp birok kavmi idatesi altna
almtr. Binaenaleyh kendi idareleri altnda bulunan kavimlerin
hepsi de Hun adn almlardr. Bundan dolaydr ki Bizans
tarihleri Hunlar tarihten silindikten sonra dahi nceleri onlara tbi
olan kavimleri yine Hun nam altnda zikretmilerdir.
kinci kavim Trkler'dir. Evvelce Juan-Juan'lara tbi olan
Trkler, VI. yzyln ortalarndan itibaren hkim bir kavim olmaya balam, hkimiyeti ilerledike ad da daha geni bir
sahay yaylm, bu suretle Trk ad genellemitir. te bundan
dolaydr ki Macarlar hakknda da bilgi veren Dou slm kaynaklar bunlara da Trk demektedir. nki Macarlar Trklere
tbi idiler. Binaenaleyh Trk adn da almlard.
Trk yaztlarnda bu adn ne kadar yaylp dier kavimlerede temil edildiini grmekteyiz. te bu Trkler btn Asya'ya
sahip olduklar vakit Trk adn da btn Asya'ya yaym
bulunuyorlard. Trk hkimiyetinden sonra byle cihanmul bir
hkim unsur meydana kmadndan Trk adnn yayl izleri
silinmemi, hatta yayl sahas daha genilemitir. Gktrklerden sonra Asya'da hkimiyet kurmu olan Uygurlar dahi Trk

30

adn Uygur ad yannda kullanmlardr. Bir Uygur metninde

"Uygur Trkesi" szlerini okumamz bu ciheti ok ak bir
ekilde gsterebilir.
Trk adnn batya, Anadolu'ya yaylmasnda en mhim
amil olanlar da Seluk Trkleridir. Dou slm tarihleri, devletleri, kurann ismiyle adlandrmaktadr. l-i Osman, Ben Saman,
Ben Tahir, Ben Tolun gibi adlar hep slm kaynaklarnn
vermi olduu adlardr. Hlbuki Seluk oular bu ad kendi
kendileri iin asla kullanmamlardr. XI. yzylda eserini yazm olan Kgarl Mahmud eserinde Seluk diye bir kavim ismi
zikretmektedir.
Knk
boyunun
ismini
zikrederken
"zamanmzn hkim olan sultanlardr" diyor. Daha sonra Seluk
maddesinde de "Bu hkim olan sultanlarn ceddidir. Seluk su
ba tesmiye olunur" demektedir.6 Grlyor ki " Seluk kavmi",
"Seluk devleti" gibi bir tabir bu devirde mevcut deildir.
Seluk oullar ile muharebeler yapm, sk mnasebette
bulunmu ve hatta hkmdarlarn stanbul'a dahi davet ile arlam olan Bizansllar, bu kavme asla Seluk adn kullanmamlardr. Onlar hep bu kavme Trk adn vermektedirler. Seluklulara mnasebettde bulunan Bizansllarn, temas ettikleri kavmin adn bilmedikdlerine hkmedemeyiz. Bizans tarihlerinin
bunlara Trk adn vermi olmasna gre, Seluk oullar Trk
adyla Anadolu'ya girmiler ve Trk adn bu ekilde batya
getirmilerdir.
imdi gelelim Trk adnn ald bir anlama: Trk ad
altnda Anadolu'ya gelip yerleen Seluk oullar burada byk
bir devlet kurunca hayat artlar gittike deimeye balamt.
Zaman getike, devlet tekilt bydke slm tesiri oalnca yeni bir aristokrasi ve balam, hkmdarlar Sultan unvann alm, vezirler byk rtbe ve unvanlar almaya balamlar, ilim
dahi slmlk tesiri altnda kalmaya balamt. Binaenaleyh
____________________
6- 1, s. 397.

31

hkmdar saraynda siyaset dili resmen acemce olmu, Trke

avam dili olarak kalmt. Trkenin bu suretle ikinci plna dmesine, devlert mekanizmasn ileten memur ve ehirli snfnn
olumas lkede byk bir ikilik vcuda getirmiti. Kyde kalan
Trk ile ehirdekinin dili, zevki, mzii hatta ahlk ve detleri
dahi btnyle ayrlm deta millet iinde millet olumutu.
Binaenaleyh Trk dili, Trk mzii, Trk ahlk kyde kalm,
ehirde ise Dounun zellikle Arap ve Acem'in tesiri ile yeni bir
dil, yeni bir mzik ve yeni bir topluluk kurulmutu. O hlde Trk
kyde kalm,kozmopolit camia da ehri igal etmiti. Bu byk
ayrlk neticesinde kyl ehirliyi, ehirli de kyly sevmez,
anlamaz, bilmez, tanmaz olmu ve sonunda tahkir etmitir.
k Paa Garib-nme'sinde Trk dili hakknda aynen u
satrlar yazmaktadr: " Bu fakr Trk lisn zere bu kitb nazmeylemek vcib oldu, t ki onlar da ibu ni'metten mahrum olmayalar ve i'tikadda tark-i niayesteye gitmeyeler".
Yine ayn eserde u msralara tesadf etmekteyiz:
Geri kim syledi bunda Trk dili
Lk ma'lm oldu mn menzili
n bilesin cmle yol menzillerin
Yirme yle Trk Tacik dillerin.
Trk halknn kyde kaldn anlamtm. Binaenaleyh
ehirli nazarnda Trk demek kyl demekti. Eski Osmanllar
zamannda Trk sznn tam kyl mukabil olarak kullanldn Fatih'in Kanun-name'si ok sarih bir surette gstermektedir. Fatih'in Kanun-name'sinin nc faslnda yani "arap ime, alma ve bhtan" bahsinde birinci madde aynen yledir:
"Eer bireg hamr ise, Trk veya ehirl olsa, kad tazir ura,
iki aaca bir aka crm alna". Yine ayn bahsin 16. maddesin-

32

de de Trk ad bu anlamda geemektrdir. Memafih Fatih'in

Kanun-name'sinde Trk sz "kyl" anlamna kullanlmakla
birlikte ondan ok sonraki belgelerde Trk sznn btnyle
kavim ad olarak da getiini grmekteyiz. Osmanl tarihinde
Trk kelimesinin "kyl, kaba" anlamnda kullanldna dair
pek ok belge vard.
Bugn iftiharla grmekteyiz ki Trk milleti benliini bulmu, Trkln duymu bir hldedir.

33

34

HSEYN NAMIK ORKUN

(1902-1956)
Trk dilcisi ve tarihisi Hseyin Namk Orkun 31 Ocak 1902 tarihinde stanbul'da dodu.
lk ve orta renimini Nianta Sultnsi'nde
tamamlayan Orkun, Yksek renimini stanbul niversitesi Edebiyat Fakultesi Tarih Blmnde tamamlad (1924). 1925 ylnda Macaristan'a giderek Budapete niversitesi Felsefe
Fakultesinde Macar Trkolou Gyla Nmeth'in (1890-1976) asistan oldu ve Trkoloji
dalnda doktora derecesini ald. Macaristan'da
bulunduu yllarda Macar Trkolou Arminius
Vmbry'nin (1831-1931) A trk faj (Budapete, 1885) adl eserini esas alarak Trk Dnyas (Budapete, 1928) adl eserini yazd. 1930 ylnda yurda dnerek Ankara'da; Gazi Eitim Enstits, Polis
Koleji, Devlet Konservatuvar ve Tp Fakultesinde Trk Tarihi ve nkilap Tarihi dersleri verdi. 1932 ylnda I.Trk Tarih ve Dil Kongrelerine katld. Orkun
bir sre M.Kemal Atatrk'n Macarca tercmanl grevini yrtt. Orkun'un
1933-1954 yllar arasnda yaymlam olduu eserlerinden bazlar unlardr:
Peenekler (stanbul, 1933), Atilla ve Oullar, (stanbu,1933), Avarlar,
Peenekler, Kumanlar (Ankara, 1933), Ouzlara Dair ( Ankara, 1935), Ulusal
Efsaneler: 4 Tepegz I (Ankara, 1935), Eski Trk Yaztlar (stanbul, 1936),
Trk Hukuk Tarihi (18 kitap), (Ankara, 1935-1936), Trk Tarihin Bizans
Kaynaklar (Ankara, 1938), Osmanllarn Aslna Dair (stanbul, 1939), Hunlar
(Ankara, 1939), Trk stils Devrinde Macaristan'da ve Avrupa'da Casuslar
(stanbul, 1939), Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin Uygurcas
(stanbul, 1940), Trk Sznn Asl (Ankara, 1940), Trk Tarihi Not
Hlsalar (stanbul, 1940), Trk Efsaneleri (stanbul, 1943), Trkln
Tarihi (Ankara, 1944), Yeryznde Trkler (stanbul, 1944), Trk Tarihi I-IIIII-IV (Ankara, 1946), Ortaokullar in Tarih Okuma Kitab (Ankara, 1946),
lkolkullar in Tarih Okuma Kitab (Ankara, 1951), Byk Trk Sleyman
Paa Hayat ve Eserleri (Ankara, 1952), Eski Trklerde Evcil Hayvanlarn
Tarihesi (Ankara, 1954).
H. N. Orkun 1951 ylnda, Trk Oca'nn Ankara ubesi mteebbis
heyetinde bulundu ve Trk Oca Genel Sekreteri olarak grev yapt.
Orkun'un Trk Yurdu, lk, Varlk, Millet, Trklk, Boskurt, Kopuz, r,
naralt, Gurbet, zleyi, Krad, Dil Kurumu Mecmuas gibi dergilerde
birok makalesi yaymland. Ayrca, Hkimiyet-i Milliyye, Kudret ve Mefkure
gazetelerinde haftalk yaz ve tarihi romanlar yazd.
Hseyin Namk Orkun, 23 Mart 1956 tarihinde Ankara'da hayata gzlerini
yumdu.

35