OSMANLILARDA CUMA SELAMLIGI (Halk-Hiikiimdar Munasebetleri Acisindan Onemi) Mehmet 1PSIRLI Halk-hiikiimdar miindsebetleri her toplumda énemle dzerinde durulan bir husus olmustur. Bakig agilar, yaklasimlar: farkh da olsa genellikle adalet, zalime haddini bildirip mazluma yardim etme. bu miinisebetlerin temel konusunu teskil etmistir. Osmanlar'ds halk-hiikiimdar miindsebetlerinin tesisinde basta tslamt telakkt ol- mak iizere eski Tirk ananesinin ve dolaylt olarak da Sasini uygula- masinin rolii olmustur. Ancak biittin bu kaynaklardan istifade el mekle fe Osmanh dOneminde zamanla kendisine has bir tat- bikatin ortaya qiktigi ve gelenegin teessiis ettigi de bilinmektedir. Osmaniilar déneminde halk-hiikiimdar mlinfsebetlerindeki anlayisi yansitan ifadeler atasdzleri haline gelmig ve bunlar yaygin olarak Osman dénemine ait bir cok dbidevi binanm kitabesinde; ferman, adiletndime ve kanunndme metinlerinin muhtelif kisimlarinda; dev- rin aydinlarinin eserlerinde topluma ortak bir anlayig ve tavir ka- zandiran, reddedilmesi milmktin olmayan ifadeler taranda yerini almgtir. Nitekim klasik dénem Osmanl Saltanatimn semboli ve Abidevi yapist olan Topkapi Saray’nda Bab-1 Humayun'unun iki ta- rafinda yer alan ifadesi bunu géstermektedir', Bu an- layiga ve prensiplere resmi kayitlarda da rastlanmaktadir. Mesela XVIIL yiizyil baslarina Ait Midilli ceziresi kanunnmesi dibacesinde IIL, Ahmed icin hakkin ve adaletin teminati ve halifed rity-1 zemin olmast vasiflarimn zikredilmesi dikkate deger bir drnek oldugu gibi", 4 Bs-gultany alu smaziania, 2 ePAdigih sahib-kuran ve rviyyet-perver ve sultin-: selitin- adi-kister Dnakan-t a'zam ve kahraman-s ekrem, hfmi-l bilkdulthi ani-cevtl ve"-tugyan ye mht dsr’2-zulm! vel-udvan, bésitu'-emni ve'-eman, nigiri'ladil velih460 XVIL yiizyshn taninmig bilgini Kitib Celebi'nin eserinde de Ulkenin, yoneticilerin, servet ve ordunun meveudiyetinin halkin (reayanin) varligina bagh oldugunu ifade eden diisiince ve prensiplere yer ve- rilmesi bu konuda iyi bir Srnek tegkil etmektedir’. Siyasetnime ve nasihatndme tirinden eserlerde bu gibi diigincelere daha sik yer verilmigtir’, Bitin bu ifadelerdea hiikiimdarin halk ile temasi, hi kin hiikiimdara ulagabilmesinin énemi ve zarureti anlagilmaktadir. Bu temasn sajlanmasi i¢in bazt vesilelerin bulunmast ve bir anane- nin teessiis etmesi gerekmektedir. Hz, Peygamber devrinde Meiine gehir devletinde oldukea sade {dari yap igerisinde halk kilfetsizce kendisi ile gérigebiliyordu. Slip- hesiz bu davramig daha sonraki miistiman hiktimdarlar icin ideal bir drnek tegkil ediyordu. Dart Halife devrinde genig {slam futthats ie bliyiyen ve geligen idari yapda cok farkli inangta ve digiincede Kimsclerin meveut olmasi, suikast ve cinayet olaylarmin gériin- mesi? halifelerin halk ile temaslannda bazi tedbirlerin ahnmasina sebeb oldu. Emeviler ve Abbasiler devirlerinde halifeler halkin ar- zuballerini (mika) bizzat alabiliyorlard). Selguklu sultanlarinin halk file olan miinfsebetlerine dair ise devrin kaynaklarinda ¢ok tipik érmeklere rastlanmaktadir. Osmanlilarin ilk dénemlerinde halki sikayetlerini, taleblerini adigahlara ulagtirdiklar1 bilinmektedir. Yildirim Bayesid’in sabah- leyin erkenden yikksekee bir yere oturdugunu haksizhia ugrayan- Jatin ona milracaatla islerini dezhal hallettiklerini fbn Hacer Sem- seddin b. Sagu’den naklen bildirmektedir’. Daha sonraki Osmanit ‘sin, pallfed ray-1 zemin, sthibd'-isz0 ve'n-nagri vet-temidn, zllullahl tala ‘VV-arseya Sultan Ahmed Han .., 0. Barkan, XV ve XVImct Amrlarda Osman Imparatorlugunda Zirat Ekonominin Fiwkuk! ve Malt Beaslart, 1, Kanunlar, 1s- tanbul 1943, 2.232, 3, Bullets of le School of Oriental and African Studies, LDK/(3080), 35-47. 163 langigta, Hamidiye Camii yapineaya kadar muhtelif camilere git- ‘mig, daha sonra muntazam olarak bu camide cuma namazinrim kil- mighr. Padigahin Saray’dan qikagindan tekrar saraya dénlisiine kadar mutat ve oldukca dikkat cekici merasimler yapihrdi, Bun- larin baginda sadrazam, vezirler ve diger devlet ekraninin Padiga- hin yaninda (rikabinda) giderek yol boyunca devlet idaresine dair (din {i dviet mesalihi) konulari gériigmesi ve bilgi arzetmeleri ge- lirdi, Ashnda bu, sadece Cuma selamligina mahsus bir keyfiyet de- Gildi, Hiikiimdarmn sefere hareketinden déntigiine kadar, ava quki- sinda, ziyaret ve dinlenmek igin civardaki saray ve kégklere gidigi sirasinda da bu nevi sohbetler yapilird:. Bu tir yol sohbetleri genel- likle sakin gegmekle birlikte bazan padigahin sert gikiglani olur- du. Cuma selmhgi sirasinda hiikiimdarin rikibina yanaganlar hakkinda kaynaklarda bilgiler bulunmaktadir. Nitekim Selénik, baghg altinda dzete gu bilgileri vermekte- dir: Evahir-1 Cumadelahire 1004 (Subat 1596)'da cuma namazina Silleymaniye Camiine gidiliyor. Kalabalik bir Yenigeri birligi, ih- tigam icinde deviet erkam katihyor. Vezirler «kanun ve kaide-i sal- tanat iizres padigaha yaklagip sefer meseleleri, zahire, hazine, ba- rut, diger mUhimmat hususlarm: gértigiyorlar, Sultan Stileyman zamanindaki tedbir ve hazirhklar tizerine konugmalar yaptyorlar" Cumaya gidis ve geliglerde yol boyunca halk yakin ilgi gosterir- lerdi, 23 Cumadelila 1003 (3 Subat 1595)"de III. Mehmed'in dev- let erkim ile Ayasofya Camiine ilk cuma namaz icin gikigt si- rasinda halk Padigahin yliziinii (milbérek cemAl-i bikemAli) g&r- i gok istemig, bunu kuteal saymiglards', Cuma selamagt strasmda tizerinde durulmasi gereken en énemli husus ise siiphesiz halkm dilek ve bithasss gikiyetlerini bizzat hi- kiimdara ulagtirmasidir, Osmanh tarihi boyunca bunun yizlerce drnegine kaynaklarda rastlamak miimkindir, Ashnda tebeanin padigaha ulagabilmesi yerlegmig bir ananedir. Tepkilitla ilgili kita Jarda bu konuda derli-topiu bilgiler verilmistir. Mesela. Kosi Bey, Sul- tan Ibrahim’e sundugu Risdle'sinde gunlan s8ylemektedir : AL Solantit, Tarth, Haz. Mehmet Ipsiel, Istanbul 1989, 8, 566. 32 Selanih, Tort, , 440.arzuhallerin toplanmast icin kapuctlar kethiida- sina padigahin emir vermesini, saraya déndiikten sonra bunlari bi- rer birer okumasin, sonra baglayip «Sen ki veziri a'zamain, birkag arzuhali yiice katima sundular, sana gonderdim. Arauhal sunanlart bulup, davalarim dinleyip, haklarim hak edip, bir daha yiice kati- ‘ma arzuhal sunmal olmasin, goyle bilesin» tarzindaki bir hatt-1 humayun ile veziria‘zama génderilmesini bildirmektedir™. HUkiimdara verilen arzuhallerin icabimin yapilmasindan genel- lide sadrazam sorumlu idi ve reticesini hikkitmdara bildirirdi. Sad- razamin bu konudaki ihmali ve gecikmesi sert bir gekilde ikaza sebeb olabilirdi. Nitekim I. Mahmud sadrazamina ginderdigi beyaz fizerine hatt-1 humayununda «Benim vezirim, bu Peblivanlu agireti her cuma selambkta beni ta'ciz etmektedir. Bu ne suret kesbedicek ise bir giin evvel bite, SAir umur-1 mUhimmenin kesreti bunun tei rini mfeib oluyor ise bu heriflerin izdiham bu taraftan def olun- mak dahi mihimmedendir. Bir giin evvel bunu tahkik edip, siret-i tanzimine bakasin, Bundan béyle bir dahi arzuhal ile ta'ciz ederler ise inflalim derkardirs demektedir" Halkin genellikle gikayeti idarenin bozuklugundan, ugradiklary magduriyetlerden idi, Halk, ehli drf denilen beylerbeyi, sancakbeyi, subagi, gibi idarecilerden; ebl-i ger' denilen kadi ve naiblerden; ye- nigeri agasi, silahdar, sipabi gibi cesitli askerlerden sikiyet eder- ler, bu gikayetlerini Divan-1 humayun'a iletirlerdi. XVI. yllzyil or- talarinda esir olarak Tirkiye'ds bulunan bir yabanci hatiralarmda, Divanin veya kadilarin verdigi hiikiimde haksiziga ugradigina ina- nan kimselerin Cuma giintind gézettiklerini, Padigahm (Buyiik Tirk) camiye gidigi surasinda bir kamgin ucuna dilekcelerini baglayarak giizergih jizerinde bellediklerini, hinkérin bu dilekgeleri aldizim ve haksizhk girir ise bunlari diizelttigini belirtmektedir". Halkin sikdyetleri cogu kere sadrazam suglu duruma diigiirmekte idi. Bu sebeble sadrazam halkin toplu halde ve cok sayida arzuhal verme- lerini istemeyebilir ve bunu engellemek igin cuma selimliklar: rasinda hiikilmdarm etrafim kendine bagh goreviiler ile ablukaya 13. Kogt Bey, Risdl, Yay, Zuhu-t Danygman, istanbul, s. 147 44 BOA, HE, nr. 40435. 15 Manvel Serrano Y. Sans, Tirkiye'nin Dért Yils 1858-1666, Istanbul ts, 1, 9-100. 465 alabilirdi, Bu takdirde halkin padisaha ulagmasi, bizzat sikayetini tmesi gok zor olurdu. Ancak bunu dnleyiei tedbirler alindigt da bilinmektedir. Bunlarim basinda dojrudan dogruya Padigaha baglt belli sayida gbrevlinin Padisah cevresinde daima bulunmasi idi. Bun- Jarmn baginda kaprcilar kethildas: ve adamlari gelmektedir, Ayrica herhangi bir engelleme sebebiyle ulagamayan kimseler uzaktan bir pacavrayi veya hasir parcasini yakarak uzunca bir sopa izerinde tutmak suretiyle sikyetleri oldugunu ancak kendisine yaklagama- iklarim ifade etmek isterlerdi, Bununla ilgili olarak chasir yak- make tabirinin bulundugu kaynaklarda belitilmektedir". Nitekim 16 Receb 1003 (27 Mart 1995) tarihinde III. Mehmed Ayasofya Camiinde cuma namazindan ciktigi sirada Silistre ve Ruscuk’ta diigman ve kafirlerin zulmlinden perigan olan halk feryatlarim Pa- digah’'a duyurmak istemiglerdir. Bu sirada cavuslardan biri bunlara yaklagarak durumu sormasi tizerine Yeniceriler, cok sinirlendilderi cavuga tag atarak «Ne sorarsin» dediklerini bigzat II, Mehmed sgormilg, ertesi giin bundan dolay: Yenigeri Agasi Yemigei Hasan Aga'y: azletmistir". Diger taraftan, XII. Ser] ile birlikte Bender’e 1709 da ise Turkce Ogrenmek igin istanbul's gelen Gustav Celsing Bylil 1711 de Nevgehirli Ibrahim Paga aleyhinde dUzenledigi siki- yetnameyi Yenicerileri agarak camiye gitmakte olan IIT. Ahmed'e Vermistir". Her zimreden ve milletden hallan bu haktan yararlan- diklarim yabanet seyyahlar seyahatnamelerinde énemle belirtmig- lerdir, Mesel Alman sefarct heyeti ile Istenbul'a gelen Protestan din adam Stephan Gerlach ilki 1 Ocak 1574'de olmak tizere bir- ok defe tstanbul'da I. Selim'in cuma selimhgina gahid olmus- tur. Padigahin ve cevresindekilerin igi gekici knyafetlerini halkin sgisterdigi alakay: anlatmaktadir. Iki stra halinde beklegen halkin, Misliman, Fhristiyan ve Yahudilerden olugtugunu, ve ebin yaga, mu- zaffer ol» diye temenna bulundugunu bildirr. Ielerinden bazilarinin ellerinde arzuhaller oldugu halde Padigahin kendi énlerinden ge¢- ‘mesini beklediklerini, padigah gecerken ellerindeki arguhalleri uzat- tuklarim ve bunlari Solaklarin topladigim Tirk, Yahudi, Huristiyan 18 U. Heya, O14 Ottoman Crimmal Law, Nesroden, V. Menage, Oxford 1913 227-228 AT Selaatis, Tari, a. 409 18 K. Beydil, efgnatius Mouradgea q’Oheson (Muradean Tosunyan)s, ‘Tarih Derpiet, Istanbul 1984, aayt 34, % 252-89, Armagen F.20466 herkesin bu cuma selamligimi bir firsat bildigini kaydeder'*, Ayn! sekilde XIX. ylizyilda Charles ©. Frankland, seyahatnamesinde adi verilen hula- sa listelerinde her arzin tzerine kisaca padigahin iradesine uygun olarak mabeynden cevaplar yazilmistir. Tahsin Paga bu konu ile il- gill olarak hatratinda gu biigileri vermektedir: «...Gazi Osman Pa- sa'nm bir vazifesi de Hiinkéra tekdim olunan arguhalleri ait olduk- lant nezaretlere havale ve irsal etmekti, Bu arzuhaller birer zart iginde génderilir ve arkasina (Martzat1 Rikabiye Dairest) ibarest yazih bir midhtir bastlirds. Ma'rizét rikabiye, zt. gahane Cuma selimlijina ve bayram alaylarna giderken rikab- humayuna tak im olunan arguhaller demektic. Boyunlannda eantalar asilt mem Jar bu arzuhalleri toplar ve ma‘rizit rikabiye dairesine tevdi ederlerdis". Bagbakaniik Osmanli Arsivi‘nde Gzellikle Hatta Hu- miyun ve frade tasnifi igerisinde bu tirden ytizlerce huldsalar bu lunmaktadir. Bir cuma selimlgi srasinda kimlerin arzuhal ver- igi, taleblerinin neler oldugu, bu taleblerin nasil huldsa edildigi ve verilen cevaplarm neler oldugu konusunda fikir vermek tzere bun- lardan bir tanesi érnek olarak verilebilir: 13 Reoeb 1282 (1. Aralik 1865) Cuma gilnil Sultan Abdtilaziz‘n Begiktag Cami-i gerifindeki selimhik resminde takdim kiliman «ma'rd- zit rikibiyesnin hulasalari su gekilde bilytikee bir sayfa halinde s ralanmistir: 1 — Padigah Hocast Nuri Efendi'nin kilgik kasi Vesile Ha- ‘nim'mn Cagaloglu mahallesindeki evi ve bitin egyast biiyik yanginda 19 Kemal Beydill, «Stephan Gerlach’ Razatme'sinde Istanbul», Tard Boyunca Istanbul Seminert, Bedi, 8 $8-00. 20. Frankland, Travels to and from Constantinople én the years 1887 ond London 1828, 1, 24-206. Tahsin Page, Abdilhamit, Yee Hatiralars, atanbul 1981, 8.19 467 tamamen yandigi ve kendisi perigan oldugundan yardima hak ka- zandigi halde «iane-i umdmiyyeden hissedar edilmediginden bahse- derek bir ev bedelinin kendisine verilmesini istiyor. Cevap: 2 — Kasimpaga semtinde oturan ve yeniden ingasina kudreti olmac nj bildiren mahallesinden alinmig ilmi aber ekli arzuhali. Cevap: , 5 — Musahib Nu‘'man Agazade, Enderundan miitekaid Hact Muhtar Efendi’nin éltimii tizerine hamisiz kalan ki Melek Hamm arzubalinde babasinin ticyiiz kurusluk masgindan bir miktari ken- disine tahsisini istemektedir. Cevap: «Mabeyn-i humiyun milgiriyet-i celilesine havale olu- nacags. 6 — Tophane'de oturan Vahide Hatun arzuhalinde harbiye'den emekli, Haleb Posta mildirii iken vefat eden zevcinin vefati fizerine kimsesiz kaldigim, kocasindan kalan 600 kurugluk tekaild maagin- dan bir kisminin Kendisine tabsisini taleb etmektedir. Cevap: «Taraf-1 vilé-y1 Kapudaniye havale olunacagi>. 7 — Sarayh Regkidil Kalfanin kuzlani Nazife ve Tayyibe hamim- lar verdikleri arzuhalde bilyiik malt sikint: iginde olduklarm, gegi- necek kadar bir maag tahsisini istemektedirler.468 Covap: «Cevap verilecegi>. 8 — Besiktas'ta iim tahsili ile mesgul olan Ctice Feyz Efendi arzuhalinde gegimini teminden aciz oldugundan kendisine miinasip bir maagin tahsisini istemektedir. 9 — Rdirneli Ali Kamil Aga arzuhalinde daha dnce Tekirda da daha sonra Ahyolu telgrafi bag-cavuslugunda girev yaptgim, sorevden hasbelkader ayriimasiyle sekiz aydan beri bosda ve maddi sikints iginde oldugunu, Edirne telgraf bag-cavuslugunun kendisine verilmesini istemektedir. Covap: «Telgraf miidiirliigiine havale olunacaji>. 10 — Tophane’de oturan mithtedi Mehmed Hidayet arzuhalinde kalababk bir dileye sahip oldygundan bahisle miinasip bir gérev taleb etmektedir. Cevap: . 13 — Bagdad ahalisinden Abdurrahman arzuhalinde bazt siler tarafindan zabt olunan emlakinin geri almmast, gadra ugra- maktan korunmam hususlarinda Bagdad’a yazi yazilmasi, harcirah gin atiyye-i seniyye verilmesin! taleb ediyor. Covap: «lktizasi vechile tabrirat yazilacagi. 14 — Mahmud Paga mahallesi sakinlerinden yangin feléketine ‘ugramg dul Ayge Hatun arzuhalinde benzerleri gibi yardima, erzak ve tayinata mazhar olamadigindan bahisle yardim talep etmektedir. 469 Cevap: «dktizasina bakilacagi> 15 — Redif askerinden Konyali Huseyin Ali ve evladi, arzuha- linde perigan durumda olduklarindan memleketine génderilmeyi ta- lep etmekt Cevap: «Taraf-s vila-y1 kaymakamiye havale olunacagi». 16 — Misir askeri eczacibagimin gayrimiislim kizi arzuhalinde Galata’da Kulekapisi'nda daha énce Altinci daire tarafindan zabto- Junan arsasinin kendisine teslimini istemektedir. Cevap: «Alte: Daire Riyaset-i celilesine havale olunacagi», 17 — Gelibolu sancaginda Dursun kéyil halkindan Omer, ar- zuhalinde asilsiz iddialar ile gadra ugramaktan korunmasim iste- mektedir. Cevap: eleabi vechile tahrirat yazilacaj 18 — Zagra-y: Atikli ticcar Mustafa Efendi’yi bogarak idam eden kimselerin muhakeme edilerek layik olduklari cezanm veril- ‘mesi hususunda annesi Ayse Hammin ve kiz kardesinin arzuhall Cevap: . 21 — Firme: Mihal arzuhalinde Anbarh kéyiinde iftlik isle- ton Ragid Efendi zimmetinde bulunan 15000 kurusun alinmasim ta- leb etmektedir,470 Covap: «De'avi Neziret-i celilesine havale olunacagi. 22 — Dragon stivari alayindan Dimitri arguhalinde Binbagt ‘Murad Bey'in aldigi tig bin kurug akgenin alinmasini istemektedir. Cevap: «Taraf-1 valé-y1 kaimmakamiye havale olunacagi». 23 — Bilanic kéyii halkindan bir kimse arzuhalinde baglt ol- duklart kaza egrafindan (vucuhundan) bazi kimselerin kéylerine it dgre miidahale etmelerinin énlenmesi igin yazi yazilmasim talep cetmektedir. Cevap: etktizasi vechile tabrirat yaztlacagi>. kocasinin akli dengesi bozuldugundan bes kUctk cocugu ile sefalete dligtiklerini bildiriyor, bir miktar maag baglanmasim talep ediyor. Cevap: eCevap verilece; 25 — Dokuz tane arzuhal sahibleri cegitli ihtiyaclarindan ba- hisle at4yaya nail olmay! taleb etmektedirler. Cevap: «Halleri bi't-tahkik sayans bir miktar atiyyenin i'ta olunaceg. merhamet olduklari halde Bu haktan milslimaniarm diginds gayrimiislimlerin de yarar- Jandigi, arzuhal sahiplerinin kendi dillerinde de arzuhal verdikleri Istanbul halkt digmdaki gehir kasaba ve hata kéy halkimin da ya- rarlandifi drneklerden agikea gériilmektedir. Ayrica arzuhallerin si- Kyetten ziyade malt yardim talebi oldugu ve haksizhge ugrayan- Jarin bu konuda hakkaniyete uyulmasin: istemeleri, erkeKlerin ya- ninda bir gok kadinin da arzuhal takdimi dikkati ceken hususlar- ar, Cuma selimbklari padigaha sikiyet ve isteklerini ulagtirmak isteyen icin bir fursat oldugu gibi, padigablara suikast yapmak is- teyenler, olay gikarmak isteyenler igin de bir firsat idi. Nitekim 20 Zilka'de 1206 (10 ‘Temmuz 1792) tarihinde III. Selim'in Aya- sofya’daki cuma selmligi sirasinda cumanin siinnetini kilarken Magribt knyafetli bir mechul gahus ansizin bir okka agirhginda bir 22 BOA, Irade-Danilie, ar. 38202, am misket gullesini stiratle mahfe-i humayuna firlatmis, arzuhalleri toplamakla g@revli ocak yazieilari dagilinea bir tane daha firlat- migtir, Gulleler kafesi kirarak igeri girmis, padisahin yiiziine temas edecek kadar yakindan gecmig, ancak yiiztine isabet etmemistir. Mec- zub oldugu anlasilan bu gahis derhal yakalanarak Baba Humayun ‘niinde idam edilmigtir®, Aym olay daha kisa ve biraz farkl bir gekilde Cevdet Pasa tarafmdan da verilmigtir’. II. Abdilhamid’in 18 Cumadeldla 1323 (21 Temmuz 1905) tarihindeki Cuma selamhgt sirasinda arabasina bomba konulmak suretiyle girigilen suikast ise Ermeni komitecilerinin uzun siire planladiklar, inceden inceye he- sapladiklart ustaca bir suikast olayidir. Ancak Padigah’in mutad hilafina Seyhiilislam Cemaleddin Efendi ile ayak tzeri bir sire Konugmasi, kurtulmasina sebeb olmustu". Netice ftibariyle, cuma selamlgimn, dini-hukuki ve bilhassa toplumsal-kultirel yoni olan bir uygulama oldugu gérilmektedir. Her zaman etkili ve asi maksadina uygun bir gekilde ifa edilmese bile bu ibadetin, halk-hiktimdar bitiinlegmesi, Adil bir idarenin sag- Tanmast, halkin haklam arayabilmesi acilarindan son derece yararh bir firsat ve vesile oldugu séylenebilir. 23 IT. Selim'in SwrkAtt Ahmed Rfendi tarajndan tutulan Rusndme, Has Sema Anken, Istanbul 1968, s, 15 (Basiimamig Y8kaek Lisans ‘ez!) 2 Cevdet, Tarih, fstanbul 1308, V, 258 25 Olayin ayrmtlarsfgin bk. LH, Danigmend, Leahls Osmants Tarihi Kro- nolojsi, Istanbul ts, (Hine! bask), 1V, 348-350.