125

III. 7. MANYETZMA VE
ELEKTROMANYETZMA
III.7.0 l. MANYETK ALAN
Manyetik olaylar M. 2000 yllarnda inliler tarafndan bilinmekteydi. Doada, ktle ekim kuvveti
ve elektriksel etkileim dnda bir baka etkileim trde, M.. yaklak drdnc yzylda bugnki
Manisa o devirdeki adyla Magnesia'da yaayan insanlarca bir demir filizi parcacklarnn dier bir
demiri ekme zellii eklinde gzlenmitir. Tarihi inana gre, o zamanlarda Manisa dalarnda
koyunlarn otlatan bir oban , ucu demirli deneinin yerdeki baz talar tarafndan ekildiini fark
etmitir.Bu tip etkilemeye bu nedenle olayn getii yere izafen manyetik etkileme ve demir filizine
de mknats ad verilmitir. Bir mknatsn ekme ve itme zellii mknatsn kutuplar denen baz
blgelerinde daha belirgindir. M..'ki yzyllarda, mknats yaknna getirilen bir demir ubuun,
doal mknatstaki zellii kazand ve bu ubuun dey bir eksen etrafnda asld vakit,
kendiliinden ve yaklak olarak kuzey ve gney dorultusunu gsterdii, inliler tarafndan
biliniyordu. Bu zellikten yararlanlarak mknatsn pusula olarak kullanlmas bildiklerimize gre
onbirinci yzyldan ncedir.
Baka doal byk bir mknatsta yerkrenin kendisidir. Yerkrenin , bir bir mknats tana srtlerek
mknatslanan ve yatay bir dzlem iinde serbeste dnebilen bir demir ineyi, yerkre kuzey gney
dorultusunda
sylenmektedir.

ynelltii

ve bunun gemicilikte 12. Yz yla doru

pusula olarak kullanld

126

Manyetik olaylarla elktriksel olaylar arasndaki iliki, l8l9 ylnda H.C. Oersted tarafndan, iinden
akm geen bir telin yanndaki pusulann sapmas etkisiyle, denel olarak gsterilmitir. Manyetik
etkileimlerin, hareket halindeki elektrik ykleri arasndaki kuvvetlerden olutuu

kabul

edilmektedir.Hareket halindeki ykler birbirlerine, Coulomb yasasnn belirttii elektriksel kuvvetler

dnda, manyet kuvvetler uygularlar. Onun iin manyetizma konusuna, hareketli ykler arasndaki
kuvvetlerin incelenmesi ile devam edilecek ve maddenin manyetik zellikleri ilerde incelenecektir.
Manyetik alan incelenirken,hareketli bir yk zerine dierince uygulanan kuvvetle dorudan
ilgilenmek yerine, hareketli bir ykn kendi bulunduu uzayda bir manyetik alan oluturduu ve bu
alann dier bir hareketli yke etkidiini kabullenmek daha uygun olmaktadr.
Elektrostatik kuvvetin olmad ve ktlesel ekim kuvvet nemsenemiyecei uzayn bir noktasnda,
hareketli bir yke bir kuvvet etkidiinde, bu noktada bir manyetik alan vardr denir.Hareketli ykler
zerine etkiyen manyetik kuvvetlerin yannda,hareketli ykler ve akmlar tarafndan oluturulan
elektrik alan bir ok halde okadar kktrki dolaysyla bunlar ihmal edilebilir.
Elektrik alan, ktlesel ekim alan nasl kuvvet izgileri ile tannyorsa, manyetik alanda alan izgileri
ile tanmlanr. Manyetik alan B vektrel bir niceliktir. B ye manyetik ak younluu veya
manyetik indksiyon adda verilir. Elektrik ykl bir ismin evresinde oluturduu elektrik alan
gibi, bir mknats veya iinden akm geen bir telde evresinde bir manyetik alan oluturur. Bir
manyetik alan ve bir elektrik alan doal olarak birbirinden ok ayr olmakla beraber aralarnda birok
benzerlik vardr. Bir manyetik alanda bir elektrik alan gibi her noktada belirli bir byklk ve
dorultuya sahip olan vektrel bir kemiyettir. Bir manyetik alan bir elektrik alan gibi, dorultular her
noktada B nin dorultusu olan,manyetik alan izgileri ile gsterilirler ve bu izgilerin sk olduu yerde
B nin iddeti byk seyrek olduu yerlerde kktr. Bylece, bu izgilerin kendi dorultularna
normal yzey biriminden geen toplam saysna manyetik alan aks ad verilir. Manyetik ak, elektrik
alana benzer tarzda vektrel olarak

= B.ds

(01)

veya onun iddeti olarak

= BdS cos
eklinde tanmlanr. Bantdaki, as B' nin, yzeyin normali ile yapt adr.
SI birim sisteminde manyetik alan iddeti birimi

(02)

127

l Tesla = l N / Amp. m = l Weber / m2

dr. Manyetik alann eski birimi olan Gauss baz hallerde kullanlmaktadr. Tesla ile Gauss arasndaki
ilikide
l Tesla = l 04 Gauss (G)
eklindedir. Laboratuvarlarda elde edilebilen en byk manyetik alan deeri 2,5 T dr. Bununla
birlikte 25T (250 000 G) byklne ulaan manyetik alan retebilen Speriletken mknatslar
yaplmtr. yerkrenin yzeyine yakn blgelerdeki manyetik alan deeri yaklak olarak 0,5.10-4 T
veya 0,50 G dur.

III.7.02. HAREKETL YKE ETKYEN MANYETK KUVVET

VE MANYETK KUVVETN ZELLKLER
Gz nne alnan uzayn bir noktasnda, bir elektrik alann olmad ve ktlesel ekim kuvveti ihmal
edildiine gre bu noktadaki v hz ile harakat eden bir q ykne bir saptrc kuvvet etkiyorsa bu
kuvvete elektromanyetik kuvvet ad verilir. Gzlemlere gre v hz ile hareket eden

+ q ykne

etkiyen manyetik kuvvet aadaki gibi belirtilir:

l) Kuvvetin dorultusu: Kuvvet B ile v hznn oluturduu dzleme diktir. Buna gre kuvvet hem
B'ye hemde v'ye dik olacaktr ( ekil 0 l ).
F= F = qvBsin

x
ekil 0 l Manyetik kuvvetin ynnn bulunmas
2) Kuvvetin deeri:manyetik kuvvet paracn yk ve hz ile orantldr ve

F =qvB

(03)

128
bantsyla verilir. Bu bantdan kuvvetin bykl ( skaler deeri ), ykn v hz ile B arasnda
as varsa

F = qvB sin

(04)

dr. Ykn v hz B 'ye paralel olursa F = 0 olacaktr. Manyetik kuvvetin maksimum deeri, v hznn
B'ye dik olmas ile ( = / 2 )

Fmax = q v B

(05)

olur. Bir pozitif yke etkiyen kuvvet ayn ynde hareket eden nekadif kuvvete etkiyen kuvvetin
ynne testir.
Elektrik yk q olan bir parack, bir elektrik alan ve manyetik alann olduu uzayda hareket ederse
ona etkiyen toplan kuvvete Lorentz kuvveti denir ve bu kuvvet

F = q .E + q v B

(06)

Manyetik kuvvetin parcacn hzna dik olmas nedeniyle, ykn bir manyetik alanda hareketinde bir
i yaplmaz yani paracn kinetik enerjisi deime bu kuvvet yalnzca onu yana saptrr. Esasnda bu
kuvvet merkezcil kuvvettir ve paracn yrngesi bir daire yay olacaktr. Manyetik kuvvetler ekim
kuvvetlerinden yaklak olarak l09 defa daha byktrler.
3) Kuvvetin yn . bu yn B ve V' nin ynne baldr. Genelde bu ynn bulunmas iin sol el
kural uygulanr. Sol elin ere ve yanndaki parma kapal olmak zere dier akken, ,iaret
parma B manyetik alann ynn, orta parmak + q yknn v hznn ( v sin )

( veya I

akmnn ) ynn gstermek zere birbirlerine dik olarak tutulurlarsa, bunlara dik olan baparmakta
elektromanyetik kuvvetrin ynn gsterir. Parack eksi ykl olursa etkiyen kuvvet

pozitif

parcaca etkiyenle ters ynl olacaktr.

ekil 02.a v B vektr arpmnn ynn bulmaya yarayan sa el kuralnn ksa bir gsterimini
vermektedir. Sa elin drt parman v nin ynnde yneltin ve sonra B nin ynnde gelinceye kadar
bkn. Bu durumda alan ba parmak v B nin ynn gsterir. F = q v B olduundan q pozitif
ise F, v B nin ynnde, q negatifse v B ile ters ynldr (ekil 02.b).

129

F
v
B

-q

B
+q

v
F
(a)

(b)

ekil 02.a.b Manyetik alanda v hzyla hareket eden bir paraca etkiyen manyetik kuvvet
Elektrik ve manyetik kuvvetler arasnda nemli farklar vardr.
1) FE her zaman E ye paralel ( FE // E ) buna karn FB her zaman B ye diktir ( FB B ).
2) FE ykn v hzndan bamsz, oysa FB ykn v hzna bamdr.
3) FE ykn konumunu deitirince W ii yaoar, oysa FB her zaman yerdeitirmeye dik olduundan,
FB.ds= ( FBv )dt = 0 dan yapt i sfrdr.
Buna gre ykl bir paracn kinetik enerjisini yalnzca bir manyetik alanla deitiremeyiz.
v hz ile hareket eden bir yke uygulanan manyetik alan onun hz vektrnn ynn deitirir fakat
onun hzn deitiremez.

III.7.03. YKL PARACIKLARIN MANYETK ALANDAK

YRNGELER
Ktleleri ayn ykleri + q ve - q olan iki parcack, dzgn bir B manyetik alanna dik ayn bir v hz
ile girsinler ( ekil 0 3.a ). Buna gre bu iki paraca etkiyen kuvvetlerin bykl ayn, sol el
kuralna grede ynleri zt olacaktr. Yklere etkiyen kuvvetin bykl F = q v B dr. Kuvvet hza
dik olduundan hzn deeri sabit kalacak fakat dorultusu deiecek ve bunun sonucu ykl
partikller dzgn dairesel bir hareket yapacaklardr. Buna gre ktlesi m olan +q ykne etkiyen
merkezcil kuvvet ( m v2 / R ) manyetik kuvvete eit olacandan parack saat ibreleri tersinde bir
dairesel yrnge
izecektir: Eksi ykl parackta saat ibreleri ynnde dairesel bir yrnge izer. Dairesel yrngenin
yarap R ise bu yarap

130

v2
= qvB
R

bantsndan

R=

mv
qB

(07)

olarak bulunur.

R
F
m

v
F

ekil 0 3.a Dzgn manyetik alana dik bir v hzyla giren paracklarn
Yklerinin eidine gre dairesel yrngeleri.

Paracn hz manyetik alana dik deilse yani B ile bir a yapacak ekilde alana girerse, bu hz biri
manyetik alana dik dieride manyetik alana paralel olmak zere iki bileene ayrllr. Paralel bileen
etkilenmez, fakat dik bileen deerce sabit kalarak dorultusu srekli olarak deiir. Buna gre
paracn hareketi, alana dzgn bir hareketle w = qBm asal hz ile alan etrafndaki dairesel
hareketin bilekesi olan bir helis. Olur ekil 3.b .

ekil 3.b

131

. Manyetik alana gibi bir ayla giren bir paracn asal hz v ise bu hz biri manyetik alana dik
dieri manyetik alana pararlel olamak zere iki bileene ayrlr. Manyetik alana paralel bileenin
deeri v pararlel = v Cos ve dik olan bileenin deeri vdik = Sin olacaktr , ekil 3.b.
07 Bantsna gre manyetik alana dik olan bir hzla girerek , diresel bir yrngede dolanan
paracn w asal hz, v teet hzna bal deildir, yalnzca ( q / m ) oranna ve B'ye baldr.
Buradan asal hz iin,

w=

elde edilir.Burada

v q
= B
R m

( 0 8 .a )

w ya siklotron frekans denilmektedir.Son bantdan bu dairesel hareketin

peryodu iin

T=

2 2 m
=
w
qB

( 08.b )

bulunur. Grld gibi w ve T paracn hzna ve yrngenin yarapna bal deildir. 07

bantsna gr ayn ktleye sahip olan hzl paracklar geni daireler boyunca yava paracklar ise
kk daireciklere boyunca hareket yaparlar. Ancak hepsinindede kendi

dairesel yrngelerini

dolanma peryotlar ayndr.

ekil 3.b deki gibi manyetik alana belli bir ayla ve belli bir v hzyla giren paracn alana
pararalel bileeni v Cos manyetik alandan etkilenmez , fakat dik bileen v Sin deerce
sabit kalarak dorultuca srekli olarak deiir.Buna gre paracn hareketi, alana paralel dzgn bir
hareketle w = q B / m

asal hzyla alan etrafnda dairesel hareketin bir bilekesi olan bir helis olur

ekil o3.b. Buna gre asal hz alana pararalel hza bal deildir , yalnzca q / m oranna ve B
deerine baldr.
Helis yrnge zerinde dolanan bir paracn helisel yrnge adm ekil 03.b. her peryot sresinde
yer konumunun x ekseni boyunca ald yola eittir. Helis yrngedeki paracn x ekseni boyunca
hz bileeni v Cos olduundan paracn helisel yrnge adm :

2 m

Bq

e = v Cos . T = v Cos .

bantsndan hesaplanr.

( 09 )

132

Helis yrngede hareketli parcacn asal hznn yn bilinirse, byle bir iyonun manyetik alandaki
yrngesinin eilmesinden onun yknn iareti tayin edilir. ( 08.a ) bantsna gre, ykl bir
paracn yrngesinin manyetik alanda eilmesi, paracn enerjisine veya momentumuna p = m
v baldr. Enerji bydke erilik yarap, R byk fakat erilik kk olur. Bunun uygulanmas
sonunda l932 ylnda C.D. Anderson tarafndan

kozmik nlar iindeki pozitron bulunmutur.

Pozitron temel bir parack olup, ktlesi elektron ktlesiyle ayn olup yk art elektron ( + e) elektron
ykdr. Uzaydan yerkre zerine den ykl paracklara kozmik nlar denilmektedir. Dier
taraftan pozitronada elektronun antiparac adda verilir.
Ykl parackla dzgn olmayan bir manyetik alanda hareket ettiklerinde hareket ynnde karmak
bir grnm sergilerler. ekil 04 deki gibi iki akm ilmeinin oluturduu ularda kuvvetli ortada
zayf bir manyetik alan iinde hareket eden ykl paracklar u noktalar arasnda ileri geri salnm

ekil 04 Manyetik ie
hareketi

yaparlar. Bylece bir utan harekete geen bir ykl parack dier uca ulancaya kadar alan izgileri
boyunca spiral izerek ilerliyor ve uca ulanca geriye dnyor. Bu tr ekillenmeye manyetik ie
denilmektedir. Ykl paracklar byle bir alan iinde tuzaklanabilmektedirler. Bu olaydan
yararlanarak ekirdek birletirme (fzyon) srecini balatmak amacyla kullanlmaktadr. Pozitif
iyonlar ve elektronlardan oluan PLAZMA ad verilen oldukca scak gazlar ( T > 106 K ) hapsetmek
amacyla kullanlmaktadr. Fzyon reaksiyonu ile hemen hemen sonsuz enerji kayna elde
edilebilecektir. Bu durumda bu reaksiyonun kullanl olarak kullanlmas ynnden manyetik ie
problemleri

133

bulunmaktadr. iede ok fazla parack tutuklannca bu kez paracklar birbirleriyle arparak

sistemden da kamaktadrlar.
Dnyay yanlardan saran ounluu elektron ve protonlardan oluan paracklarn oluturduu Van
Allen nm kuaklar iindeki paracklar yerkrenin dzgn olmayan manyetik alanda tuzaklanarak
kutuptan kutuba spiraller izerler. Bu paracklar genelde gneten kaynaklanrlar, fakat bazlar
yldzlardan ve dier gk cisimlerinden gelirler. Bu nedenle bu paracklara kozmik n denilmektedir.
Kozmik nlarn ou yerkrenin manyetik alannda saparlar ve yerkreye ulaamazlar. Bununla
birlikte bazlar tuzaklanrlar ve Van Allen kuaklar olutururlar. Bu ykl paraclar kutuplarn
zerindeki dnya atmosferinde dier atomlarla arparak, onlarn grnr k yaymalarna neden
olurlar. Bylece kuzey lkelerinin truzim kayna olan kuzey kutbu fecri veya kuzey nmlar oluur.
ayn olay gney kutbunda da olmaktadr. ekil 05 de dnyay saran Van Allen kuaklar ve ykl
paracklarn tuzaklanma sonucu oluturduu sipiraller ematik olarak gsterilmitir.

Corafi
kuzey
Co.gney

Van Allen Kuaklar

ekil 05 Van Allen kuaklar,yerkrenin dzgn olmayan manyetik alannda tuzaklanan,
elektron ve proton gibi ykl parcacklardan oluur.

III.7.04. HIZ SEC

Ykl parack hem E elektrik alan hem de B manyetik alan iinde hareket ediyorsa yke etkiyen
elektrik kuvvet qE ve manyetik kuvvet qv B olmak zere bu iki kuvvetin etkisi altnda olacaktr.
Yke etkiyen toplam kuvvet,
F = qE + qvB

( 10 )

134

dr. Bu kuvvete Lorentz Kuvveti ad verilmektedir.

Ykl paracklarn hareketlerini inceleyen pek ok deneyde, ayn hzla hareket eden paracklarn
oluturulduu bir kaynaa ihtiya vardr. Byle bir kayna ekil 06 daki sistemle salayabiliriz.
Sistemde paralel plakalar arasna dey bir E elektrik alan ve plakalar arasna ekil dzlemine dik ie
ynl, dzgn bir B manyetik alan uygulanr. Kaynaktan v hz ile kan, rnein +q ykne yukar
ynl qvB manyetik kuvveti ve aa ynl qE elektrik kuvveti etkir. Alanlar manyetik ve elektrik
kuvveti dengeleyecek ekilde seilirlerse qvB=qE olur. Buradan

qvB

kaynak

qE

ekil 06 Hz seici

v=

E
B

( 11 )

bulunur. Bu durumda parack dz yatay bir izgi boyunca ilerler. Birbirine dik manyetik ve elektrik
alann iinde ancak (11) bantsndaki hza sahip olan paracklar sapmadan ilerlerler. Uygulamalarda
B ve E

bu zel hz verecek ekilde ayarlanr. Bundan hzl paracklara etkiyen manyetik kuvvet

elektrik
kuvvetten daha byk olduundan bu paracklar yukar doru sapacaklardr. Bundan daha dk
hzda olan paracklar da aa doru saparlar.

135

III.7.05. SKLOTRON VE SNKRATRON

Siklotron, l93l ylnda ,yksek hzl ykl paracklar demeti elde etmek amacyla E.O. Lawrance ve
M.S.Livington tarafndan yaplmtr. ok byk hacimli yapsna karlk, almasnn temel teorisi
basittir. Protonlar ve dteronlar gibi ykl paracklarn elektrik ve manyetik alanlardaki
hareketlerinden yola klarak ve ykl paracn manyetik alandaki yrngesinin dairesel olmas bu
tr parack hzlandrclarn yaplmasna olanak salamtr. Bu tr bir cihaz bilimsel aratrmalar iin
dzenlemisede, bu ama sonralar askeri ve ticari istekler iin ynlendirilmitir.

D
S

OSLATR

ekil 07 Siklotron

Siklotron, D1 ve D2 gibi yarm dairesel odacklara ayrlm ve bu iki ksm arasnda bir boluk
bulunan bakrdan ykseklii az olan silindirik bir sistemdir (ekil 07). Bu sistem dzgn bir manyetik
alan iindedir ve bu odacklar birbirinden elektrikce izole edilmilerdir.D 'ler arasndaki boluun
ortas cvarnda bir iyon kayna ( ounlukla ar hidrojenin pozitif ykl ekirdekleri yani dteron)
kullanlr. D'ler alternatif potansiyel fark oluturan bir ossilatrn ularna balanrlar. Bu alternatif
potansiyel farknn frekans

saniyede birka milyondur ve D' ler arsndaki elektrik alanda ayn

frekansla yn deitirir. D'lerin i ksmlarnda elektrik alan deeri doal olarak sfr olacaktr.

136

ekil 0 3.a.'da D1'in pozitif olduu bir anda iyon kayna S'ten kan, + q ykl ve m ktlele bir iyon,
D'ler arasndaki elektrik alanla hzlandrlr. Bu hzlandrlan iyon D2' nin iinden geerek D'ler
arasndaki serbest blgeye bir v1 hz ile girer, hareket manyetik alana dik olduundan bu iyon

r1 =

mv 1
qB

(12)

yarapl dairesel bir yrnge boyunca hareket eder. yonun bir yarm daire izmek iin geen zaman
iinde, elektrik alannda ynnde deierek D'e doru ynelmise iyon D ler arasnda bolua gelence
tekrar hzlanacak ve D' e daha byk bir v2 hz ile girecektir. Bu olaylar ard arda tekrarlanarak
iynun dairesel yrngesi gittike bir spiral gibi genileyecektir. Bu dairesel sipiralin yar ap
istenilen maksimum deer R 'ye ulanca hzlandrlm iyon D1'deki A noktasndan vmax hz ile
karak istenilen hedefe gnderilecektir.
yonun D'ler iindeki hareketindeki asal hz, yani frekans ( 12 ) bantsna gre izdii dairenin
yarapna bal deil sadece onun ( q / m ) oranna baldr. Buna gre iyonun D blgesindeki bu
dolanm frekans , alternatif potansiyel farknn yn deiim frekans o eit olunca yani bu
rezonans halinde, iyonun S kaynandan balayan hareketi nedeniyle, onun D2'deki A noktasndan,
o noktadaki dairesel yrngeye teet v max hz ile frlatlmasn salar. Burada bir tek iyondan

bahsedilmekle beraber esasnda A noktasndan frlatlanlar iyonlardan oluan bir demettir. A'dan
kan yonun yrngesinin maksimum yarap R , vmax ve onun maksimum kinetik enerjisi

R=

m v max
qB

q
vmax = B. R
m
Uk =

1
1 q
m v2max = q B2 R 2
2
2m

(13)

bantlaryla verilir. Ayrca potansiyel farknn yon deiim frekens o ve iyonun dnme frekans
'nn eit olas halindeki rezonans frekansda

= =

qB
2 m

(14)

137

dr. ( 13 ) bantsndan grlecei gibi bu enerji deeri hzlandrc potansiyel farknn deerine bal
deildir. Potansiyel fark kk olunca partikl son enerjisine ulamak iin bir ok dnme yapar.
Potansiyel fark bykse sadece bir ka dnme yeterli olur.
yonun manyetik alan iindeki dnme frekens onun hzna bal deildir. Ancak bu hzn bykl
k hznn ( bu hz genellikle c harfi ile gsterilir. ) alt katlar ile llecek seviyeye geldiinde

0,lc; 0,2 c ; 0,3 c ;... gibi ) iyonun ktlesi m, onun dk hzlardaki ktlesi mo olmak zere m=
mo / ( l - v2/ c2)l/2 eklinde relativistik olarak artacak bylece iyonun dnme frekans ile
potansiyel farknn deiim frekens arasndaki rezonans hali oluamyacak, dolaysyla iyon fazla
hzlanamayacaktr. Bylece iyonun enerji deeride relativistik ktle etkisi ile snrlanacaktr. Buna bir
rnek olarak, siklotronda protonlar 50MeV (1MeV=l06eV =l,6021.l0-l3Joulle) 'den daha fazla
enerjilere karlamazlar. Yksek enerjilere ulamada karlalan dier bir enelde, iyonlarn
manyetik alan iindeki hareketlerini ayarlayan mknatsn ok byk yapda olmasdr. rnek
olarak,protonlar 500 Gev ( l Gev = l09 ev ) enerjiye ykseltmek iin kullanlan l,5 T deerinde
manyetik alan oluturan mknatsn ap 2,24 km kadardr.
Siklotrondaki grlen bu aksaklklar ve zorluklar gidermek amacyla Sinklatron ad verilen bir sistem
gelitirilmiti. Sinklatron'un siklotrondan fark, bundaki manyetik alan ve potansiyel fark
deiim frekenslarnn sabit olmamas ve alete bal koullarda deimesidir. Sinklatronlardaki iyon
yrngelere ait yaraplar siklatrondaki gibi

artan deiken deerlerde olmayp sabit deerde

olmasdr. Bunun sonuunda sinklatronun maliyetide siklatrona gre olduka azalmaktadr. U.S.A.daki
Fermi Milli hzlandrc laboratuvarnda, l980 ylnda protonlar 500 Gev'e kadar, sinklatronla
hzlandrlmlardr. Aletteki ana mknats
mknatstan olumutur. Protonlar bu

6440 m uzumluundaki ember zerinde 954 ayr

halka iinde hzlarna ulamak iin 200 000 kadar devir

yaparlar. Protonlar istenilen enerjilerine ulanca bu halkadan deney yerine gnderilirler.

III.7.06. e/ m ORANININ LLMES

Bir elektronun yknn ktlesine oran ( e/m ), J.J.Thomson tarafndan l897 ylnda, ngiltere'deki
Cavendish laboratuvarnda llmtr. ekil 08 'deki ekle sahip bir tp iindeki havann byk bir
ksm kartlm bir cam tptr. A anodo ile C katodu arasndaki potansiyel fark birka bin Volt
cvarnda tutulmaktadr. Tpte kalan gazdan, tabii radyoaktiflik veya kozmik nlarca oluturulan
birka pozitif iyon, anodla katot arasndaki elektrik alan tarafndan katoda doru hzlandrlrlar.
Bunlar katoda arpnca yzeylerindeki elektronlar sarbest hale geerler ve bu elektronlarda zt ynde,
A anoduna doru hzlanrlar. Bu deneylerin yapldnda henz elektron demetinin doas
bilinmiyordu ve demeti oluturan paracklara katot nlar deniyordu.

138

B Alan
A

D
M

S
N

E Alan

ekil 08 Thomsonnun e/ m yi lt dzenein emas

Katot tarafndan salnan elektronlarn ou anod tarafndan dudurulurlar fakat dar bir demet anoddaki
bir yarktandan geerek D deki ikinci yarktan geerler. Tpn yuvarlak S ksm floresans bir
malzeme ile kaplanmtr ve elektron demetinin ona arpt nokta kl leke halinde grnr. Bu tp
imdiki kullanlan televizyon, bilgisayar ve ossilaskop tplerinin ilk halidir.

ekil 08 'deki tpn MN plakalar arasnda dey ve aa ynl bir elektrik alan oluturulabilir ve
dardaki bir elektromknatslada, noktal daire ile gsterilen blgede, ekil dzlemine dik ve ie ynl
bir manyetik alan uygulanabilir. Bu durumda sadece elektrik alan var aa ynl ise, elektron demeti
levhalar arasndan geerken yukar doru sapar ve sapmas floresan ekran zerinde grnr. Eer
sadece ie ynl

manyetik alan varsa, elektron demeti aa doru sapar. Hem elektrik hemde

manyetik alan varsa bu kez elektrona

F = eE + e v B
eklinde bir kuvvet etkir. E ve B deerleri ile oynanarak her iki alan varkende sapma sfr yaplabilir.
Bu durumda elektrona etkiyen kuvvet F = 0 olacak ve son bantdan

eE=evm

veya

v=

E
B

(15)

olarak elektronlarn hz elde edilir. Bu durumda elektrik alan kesilirse, elektron demeti manyetik alan
iinde bir daire yay boyunca hareket eder, bu yayn yarcap, nceki bilgilerimize gre R=mv/eB ve
buradan

e
v
=
m RB

139

olur, bunu (15 ) ile kombine edersek

e
E
=
m RB 2

(16)

bulunur.
Thomson deneylerinde sadece e / m deeri 1897 ylnda llmtr. Elektronun yk ise bundan 12
yl sonra Milkan tarafndan tayin edilmi ve bu son iki deney elektronun kefine yol amtr.
Thomson yapt deneylerinin sonunda elektron ktlesinin hidrejen atomu ktlesinin ancak l / l860 'da
biri kadar olduu neticesine varmtr. Bu ekilde, atomdan daha kk paraklarn olduu
sonucuna varlm ve konu yarm as boyunca denel fizik alanna hakim olmutur.
Avogadro hipotezi 1811 ylnda ortaya konulmu ancak bunun dorulanabilmesi yzyl sonra Perin ,
Millikan ve Flecher in yaptklar deneyler sonucunda olmutur.

III.7.07. KTLE SPEKTROMETRES. ZOTOPLARIN

AYRITIRILMASI
Ktle spektrometresi, ayn ykl fakat farkl ktleli paracklarn yani izotoplarn, ayrtrlmasnda ve
onlarn ktlelerinin llmesinde kullanlan bir alettir. Bainbridge tarafndan gelitirilmi bir ktle
spektrometresi ekil 09 da ematik olarak gsterilmitir.

S1
S2
_

P +
Foto Plak

P'

S3
R
B'

B'
(Alan Da)

ekil 09 Bir hz seicinin kullanld Bainbridgenin ktle spektrometresi

140

Bu aletde bir birine dik elektrik alan ve manyetik alan vardr. B alan ekil dzlemine dik ve
okuyucuya ynl, E alanda P plakasnda P' plakasna ynldr. Pozitif iyonlar Sl 'in st tarafndaki
mekanda oluturulurlar ve bunlar Sl ve S2 plakalar arasndaki birka bin Volt'luk potansiyel farknda
S2'ye doru hzlandrlrlar. Potansiyel fark nedeniyle iyonlara etkiyen q E kuvveti, manyetik alann
uygulad q v B kuvvetine eit ve zt olduunda hzlar v = E / B olan iyonlar ktleleri ne olursa olsun
sapmadan S3 yarndan geeceklerdir.
S3'den ckan btn iyonlarn hzlar ayn olacaktr. apraz alanlarn olduu blgeye hz szgeci ad
verilir. Bu hzl iyonlar S3'n altnda elektrik alann bulunmad fakat B' dzgn manyetik alannn
bulunduu alann iersine girecekler ve R yarapl bir yarm daire eklinde yrnge izip fotoraf
pla zerine arpacaklar ve orada iz brakacaklardr. Burada izilen dairesel yrngenin yar apda

R=

mv v
m
=
eB' eB'

olacaktr.
Burada

hz szgeci, bu blgedeki btn iyonlarn ayn hza sahip olmalarn temin etmektedir. O

halde v / eB' oran btn iyonlar iin ayndr ve R yarap iyonun m ktlesi ile doru orantldr.
Ktleleri farkl iyonlar farkl yarm dairesel yrngeler zerinde gider ve yarm devir sonunda bir
fotoraf plana arparlar. Ktleleri farkl olan iyonlarn bu plakadaki izleride farkl yerlerde olacaktr.
Bu nedenle ktle spektrometreleri genellikle izotoplarn ayrtrlmasnda ve incelenmesinde kullanlr.
zotop, atom numaras ayn yani proton says ayn fakat netron says farkl olan elementlerdir.

Nkleer enerjinin elde edilmesinde ok nemli olan uranyum elementinin en az izotobu vardr.
Bunlar ktle saylar 234, 235 ve 238 olan U234, U235 ve U238 dr. Atom ekirdeinin
blnmesinde ve atom bombasnn yapmnda doal uranyumun ok nadir olan izotobu U235 ktle
spektrometresi sayesinde Demster tarafndan kefedilmitir. Bilindii gibi izotoplar kimyasal analiz
yoluyla ayrtrlamazlar.Bu alet ilke bakmndan,Thomson'nun e / m lmeye yarayan aletine
benzemektedir fakat bu aletle negatif ykl paracklarn deil pozitif ykl paracklarn ktleleri
tayin edilir.

141

III.7.08. AKIM GEEN LETKENE ETKYEN

MANYETK KUVVET
inden akm geen bir iletken bir manyetik alan iinde bulunduunda, iletken iindeki hereketli
elektronlarn zerine bir manyetik kuvvet etkir. Akmn geleneksel yn elektronlarn hareket
ynnn tersine veya elektrik alan dorultusunda seildii iin, bu kuvvetin yn yine sol el kural ile
bulunur. Bu hareketli yklere etkiyen manyetik kuvvet iletken malzemesine etkir, dolaysyla iletkene
toptan bir kuvvet veya moment veya her ikiside birden etkiyecektir. Elektrik motoru, dner ereveli
galvonometre, bir manyetik alan iinde bulunan ve iinden akm geen bir ereveye etkiyen kuvvet
iftinin oluturaca momet etkisi ile alrlar. Uzunluu l kesiti A olan ve iinden eitli ynlerde I
akm geecek olan tel iletken parasna ekil dzlemine dik ve ie ynl bir B alan etkisin (ekil
10.a.b.c). ekil 10.a da grld gibi telden yukar ynl akm getiinde tele hibir kuvvet etki
etmez. ekil 10.b de grld gibi telden yukar ynl akm getiinde tele sola doru, ekil 10.c de
grld gibi telden aa ynl akm getiinde tel saa doru bir manyetik kuvvetin etkisinde
kalr.

I=0
(a)

(b)

(c)

ekil 10.a.b.c Manyetik alandaki akm geiren iletkene etkiyen manyetik kuvvet

letkene etkiyen bu kuvveti hesaplayabiliriz; iletkende birim hacm bana hareket eden yklerin says
n ve her bir birim ykn deeri q ve hz v ise, bu iletkenden geen akm iddeti deeri, daha nceden
gsterildii gibi

I = nqvA
olacaktr. Hareketli her bir yke etkiyen
olduundan,

manyetik kuvvette yklerin hz vektr, B alana dik

142

f = qvB
dr. Buna gre l uzunluundaki iletkendeki toplam yk says

N = nlA
olacandan bileke kuvvet F' in deeri

F = N f = nlAqBv
dir ve I = n q v A olduundan bu bileke kuvveti

F=IlB

(17)

olarak yazabiliriz. Eer iletkenin dorultusu ile alann dorultusu arasnda bir as varsa ( 17 )
bants

F = IBlsin

(18)

eklinde olacaktr. Eer iletken dorusal deilse veya manyetik alan dzgn deilse bir dl iletken
elemanna etkiyen kuvvet

dF = I B dl sin

(19)

dir. ( 16 ) ve ( 15 ) bantlar vektrel olarak

dF = I dl B

ve

F= Il B

(20)

dr. I akm tayan keyfi biimli ilmek, dzgn bir manyetik alana yerletirilirse (17) bantsn
yerdeiim vektrlerinin vektrel toplam kapal ilmek boyunca yaplmaldr. Buna gre

F = I( dl ) B
elde edilir. Yerdeitirme vektrleri kapal ilmek oluturduundan vektrel toplam sfr olmaldr.
Bylece

dl = 0

olduundan

F=0

143

sonucuna varlr. Buna gre dzgn bir manyetik alanda kapal bir ilmee etkiyen kuvvet sfrdr.

III.7.09. AKIMLI BOBNE ETKYEN KUVVET

VE TORK(MOMENT)

Bir manyetik alan iindeki kapal bir devreye '' dikdrtgen biimli bir bobin veya ereve'' etkiyen net
kuvveti veya momenti ( 16 ) bantsndan yararlanarak hesaplayabiliriz.Bir B alanna paralel olan
uzun kenar a ksa kenar b olan N sarml ve iinden I akm geiren bir dikdrtgensel bobinin alan
iine asldn dnelim ( ekil 11. a, b .).

(bobine normal)N

F
I

o
I

a
I

I
b

o'
F

(a)

( b)

ekil 11. a, b.Dzgn bir manyetik alan iinde bulunnan ve iinden akm geen
dikdrtgensel biimli bobine etkiyen kuvvet ifti.

Bobinin dey uzun a kenerlarna etkiyen kuvvetlerin deeri F = I a B N dir, dorultusu ve ynler
ekil zerinde gsterilmitir.Bu iki kuvvet paralel eit ve zt ynl olduklar iin bir kuvvet ifti
olutururlar.Bu kuvvet ifti bobini O O' ekseni etrafnda dndrr ve bu dnme (momenti) torkunun
bykl,

=IaBNb
dir.Bobinin alan S = a b olduuna gre

(21)

144

=IBNS

(22)

olacaktr. Bobinin masnyetik momentinin deeri

M=

max
=IabN=ISN
B

(23)

dir. Buna gre moment deeri, bobinbin manyetik torku cinsinden

=B

(24)

olacaktr. ekil 11. b 'de olduu gibi bobin dzlemi normali ile B arasndaki a olduunda,F
kuvveti deer ve dorultuca ayn kald halde, iki kuvvet arasndaki dik uzunluk b sin olur. Bu
durumda bobinin b kenarlar zerine etkiyen kuvvetlerden her birinin deeride I B N b Cos
olacaktr fakat bunlar dey ve zt ynl olduklarndan bobini dndren torka etkileri
olmayacaktr.Buna gre bobine etkiyen tork deerinin genel ifadesi

= I a B N b sin = I B N S sin = M B sin

(25)

olacaktr. Bobin dzlemi ile manyetik alan arsndaki a olursa tork deeri

= I B N S cos

(26)

dir.
Bobin dzlemi manyetik alana dik olursa = 0o veya = 90o olacandan moment sfr, bobinin
dzlemi alana paralel olursa, = 90o , = 0o olacanda moment maksimum olur. Bu
hesaplamalar,manyetik alan iindeki ynelimi ve biimi ne olursa olsun her bobin ( dikdrtgensel,
selonoit, dairesel, v.b. ) iin geerlidir.

inden akm geen bir ereve ( halka ),bir d manyetik alan iine yerletirildiinde halkaya bir
moment etkir. ereve bu etki ile, ilk konumuna gre as yapacak bir konuma gelirse, onun bu
konumdaki manyetik potansiyel enerjisi, onu ilk konumdan al konuma getirmek iin yaplan ie
eit olur. Buna gre,

U p = d = I B N S sin d = I B N S cos
dr.

(27)

145

Tork iin kullanl bir bant aadaki gibi verilir:

= IS B

(28)

Burada S ilmek dzlemine dik bir vektrdr ve yn sa elin drt parma, ilmekteki alan ynn
gstermek zere kvrlrsa ak olan baparmak da S vektrnn ynn verecektir. IS arpmna
ilmein manyetik momenti denir. Manyetik momentin SI birim sisteminde birimi A.m2 dir. Buna gre
manyetik moment
= IS

(29)

=B

(30)

ve tork

olarak verilebilir. Bu sonu, elektrik alanda bulunan dipol momente ( p ) etkiyen torka ( = p E )
benzemektedir. Bir kangal ayn boyutlu N kangaldan olumusa buna etkiyen tork tek ilmee
etkiyenden N kat daha fazladr.
Bir d manyetik alan iinde bir akm ilmein dnmek zorunda kal ile, yine byle bir alan iinde
pusula inesinin hareketi arasndaki benzerlik ilgintir. Bir pusula veya bir ubuk mknats da birer
manyetik dipol gibi dnlebilir. Akm ilmeinin bir yz bir ubuk mknatsn kuzey kutbu gibi
davranrken dier yz gney kutbu gibi davranr (ekil 12.a.b).

N
S

(a)

(b)

ekil 12.a.b. inden akm geen bir akm ilmeinin olutuduu manyetik alan izgileri
ve onun bir ubuk mknatsn oluturduu manyetik alanla benzerlii.

III.7.10. DORU AKIM ELEKTRK MOTORLARI

146

Akml bir devreye manyetik alan iinde etki eden kuvvetlerin en yararl uygulamalarndan biride
elektrik motorlardr. Elektrik motorunun alma ilkesi emas ekil 13.a.'da gsterilmitir. Buna
gre, ular manyetik alan oluturan bir N-S doal mknatsnn ( bu bir elektromknatsta olabilir)
kutuplar arasna adna armatr ad verilen bir ABCD bobini (ndi ) konulmutur ve bunun ular
komtatr denilen bir K yark halkasna ( motorun eksenine tutturulmu paral bilezik ) baldr.

Komitatrn zerinde kayd ve bobine akm verilmesini salayan bir B e.m.k kaynana bal E1 E2
fralar motorun alma sistemini tamamlar. ekil 13 a.'dan grlecei gibi bobin yatay olduunda,

AD kolu zerine dey ve yukar ynl ve CB koluna dey ve aa ynl bir kuvvet etki edecektir.
DC ve AB kolarna, bu kollar manyetik alana paralel dndkleri iin hi bir kuvvet etkimeyecektir.
Bobin bu artlarda, etkisinde bulunduu kuvvet iftinin moment etkisi ile yatay ekseni etrafnda saat
ibreleri ynnde dnecektir.

c
F

F
I

E1

P'

E2

...........

(a)

(b)
ekil 13.a. b. a . Elektrik motorunun alma prensibi,
b. iki kutuplu bir doru akam motorunun ematik grnm.

Yarkl halkann iki paras bobin ile birlikte dnd iin bobin deyden geince bu iki parann
dokunduu fralar deiir ve sonuta bobinden geen akm yn deitirir ve bobin ayn ynde
dnmeye devam eder.
eitli amalar iin kullanlmakta olan bir doru akm motorunun emas ekil 13.b 'de gsterilmitir.
Bunlardaki manyetik alan gl elektromknatslar vastasyla elde edilir. FF sarglarndan geen
akm bu manyetik alan oluturur.PP' kutup parcalarnn yaps nedeniyle bu manyetik alan, PP'
arasnda dzgn ve

147

P den P' ye giden yndedir..A armatr' , snmalar en aza indirmek iin levhalar halinde yumuak
demirden yaplm bir silindirdir ve bir mil zerine kendi ekseni etrafnda dnecek ekilde monte
edilmitir. Armatr zerinde uzunluuna alm yarklara C bakr iletkenleri konulmutur. Akm, mil
zerinde bulunan ve komtatr denen paral bileziklerle,grafit fralar vastasyla iki ynde gelir
gider. Komtatr, armatrde bulunan iletkenlerdeki akmlar armatrn durumu ne olursa olsun,
ekilde gsterilen ynlerde tutan otamatik bir sistemdir. Sekil 13.b den grlecei gibi, manyetik alan
ve armatr akmlarnn seilen ynne gre, sol el kuralna gre armatr zerine saat ibreleri ynnde
bir kuvvet dolaysyla bir moment etkir. Motor dndnde, armatr elektrik enerjisini mekanik
enerjiye evirir. Dolaysyal motor bir zt e.m.k kaynadr. Bu zt ( indksiyon) e.m.k , armatr
sarmlarndan geen akm iddeti Ia ,armatrn direnci Ra ve motorun ular arasndaki potansiyel
fark V dir.

Ia =

V
Ra

(31)

Bir motor elektrik enerjisi harcayarak mekanik enerji verir, tersine olarak, bir dinamo ( rnek;
bisikletlerin lambalarna akm veren alet ) mekanik enerji harcayarak elektrik enerjisi verir.

Eer armatr ve alan sarglar seri halinde balanrsa seri motor, eer paralel balanrlarsa nt
motor elde edilir. Baz motorlarda alan sarglar iki paraldr, bunlardan biri armatrle seri, dieride
paralel haldedir bu motorada kompaund denir ( ekil 14 a,b,c. ).

a. Seri Motor

b. nt Motor

c. Kompaund motor

ekil 14.a,b,c..Doru akm elektrik motorunun alan bobinleriyle armatrnn balanma ekli .

III.7.11. HALL OLAYI

Bir iletken iindeki yk tayclarn iaretini denel olarak ilk kez l879 ylnda E.H.Hall adndaki bilim
adam bulmutur. ekil

l5.a,b. 'de iinden yn belirtilmi I akm geen iki bakr tabaka

gsterilmitir. Sekil l5.a.'da yk tayclar pozitif ve ekil l5.b'de yk tayclar negatif kabul
edilmitir. Bu bakr tabakalar ekil dzlemine dik ve ie ynl bir manyetik alan iine konurlarsa,

148

hareketli yklere sol el kuralna gre kuvvetler etkiyecektir. Her iki hareketli yk durumu iinde
yklere etkiyen kuvvetlerin bilekesi FB saa doru olacaktr.

FB

v
FB

(a)

(b)
ekil l5.a,b.

Eer yk tayclar pozitif olsalard, akmn yn ekilde gsterilen I ynnde olacakt. Burada akm
belirleyen yn hem aa doru hareket eden pozitif ykleri hemde yukar doru hareket eden negatif
ykleri gsterecek ekildedir. Bu durumda Hall Olay bunlardan hangisinin geerli olduunu bulmak
iin kullanlr.
Bakr levhalar iindeki pozitif ve negatif yk tayclarn kendilerine etkiyen manyetik alan nedeniyle
oluan saptrc kuvvet etkisiyle bulunduklar erit boyunca srklenirken, ayn zamanda bulunduklar
eridin sana doru srklenirler. Bunun sonucu olarak, xy noktalar arasndaki Vxy potansiyel fark
oluur. Eer yk tayclar pozitif iseler y' nin potansiyeli x' in potansiyelinden daha byk olmaldr.
Eer yk tayclar negatif iseler y' nin potansiyeli x' in potansiyelinden daha kk olacaktr. Deney

sonularna gre yk tayclarn metallerde negatif ykler olduu kantlanmtr. Hall olay iletkenler
ve yar iletkenlerdeki elektrik iletiminin olumas hakknda bilgilerin kaynadr.

III.7.12. RNEK PROBLEMLER

l.) Bir kozmik n protonu l07 m / sn hzla yerkrenin manyetik ekvatorundaki manyetik alanna dik
olarak giriyor. Protona etkiyen manyetik kuvveti, o noktadaki B = 3,5 . l0-5 T. ise hesaplaynz.

Ayrca Protonun manyetik alanda izecei dairesel yrngenin yarapn bulunuz.

149
zm: Protonun yk Q = + l,6 . l0-l9 C. ve = 90o olduundan ( 04 ) bantsna gre, bu

manyetik kuvvet

F = Q v B = 1,6.10-19 .107 .3,5.10-5 = 5,6 .10-17 N.

dur. Bu kuvvet, Protona etkiyen yerekim kuvveti, G = mp. g = l,6 .l0-26 N.'den l09 kat daha
byktr. Demek ki manyetik kuvvet yannda ekim kuvveti ihmal edilebilir. Ayrca Protonun ktlesi
mp = 1,67.10-27 kg olduundan bu manyetik kuvvetin Protona verdii ivmede a = F mp

a = 5,356.1010 m/s olacandan, bu ivmede yerekim ivmesinden pek ok byktr. Protonun bu

konumda izecei dairesel yrngenin yarapda

mv
1,67.1027 .107
=
310
. 3 m.
R=
19
5
qB 1,610
.
.3,510
.
olacaktr.
2.) Protonlar bir siklotronda 0,75 W / m2 ( Tesla= T ) 'lik bir manyetik alanda yrngelerinin

yaraplar. 0,5 m oluncaya kadar hzlandrlyorlar ve sonra bir hedefe yollanp oraya
arptryorlar.Protonlarn kazandklar kinetik enerjiyi ve siklotronun De leri arasnda salnan
potansiyel farknn frekansn hesaplaynz. mp = l,67 .l0-27 kg ' dr.
zm : ( 05 ) bantsna gre kinetik enerji,

Uk =

1,6.10 19
1 q 2 2
1
q B R = 1,6.10 19
27
2 m
2
1,67.10

0,75 2 .0,5 2 = 1,08.10 12 Joulle

( 11 ) bantsna gre potansiyel farknn salnm frekans,

qB
. 19 .0,75
1,610
=
=
= 11,4.1061 / sn ( Hz) = 11,4 MHz .
27
2
2m
21,67.10

olacaktr.
3.) Etkin yarap 5 cm, sarm says 100 olan dairesel bir ereveden 0,1Amplik akm gemektedir

.Bu verceve l,5 T.'lk bir manyetik alana konulduunda, = 0 konumundan = 180 konumuna
gelebilmesi iin yaplan ii bulunuz.
zm : ( 25 ) bantsna gre yaplan i ,

150

W = U180 U 0 = ( I B N S cos180) ( I B N S cos 0) = 2I B N S

W = 2.0,11
. ,5100
. 510
. 2

) 2 = 0,24 Joulle.

4.) Ktlesi 2 atomik ktle birimi ( akb ) olan hidrojenin ar izotobu dtoron 1,5 T. 'lik bir manyetik

alan iinde yarap 40 cm. olan dairesel bir yrnge zerinde dolanmaktadr. a- dtoronun hzn, byarm dnme iin geen zaman, c- dtoronun bu hz kazanmas iin gerekli bir potansiyel farkn ne
olmas gerektiini bulunuz ?
zm : 2 akb = 2 . 1,66 . 10-27 kg olduundan

a- Dairesel yrngede merkezcil kuvvet manyetik kuvvete eit olacandan, m v2/ R =n q v B ve

v=

BRq 1, 5. 0, 4.1, 6.10 19

=
= 0 , 29 .108 m / sn.
27
m
2.1, 66.10

b- hareketin asal hz = v / R = B q/ m ve peryodu, T = 2 / = 2 R / v den, yarm dolanma

sresi

T R
0, 4
=
=
= 4 , 33.10 8 sn .
8
2
v
0, 29.10
c- dtoronun ayn hz elektrik alan iinde kazanmas iin, alann iki noktas arasndaki potansiyel
fark V olduuna gre, enerjinin korunumu ilkesinden q V = l/2 . m v2 ve buradan,

V =

1 q 2 2 1 1,6.10-19
B . R =
2m
2 2.1,66.10-27

.1,52 .0,4 2 = 8,67. 10 6 Volt.

dr.

5.) Bir Bainbridge ktle spekrometresinin hz szgecinin levhalar arsndaki elektrik alan 1200Volt/

cm iddetindedir ve manyetik alan deeride aletin her iki ksmnda 0,6 T 'dr. Bir deerli neon
iyonlarndan olumu bir demet aletin iinde 7,28 cm. yarapl dairesel bir yrnge zerinde
dolanmaktadr. Bu neon izotobunun ktle numarasn bulunuz.

151
zm: Bir deerli neon bir elektronunu kaybederek iyonlam neon atomudur ve bu da Ne+

eklinde gsterilir.Daha ak olarak bunun yk art bir birim elektrik ykdr ( q = + e ). Demetin
nce bklmeden geebilmesi iin v = E / B olmaldr ve R = m v / B e olduundan,

R e B R e B2 7,28.10-2 .1,6.10-19 .0,62

m=
=
=
v
E
( 1,2. 103 / 10-2 )
m = 34, 94. 10 -27 kg buna gre neon' un ktle numaras A,
A =

m
34,94.10 -27
=
= 21
1 akb
l,66.10 -27

olacaktr.
6.) 220 Volt ile alan bir nt D.A. elektrik motorunda alan bobininin direnci Rf = 100 ve
armatrn direnci Ra = 0,20'dur. Motordan geen akm 40 Amp. olduuna gre a- zt e.m.k.

deerini b- motora verilen gc c- alan ve sarmlarda s eklinde kaybolan gleri ve motorun

evirme verimi hesaplaynz ( ekil 16 ).

Ra =100
A
I =40Amp

Ia

If
Rf =0,20
ekil 16. Doru akm motorunun ematik grnm. A armatr ve F alan bobinleridir.
zm: a- nt motorda alan ve armatr bobinleri paralel baldrlar.Buna gre alan bobininden

geen akm iddeti,

If =

V 220
=
= 2 , 2 Amp.
R f 100

Armatrden geen akm iddeti, Ia = I - Ff = 40 - 2,2 = 37, 8 Amp. dir. Armatrden geen akm iddeti

Ia =

V
Ra

37,8 =

200 -
0,2

ve buradan

= 192,44 Volt.

152

bulunur.
b- motora verilen g P = V I = 220 . 40 = 8800 Watt.
c- Alan bobininde s eklinde kaybolan g : Pf= Rf.If2 = 100. 2,22 = 484 Watt
Armatrde s eklinde kaybolan g, Pa = Ra.Ia2 = 0,2. 37,82 = 285,8 Watt.
ve verim

I a
VI

VI R a I a2 R f I 2f 192,44.37,8
=
%83
220.40
VI

7.) Bir elektron bir manyetik alana dik l,2 cm yarapl dairesel bir yrnge zerinde
dnyor.Elektronun hz lO6 m /sn olduuna gre, yrngenin snrlad yzeyden geen manyetik
aky bulunuz.
zm: mv2 = e v B ve = B.S olduundan = BR 2 =

mv
R 2 olacaktr bylece,
e

9,1110
. 31.106 m / sn
(.1,2.102 ) 2 = 0,257.108 Weber.
1,610
. 19 C

III.7.13. PROBLEMLER
1.) Bir birim elektrik ykl parack 5. 106 m/sn hzla 0,25 T.'lk alana dik olarak giriyor ve yrngesi

20 cm yarapl daire yay eklinde bklyor.Paracn q / m orann bulunuz.

Cevap: 108.
2.) Bir parack 104 m/sn hzla yatay olarak, 4,9 .10-5 T.'lk alana dik olarak giriyor.Bir tek elektrik

yk tayan bu parack ayn yatay dzlamde kaldna gre, onun ktlesini bulunuz.
Cevap :8. 10-21 kg.
3.) Bir parac, l,2 T 'lk bir manyetik alan iinde yarap 0,45 cm. olan dairesel bir yrngede

hareket ediyor. Bu paracn, a- hzn, b- dnme peryodunu, c- kinetik enerjisini ve d- bu enerjiyi

kazanmas iin hzlandrlaca potansiyel farkn hesaplaynz.

153
Cevap: a- 2,6 107 m/ sn., b- l,l.10-7 sn., c- 2,243. 10-12 Joule veya 14 Mev. (1Mev=l,6021.10-13 J ).
4.) 1500 V / m.'lik bir elektrik alan ile 0,4 T.'lk bir manyetik alan bir hareketli elkektron zerinde hi

bir kuvvet oluturmayacak ekilde etki ediyorlar. a- elektronun hzn bulunuz. b- E , B ve v

vektrlerini bir diyagramda gsteriniz.
Cevap: a- 3800 m / sn.
5.) Bir siklotronun manyetik alan 1 T. ve D 'lerin yarap 80 cm.dir. Uygulanmas gereken alternatif

elektrik alannn frekansn ve dteronlarn hzlandrldklar enerjiyi bulunuz.

Cevap : 7,7. 106 Hz.= 7,7. MHz.,

2,5 .10-12 Joulle = 15,6 Mev.

6.) Uzunluu l.m. olan bir telden geen akm iddeti 5O Amp. dir. Bu tel 1000 Gausss'luk = 1 T' lk

bir alana dik olunca zerine etkiyen kuvveti bulunuz.

Cevap: 10 N.
7.) 5 x 8 cm boyutunda telden bir dikdtgensel bir bobinin dzlemi 0,15 T.'lk alana paraleldir.

a-

)Bobinden geen akm iddeti 10 amp olduuna gre zerine etkiyen momenti, b- )bobinin manyetik
momentini ve c-) maksimum momenti bulunuz.
Cevap: a - 4,5 .10-3 N.m ,

b- 4 . 10-2 A.m.

c- 8,07. 10-2 A. m2 .

8.) 120 Volt il e alan bir nt D.A elektrik motorunun alan sarglarnn direnci 240 ve armatr

direnci 3 dur.Motor ebekeden 4,5 Amp. akm ekmektedir. Buna gre a-) Armatrden geen akm
iddetini, b-) alan sarglarndan geen akm iddetini, c-) zt e.m.k.2 , d-)alan sarmlarnda s eklinde
kaybolan g, e-) armatrde s eklinde kaybolan g, f-) motora verilen gc ve g-) srtnme ve
baka kayplar 50 Watt olduuna gre motorun gcn hesaplaynz.
Cevap : a-) 0,5 Amp. b-) 4 Amp. c-) 108 Volt. d-) 60 Watt. e-) 48 Watt. f-) 540 Watt. g-) % 7l

9.) Bir motorun plakasnda yazl aadaki deerlerden onun verimini bulunuz. %. H.P ., 230 Volt ,

18 Amp., 1200 devir / dak. 81.H.P. = 746 Watt

Cevap : % 90 .

154

l0.) Normal hzla alan ve gc 1492 Watt ( H.P.) olan bir doru akm nt motoruna uygulanan

potansiyel fark 220 Volt iken armatrden geen akm iddeti 7. Amp.dir. a-) Motorun zt e.m.k. 'ini ,
b-) armatrde s eklinde kaybolan elektrik gn hesaplaynz.
( Motorun gc = motora verilen g - motorda s eklinde kaybolan g )
Cevap : a- 313 Volt.

b- 48 Watt.

l l.) Bir nt motorun direnci 0,05 ve armatrnn direnci 50 'dur. Motor 100 Volt'luk

ebekeye balannca normal hzla hareketinde 52 Amp. ekiyor. a-oluan zt e.m.k'ini,b - direnlerdeki
kayplardan baka kayplar olmadna gre motorun verimini bulunuz.
Cevap: a - 97,5 Volt, b - % 94.
12.) Belirli bir blgede manyetik alan B = 4i + 11 j T dr. Bir elektron bu alanda v = ( -2i + 3j - 7k )

m/s hzla hareket ettiine gre manyetik alann elektrona uygulad kuvveti birim vektrler
gsterimiyle yaznz.
13.) X ekseni boyuca duran 0,5gr /cm ktleli ve 10 cm uzunluunda bir telden pozitif x-ekseni

boyunca yatay olarak 2A akm gemektedir. Bu teli +y-ekseni boyunca kaldrabilmek iin gerekli
minimum manyetik alan bulunuz.
14.) ekil 17 deki r yarapl halkaya etkiyen bileke kuvvetin bykln ve ynn bulunuz. Yol

gsterme , L = 2 r , M = I S ve = M X B olduunu hatrlaynz.

N
ekil 17
Cevap . F = 2 r I B Sin ve yukar doru , M= 5,41.10 3 A. m 2 , = 4,33 .10- 3 N.m.

155

15) llinois Veston da bulunan Fermi Laboratuvarndaki, Ferrmilab hzlandrcsnda, momentumu

4,8.10-16kgm/s olan protonlar yukar ynl bir manyetik alan sayesinde yarap 1km olan ember
eklindeki yrngede tutulurlar. Protonlar bu yrngede tutan yukar ynl manyetik alann deerini
hesaplaynz.