UNIVERZITET U SARAJEVU

ARHITEKTONSKI FAKULTET SARAJEVO

DRUGI CIKLUS/ DRUGI SEMESTAR
HISTORIJA ARHITEKTURE
AK. GOD. 2013/2014.

TEMA: INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE KORIJENI, IDENTITET, UTJECAJI

SEMINARSKI RAD

MENTOR: dr AIDA IDRIZBEGOVI-ZGONI, dipl.ing.arh.

STUDENTI: ASMIR VOLJEVICA
MERSIHA TABAKOVI

SADRAJ

Apstrakt

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Uvod 2
Pojava moderne arhitekture

Pojam moderne i modernizma

Da li su moderna i modernizam ista stvar

Glavna karakteristika moderne 9

Modernost danas

Stanovanje kroz historijske periode

Politiki aspekti vremena 15

Filozofski aspekti vremena

15

Nauni aspekti vremena 15

Ekonomski aspekti vremena

16

Tehnoloki aspekti vremena

16

Kultura ivljenja

16

Analiza primjera

17

Zakljuak

30

Literatura

31

APSTRAKT
Prelaz iz 18. u 19. stoljee karaktere razvoj intelektualnog pokreta prosvjetiteljstva i Francuska revolucija, oni su
uslovili razvoj moderne misli, a poslije Prvog svjetskog rata drutvo je imalo potrebu i polet za izgradnju boljeg
2

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

svijeta. U tim drutvenim kretanjima pojavila se moderna arhitektura koja je karakteristina zbog atmosfere u kojoj
se javlja i svog odnosa koji je stvorila prema postojeoj arhitekturi.
U ovom radu je analizirana pojava moderne arhitekture u svijetu, definisani su pojmovi moderne i modernizma i
njihova pojava na tlu Bosne i Hercegovine. Akcent je stavljen na stambene prostore (stambene vile, radnika
naselja) tog vremena, te je kroz analizu karakteristinih primjera ostvarena povezanost s elementima tradicionalne
arhitekture (njeno postojanje ili njena potpuna negacija).
Da bi se bolje utvrdili utjecaji i razvoj moderne na ovim prostorima razraeni su i periodi koji su prethodili
(Osmanski, Austrougarski period).
KLJUNE RIJEI: moderna, modernizam, gradska vila, porodina vila, moderna arhitektura, dnevni boravak, tradicija,
kua, doksat

UVOD
3

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Moderna se vee uz avangardne pokrete sa prelaza stoljea, posjeduje itav spektar pokreta unutar sebe. Ona u
svom naelu ima protivljenje prolosti, odbacuje sve staro, sve tradicionalne motive i forme.
Poetno razdoblje dvadesetog stoljea karakterizirala su burna previranja i sukobi razliitih struja u
zapadnoeuropskom arhitektonskom svijetu. Na kraju se preovladale ideje moderne arhitekture. One su donosile
nove funkcionalne koncepte i jednostavnost forme ali u isto vrijeme ne vide nikakav problem u uklapanju u
postojei urbani kontinuitet.
Arhitekti porijeklom sa austro-ugarskih prostora odlaze i zamijenjuju ih domai graditelji. Tih godina u Sarajevo
dolazi ili se sa studija na Zapadu vraa nekoliko mladih arhitekata koji nastoje te moderne ideje primjeniti i na
naem tlu.
Prostor Bosne i Hecegovine je u periodu prije moderne bio pod utjecajem istone, osmanske kulture, te zapadne,
austrougarske. One su bili kljuni faktor za razvoj arhitekture na njenom tlu. Osmanska arhitektura kao i i podneblje
i kultura ivljenja je na ovim prostorima su najveim dijelom uslovili kompoziciju bosanske tradicionalne kue, koja
je imala svoje kvalitete i specifian odnos prema ambijentu.
Individualni stambeni objekti moderne su nastajali unutar postojeih zakonitosti stvorenih kroz stoljea i unutar
novih drutvenih kretanja, sadravajui duh moderne koji negira tradiciju. Upravo ta nepomirljiva razlika izmedju
stavova moderne i tradicije nas je navela da analiziramo njihov odnos na tlu Bosne i Hercegovine. Odabrana je
arhitektura individualne stambene kue jer je upravo tradicionalna kua od svih arhitektonskih formi koje su se
razvijale imala poseban kvalitet. Da li su mladi arhitekti tog doba uspjeli zanemariti tradiciju, da li su je i kako
reinterpretirali i da li su se i u tom vremenu koristili principi tradicije na ovim prostorima?

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

POJAVA MODERNE ARHITEKTURE

Kraj 18. i poetak 19. stoljea je razdoblje u kojem pojam modernosti poprima danas aktuelno znaenje.
Intelektualni pokret prosvjetiteljstva i Francuska graanska revolucija dali su zavrni poticaj filozofsko-historijskoj
artikulaciji modernosti. Period prijelaza iz 18. u 19. stoljee oznaava poetak najnovijeg vremena koje se na taj
nain odjeljuje i od novog vijeka. Taj je rez efektno prikazan kod Hegela. Naime, za Hegela moderno vrijeme znai,
zapravo, najnovije vrijeme koje poetski izraava kao divan izlazak Sunca. To je ujedno i posljednja etapa u razvoju
svjetske historije. U tom kontekstu i on upuuje na krucijalnu vanost prosvjetiteljstva i Francuske revolucije jer sa
njima poinje sadanjost, odnosno, moderno doba ili modernost.
Dakle prema Hegelu, modernost je ono najnovije a za nas je to sadanjost, ili kako Mies van de Rohe kae: Ne
juer, ne sutra, samo danas moe poprimiti formu.
Nakon Prvog svjetskog rata drutvena atmosfera ja ispunjena poletom za izgradnju boljeg svijeta. U tom duhu
djeluju i arhitekti Moderne koji svojim radikalnim i kritikim stavom prema tradiciji postavljaju temelje nove
(savremene) arhitekture. Centar njihovih polazinih interesovanja i pobuda su bile univerzalne i izvorne vrijendosti
arhitekture, te ovjek i drutvo glavni korisnik prostora. Cilj je pokazat okolnosti i rezultate tog prelomnog trenutak
koji e ostaviti dubok trag u daljem razvoju arhitekture i drutva.
Prvi put u historiji pokreta i ideoloka preokupacija arhitekata su stambeni objekti, a ne javni ili monumentalni
objekti. Kreiranje moderne stambene kulture, prizale iz novog tehnolokog doba, zapoinje i ostaje veim dijelom
na (individualnim) stambenim vilama.

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 1 Unite d'habitation, Le CorbusierSlika 2 Unite d'habitation, presjek

Slika 3 Dom-ino, Le Corbusier

Stambene zgrade koje e, s jedne strane, revolucionarno a, s druge strane, masovnom izgradnjom obiljeiti ovo
stoljee derivat su savremenog grada. Koncept na kojem poiva grad odbacuje identitet ulice i dotadanji
(zapadnjaki) kombinovani naiin koritenja gradskog graevinskog zemljita u kojem su se odvijali istovremeno
stanovanje, rad i saobraaj. Primenjuje se urbanizam funkcionalnog grada podijeljenog na zone (rad, rekreacija i
stanovanje). Le Corbusier, na domiljat nain i kritikom analizom dotadanje socioekonomske polarizacije
stanovanja nudi novi koncept stambenih zona. Razvoj tehnologije i strukturalna upotreba materijala, naroito
armiranog betona i elika, omoguili su izvedbene uvjete za teoriju otvorenog plana, tj. za razvoj moderne
koncepcije prostora. Za razliku od dotadanja dva koncepta, centralnog i aksijalnog, koji su, zapravo, razliiti tipovi
istog statikog tlocrta, savremni koncept je potpuno novi tip slobodnog, fluidnog i elastinog tlocrta modernog
zdanja.
Slobodnu kompoziciju plana i fasade Le Corbusier je teoretski objasnio na dijagramu Dom-ino kua iz 19141915.godine.
Za prototip modernog zdanja se uzima vila Savoya, izgraena 1929-1931. godine. Primjenjujui istu fasadu i
slobodnu osnovu zajedno sa stubom, petom fasadom (ravnim krovom) i trakastim prozorima Le Corbusier je na njoj
primjenio i tako postavio pet osnovnih taaka savremenog arhitektonskog jezika.Da bi se vjernije prikazala sama sr

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

i mogunost sobodnog tlocrta treba se osvrnuti i na drugaiji organski pristup u jegovoj prostornoj koncepciji. I to
kroz rad F. L. Wrighta, na ijoj arhitekturi se ne moe primjeniti estetika kutije.
Funkcionalizam u oblikovanju polazi od toga da je bitniji pogled iz kue nego prema kui, a kod organske arhitekture
oba su poddjednako bitna. Tako kod organske arhitekture kua se otvara prema prirodi naspram funkcionalisike
kue koja se otvara prema tehnologiji.

Slika 4- Fallingwater house, F. L. Wright

Slika 5- Fallingwater house (osnova), F. L. Wright

Slika 6- Fallingwater house (presjek)

Zaostavtina cijelog pokreta je postavka modernog savremenog koncepta stanovanja razvijena na jasnoj
funkcionalnoj podjeli stana. Prostrani dnevni boravak postaje sredite okupljanja porodice i televizija postaje glavni
fokus dnevnog boravka. Le Corbusier uvodi dvoetani dnevni boravak, a Wright u svojim horizontalnim prostorima
uzima kamin za fokusnu taku dnevnog boravka, pa i cijele kompozicije kue. Veza izmeu trepezarije, ulaznog
predsoblja i vanjskog prostora sa dnevnim boravkom postaje kraa i direktnija. Komunikacije su racionalizirane, te
nema vie putanja i prolaza izmeu zatvorenih odaja.
Bez obzira na ovu organsku protuteu istom bijelom modernizmu i pragmatinoj rigidnosti, doi e do raznih
pseudointerpretacija i masovnih produkcija stambenih zgrada. Tokom 40-ih i 50-ih godina, zapadnoevropske
socijalne drave su ideje modernog pokreta vidjele kao brzi, jeftini i higijenski nain da smjeste ljude istovremeno
evocirajui potrebni poslijeratni ponos, istonoevropske zemlje totalitarnih reima prihvatile su modernizam kao
odgovarajui anonimni stil proleterijata. (1) (2)
7

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 7- Glass house, Philip JohnsonSlika 8- Farnsworth house, Mies van der Rohe
1 aar, K. Modernost i klasina sociologija. Sveuilite u Zagrebu
2 Savi, A. The Spirit of The New - Tradition and modernity in modern architecture. Roskilde University

POJAM MODERNE I MODERNIZMA

U procesu rasvjetljenja problematike modernosti bilo je potrebno upoznati sa pojmom moderne i modernizma koji
se
esto mjeaju sa pojmom modernosti. Moderna se rodila iz racionalizma, pozitivizma, naturalizma i
materijalizma druge polovice 19. st, ali s tenjom da ih prevlada. Moderna zapravo nije jedinstven pokret, ve
zajedniko ime za mnoga i raznolika gibanja nastala gotovo u isto vrijeme ili u kratkom razmaku.
Moderna je zapravo zbirka (ili zbrka!) mnogih pokreta, arenog spektra. Sadrajno se oblikovala prema rodnom tlu
ili temeljnim naelima to ih je zauzimala. U knjievnosti je nosila imena: simbolizam, dekadencija, parnasovstina,
futurizam, dadaizam, nadrealizam. U slikarstvu je obuhvatala impresionizam, ekspresionizam i kubizam, u
arhitekturi secesiju i funkcionalizam, u teologiji modernizam, u filozofiji iracionalizam, u znanosti scijentizam, a u
politici avangardu. Uz sve razlike svuda je imala zajedniku crtu: naputanje tradicije i raskid sa starim. U svijetu
8

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

poznati predstavnici moderne iz knjievnosti su bili: Baudelaire, Proust, Joyce, Faulkner, Hemingway, Woolf, Kafka,
Eliot, Valery, Gide, Th Mann, slikari: Monet, Cesanne, Van Gogh, Picasso, Kandinsky, Chagall; arhitekti: Morris, Loos,
Le Corbussier, Gropius, Wright.
O poetku moderne epohe veina se slae, to je kraj 19 st. Njezin vrhunac je bio u prvoj polovici 20 st. A njezin kraj?
Prema jednima, to su ve tridesete godine, prema drugima zakopana je u ruevinama Drugog svjetskog rata. (3)
DA LI SU MODERNA I MODERNIZAM ISTA STVAR?
Nisu, premda ih ljudi esto mijeaju. Modernizam je posebna struja misli, svjetonazorski pravac, kulturni i umjetniki
pokret koji tei iskljuivo modernom. To je teorijsko i praktino naglaavanje novoga i modernoga, bez vremenskog
ogranienja. Duh suvremenosti je sr modernizma. Za njega je bitno novo, tekue vrijeme, ono koje nadolazi,
vrijeme uope, dakle bezvremenost.
Moderna je pak vremensko-historijska kategorija, vezana za jedan odreeni vremenski period, za onaj trenutak u
kojemu je moderno bilo ideal asa. To je dakle epoha, razdoblje, vremenski locirano.
Premda neistovjetni, i moderna i modernizam ipak ine jednu cjelinu. Opis moderniste: zanesenjaci, entuzijasti,
slobodari, progresisti i estete. (3)

3 Bievi, V. (2006.). Bosanski namjesnici Osmanskog doba. Sarajevo: Connectum.

GLAVNE KARAKTERISTIKE MODERNE

Moderna se vee uz avangardne pokrete sa prelaza stoljea

Odbacivanje svega starog, prezir tradicije, zabacivanje naslijeenih vrednota, naelno protivljenje
prolosti. Odbacuju se svi tradicionalni motivi i sve tradicionalne forme.

Traenje novih puteva miljenja i djelovanja, afirmacija novog, novi stilovi i oblici
9

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Dakle kult novog! Ali kakvog novog? Svega novog, samo ako je novo i svjee. Nije vaan sadraj, glavna je
otvorenost jos nepostojeem, nevienom. Moderna je optimistian pogled u budunost. (3)
TA JE TO MODERNOST DANAS TE U KOJEM JE ODNOSU MODERNOST I TRADICIJA?
Novi pogled na drutvo i ovjeka prvenstveno je koncipiran u opoziciji prema srednjovjekovnim shvaanjima.
Modernistike misaone kategorije vie su orijentirane prema odbacivanju obrazaca tradicionalnog drutva nego to
su usmjerene na pozitivno odreenje novoga drutvenog realiteta. Dakle, kritika funkcija je dominantna dok
izostaje utopijska vizija nove drutvene realnosti (Touraine, 1995:18-19). (3)
STANOVANJE KROZ RAZLIITE HRONOLOKE HISTORIJSKE PERIODE (HISTORIJSKI RAZVOJ KONCEPTA I
ARHITEKTONSKE FORME) NA TLU BOSNE I HERCEGOVINE
Stambeni prostori kroz razliite periode imaju razliite karakteristike, od dispozicije i dimenzionisanja prostora, do
unutranjeg ureenja i opreme.
OSMANSKI PERIOD --> AUSTRO-UGARSKI PERIOD --> MODERNA --> PERIOD POSLIJE II SVJETSKOG RATA
--> SAVREMENO DOBA

3 Bievi, V. (2006.).Bosanski namjesnici Osmanskog doba. Sarajevo: Connectum.

OSMANSKI PERIOD
FORMIRANJE NASELJA
Dolaskom Osmanlija, razvijaju se orijentalne kasabe, varoi i eheri. Postojea naselja su veoma proirena, a
paralelno su nicala i potpuno nova, preteno na glavnim komunikacijama prema centru Osmanskog carstva, kao i u
kotlinama rijeka, to nam ukazuje da su prometne veze, voda i plodnost tla bili odluujui faktori kod lokaliziranja
10

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

pojedinih gradova i veih naseobina. Svi gradovi osmanskog doba razvijali su se u dvije zasebne zone. Jednu ini
'arija'-sredite obrta, trgovine i prometa, a drugu 'mahale'-stambene povrine grada. arija je uvijek u sreditu
grada, gdje se sastaju svi putevi, a mahala na posebnom jestu, izdvojena i udaljena od jaih prometnih arterija.
arija je locirana u ravnici i kotlini, a mahala po okolnim padinama i breuljcima. U ariji se odvija cjelokupna
privredna djelatnost, u njoj su smjeteni i javni objekti (hanovi, karavan-saraji, bezistani, hamami, medresa, sahatkula...) i sakralni (damije, mesdidi, turbeta..). ariju ine gusta mrea ulica sa mnogobrojnim drvenim duanima i
epencima. Stambeni dio naselja ine mahale, ulice sa trideset-etrdeset kua, damijom, mektebom, pekarom,
zelenilom i brijanicom. Ove ulice se granaju oko arije i u nju se ulijevaju. (3)

Slika 9- Sarajevske mahaleSlika 10- Sarajevske mahale

3 Bievi, V. (2006.).Bosanski namjesnici Osmanskog doba. Sarajevo: Connectum.

TRADICIONALNO STANOVANJE-gradska kua na Balkanu orijentalnog tipa

PORIJEKLO

11

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Tradicionalna kua je u svom osnovnom konceptu orijentalnog porijekla, ali njena originalnost i prepoznatljivost se
ogleda u sintezi istonjakih uticaja i autohtonih kulturnih korjena. Zbog drugaijih klimatskih uvjeta i tradicije, ona
dobiva drugaiji izgled, zadravajui osnovne prostorne i oblikovne karakteristike. Prilagoavanje rezultira igrom
zatvorenog, mirnog, prizemnog dijela i otvorenog, razigranog, volumena sprata, kreirajui spontanu umjetniku,
asimetrinu arhitektonsku kompoziciju. (4)
ARHITEKTONSKA FORMA
Estetsko-likovna dimenzija tradicionalne kue je proistekla iz razvoja stambenog ansabla iz unutranjih ka vanjskim
prostorima. Organizacija unutranjeg prostora je zasnovana na jasnoj podjeli na muki, selamluk, i enski dio,
haremluk, sa pripadajuim avlijama. Generalno, kue su etverougaone osnove, izvana i iznutra bijelo okreene. U
poetku su kue graene unutar avlije, daleko od ulice, radi 'skrivanja', a kasnije se sve vie primiu ogradi. Skoro
sve kue su spratnosti P+1. Kod mnogo kua, prizemlje (donji boj) je od kamena, a sprat (gornji boj) je od drveta.
Starinske bosanske kue su odozdo neto manje, a sprat im je iri i dui od prizemlja. U donjem boju najee ima
jako malo prozora. Materijal za gradnju kua zavisi od klimatski i topografskih uslova, pa se koriste drvo, ilovaa i
kamen. Negdje se umjesto kamena koristi 'erpi'-na suncu suena opeka sa primjenom usjeckane slame. Na
kuama su krovovi visoki, obino strmi, a nagib i visina krova zavise od klimatskih uslova. Autohtona kua, sa
arhitektonsko-prostornim odnosima u mjerilu njenog korisnika i oblikovnim pristupom, predstavlja dokaz visoke
kulture i humanog stanovanja toga vremena i ivotno graditeljsku filozofiju koja moe biti uzor i dananjim
shvatanjima stambene arhitekture. (4) (5)

Slika 11-Svrzina kua, Sarajevo

Slika 12- Kajtaza kua, Mostar

12

Slika 13-Bievia sokak, Mostar

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

KONCEPT STANOVANJA
Tradicionalna kua sa ambijentom i prirodnom koja je okruuje kao i sa urbanistikom cjelinom naselja ini jedan
koherentan ansambl i samo tako se moe posmatrati.Voda i zelenilo bili su dua i plua svakog naselja. Pri gradnji
kue, odabiralo se mjesto odakle e se imati to ljepi pogled na prirodu i okolinu. Kue se radi toga grade u brdu.
Kua izmie kui u vertikalnom smislu, kako bi jedna drugoj ostavila slobodan vidik na dolinu. Gdje konfiguracija tla
nije dozvoljavala slobodan vidik na dolinu, graditelji su se snalazili na druge naine: kue bi izmicali u
horizontalnom smislu, a na spratu bi napravili oak ili erker i time je bivao osiguran slobodan vidik. Gdje god su to
mogunosti doputale, kue su podizane kraj same vode tekuice ili je voda uvoena u kunu avliju, iz sanitarnih
potreba i zbog elje za uivanjem u umovima vode. Kako je ve reeno, karakterna osobina stambenih povrina
gradova jest jako naglaeno zelenilo. Nastojalo se proeti kuu i prirodu. Razvija se u vanjski prostor i obuhvata
zatvorene, poluotvorene i otvorene prostore. Nepisani zakoni su: pravo na vidik, kult susjedstva, obuhvatanje
prirode, zrak sunce, voda, zelenilo. Upravo to su osnovni motivi arhitekture, objekti se prilagoavaju tim
principima, a nisu sami sebi cilj. Oblikovna jednostavnost, odnosi punih i praznih povrina, doksati, horizontalnost
graevinske mase objekta, niski krov, velika streha, eramida, visokra ograda i kapija, dispoziciona razigranost,
uvlaenje prirode u kuu i obratno itd., stvaraju jedinstvenu koncepciju sinteze ovjeka i njegovog okruenja, stana
i prirode. (4) (5)

Slika 14- Enterijer Svrzine kueSlika 15- Enterijer Svrzine kue

13

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

4 Neidhart, T. (1999.). Kultura stanovanja. Sarajevo: Svjetlost
5 Salihovi, E. Predavanja - Enterijeri i dizajn 1

Intimno, poluotvoreno stepenite spaja gospodarske prostorije prizemlja, batu i avliju sa prostorijama prvog
sprata.
U prizemlju se objekat zatvara visokim zidom u elji za stvaranjem intimnih prostora.Organizacija kue odgovara
tadanjem zajednikom nainu ivota mnogolane porodice, poloaju ene u porodici i drutvu, obiajima i
potrebama vremena. Bogatije kue su bile podijeljene na enski dio, haremluk, i muki dio, selamluk. Tradicionalnu
bosansku kuu karakterie fleksibilnost i vienamjenski tretman enterijera i unutranje opreme. Prostor se lagano
transformisao, zahvaljujui, otvorenim i minimalistikim povrinama koje su omoguavale razliite namjene i
izmjenjivost dnevnog boravka u trpezariju ili spavau sobu. Ugradbeni namjetaj je svojim skladnim odnosom i
mjerilom istie prostor (vienamjenski). Danas se nastojimo vratiti tradicionalnim prirodnim materijalima za
graenje, u smislu stvaranja ekoloki zdrave ivotne sredine.
Visina prostorija nije bila vea od 2.20.Onemoguavanje pogleda izvana rjeavalo se upotrebom muebaka na
prozorima.
AUSTRO-UGARSKI PERIOD
Ovaj period u nae krajeve donosi novu stambenu kulturu. Deavaju se korjenite promjene. Izmeu ostalog,
arhitektura je stavljena pod zakonske okvire uvoenjem Graevinskog pravilnika. To rezultira raskidom sa
tradicionalnim nainom gradnje i poetkom graenja objekata kolektivnog stanovanja u tadanjim vladajuim
evropskim stilovima: neorenesansnom, neoromanikom, ranogotskom i drugim historijskim stilovima. Grade se
viespratne poslovno-stambene zgrade (objekti interpolirani u strukturu gradskih blokova) u relativno uskim
ulicama koje su rijetko bivale osunane. Za razliku od prethodnog perioda, dispozicija austro-ugarskih stanova je
rjeavana izvana prema unutra i bila je odraz bogate ornamentike fasade, ime je u drugi plan stavljena orijentacija
i insolacija stambenih jedinica. Fasade objekata odraavaju historicizme, stilove prethodnih epoha, esto
pomijeane na jednoj fasadi. U potpunosti je zanemaren koncept stana, koji ima koridorski sistem, prohodne sobe
sa visokim stropovima, ali sa druge strane, brojna savremena tehnika rjeenja. Stanovi su pretrpani namjetajem,
sa izraenom tenjom za ekskluzivnou. Smatra se da je kultura ivljenja zapostavljena.

14

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

4 Neidhart, T. (1999.). Kultura stanovanja. Sarajevo: Svjetlost

5 Salihovi, E. Predavanja - Enterijeri i dizajn 1

PERIOD IZMEU DVA RATA

Poetno razdoblje dvadesetog stoljea karakterizirala su burna previranja i sukobi razliitih struja u
zapadnoeuropskom arhitektonskom svijetu. Pojedine grupe zagovarale su revolucionarni s retrogradnim
historicizmom i konzervatizmom, drugi su se tome estoko opirali. Na kraju se preovladale ideje moderne
arhitekture. One su donosile nove funkcionalne koncepte i jednostavnost forme ali u sto vrijeme ne vide nikakv
problem u uklapanju u postojei urbani kontinuitet.
Arhitekti porijeklom sa austro-ugarskih prostora odlaze i zamijenjuju ih domai graditelji. Tih godina u Sarajevo
dolazi ili se sa studija na Zapadu vraa nekoliko mladih arhitekata koji nastoje te moderne ideje primjeniti i na
naem tlu. Prvi objekat izgraen u stilu Moderne je stambena zgrada porodice Dami u Radievoj ulici u Sarajevu iz
1927.godine. Projektirali su je Duan Smiljani i Helen Baldasara. Sijedili su drugi projekti Smiljania, Mate Baylona,
Ise Reissa, Leona Kabilja, Jahiela Fincija, Emanuela amaneka, Pavlina, Moravca, brae Kadi i drugih.
U arhitektonskom smislu, raskida se sa pseudostilovima i fasadnim dekoracijama, i u prvi plan dolazi konstrukcija
objekta sa 'istim linijama' od armiranog betona, pod uticajem Bauhausa i internacionalne arhitekture, koji imaju
odjeka i na domaem terenu.
"Brojni objekti koji su projektovani i izgraeni u Sarajevu, poneto i u unutranjosti Bosne i Hercegovine, u periodu
izmeu dva rata i danas, nose peat savremenog oblikovnog izraza i funkcionalnih rjeenja. Njihova racionalna
funkcija, konstruktivna logika, oblikovni odnosi i povrinska obrada fasada odoljeli su svim iskuenjima vremena i
daljnjem razvoju arhitektonske misli. Pa i vie od toga. U prvom desetljeu XXI vijeka na arhitekstonskoj sceni, u
mnotvu izama, primjetne su i reminiscencije oblikovnog vokabulara iz najboljih dana moderne. (...) Oni su i danas
savremeno koncipirani, kako funkcionalno tako i oblikovno, premda je od tada proteklo preko est deccenija koje su,
kako u drugim djelatnostima tako i u arhitekturi, donijele znatne promjene u njegovom razvoju. Kao sljedbenici
Bauhausa, sarajevski arhitekti insistirali su na jedinstvu umjetnosti i zanatstva i upravo zato njihovi objekti
zadivljuju savrenstvom graditeljskih detalja. Oni odlijevaju zubu vremena u tolikoj mjeri da neupueni promatra
moe stei utisak da su poneki objekti arhitekata /graditelja izmeu dva rata proizvod skorog vremena."
15

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Novi trend stanogradnje posveuje vie panje dispoziciji, funkcionalnosti i orijentaciji stambenih jedinica, gdje
njihovo rjeavanje ide 'iz unutranjosti ka vani'. Iz unutranje organizacije stana, konstruktivnih elemenata i
orjentacije se razvijaju ostale arhitektonske projekcije, ukljuujui fasadna platna, na kojima dominiraju horizontalni
ortogonalni pravci i prozorski otvori.
Holski prostor u stanu preuzima centralnu ulogu, postajui stambeni hol, usmjerava ka grupama stambenih
prostorija, gospodarskom i javnom dijelu stana, sa odvojenim spavaim traktom. U enterijeru i oblikovanju
namjetaja, prepoznaju se uticaji evropske moderne, mada su bosanskohercegovaki stanovi opremljeni
mobilijarom razliitih stilskih obiljeja i iz prethodnih epoha. (6)
6 traus, I. (2010.). 99 arhitekata sarajevskog kruga 1930.-1990. Sarajevo/Zagreb: ahinpai

POLITIKI ASPEKT VREMENA

Zavretkom I svjetskog rata 1918. godine Bosna i Hercegovina ulazi u sastav drzave Srba, Harvata i Slovenaca.
Time je prvi put otvoreno ujedinjenje Junih Slavena u zajedniku samostalnu dravu, koja se od 1929. naziva
Kraljevina Jugoslavija. Nastupajui novi period je popraen stalnim administartivno-politikim promjenama, koji e
rezultirati kasnijim socijalnim nemirima.
Traganje za identitetom na nacionalnom, vjerskom i etnikom nivou postaje jo vie izraenije i komplikovanije nego
u prethodnom periodu. Broj stanovnika se naglo povecava, prema popisima iz 1921. godine iznosi 1 890 440, a iz
1931.godine iznosi 2 323 555 stanovnika.
FILOZOFSKO RELIGIJSKI ASPEKTI VREMENA
Djelovanje socijalno-kulturni udruenja, izdavanje njihovih revija i odruivanje platformi sa temama o aktuelnim
pitanjima se odvija u veim gradskim centrima. Tako ve od 1918. godine u sarajevu djeluje kulturno-socijalna
organizacija Radikalno demkokratska napredna junoslavenska omladina- Ra-De-Na. Osim spomenutih udruenja,
za razliku od susjedne Hrvatske, nisu toliko izraena avangardna strujanjaorjentisana ka utemeljenim idelokim
smjernicama (kao grupe Zenith i Zemlja). Meutim prisutne su tendencije vraanja socijalno odgovornoj i socijalno
senzibilnoj ulozi arhitekture koja se istovremeno prilagoava invenstitorima. Naime, stambene i socijalne potrebe
siromanijih slojevaili obinog graanstva poinju zanimati arhitekte.

16

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

NAUNI ASPEKT
Prma izrazu i obrazovanju, arhitekti pripaduju srednjoevropskom modernom graditeljskom krugu, jer se veliki broj
njih kolovao u Pragu i Beu (poput Mate Bajlona, Reufa i Muhameda Kadia, Jahiela Fincija itd.), a Juraj Neidhart se
obuavao u ateljeu Le Corbusiera, Jezgro ovih naprednih ideja je bilo u Sarajevu. Ovaj tip meunarodne razmjene se
provodio unutar veine naunih i umjetnikih oblasti.
EKONOMIJA
U razvoju svih gradskih centara se oituje stagnacija, jer jo uvijek nije bio intenzivan proces modernizacije,
industrijalizacije i urbanizacije. Vakuf kao institucijaopet aktivno zapoinje da radi. Galvni nosioci privrednog i
drutvenog ivota su bili trgovci, veleposjednici i imunije zanatlije. Oni predstavljaju drutvenu elitu formiranu, kao
i drugdje, nakon popratnog vala ekonomskog procvata na svjetskom nivou izmeu 1920-1930. godine. To je,
svakao, imalo samo skromni odjek na svim podrujima, koji je doprinosio nejednakom materijalnom stjecanju i
produbljivanju socijanih razlika. U ovom periodu se javlja sve vie organizovana radnika klasa, kao druga
graanska klasa.
Zemljina renta je i dalje pokretaka snaga gradskog rayvoja, a iskoritenost parcele je 50%. Najvie se grade
najamne stambene vile, i to izvan gradskih centara, pa je zbog nunosti uvoenja infrastrukture u tim podrujima,
bilo isplatnije i jeftinije izgraditi vilu sa dva stana jednim vlastitim i drugim za iznajmljivanje. Meutim, uslovno
reeno, nastaje i drugi ttip novih stanova preureenjem starih stanova u vie manjih, a njihovi valsnici prelaze u
komfornije moderne stambene vile. Grade se namjenski stanovi za radnike porodice u okviru programa opinske
izgradnje. Ovaj prvi vid socijalne stanogradnje je neznatan.
TEHNOLOGIJA
I dalje se naveim dijelom gradi na zateenim uskim graevinskim lokacijama unutar regulisane mree ulica.
Upotrebljavaju se savremeni materijali: AB, staklo, objeena staklena fasada, ravni krov i uvodi se centralno
grijanje. Smanjuje se debljina krovne konstrukcije (na 45cm zahvaljujui armiranom betonu) i omoguuje
presvoivanje veih raspona, pa se primjenjuju vei prozorski otvorii naputa kruti konstruktivni sistem podunih
zidova. Tak stropna visina stanova iznosi 2,80m do 3,20m. Nastavlja se upotreba cigle (zidovi) i drveta (krovna
konstrukcije).

17

KULTURA IVLJENJA

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Neovisan, prosvijetljen i samopuzdan sloj bogatog graanstva eli da se identificira

sa svojom kuom i duhom vremena u kojem ivi, a siromaniji graanski slojevi i
radnike porodice prema istim naikama ive porodini ivot u stambenim
kuhinjama.
Stepen privatnosti je donekle naglaen, te kua ima ulogu da ponudi adekvatno
ugoavanje ali i privatno i kavlitetno utoite sojim korisnicima. Javlja se
drutvena elita, koja zahvajujui materijalnom bogatstvu, eli stanovati u
komfornim i velikim stanovima unutar vlastite (najmane) kue. S druge strane, kao
reprezenti svog veremena, novog i modernog tehnolokog doba, slobodnije
prihvataju ideje moderne arhitekture. Naime, izuzev savremenije estetike u
oblikovanju objekata, ona moe ponuditi kavalitetno ouvanje privatnog ivota
pored rada (ordinacije, kancelarije itd.) i ugoavanja kao integriranih sadraja
kue.
Znaaj porodice je naglaeniji kroz intenzivan porodini ivot koji se odvija samo
unutar kue
Drutveni odnosi odraavaju se prve javne pozorinih grupa. Otvaraju se slikarske
izlobe i nastupa zlatno doba novinarstva. Meutim, drutvene zabave i kulturna druenja se idalje odvijaju unutar
kue, akko bi sitakli drutveni poloaj vlasnika. Taj javni aspekt stana postaje ceremonijalniji nego u prethodnom
periodu. (7)

7 Turkui, E. Magistarski rad.

MATE BYLON- KUA BAYLON/ SARAJEVO `33.

Mate Baylon jedan od najplodnijih stvaraoca sarajevske Moderne. Njegovi radovi su manifest srednjeevropske
arhitekture s poetka 20. stoljea zatim svojevrsne ekspresionistike interpretacije tradicionalne dalmatinske
arhitekture te modernistikih ideja. Obzirom da je studij arhitekture zavrio u Beu, njegova arhitektura je pod
18

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

najoitijim bekim, modernistikim utjecajima, dakle izraza novoprihvaenih principa, jednostavnosti i istoe
forme, te funkcionalnosti moderne arhitekture.
"Za vrijeme studija, stambena kua Adolfa Loosa u Beu iz 1910. godine, dala mi je podsticaj za istraivanja u vezi
sa rijeavanjem stambenih prostora."
Iz prethodnog citata jasno je odakle dolazi najjai i kakav utjecaj na rad Baylona. Utjecaj centralnoevropskih
modernistikih stvaraoca ne samo da je utjecao na stvaranje Baylona kao individue, nego i na plejadu mladih i
obrazovanih strunjaka koji su vraajui se sa studija (uglavnom iz centralnoevropskih zemalja) donosili nove,
svjee i, tada, savremene ideje.
U ovom periodu, pod utjecajem graevinskog zamaha, i razvoja gradova, najintenzivnije se grade stambene vile.
Karakteristino je da su se vile gradile u 2 tipa: gradske vile (vieporodine, gdje se jedan stan koristio za
stanovanje a drugi za ubiranje rente) i porodine.
Porodina kua Baylon, arhitekte Mate Baylona predstavlja realizaciju tada savremenog koncepta grupe prostora za
dnevni boravak, kao jedinstvene cjeline vie razliitih prostora, povezanih izrazito funkcionalnim hodnim linijama.
Prisutna je tenja da se organizacija prostora dovede do ideje koju je vrijeme zagovaralo, nastalo na vrijednostima
domae tradicije i ideala srednjeevropske moderne. Tei se savremenoj, funkcionalno organizovanoj dispoziciji iji je
glavni zadatak da omogui komfor uz dobru insolaciju, ventilaciju i vizure. Prostori se postmatraju kroz funkcionalnu
prizmu te tako nastaje podjela na: ekonomsku grupu, intimnu, odnosno grupu prostora za spavanje i grupu prostora
za dnevni boravak.
Masa je zamijenjena jasnim volumenom, ista forma, jasan odnos spoljanjeg i
unutranjeg, bez simetrije, ornamenta i dekoracije, Loos-ovski, utopijski. (8)
Slika 16- Baylon rezidencija Slika 17- Adolf loos
8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje:
Prosvjeta

Kao to smo spomenuli, osim otklona od historicizma i tradicije u oblikovnom

smislu, nove stvaralake snage donose i nove ideje organizacije prostora. Bitno je
primijetiti da u individualnoj stambenoj kui dolazi do zaokreta od introvertnosti i
orijentacije ka unutranjem dvoritu do velikih otvora na fasadi pa ak i primjene
francuskih prozora, kako na prostorijama dnevnih boravaka, tako i na grupi prostorija za spavanje.
FUNKCIJA
19

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Funkcionalna podjela: ekonomska grupa i grupa prostora za stanovanje u prizemlju, te grupom prostora za spavanje
na spratu
Ranije spomenuti dnevni boravak postaje multifunkcionalno rijeen prostor namijenjen aktivnostima kojima i danas
koristi: rad, odmor, objedovanje. Dvije prostorije razdvojene samo vizualno, pregradnim zidom. Kruna veza je
ostvarena povezivanjem prostora dnevnog boravka sa kuhinjom i centralnim holom.
Orijentacija je juna a prostori se zbog velikih otvora odlino ventilisani i osvijetljeni.
Centralni hol se koristi kao glavna komunikacija i spojen je sa vertikalnom komunikacijom.
Na spratu se nalazi grupa prostora za spavanje. Jedna soba za roditelje i dvije djeije sobe skupa sa pripadajuim
kupatilima.
Karakteristika ove grupe prostora jeste omuavanje izlaza na terasu.

20

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 18- moderno rjesenje dnevnog boravka i grupe prostorija za spavanje;karakteristicni trakasti prozori i odsustvo dekoracije (autorska
skica)
7 Turkui, E. Magistarski rad.
8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje: Prosvjeta

EKSTERIJER

21

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Ve pomenuti Loosov utjecaj najoitiji je naravno na eksterijeru. iste bijele fasade liene svake ideje ornameta i
dekoracije jasno definiu skoro pravilan, kubini volumen. Potpuno ravne fasade perforirane su trakastim prozorima
koji kubinoj formi daju prividnu horizontalnost a u enterijeru omoguavaju dovoljnu koliinu insolacije i vjetrenja.
Punoa volumena razbijena je potezima kojima se od volumena uzimaju dijelovi kako bi se stvorila dinamika forme.
Ti potezi su funkcionalno iskoriteni kao krovna terasa (le Korbizje) te nadstrenica za ulaz
Krovna terasa osim svoje funkcionalne uloge ima jasnu estetsku ulogu razbijanja monotonosti kubine forme.
U prizemlju, kao nadstrenica za ulaz posluila je moderna interpretacija doksata, ali potpomognutog stubom to bi
u poreenju sa primjerima tradicionalne bosanske arhitekture moglo izazvati slinost sa doksatom na Kajtazovoj
kui u Mostaru.

Slika 19- Prikaz volumetrijskog razvoja Baylon kuce- pitomo postavljeanje na padinu, reminescencija na doksat i velika krovna terasa
(autorska skica)
7 Turkui, E. Magistarski rad.
8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje: Prosvjeta

22

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

MIROSLAV LOOSE- GRADSKA VILA HUSEINA RALJEVIA/ MOSTAR 39.

U prostornoj koncepciji ove gradske vile se moe govoriti o savremenoj
podjeli stana u kojoj su sadraji dnevnog boravka objedinjeni u grupi
prostorija za dnevni boravak: dnevna soba (salon) i stambeni hol. Prema
tome, vie se ne boravi u stambenoj kuhinji, te su orijentacija, vizure, poloaj
i veliina otvora bile u skladu sa znaajem sobe.
Ne samo da prostorije za dnevni boravak dobivaju dovoljno svjetla i sunca
putem velikih prozorskih otvora (poinje primjena francuskih otvora) nego i
prostorije za spavanje.
to se tie komunikacija rijetki su primjeri gdje je dnevna soba indirektno
vezana za hol, to uoavamo i na ovom primjeru. Sobe su povezane
meusobno vratima, salon i trpezarija (postojala je u nekim vilama i veza
salon i spavaa soba, ukoliko ne postoji grupa za spavanje). Za razliku od
dosadanjih dvokrilnih vratakoriste se klizna i harmonika vrata, to omoguuje cjelovitije povezivanje prostorija u
jedinstveni (dnevni) prostor, a ne samo olakanu komunikaciju. Primjena ovih novih elemenata u Mostaru nije
evidentirana, ali kruna cirkulacija unutar stana ili prostorija za dnevni boravak je postojala.

23

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 20- fasada oslobodjena od ornamenta Slika 21- poredjenje dispozicije sa shemom tradicionalne bosanske kuce-prostorna pozicija
HAJATA i STAMBENOG HOLA kao fokusnih prostora u objektu (autorska skica)

24

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 22- prikaz jo uvijek neraskinute veze sa historicizmom; lijevo M. Loose vila H.Raljevica; desno Mies van der Rohe, Riehle kuca

8 Turkui, E. Magistarski rad.

8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje: Prosvjeta

25

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

MIROSLAV LOOSE - VILA DR. HADROVIA / MOSTAR '30.

Miroslav Loose pored stambene vile Raljevia projektuje jo jos jednu porodinu vilu
u Mostaru koja ima ostvarenu funkcionalnu podjelu stana na gospodarsku grupu
(izdvojena kao posebna funkcionalna cjelina orjentirana oko malog degamana) i
grupu za boravak i spavanje. Objekat se sastoji od tri etae: prizemlje za
stanovanje, podrumska etaa sa pomonim i gospodarskim prostorijama i potkrovlje
sa terasom i izlazom na terasu.
Dnevna soba ima naglaena vrata (po dimenzijama) u odnosu na ostale sobe, a
centralni hol je dovoljno velik da slui kao stambeni prostor-vjerovatno kao
trpezarija (osvjetljenje i provjetravanje se vri pomou prozora du stepenita).
Iz dvorita se pristupa putem stepenita u centralni hol, koji povezuje sve sobe za
odmor i spavanje, a
putem ekonomskog degamana povezane su sve gospodarske prostorije. Pojavljuje se i ekonomski ulaz (koji je
odmah pored stepenita za podrum). Stepenitem iz centralnog hola se pristupa na potkrovlje i terasu.
Dnevna soba i krovna terasa imaju junu, a centralni hol ima istonu orijentaciju, ta orijentacija dnevnih prostora je
karakteristina za Sarajevo, dok u Mostaru je najzastupljenija istona i jugoistona orijentacija.
Dnevna soba ima vizure na ulicu i prednje dvorite, mada objekat nema direktnu vezu s prirodom, ona je samo
ostavrena na indirektan nain putem terase.

Slika 23- stambeni hol kao fokusna tacka Slika 24- u odnosu na vilu Raljevic primjetan pomak ka modernistickim idejama sa koritenjem
trakastih prozora i odsustva dekoracije na fasadama (autorska skica)

26

STAMBENIrad.
OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji
8INDIVIDUALNI
Turkui, E. Magistarski

ANDRIJA IIN AIN- PORODINA KUA / KONJIC '52.

U malome mjestu Konjicu na Neretvi u proljee 1952. zapoelo se s
ubrzanom stambenom izgradnjom koja je trebala pratiti izgradnju
hidrocentrale u nedalekoj Jablanici. U okviru regulacije Jurja
Neidhardta, izgradnja objekata tekla je u nekoliko faza, a
projektantski tim sastojao se od arhitekata Milivoja Peteria, Vinka
Juria, Stipe Dedovia, Mile Polleti Kopei i Andrije iin-aina.
iin-ainovi objekti potpuno su podreeni prirodnom i tradicijskom
ambijentu Konjica te su stvarani kombinacijom regionalnog i
funkcionalistikog pristupa arhitekturi. Najuspjelija je svakako
privatna kua u Konjicu koja preuzima formu tradicionalnoga
bosanskog doksata konzolno izboene loe ili itavog kata.
Izvedena je naglaeno horizontalnim kubinim formama,
etveroslivnim krovom i prizemljem od kamenih oblutaka iz
Neretve. Funkcionalnost kue i krajnje proiene linije te govor
materijala karakteristike su koje iin-ain crpi iz modernizma.
Obiteljska kua u Konjicu prepoznata je kao programatsko djelo
nove jugoslavenske arhitekture te je u funkciji njezine promocije
izloena na nekoliko internacionalnih izlobi arhitekture u Haagu,
Londonu, Glasgowu!
Duko Kekement navodi sljedee: "Manje stambene zgrade A.
iin-aina u Konjicu ulaze meu najbolja poslijeratna ostvarenja
na tom polju u nas. Ni u jednoj drugoj regiji nisu arhitekti tako
korisno crpili vrijednosti graditeljske batine kao projektanti Andrija
iin- ain, Milivoj Peteri i Vinko Juri u Konjicu, ili prvi ponovno u iikovcu kod Sarajeva."
Slika 25- izvorno stanje Slika 26- stanje danas (autorska fotografija)

27

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

8 Turkui, E. Magistarski rad.
8 Miloevi, P. (1997.). Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.). Srbinje: Prosvjeta

28

STAMBENI OBJEKTI
MODERNE
korijeni,
identitet
utjecaji
SlikaINDIVIDUALNI
27- Sainova reinterpretacija
tradicionalnog
elementa
doksata
i avlijskog
zida,
lijevo A.C. Sain porodicna kuca; desno Svrzina kuca (autorska skica)

Slika 28- desno, prikaz danasnjeg degradiranog stanja novom dogradnjom

REUF KADI- KOPI KUA / SARAJEVO 39.

Reuf Kadi se bavi prostorno-planskim odnosnima na nov nain. U njegovom radu se uoava potivanje graditeljske
tradicije koritenjem lokalnihmaterijala, te potovanjem pejzane i urbane vrijednosti okoline njegovih objekata. On
je imao vrsto opredjeljenje za naprednu, racionalistiku arhitekturu. vrsta opredjeljenja su bila oita u potpunoj
analizi funkcije te istoe forme i konstrukcije (arhitektonski istih, kubinih oblika, naglaene funkcionalnosti i
maksimalne racionalnosti neophodne svrsishodnosti i ekonominosti). Arhitekti moderne rjeavaju problematiku
29

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

odnosa svrhe, forme i sadraja, redukuju

volumene na geometrijski iste i
pravilne forme kao najodgovarajueg
izraza u moderni to se ogleda i na
ovom primjeru.

FORMIRANJE PROSTORA
U odnosu na prethodni period mnogo je
lake definisati zasebno prostore i karakter. Karakteristian je stambeni hol, prema svojoj poziciji i funkciji. Dnevna
soba se nije punorazlikovala od ostalih prostora, naroito prostora za spavanje kojima se davala relativno ista
vanost u aspektu osvjetljenja i ventilacije.

.
Slika 29- volumetrija od tradicionalnog volumena uradjena je modernistica reinterpretacija doksata kao i koristenje trakastih prozora
(autorska skica)
9 Kadic, E. (2010.). ArhitektReuf Kadic i poeci moderne arhitekture u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Communis

JURAJ NEIDHARDT- RADNIKA KUA SA 6 STANOVA / VARE47.

Juraj Neidhardt, arhitekt i urbanist roen je u Zagrebu 15.oktobra 1901. Arhitekturu je studirao na bekoj akademiji
kod jednog od najznaajnijih modernih arhitekata prve generacije dvadesetog vijeka profesora Petera Berensa.
30

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Nakon to je diplomirao, nastavlja rad u Berensovom berlinskom ataljeu,a zatim 1936. godine odlazi u Pariz i
zapoinje rad u ataljeu kod uvenog Le Korbezijea.Poslije dugog boravka u evropskim metropolama i lutanja u
traenju ivotne luke 1939. godine Juraj Najdhart dolazi u Sarajevo i tu kao mnogi veliki arhitekti u naoj historiji
ostaje do kraja svog ivota.
Radei u Zenici od 1939. godine do poetka Drugog svjetskog rata, Juraj Najdhart postavlja koncept nove
stambene arhitekture za radnike porodice uz slogan 'na malim stvarima lei svijet'.Tipovi njegovih radnikih kua
su sinteza njegovih
saznanja steenih u Korbizijevom ataljeu i samostalnom istraivanju kulture stanovanja u Bosni.Njegova
savremena arhitektura
se
vodila
naelima narodne tradicije koja je
proizilazila iz kulta komiluka, vodei se
izrekama 'nita mimo svijeta i po mjeri
ovjeka.
Orijetacija:
stambene
prostorije
okrenute su prema istoku, jugu i
zapadu, a na sjeveru su samo kuhinje.
Svaki porodini dom pristupaan je
izravno izvana. Na taj nain svakoj
porodici obezbjeen je potreban mir.
Susretanje po stepenitima je potpuno
uklonjeno mada est porodica ivi pod
jednim krovom. Ulazi u stanove
zatieni su od kie izboenim i spratom
u obliku tradicionalne divanhane, ima dva jednosobna i dva dvosobna stana. Nia za kuhanje odvojena je od
dnevne prostorije posebnom ventilacijom.
Ovakve kue su izgraene u Ljubiji, Zenici i Vareu.

31

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 30- lijevo dominirajuce prozorske trake na donjem i volumenu doksata (autorska skica),
desno, vila Savoye, analogija u koritenju modernistikih trakastih prozora (autorska skica)

32

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

10 Gabrijan D., Neidhardt J. (1957.). Arhitektura Bosne i put u savremeno.Ljubljana: Ljudska pravica

33

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Slika 32- lijevo, prikaz kombinovanja tradicionalnih arhetipskih volumena sa modernistikim principima i elementima; desno, nova
konstelacija odnosta javno-privatno postignuta upravo kombinovanjem arhetipskih i modernistikih elemenata kao to su avlijski zid, piloti,
doksat, prozorske trake. (autorska skica)

34

INDIVIDUALNI STAMBENI
OBJEKTI
MODERNE
korijeni,
identitet utjecaji
Slika 31Komparacija
pristupa
projektovanju
i odnosu

M. Baylon- Baylon rezidencija

M. Loose- Vila H. Raljevia

M. Loose- Vila dr. Hadrovia

tradiocioalno-moderno: kod razliitih autora primjetan je

dominantan dvojni pristup pomenutom. Neki autori prave
karakteristini modernistiki otklon od svega povezaog sa
tradicijom i historicizmom te pribjegavaju novim
principima u potpunosti. Tipian primjer jeste Baylon kuca,
autora Mate Baylona na kojoj moemo itati modernistike
principe centralnoevropskih zemalja, najvie pod utjecajem
Bea i naravno Adolfa Loos-a. Drugi autori, kao to su
Neidhardt, Grabrijan, Kadi, pokuavaju na pravi nain
pronai dodirne take i istinske vrijednosti tradicionalnog, i
novog, modernistikog. Na ovim principima nastaju remek
djela stambene arhitekture ovog perioda kao to su Kopi
kua ili neto kasnije porodina kua iin-aina. Praksa je
pokazala da kroz smiljeno kombinovanje iskonskih
vrijednosti tradicionalne bosanske arhitekture, i naprednih
modernistikih ideja, dobivamo savremene primjere
arhitekture koji imaju duh iskonskog, bezrvemenskog.
Trei pristup moemo posmatrati na primjerima arhitekte
M. Loosa gdje jo vidljiva neprekinuta veza sa
historicizmima, uz poneki modernistiki izraz. (autorska
skica)

J. Nedhardt- Radnka kua

R. Kadi- Kopi kua

A. iin- ain- Porodina kua

Konjic

35
M. Loose- Vila dr. Hadrovia

A. iin- ain- Porodina kua

Konjic

ZAKLJUAK

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

Stanovanje, kao tradicionalna institucija drutva manifestirana kroz kuu jeste osnovni pokazatelj varijacija i
stepena drutvene dinamike. Kue, kao i sva arhitektonska ostvarenja, predstavljaju konkretizaciju drutvene
stvarnosti.
Tako na prostorima Bosne i Hercegovine kroz predmoderno ili tradicionalno drutvo, prelazni period i moderno
drutvo nije ostvaren kontinuitet stanovanja. Svaki od historijskih perioda imao je razliito prostorno i sadrajno
tretiranje prostora za stanovanje, u skladu sa drutvenim kretanjima. Tamo gdje se znaaj pridavao dutvenim
odnosima, stepenu privatnosti i znaaju porodice, tu su postignuti bolji prostori za stanovanje. Tu se misli na
osmanski i period izmeu dva svjetska rata.
Iste kulturoloke tenje su uinile da graditelji ta dva perioda slino pristupaju rjeavanju problema prostora
individuanih stambenih kua. Tako se pojavljuje specifian odnos prema prirodi kroz potovanje urbanog
kontinuiteta pri postavci objekta na lokacijui koritenjem lokalnih materijala. Kue moderne se okreu ka okolini
koritenjem velikih otvora. Gledaju na ulicu ili vanjsko dvorite, za razliku od tradicionalnih kua koje su zatvorene
prema ulici, koje gledaju u avliju. Ali ipak obje forme, iako na razliite naine, uspostavljaju kvalitetan odnos s
okolinom, za razliku od austougarskih stambenih blokova s unutranjim dvoritima. Forme objekata su iste,
kubine, sa naglaenom funkcionalnou i ekonominou, koja se ogleda kako u eksterijeru tako i u enterijeru. Na
objektima uoavamo elemente doksata, etverovodnog krova kao i slinu materijalizaciju na istim geografskim
podnebljima. Ipak, funkcija kue (prilagoena tadanjim drutvenim uslovima), krajnje iste linije, i nova dostignua
su karakteristike modernizma koje kue moderne na ovim prostorima izdvajaju od ostale graditeljske batine.
Analizirajui primjere kua iz tog perioda u radu Mate Baylona i Miroslava Loose vidimo potpunu orijentaciju ka
modernim arhitektonskim rjeenjima koje ne nalaze svoju inspraciju u tradiciji. Oni esto svoje inspiracije pronalaze
u radu drugih europskih arhitekata poput Adolfa Loose i Mies van der Rohe. Dok kod arhiteketa Kadia, iin aina i
Neidhardta primjeujemo reinterpretaciju tradicionalnih formi i elemenata u modrnistikom stilu. U njihovim
rjeenjima porodinih kua uoavamo kontinuitet razvoja tradicionalne bosanske kue koja od svog izvornog oblika
dobiva savremeni, prilagoavajui je kroz vrijeme drutvu koje je u konstantnim promjenama.
Istinske vrijednosti stanovanja su uspostavljene i primjenjene jo u antikom periodu i one mogu da se prate do
danas. Tokom vremena i unutar drugaijih drutvenih ureenja one su skromnije ili kavlitetnije evoluirale drugaijim
36

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

prostornim konceptima ili arhitektonskim izrazima. U svakom kvalitetnom obliku stanovanja one se prepoznaju i
imaju svoj kontinuitet. To uoavamo i na naim stambenim prostorima kroz osmanski i period moderne. Primarno je
utvrditi vrijednosti arhitektonsih ostvarenja, kako bi se njihove slinosti i zakonitosti mogle definisati i uiniti
svevremenim, i njihovom primjenom da se stvore kvalitetniji prostori za ostvarnje punog identiteta i svjesnosti
bitka svakog pojedinca. To je jedino mogue unutar kue koja je ovjekov lini mikrokosmos.
LITERATURA
1 aar, K. Modernost i klasina sociologija. Sveuilite u Zagrebu
2 Savi, A. The Spirit of The New - Tradition and modernity in modern architecture. Roskilde University
3 Bievi, V. (2006.). Bosanski namjesnici Osmanskog doba. Sarajevo: Connectum.
4 Neidhart, T. (1999.). Kultura stanovanja. Sarajevo: Svjetlost
5 Salihovi, E. Predavanja - Enterijeri i dizajn 1
6 traus, I. (2010.).99 arhitekata sarajevskog kruga 1930.-1990. Sarajevo/Zagreb: ahinpai
7 Turkui, E. Magistarski rad.
8 Miloevi, P. (1997.).Arhitektura u Kraljevini Jugoslaviji ( Sarajevo 1918-41.).Srbinje: Prosvjeta
9 Kadic, E. (2010.). ArhitektReuf Kadic i poeci moderne arhitekture u Bosni i Hercegovini. Sarajevo:
Communis
10 Gabrijan D., Neidhardt J. (1957.). Arhitektura Bosne i put u savremeno.Ljubljana: Ljudska pravica

37

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

IZVORI FOTOGRAFIJA:
SLIKA 1: http://www.heathershimmin.com/le-corbusier (25.6.2012. godine)
SLIKA 2: http://www.designofhomes.co.uk/017-palladio-and-le-corbusier.html (25.6.2012. godine)
SLIKA 3: http://www.dieselpunks.org/profiles/blogs/art-history-le-corbusiers (25.6.2012. godine)
SLIKA 4: http://en.wikipedia.org/wiki/Fallingwater (25.6.2012. godine)
SLIKA 5: http://www.designrulz.com/architecture/2012/10/fallingwater-house-by-frank-lloyd-wright/ (25.6.2012.
godine)
SLIKA 6: http://blogs.qu.edu.qa/bach2017/modernist/failing-water/ (25.6.2012. godine)
SLIKA 7: http://www.architecturaldigest.com/architecture/2012-09/architect-philip-johnson-glass-house-modernismarticle (25.6.2012. godine)
SLIKA 8: http://farnsworthhouse.org/photos.htm (25.6.2012. godine)
SLIKA
9:
http://www.rijaset.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=556:nosnja-i-kulturaoblaja&Itemid=220 (25.6.2012. godine)
SLIKA 10: http://www.klix.ba/forum/slike-starog-sarajeva-p6647338.html-f=25&p=6647338p6647338(25.6.2012.
godine)
SLIKA 11: http://www.visitmycountry.net/bosnia_herzegovina/bh/index.php/37-kultura/muzeji/sarajevo-muzeji/80svrzina-kuca (25.6.2012.god)
SLIKA 13: http://www.medjugorjeguide.com/guide-turistiche-mostar.html (25.6.2012. godine)
SLIKA 14: http://mojaslikasarajeva.net/ba/photos/view/4525 (25.6.2012. godine)
SLIKA 15: http://www.tt-group.net/forum/viewtopic.php?f=73&t=2671 (25.6.2012. godine)
SLIKA 17: http://acidadebranca.tumblr.com/page/1956 (25.6.2012. godine)
SLIKA 22: http://cornersofthe20thcentury.blogspot.com/2012/12/mies-van-der-rohe-1886-1969.html (25.6.2012.
godine)
38

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

SLIKA 25: http://muzej-rijeka.hr/andrija-cicin-sain/projekti-obiteljska-kuca-u-konjicu-1952.html (25.6.2012. godine)

SLIKA 28: http://muzej-rijeka.hr/andrija-cicin-sain/projekti-obiteljska-kuca-u-konjicu-1952.html (25.6.2012. godine)

IZVORI KOJI SU POSLUILI ZA IZRADU SKICA:

Turkui, E. Magistarski rad.
Gabrijan D., Neidhardt J. (1957.). Arhitektura Bosne i put u savremeno.Ljubljana: Ljudska pravica
http://kons.gov.ba/(25.6.2012. godine)

39

INDIVIDUALNI STAMBENI OBJEKTI MODERNE korijeni, identitet utjecaji

40