Nikola Rajakovi

Milan alovi

Predrag Stefanov

Aleksandar Savi

100
REENIH ZADATAKA IZ
ANALIZE ELEKTROENERGETSKIH SISTEMA

BEOGRAD, 2002

Osnovni prorauni

Poglavlje 1
OSNOVNI PRORAUNI

Osnovni prorauni

Zadatak 1.1
Za deo elektroenergetskog sistema prikazan na sl. 1.1a izraunati parametre ekvivalentnih
ema voda i transformatora.
3
2 AT
1
2

Jaka
mrea
UnM = 220 kV

1
3

Unv = 400 kV
Lv = 260 km
AT

Ur = 200 kV

Sl. 1.1a Elektroenergetski sistem iz zadatka 1.1

Podaci za autotransformatore su sledei:

Sn12 = 400 MVA
X12% =12 %
gub
PCun
= 727 kW

m = 400/231/36,75 kV/kV/kV
X23% = 14 %
X13% = 17,5 %
gub
PFen = 148 kW
io% = 0,15 % In

Nadzemni vod je nominalnog napona 400 kV sa provodnicima u snopu

2(Al-Fe 490/65 mm2). Prenik provodnika je d = 30,6 mm, a poluprenik kruga na kome su
razmeteni provodnici u snopu Rs = 200 mm (Ds = 400 mm). Poduna aktivna otpornost voda je
rv = 0,0295 /km,f. Na sl. 1.1b prikazan je raspored provodnika na stubu.
D = 1100

D = 1100
Ds = 40

377
1100

2
1100 = 733
3

600

2277
1900
800

sve mere su u cm

600

Osnovni prorauni

4
Sl. 1.1b Raspored provodnika na stubu, za vod iz zadatka 1.1

Reenje:
S obzirom da e vod biti predstavljen monofaznom ekvivalentnom -emom, to se najpre
nalaze konstrukcioni parametri voda (Rv, Xv, Bv). Poto je zadata poduna aktivna otpornost voda to
je ukupna aktivna otpornost:
Rv = rvLv = 0,0295260 = 7,67 /f.
Aktivna otpornost jednog od provodnika snopa je dvostruko vea, poto se u snopu nalaze
dva provodnika.
Poduna pogonska induktivnost voda lv nalazi se prema izrazu:
lv = 2 10 4 ln

DSG
,
r 'es

gde je srednje geometrijsko rastojanje, (prema sl. 1.1b), s obzirom da su provodnici u horizontalnoj
ravni:
DSG = 3 D12 D13 D23 = 3 D 2 D D = 3 2 D = 1,2599 11 = 13,859 m ,
a ekvivalentni poluprenik snopa:

r 'es = n nre Rsn1 = 2 (0,95

30,6
) 200 = 76,25 mm .
2

U gornjoj formuli za proraun ekvivalentnog poluprenika snopa sa re je oznaen

ekvivalentni poluprenik provodnika koji uvaava injenicu da se kod prorauna induktivnosti
uticaj unutranje induktivnosti iskazuje preko uvoenja odgovarajueg prstena (u kome je
koncentrisana sva struja) na rastojanju re od ose provodnika. Za Al-Fe uad obino se uzima da je
re 0,95r, gde je sa r oznaen stvarni poluprenik ueta.
Prema tome poduna induktivnost voda je:
lv = 2 10 4 ln

1385,9
= 10,4 10 4 H/km, f ,
7,625

a poduna reaktansa:

xv = lv = 314 10,4 10 4 = 0,327 /km, f .

Oznaka 'f ' ukazuje da su parametri izraunati po fazi trofaznog voda.
Poduna pogonska kapacitivnost nalazi se prema formuli:

cv =

55,55 10 9
D
ln SG
res

2hSG
2
2
4hSG
+ DSG

Osnovni prorauni

gde je sa res oznaen ekvivalentni poluprenik snopa sa stanovita kapacitivnosti (zato to

provodnik poluprenika res ima istu kapacitivnost kao i odgovarajui snop provodnika po fazi):

res = n nrRsn1 = 2 2 15,3 200 = 78,23 mm .

Ovaj ekvivalentni poluprenik snopa (res) razlikuje se od odgovarajueg ekvivalentnog
poluprenika snopa merodavnog za proraun induktivnosti ( res ), poto u formuli za njegovo
izraunavanje figurie stvarni, a ne ekvivalentni poluprenik provodnika.
Prema sl. 1.1b srednja geometrijska visina faznih provodnika je
hSG = H

2
2
f = 19 11 = 11,67 m ,
3
3

odnosno, jednaka je srednjoj teinoj visini faznih provodnika nad zemljom (s obzirom da su
provodnici u horizontalnoj ravni), gde je f=11 m maksimalni ugib provodnika.
Posle zamene brojanih vrednosti nalazi se:
cv =

55,55 10 9

1385,9
2 11,67

ln
7,823
4 11,67 2 + 13,859 2

= 11,05 10 9 F/km, f ,

pa je odgovarajua pogonska poduna susceptansa:

bv = cv = 314 11,05 10 9 = 3,47 10 6 S/km, f .

Sada su ukupna reaktansa, odnosno susceptansa:
X v = xv Lv = 0,327 260 = 85,02 ;

Bv = bv Lv = 3,47 10 6 260 = 0,9022 10 3 S.

Treba primetiti da je u ovom konkretnom primeru odnos r : x=1 : 11, to je i tipino za
nadzemne vodove 400 kV sa konstrukcijom u snopu.
S obzirom na injenicu da e vod biti predstavljen ekvivalentnom -emom, dakle tretiran sa
koncentrisanim parametrima i s obzirom na to da je vod duine Lv=260 km to se, radi to vernijeg
modelovanja voda, uvode skalarni koeficijenti popravke. Skalarni koeficijent popravke po aktivnoj
otpornosti iznosi:

bv xv L2v
3,47 10 6 0,327 260 2
kR = 1
= 1
= 0,947 ,
3
3
tako da je korigovana vrednost aktivne otpornosti:
R ' v = k R Rv = 0,947 7,67 = 7,47 /faza .

Osnovni prorauni

Analogno se postupa i pri proraunu reaktanse i susceptanse ekvivalentne -eme:

2
bv xv L2v rv
3,47 10 6 0,327 260 2
1 = 1
k X = 1
6 xv
6

X v = k X X v = 0,987 85,02 = 83,945 /faza ;

0,0295 2
1
= 0,987 ;
0,327

bv xv L2v
3,47 10 6 0,327 260 2
= 1+
= 1,0064 ;
12
12
Bv = k B Bv = 1,0064 0,9022 10 3 = 0,908 10 3 S/faza ;

kB = 1+
ili

Bv
= 0,454 10 3 S/faza ,
2

poto se u ekvivalentnoj -emi ukupna susceptansa deli na dve polovine.

Autotransformatori e biti zamenjeni -ekvivalentnom emom (poto se tada otone grane
voda i autotransformatora mogu objediniti, kako je to pokazano na sl. 1.1c), pri emu tercijerni
namotaj spregnut u trougao, nee u stacionarnom reimu biti optereen pa prema tome nee ni
uestvovati u ekvivalentnoj emi. Parametri monofazne ekvivalentne eme autotransformatora po
fazi su onda:

X 12e =

2
1 X 12 % U nT
1 12 400 2
=

= 24 ;
2 100 S n12 2 100 400

1 PCunU n2 1 0,727 400 2

Re =
=
= 0,3635 ;
2
2 S12
2
400 2
n
P
0,148
Ge = 2 Fen
=
2

= 1,85 10 6 S ;
2
2
Un
400
i % S n12
0,15 400
Be = 2 o
= 2

= 7,5 10 6 S .
2
2
100 U n
100 400
Kod prorauna parametara ekvivalentne eme za dva paralelna autotransformatora, treba
voditi rauna da se parametri redne grane polove, a parametri otone grane udvostruuju.
Ekvivalentna ema sistema data je na sl. 1.1c.
1

Z ' v = (7,47 + j83,945)

U1
j

Bv
= j 0,454 10 3 S
2

2
U2

j0,45410-3 S

Ge=1,8510-6 S

Sl. 1.1c Ekvivalentna ema sistema iz zadatka 1.1

ZT=(0,3635+j24) 3
U3

-jBe=-j7,510-6 S

Osnovni prorauni

Zadatak 1.2
Vod nominalnog napona 400 kV ima sledee parametre:
rv = 0,035 /km;
xv/rv = 10;
qc = 0,5 MVAr/km;
gv = 0.
a) Nai podunu kapacitetivnost voda cv, karakteristinu impedansu Zc; talasni otpor Zv i
prirodnu snagu Pnat.
b) Proraunati gubitke aktivne i reaktivne snage u vodu duine Lv = 200 km, aktivnu i
reaktivnu snagu i napon na poetku voda, ako se na kraju voda isporuuje snaga P = Pnat pri
nominalnom naponu (Un = 400 kV) i faktoru snage cos = 0,98 (cap).
Reenje:
a) Poduna kapacitivnost voda (po fazi) nalazi se iz reaktivne snage punjenja voda qc, kao:
cv =

qc
nU n2

0,5
= 9,947 10 9 F/km .
2 50 400 2

Poduna susceptansa je:

bv = cv = 2 50 9,947 10 9 = 3,125 10 6 S/km .

Poduna impedansa i admitansa su onda:
z v = (0,035 + j 0,35) /km = 0,352 /km / 84,29 ;

y v = j 3,125 10 6 S/km = 3,125 10 6 S/km / 90 .

Karakteristina impedansa voda je onda:
Zc =

0,352 / 84,29
zv
=
= 335,62 / 2,86 ,
yv
3,125 10 6 / 90

a talasni otpor (karakteristina impedansa idealizovanog voda):

Zv =

xv
0,35
=
= 334,67 ,
bv
3,125 10 6

dok je prirodna snaga:

Pnat =

U n2
400 2
=
= 478,1 MW .
Z v 334 ,67

b) Kompleksna snaga voda koja se na kraju voda predaje je:

S 2 = Pnat (1 jtg arccos 0,98) = (478,1 j 97,1) MW = 487,96 MW / - 11,48 .

Osnovni prorauni

Gubici u vodu, kada se on predstavi sa -ekvivalentom (za U2 = U2 /0) su:

2

S gub = Z v

P22

+ Q2 c
478,12 + (97,1 + 50)2
2

= (7 + j 70)
= (10,95 + j109,5) MVA .
U 22
400 2

Pad napona u vodu je:

Q
Q

Rv P2 + X v Q2 c
X v P2 Rv Q2 c
2
2

U =
+j
U2
U2
7 478,1 70 147,1
70 478,1 + 7 147,1
=
+j
= ( 17,38 + j86,24 ) kV
400
400
Napon na poetku voda je onda:
U 1 = U 2 + U = 400 17,38 + j86,24 = (382,62 + j86,24 ) kV = 392,22 kV / 12,71 .
Kompleksna snaga na poetku voda je:
Bv 2
U1
2
= (478,1 j 97,1) + (10,95 + j109,5) j100 3,125 10 6 392,22 2
= (489,05 j 39,3) MVA .

S1 = S 2 + S

gub

Provera vrednosti toka aktivne snage na poetku i kraju voda moe se izvriti preko formule
za snage injektiranja:

U 12
U 1U 2
392,22 2
392,22 400
P1 =
sin +
sin (12 ) =
sin 5,71
sin (12,71 5,71)
ZL
ZL
70,35
70,35
= 217 ,56 271,4 = 488,96 MW (umesto ranije proraunatih 489,05 MW),
gde je = 90 arctg

XL
= 90 84,29 = 5,71 .
RL

U 22
UU
400 2
392,22 400
sin 1 2 sin ( 21 + ) =
sin 5,71 +
sin (12,71 + 5,71)
ZL
ZL
70,35
70,35
= 226 ,28 + 704 ,3 = 478,02 MW (umesto ranije proraunatih 478,1 MW).

P2 =

Sve razlike u rezultataima su posledica zaokruivanja.

Osnovni prorauni

Zadatak 1.3
Konzumno podruje dvostrano se napaja trofaznim vodovima 400 kV. U sluaju ispada
jednog od njih, drugim vodom duine 200 km konzumnom podruju priticae celokupna njegova
snaga jednaka dvostrukoj prirodnoj snazi voda.
Kolika e biti priblina vrednost ugla voda (faznog pomeraja izmeu napona na krajevima),
a kolika reaktivna induktivna snaga koju troi vod pod pretpostavkom da se naponi bitno ne
menjaju i da je poduna kapacitivna snaga otonih kapacitivnosti voda priblino 0,5 MVAr/km?

Reenje:
Radi se o duini voda (deonice) kod koje jo ne nastupaju efekti karakteristini za prenos
naizmeninom strujom na velike udaljenosti (duina neto vea od desetine etvrttalasne duine).
Kod prenosa prirodne snage (idealizovanim) vodom ima se na svakih 100 km ugaoni
pomeraj napona od 6, tj na 200 km 26 = 12. S obzirom da je, naroito kod umerenih duina, ovaj
ugaoni pomeraj za vodove najviih napona praktino srazmeran sa aktivnom snagom (to se pored
ostalog vidi i iz poprene komponente fazorske razlike napona (PX QR ) / U , gde je QR za red
veliine manje od PX, a pogotovo ako se u osnovi kompenzuje reaktivna snaga potroakog
podruja, kako i odgovara uslovima prirodne snage (za jedan ili vie vodova)).
Prema tome kod prenosa dvostruke prirodne snage imae se praktino i dvostruki ugaoni
pomeraj:
v = U1 U 2 = 2 12 = 24.
Za priblino nalaenje reaktivne induktivne snage koju troi vod u specifikovanim
uslovima mogue je sledee rezonovanje:
Ukupna kapacitivna snaga koju proizvode otone kapacitivnosti voda 400 kV duine
200 km iznosi (priblino):

Qcv = qcv Lv = 0,5 MVAr/km 200 km = 100 MVAr.

Kod prenosa prirodne snage (idealizovanim) vodom, vod sam sebe kompenzuje, tj. koliki su
gubici reaktivne induktivne snage u rasipnim reaktansama, toliko proizvode kapacitivnosti voda
(uzimaju kapacitivnu, odnosno daju induktivnu reaktivnu snagu).
Otuda se pri prenosu prirodne snage imaju gubici reaktivne induktivne snage u rednim
rasipnim reaktansama, takoe jednaki 100 MVAr i u celini su kompenzovani reaktivnom snagom
otonih kapacitivnosti. Kako su gubici reaktivne induktivne snage u rednim reaktansama srazmerni
sa kvadratom struje, a time pri priblino konstantnom naponu i kvadratu snage, oni e pri
dvostrukoj prirodnoj snazi biti 22 = 4 puta vei nego pri jednostrukoj, tj. iznosie priblino
4100 = 400 MVAr. S obzirom da je kapacitivnostima kompenzovano samo 100 MVAr, ima se na
kraju:
Qv = Q Qcv = 400 100 = 300 MVAr,
tj. vod priblino troi ukupno 300 MVAr.

Osnovni prorauni

10

Zadatak 1.4
Za deo elektroenergetskog sistema iz zadataka 1.1:
a) Izraunati koeficijente ekvivalentnog etvorokrajnika;
b) Nacrtati krune dijagrame snaga koje protiu preko sabirnica 1 i 3.
c) Nacrtati spiralne dijagrame za napon (i struju) za reim prenosa prirodne snage i za reim
praznog hoda.

Reenje:
a) Ekvivalentna ema zadatog dela sistema data je na sl. 1.4a.
1

If1

Zv

If2 2

Uf1

ZT

Uf2

Y ot
v
2

Y ot
v
2

If3

3
Uf3

Y Tot

Sl. 1.4a Deo elektroenergetskog sistema iz zadatka 1.4

Matrina relacija koja povezuje fazne veliine napona i struja na ulazu i izlazu prvog
etvorokrajnika (ekvivalentne -eme voda) je:

U f 1 A1
I =
f 1 C 1

B1 U f 2

.
D1 I f 2

Mnoenjem prethodne matrine relacije sa 3 prelazi se sa faznih na takozvane raunske

veliine napona i struja. Ovako uvedeni fazori napona i struja zadravaju fazni stav, a moduli im se
poveavaju 3 puta. Umesto termina raunski za napone se moe koristiti i termin linijski,
odnosno meufazni. Termin meufazni za struje nije primeren. Prema tome prethodna jednaina
postaje:

U 1 A1
I = C
1 1

B1 U 2
.
D1 I 2

(1)

S obzirom da je prema ekvivalentnoj emi:

ot

Z v Y ot
Yv
v

U1 =U 2 + I 2 +
U 2 Z v = U 2 1 +

2
2

+ Z v I 2,

Osnovni prorauni

11

a takoe:
ot 2

Z v Y ot
Z v Y v
ot

v
I1 = U 2 Y v +
+ I 2 1 +

4
2

(2)

to se poreenjem relacija (1) i (2) odreuju koeficijenti prvog etvorokrajnika:

ot 2

ot

ot

Z Y
Z Y
Z Y
ot
A1 = 1 + v v ; B1 = Z v ; C 1 = Y v + v v ; D1 = 1 + v v .
2
4
2
Oigledno je, s obzirom da se radi o pasivnom, simetrinom etvorokrajniku da je:

A1 = D1 i A1 D1 B1 C 1 = 1.
Na slian nain se ima:

U 2 A 2
I = C
2 2

B 2 U 3
.
D 2 I 3

(3)

Prema ekvivalentnoj emi sa sl. 1.4a je:

U 2 = U3 + ZT I3 ;

I 2 = Y T U 3 + 1+ Z T Y T I 3 ,
ot

ot

(4)

tako da se poreenjem (3) i (4) nalaze koeficijenti drugog etvorokrajnika (ekvivalentna -ema
transformatora):
A 2 = 1; B 2 = Z T ; C 2 = Y T ; D 2 = 1 + Z T Y T .
ot

ot

Poto taj etvorokrajnik nije simetrian to je:

A2 D 2 ,
ali poto je pasivan to je zadovoljen uslov:
A 2 D 2 B 2 C 2 = 1.
Ako se iz (3) smeni matrica-kolona radnih veliina na ulazu u drugi etvorokrajnik u (1),
dobija se:

U 1 Ae
I = C
1 e

B e U 3
.
D e I 3

(5)

Osnovni prorauni

12

U relacijama (5) su uvedeni koeficijenti ekvivalentnog etvorokrajnika koji se nalaze prema

pravilima matrinog mnoenja:
Z Y ot
ot
A e = A1 A 2 + B1 C 2 = 1 + v v + Z v Y T ;

Z Y ot
ot
B e = A1 B 2 + B1 D 2 = 1 + v v Z T + Z v 1 + Z T Y T ;

ot 2
ot

Z v Y v Z v Y v ot
ot

C e = C 1 A 2 + D1 C 2 = Y v +
+ 1+
YT ;

4
2

ot 2

Z v Y ot
Z v Y v
ot

v
D e = C 1 B 2 + D1 D 2 = Y v +
Z T + 1 +

4
2

1 + Z T Y Tot .

(6)

Posle zamene numerikih vrednosti zadatih veliina, dobija se:

Z v = (7,47 + j83,945) = 84,277 / 84,912 ;
Y v = j 0,454 10 3 S = 0,454 10 3 S / 90 ;
ot

Z T = (0,3635 + j 24 ) = 24,00275 / 89,13 ;

Y T = (1,85 j 7,5) 10 6 S = 7,72 10 6 / 76,144 ,

ot

a zamenom tih veliina u relacije (6) dobijaju se koeficijenti ekvivalentnog etvorokrajnika:

Ae = 0,962 / 0,2025 = Ae / ;
B e = 107,28 / 85,86 = Be / ;
C e = 0,883 10 3 / 89,8 S = Ce / ;
D e = 0,94 / 0,225 = De / .

b) Kompleksni izrazi za snage koje protiu preko sabirnica 1 i 3 su:

De
UU
/ 1 3 / + ;
Be
Be
A
UU
S 3 = U 32 e / + 1 3 / ,
Be
Be

S 1 = U 12

gde je sa oznaen ugao izmeu fazora napona U1 i U3.

Posle zamene poznatih numerikih vrednosti u gornje relacije, izrazi za kompleksne snage
postaju:
S 1 = U 12 8,76 10 3 / 85,635 U 1U 3 9,32 10 3 / + 85,86 ;
S 3 = U 32 8,967 10 3 / 85,658 + U 1U 3 9,32 10 3 / 85,86

(7)

Osnovni prorauni

13

Relacije (7) u polarnim kordinatama predstavljaju jednainu familije krugova iji je centar
odreen prvim sabirkom u relacijama (7), a poluprenici krugova drugim sabirkom (poto je samo
drugi sabirak funkcija ugla ). Naponi u relacijama (7) su meufazne veliine tako da su snage
trofazne.
Da bi se mogli analizirati razliiti reimi rada prouie se tri karakteristina sluaja:

1. sluaj
U 3 = U nv = 400 kV = const.
Drugim reima, napon na sabirnica 3 se odrava konstantnim dok e se napon U1 menjati u
dijapazonu 10 % (tab. 1.4a).
Prvi sabirak u izrazu za S3 (relacije (7)) ne zavisi od U1 i iznosi:

8,967 10 3U 32 = 8,967 10 3 400 2 = 1434,72 MVA .

Tab. 1.4a Prvi karakteristini sluaj
U1
(kV)
0,9Unv = 360
0,95Unv = 380
Unv = 400
1,05Unv = 420
1,1Unv = 440

8,76 10 3U 12
(MVA)
1135,29
1264,94
1401,6
1545,26
1695,94

9,32 10 3U1U 3
(MVA)
1342,08
1416,64
1491,2
1565,76
1640,32

Kruni dijagrami snaga koji odgovaraju tab. 1.4a nacrtani su na sl. 1.4b. Krugovi snaga na
sabirnicama 3 su koncentrini krugovi poto im je centar fiksan (prvi sabirak u S3 ne zavisi od U1)
dok se centri krugova na sabirnicama 1 udaljavaju od koordinatnog poetka sa rastom napona pri
emu raste i njihov poluprenik (trea kolona u tab. 1.4a).
Ako se na sl. 1.4b uoi prava stalne aktivne snage (P = 500 MW = const) to se vidi da e sa
rastom napona U1 rasti i reaktivna snaga Q1 koja se preko sabirnica 1 predaje u sistem (za nie
vrednosti napona ona je negativna - take 1 i 3 na sl. 1.4b), zatim da e se rastom napona U1
reaktivna snaga Q3 (krugovi snaga na sabirnicama 3, III i IV kvadrant), koja je negativna, (take 1' i
3'), po modulu da se smanjuje i da e pri dovoljno velikoj vrednosti napona U1 snaga Q3 promeniti
smer (taka 5'), odnosno da i snaga Q3 raste sa rastom napona U1 (za Q3>0, tj. reaktivna snaga se
preko sabirnica 3 predaje jakoj mrei).
Isto tako se uoava da sa rastom napona opada ugao izmeu U1 i U3 (5'<1') odnosno,
poto je problem stabilnosti u osnovi problem uglova, a za manje uglove sistem je stabilniji, to se
zakljuuje da e vii naponi u sistemu imati povoljan uticaj na stabilnost sistema.
Iz ove pojednostavljene analize se primeuje da promena napona u osnovi utie na promenu
tokova reaktivnih snaga dok znatno manje utie na tokove aktivnih snaga.

Osnovni prorauni

14

2. sluaj

U1 = 410 kV = const .
Napon sabirnica 1 se odrava konstantnim dok se napon U3 menja (tab. 1.4b).
Tab. 1.4b Drugi karakteristini sluaj
U3
(kV)
0,9UnMs = 342,85
0,95UnMs = 361,9
UnMs = 380,95
1,05UnMs = 399,99
1,1UnMs = 419,05

8,967 10 3U 32
(MVA)
1054,36
1174,4
1301,3
1434,7
1574,6

U1U 3 9,32 10 3
(MVA)
1310,1
1382,9
1455,7
1528,5
1601,3

Prvi sabirak u izrazu za S1 (relacije (7)) ne zavisi od U3 i iznosi:

8,76 10 3U 12 = 8,76 10 3 410 2 = 1472,56 MVA
Kruni dijagrami snaga koji odgovaraju tab. 1.4b nacrtani su na sl. 1.4c. Krugovi snaga na
sabirnicama 1 (I i II kvadrant) su koncentrini krugovi sa centrom u taki C, a snage S3 su
predstavljene krugovima iji se centri pomeraju du pravca 8,967 10 3 U 32 / 85,658 . Slina
analiza koja je uraena za sl. 1.4b moe se uraditi i za sl. 1.4c. (Napomena: Na sl. 1.4b i sl. 1.4c
nacrtana su radi bolje preglednosti samo tri od pet krugova iz tab. 1.4a i tab. 1.4b).

3. sluaj

U1 = 410 kV = const . ;
U 3 = U nMs = 380 ,95 kV = const .
U ovom sluaju ispituje se zavisnost snaga od faznog ugla poto su oba napona
konstantna.
Posle zamene numerikih vrednosti dobija se:
S 1 = 112,08 1455,69 cos( + 85,86 ) + j[1468,3 1455,69 sin (85,86 + )] = P1 + Q1 ;
S 3 = 98,53 + 1455,7 cos(85,86 ) + j [1297,6 + 1455,7 sin (85,86 )] = P3 + Q3 .

ugla .

Iz ovih izraza zakljuije se da su snage P1, P3, Q1 i Q3 sinusne (odnosno kosinusne) funkcije

Osnovni prorauni

15

S1(5)
S1(3)
S1(1)

C5
C3
C1

5
3

P = 500 MW

1
85,635
5

U3 = Unv = const

3
3
1
1
85,658

1'
3'
5'
S3(1)

S3(3)
S3(5)

Sl. 1.4b Kruni dijagram snaga voda koji odgovara tab. 1.4a

Osnovni prorauni

16

S1(3)

S1(5)
S1(1)

5
3
1

P=500 MW

1
3
P

C1
C3
C5

S3(1)
S3(3)
S3(5)

Sl. 1.4c Kruni dijagram snaga voda koji odgovara tab. 1.4b

Osnovni prorauni

17

c) Na osnovu podunih pogonskih parametara voda:

z v = (0,0295 + j 0,327 ) /km, f = 0,328 /km /84,845 ;

y v = j 3,47 10 6 S/km, f = 3,47 10 6 S/km /90 ,

nalaze se tzv. sekundarni parametri voda:
karakteristina impedansa Zc

zv
0,328
=
/ 2,58 = 307,4 / 2,58 = Z c /
yv
3,47 10 6

Zc =

i koeficijent prostiranja :

= z v y v = 1,0668 10 3 / 87,42 .
Poto je:

= + j ,
to je koeficijent slabljenja :

= 0,048 10 3 1/km ,
a fazni koeficijent :

= 1,066 10 3 rad/km .
Talasna duina je:

t =

2
2
=
= 5894,17 km ,
1,066 10 3

a brzina prostiranja:
v = t f = 5894,17 50 = 294 708,5 km/s .

Jednaine voda koje povezuju fazni napon i faznu struju na bilo kojem mestu na vodu (x) sa
faznim naponom i faznom strujom na kraju voda su:
U
I

fx

fx

= U f 2 ch x + I
=

Uf2
Zc

f 2 Z c sh x ;

sh x + I f 2 ch x .

U jednaini (8) je uzeto:

(8)

Osnovni prorauni

f2

18

= U f 2 / 0.

Za reim prenosa prirodne snage ima se:

U f 2 = Z c I f 2.

(9)

Posle smenjivanja (9) u (8) dobijaju se jednaine:

U
I

fx

fx

= U f 2 (ch x + sh x ) = U f 2 e

Uf2
Zc

Uf2
Zc

= U f 2 e x e j x ;

e x e jx e j .

(10)

Prva od jednaina (10) u polarnim koordinatama predstavlja logaritamsku spiralu koja se sa

rastom duine voda x (x raste pa raste i ex) odmotava, to vai i za drugu relaciju u (10), s tim to
su argumenti ovog kompleksnog izraza neto manji (za argument kompleksne karakteristine
impedanse Zc). Prva od jednaina (10) grafiki je predstavljena na sl. 1.4d.
Za reim praznog hoda (If2 = 0) relacije (8) postaju:
U
I

fx

fx

= U f 2 ch x =
=

Uf2
2Z c

(e

Uf2
2

x jx j

(e

+e

) = U2 (e
f2

x j x

+ e x e jx ;

e x e jx e j .

(11)

P2
P3

P1

P4

Po
0

P7

P5
P6

Sl. 1.4d Grafika predstava prve od jednaina 10

P8

Osnovni prorauni

19

Prvi sabirak u relacijama (11) predstavlja u polarnim koordinatama logaritamsku spiralu

koja se odmotava, a drugi (e-x opada kada x raste) logaritamsku spiralu koja se zamotava oko
koordinatnog poetka. Karakteristine vrednosti duine voda x odabrae se tako da proizvod x
(argument kompleksnih izraza) ima vrednosti /4, /2, itd. (tab. 1.4c).
Tab. 1.4c Karakteristine vrednosti za crtanje logaritamske spirale sa sl. 1.4e
Taka na
dijagramu
Co(Po)
C1(P1)
C2(P2)
C3(P3)
C4(P4)
C5(P5)
C6(P6)
C7(P7)
C8(P8)

Ugao x
(rad)
0
/4
/2
3/4

5/4
3/2
7/4
2

Duina voda x
(km)
0
736,77
1473,54
2210,3
2947,08
3683,86
4420,63
5157,4
5894,17

ex

e-x

1
1,036
1,073
1,112
1,152
1,193
1,236
1,280
1,327

1
0,965
0,932
0,899
0,868
0,838
0,809
0,780
0,754

Sl. 1.4d predstavlja logaritamsku spiralu za napon u reimu prenosa prirodne snage vodom
na kome se imaju gubici aktivne snage (za idealizovani vod = 0 pa se zakljuuje da logaritamska
spirala degenerie u krug). Na primer taka P1 predstavlja vektor napona na poetku voda dugakog
736,77 km kad se tim vodom prenosi prirodna snaga. Taka Po, u razmeri za napon odreuje vektor
napona na kraju tog voda poto se tekua koordinata x u relacijama (8) meri od kraja ka poetku
voda tako da se za x = 0 dobija napon na kraju voda. Taka P1 se crta prema koloni 4 u tab. 1.4c,
odnosno poteg te take je za 1,036 puta vei od potega take Po (a argument je /4). Ako se izabere
pogodna razmera za struju tada se vrlo slian spiralni dijagram dobija i za struju samo s tom
razlikom to argument potega OP1 ne bi bio 45 ve 45 - = 45 - 2,58 = 42,42.
Na sl. 1.4e nacrtane su logaritamske spirale za napon i struju za reim praznog hoda (relacije
(11) i tab. 1.4c). Take C1, C2, , C8 predstavljaju krajeve fazora napona na rastojanju t/8, 2t/8,
od kraja voda, a taka Co predstavlja napon na kraju voda. (Take 1, 2, ..., 8 spirale odgovaraju
pozitivnim, a take 1', 2', ..., 8' negativnim vrednostima za x tako da se taka C3 nalazi kao
OC 3 = 03 + 03' ). Poteg OC 2 odreuje napon na poetku dalekovoda dugakog 1473,54 km pri
emu je napon na njegovom otvorenom kraju OC o (za idealizovani vod taka C2 bi pala u
koordinatni poetak i time se ima poznati teorijski sluaj Ferantijevog efekta pri kome se za napon
jednak nuli na poetku dalekovoda ima konana vrednost napona na otvorenom kraju dalekovoda,
odnosno beskonano veliko poveanje napona).
Take S1, S2, ..., S8 odgovaraju logaritamskoj spirali za struju koja se konstruie na analogan
nain.

Osnovni prorauni

20
S2

S1
2

S3

C4

C3

C2
S8
4

S4

C1

Co C8

8 8

C5

C7

C6
3
1
5

2
S5

7
S7

S6

Sl. 1.4e Logaritamske spirale za napon i struju za reim praznog hoda (relacije (11) i tab. 1.4c)

Osnovni prorauni

21

Zadatak 1.5
a) Ilustrovati fenomen Feranti-efekta, na primeru otvorenog vazdunog voda 50 Hz, iji je
napon na poetku U1o = 400 kV, a njegova duina Lv = 400 km, koristei priblinu relaciju
co2 = 1 / lv cv , gde je co 300 000 km/s brzina prostiranja svetlosti u praznom prostoru, a lv u H/km i
cv u F/km poduna induktivnost i kapacitivnost vazdunog voda, respektivno.
b) Proraunati parametre simetrine ekvivalentne -eme vazdunog voda duine
Lv = 400 km, iji su poduni parametri rv = 0,035 /km; lv = 1,1 mH/km; gv0 i cv = 9,510-9 F/km.
Nacrtati emu i u nju uneti numerike vrednosti parametara.
c) Proraunati parametre nesimetrine ekvivalentne -eme regulacionog transformatora,
iji su osnovni podaci Sn = 100 MVA; mT = 220 kV101,5 %/10,5 kV; uk(n=0) = 12,5 %; rT0;
sprega Yd5, za poloaje regulacionog prekidaa n = +10; 0; -10, uz zanemarenje promene reaktanse
namotaja pri promeni poloaja regulacionog prekidaa. Numerike vrednosti izraunatih parametara
svesti na napon 220 kV.

Reenje:
Jednaina napona prenosnog voda u praznom hodu je:
U

f 1o

=U

f 2 ch Lv

=U

f 2 ch

( o + j o )Lv = U f 2 (ch cos + jsh sin ) ,

gde je: = o Lv ;

= o Lv = lv cv Lv =

2 50
2 50
180
Lv =
400 [rad] =
400
[] = 24 .
c
300 000
300 000

Za o Lv 0 linijski napon na kraju voda U 2 = 3U

U2 =

f2

je:

U1o
U 1o
=
= 1,095 400 = 438 kV .
cos o Lv cos 24

Kako se ovde radi o 400 kV vodu, iji je najvii dozvoljeni pogonski napon (odreen
stepenom izolacije) Umax = 420 kV (1,05Un), jasno je da je stacionarno povienje napona na kraju
voda od 9,5 %, sa gledita izolacije voda nedozvoljeno.
b) Poto duina voda premauje 250 km, pri proraunu parametara eme moraju se uzeti u
obzir koeficijenti popravke kR, kX, kB, sa kojima se mnoe osnovne vrednosti otpornosti (Rv = rvLv),
reaktanse (Xv = xvLv = lvLv) i susceptanse (Bv = bvLv = cvLv) voda, koje iznose:
Rv = 0,035 400 = 14 ;

X v = 1,1 10 3 314 400 = 138,16 ;

Bvot = 9,5 10 9 314 400 = 1,1932 10 3 S ;
S druge strane, koeficijenti popravke za gornje parametre ovde su:

Osnovni prorauni

22

Bvot X v
kR = 1
3
ot
B X
k X = 1 v v
6

kB = 1+

1,1932 10 3 138,16
= 0,945 ;
3
2
3

R2
1 v = 1 1,1932 10 138,16 1 14

138,16 2 = 0,973 ;
X2
6

= 1

Bvot X v
1,1932 10 3 138,16
= 1+
= 1,0137 ,
12
12

tako da su vrednosti odgovarajuih parametara -eme:

Rv = k R Rv = 0,945 14 = 13,23 ;
X v = k X X v = 0,973 138,16 = 134,43 ;

Bv ot = k B Bvot = 1,0137 1,1932 10 3 = 1,21 10 3 S .

Takoe je:

Qco = Bv otU n2 = 1,21 10 3 400 2 = 193,6 MVAr.

Ekvivalentna -ema voda sa unetim vrednostima parametara data je na sl. 1.5a.
Zv = Rv + jXv = (13,23 + j134,43)
U1

U2
Bv ot
j
= j 0,605 10 3 S
2

Bv ot
= j 0,605 10 3 S
2

Sl. 1.5a Ekvivalentna -ema voda iz zadatka 1.5b

c) Na sl. 1.5b prikazana je nesimetrina -ekvivalentna ema regulacionog transformatora:
Z12 = t ZT

U1

Z 1o = Z T

t2
1 t

U2
Z 2o = Z T

t
t 1

Sl. 1.5b Nesimetrina -ekvivalentna ema regulacionog transformatora iz zadatka 1.5c

Vrednost impedanse transformatora za nominalni prenosni odnos je:

Osnovni prorauni

ZT = j

23

u k % U n2
12,5 220 2
= j
= j 60,5 .
100 S n
100 100

Vrednosti parametara eme sa prethodne slike zavise od poloaja regulacionog prekidaa n.

Za n = 0 dobija se:
t = 1 + nt = 1 ;
Z 12 = Z T = j 60,5 ;
Z 1o = ;
Z 2o = .
Za n = +10 dobija se:

t = 1 + nt = 1 + 10 0,015 = 1,15 ;
Z 12 = t Z T = 1,15 j60,5 = j 69,575 ;
t2
1,15 2
Z 1o =
ZT =
j 60,5 = j 533,43 ;
1 t
1 1,15
t
1,15
Z 2o =
ZT =
j 60,5 = j 463,83 .
t 1
1,15 1
Za n = -10 dobija se:
t = 1 + nt = 1 10 0,015 = 0,85 :
Z 12 = t Z T = 0,85 j 60,5 = j 51,425 ;
t2
0,85 2
ZT =
j 60,5 = j 291,41,43 ;
1 t
1 0,85
t
0,85
=
ZT =
j 60,5 = j 343,83 .
t 1
0,85 1

Z 1o =
Z 2o

Osnovni prorauni

24

Zadatak 1.6
U normalnom pogonu dela elektroenergetskog sistema prikazanog na sl. 1.6a, generatorskotransformatorski blokovi odaju 500 MW na sabirnice 1 pri radnom naponu U1 = 415 kV. Ako se
sabirnice 2 usled kvara iskljue i ako se ems E iza podune tranzijentne reaktanse odrava
konstantnom u tranzijentnom periodu, izraunati koliki e se kvazistacionarni napon uspostaviti na
otvorenom kraju dalekovoda I i II (dalekovode I i II uzeti kao idealizovane, sa raspodeljenim
parametrima).
Podaci neophodni za proraune, dati su takoe na sl. 1.6a.
2
1
G
T
U1 = 415 kV

500 MW

Zc = 320
Lv = 300 km

0 MVAr

SnG = SnT = 2300 MVA

mT = 400/15,75 kV/kV

II
UnG = 15,75 kV
X d % = 30 %

XT% = 14 %

Sl. 1.6a Elektroenergetski sistem iz zadatka 1.6

Reenje:
Parametri sistema svedeni na stranu voda su:
2

2
X ' d % U nG
30 15,75 2 400
2
X 'd =
mT =

= 160 ;
100 S nG
100 300 15,75
2
X % U nT
14 400 2
XT = T
=

= 74,66 ;
100 S nT 100 300
1
X ' de = X ' d = 80 ;
2
1
X Te = X T = 37,33 .
2

Ekvivalentna ema sistema data je na sl. 1.6b.

jX de
E

jXTe

500 MW 1
0 MVAr U1

2
Zc=320/2=160
Lv=300 km

Sl. 1.6b Ekvivalentna ema sistema iz zadatka 1.6

U2

Osnovni prorauni

25

Ems E iza tranzijentne reaktanse bie sraunata iz podataka o stacionarnom reimu

(uzimajui da je fazor linijskog napona na sabirnicama 1 U10 = U10 /0):
PR + QX
PX QR
PX
500 (80 + 37,3)
+j
= U 10 + j
= 415 + j
U 10
U 10
U 10
415
= (415 + j141,37 ) kV = 438,41 kV / 18,81

E ' = U 10 +

+ X Te .
gde je X = X de
Ova ems ostaje konstantna i u delu zadatka u kome su krajevi 2 u praznom hodu.
Jednaine za idealizovani prenosni vod u praznom hodu (I2 = 0) su:
U 1 = U 2 cos ;
U 2 = U 2 / 0o ;
U
I 1 = j 2 sin ,
Z ce
gde je = Lv elektrina ugaona duina voda.
Veza izmeu ems E i napona U1 (u kvazistacionarnom stanju) je:
E ' = U 1 + j ( X Te + X ' de )I 1 = U 1 + j ( X Te + X ' de ) j
= U 2 cos

U2
( X Te + X 'de )sin ;
Z ce

U2
sin
Z ce

= 0,06( / km ) 300(km ) = 18 ,

tako da je

U2 =

E'
438,41
=
= 605,16 kV .
117,33
X + X 'de
sin 18
cos Te
sin cos18
160
Z ce

Osnovni prorauni

26

Zadatak 1.7
Parametri simetrinog 220 kV trofaznog voda 50 Hz, su:
rv = 0,074 /km; lv = 1,212 10 3 H/km; cv = 9,577 10 9 F/km; Lv = 150 km.
a) Nai parametre simetrinog -ekvivalenta voda.
b) Ako je vod otvoren i na predajnom kraju se odrava napon U1 = 220 kV, nai napon U2
na prijemnom kraju.
c) Ako se otvoreni vod napaja iz generatora, prividne nominalne snage SnG = 500 MVA,
nominalnog napona UnG = 20 kV, posredstvom generatorskog blok-transformatora prenosnog
odnosa 20/220 kV/kV, iste prividne snage i ako se na strani vieg napona transformatora odrava
napon U1 = 220 kV, proraunati taj napon, posle iznenadnog iskljuenja prekidaa transformatora
na strani 220 kV. Sinhrona reaktansa generatora je XG% = 180 %, a reaktansa rasipanja
transformatora XT% = 14 %. U proraunu blok-transformator posmatrati kao idealni transformator
(zanemariti otpornost voda, gubitke u bakru i gvou i struju praznog hoda transformatora).

Reenje:
a) Proraun elemenata ekvivalentne -eme voda (prikazane na sl. 1.7a):
Rv = rv Lv = 0,074 150 = 11,1 ;

X v = lv n Lv = 1,212 10 3 2 50 150 = 57,12 ;

Yvot
L
150
= cv n v = 9,577 10 9 2 50
= 0,2256 10 3 S ;
2
2
2
Z v = ( Rv + jX v ) = (11,1 + 57,12) ;
ot

Yv
ot
= j 225,6 10 6 S 2 Z v = j 4432,6 .
2
Zv = (11,1 + j57,12)
U1

U2

Y ot
v
= j 225,6 10 6 S
2

Y ot
v
= j 225,6 10 6 S
2

Sl. 1.7a -ekvivalent voda iz zadatka 1.7

b) Pod pretpostavkom da je linijski napon na poetku voda U 1 = 220 kV, pri otvorenom
vodu na prijemnom kraju je:

U 2 =U1

2Z ot
v
Z v + 2Z ot
v

= 220

j 4432,6
220 4432,6
=j
= 222,85 kV / 0,14
11,1 + j 57,12 j 4432,6
11,1 j 4375,8

Osnovni prorauni

27

c) Ekvivalentna ema sistema, prikazana je na sl. 1.7b. Impedanse generatora i bloktransformatora svedene na nominalni napon voda su:

XT =

2
X T % U nTV
100 S nT

180 20 2 220 2
=

= 174,24 ;
100 500 20
14 220 2
=

= 13,55 .
100 500

2
U nTV
X % U nG

XG = G
100 S nG U nTN

jXG
Generator

jXT

U1

Blok
transformator

U2

Zv
P

vod
ot

2Z v

ot

2Z v

Sl. 1.7b Ekvivalentna ema sistema iz zadatka 1.7

U stacionarnom stanju, pre nego to se iskljui prekida P, odnos fazora napona na poetku
voda (U1) i EMS generatora ( E sv ) svedene na stranu vieg napona blok-transformatora nalazi se iz
relacije:
U1
Z ekv
v
= eq
,
E sv Z v + j ( X G + X T )
gde je pri zanemarenju otpora voda:

Z ekv
v =
tako da je
U1
E sv

j X v 2 X vot 2 X vot
X v 4 X vot

=j

(57,12 4432,6) 4432,6 = j 2201,93 ,

57,12 2 4432,6

j 2201,93
= 1,093 .
j 2201,93 + j (174,24 + 13,55)

Primeuje se znaajan porast napona (9,3 %) u smeru proticanja struje (Ferantijev efekat)
zbog velike reaktanse generatora i transformatora. Na vodu je porast bio samo 2,85 kV, ili 1,3 %
(zbog manje Xv). Prema tome, ako je napon na poetku voda U 1 = 220 kV tada je svedena EMS
generatora:
U1
220
E sv =
=
= 201,22 kV
1,0933 1,0933
odnosno
20
20
E = E sv
= 201,22
= 18,29 kV
220
220
Posle iskljuenja prekidaa P, napon na strani vieg napona blok-transformatora U 1 i EMS
E sv , svedena na istu stranu, jednaki su, tako da je U1 = E sv = 201,22 kV .

Osnovni prorauni

28

Zadatak 1.8
Kolika se maksimalna (granina) aktivna snaga (ili granina prenosna snaga) moe preneti
iz suficitarnog proizvodno-potroakog podruja (1) preko dalekovoda 220 kV, duine 400 km,
zadatih podunih parametara na sl. 1.8a, u isto pasivno potroako podruje (2) koje se sa raznim
snagama moe izdvojiti od ostalog aktivnog podruja, ako je tg2 = 0,4, a naponi ogranieni:
- na gore na kraju 1: U1max = 245 kV i
- na dole na kraju 2: U2min = 198 kV?
Napomena: Raunati sa ekvivalentnom -emom i skalarnim koeficijentima popravke paramatara
voda.
1

2
Unv = 220 kV
Lv = 400 km
rv = 0,08 /km
xv = 0,42 /km
bv = 2,6510-6 S/km

P2=?
2
tg2=0,4

Sl. 1.8a ema i parametri elektroenergetskog sistema iz zadatka 1.8

Reenje:
Skalarni koeficijenti popravke parametara voda ovde su:
bv xv L2v
2,65 10 6 0,42 400 2
= 1
= 0,9406
3
3
2
bv xv L2v bv Lv (rv Lv )2
2,65 10 6 0,42 400 2 2,65 10 6 400 (0,8 400 )
kX = 1
+
= 1
+
6
6 xv Lv
6
6 0,42 400
= 0,9714;
kR = 1

kB = 1+

bv xv L2v
2,65 10 6 0,42 400 2
= 1
= 1,0148 .
12
12

Ekvivalentna ema sistema prikazana je na sl. 1.8b.

1

R'

jX'

U1

P'2

P2

Q'2

Q2

U2

jB'/2

jB'/2
QC2

Sl. 1.8b Ekvivalentna ema sistema sa sl. 1.8a

Sa gornje eme se nalazi veza modula napona U1 i U2:

Osnovni prorauni

29

U12

PR + Q2 X P2 X Q2 R
+
,
= U 2 + 2
U2
U2

gde je:

P2 = P2 ;

B
B
= P2 tg 2 U 22
;
2
2
R = k R rv Lv = 0,9406 0,08 400 = 30,099 ;
X = k X xv Lv = 0,9714 0,42 400 = 163,195 ;

Q2 = Q2 QC 2 = Q2 U 22

L
400
B
= k B bv v = 1,0148 2,65 10 6
= 0,5378 10 3 S ;
2
2
2

B
QC 2 = U 22
= 198 2 0,5378 10 3 = 21,084 MVAr ;
2
Naponi na krajevima -ekvivalenta voda U1 i U2 na sl. 1.8b su meufazne veliine (fazor
meufazne veliine u analizi se definie sa istim faznim stavom kao fazor fazne veliine i sa
modulom 3 puta veim). Posledica primene meufaznih napona na ekvivalentnoj emi voda, sa
parametrima po fazi, su trofazne snage koje su od primarnog interesa. Ekvivalenti su linearni
modeli na kojima se korektno simuliraju prilike i sa meufaznim ili, ako se to posebno eli, sa
faznim radnim veliinama.
Da bi se prenela maksimalna snaga potrebno je da naponi imaju vrednosti U1 = U1max i
U2 = U2min, pa je:
2

U12max

PR + Q2 X P2 X Q2 R
+
,
= U 2 min + 2
U
U
2 min
2 min

odnosno:
30,099 P2 + (0,4 P2 21,084 ) 163,195 163,195 P2 (0,4 P2 21,084 ) 30,099

245 2 = 198 +
+
.
198
198

Sreivanjem gornjeg izraza dobija se kvadratna jednaina po P2, iji je oblik:

0,802 P22 + 174,67 P2 27391,1 = 0 .

Pozitivno reenje gornje jednaine je fiziki prihvatljivo i iznosi:

P2 = 105,6 MW .
U sluaju kad se snaga Q2 u celini kompenzuje (npr. sinhronim kompenzatorom ili baterijom
kondenzatora vezanom u taki 2) ima se (tg2 = 0):

Osnovni prorauni

30

Q2 = Q2 QC 2 = 0 QC 2 = QC 2 ,
to daje:
2

U 12max

P R QC 2 X P2 X + QC 2 R
+
,
= U 2 min + 2
U 2 min
U 2 min

odnosno:
2

30,099 P2 21,084 163,195 163,195 P2 + 21,084 30,099

245 2 = 198 +
+
.
198
198

Sreivanjem gornje jednaine dobija se kvadratna jednaina po P2:

P22 + 85,5 P2 39422 = 0
Fiziki prihvatljivo reenje gornje jednaine iznosi:

P2 = 160,35 MW .
Zakljuuje se da se aktivna snaga na prijemnom kraju bitno uveava ako se izvri potpuna
kompenzacija reaktivne snage.
Granina prenosna snaga je znatno via od granice stabilnosti koja bi se imala kad bi
prijemni kraj bio aktivan (tj. sa prikljuenim elektranama) i kada moraju da se uvaavaju i
impedanse ostalih elemenata ukljuivo i ekvivalentne generatore na oba kraja.

Osnovni prorauni

31

Zadatak 1.9
Za deo elektroenergetskog sistema iz zadatka 1.1, na osnovu datih podataka, metodom
bilansa snaga odrediti tokove aktivnih i reaktivnih snaga i gubitke, ako se u jaku mreu prenosi
snaga S3 = (500 + j150) MVA.

Reenje:
Radni reim je zadat na sabirnicama 3 ekvivalentne eme sa sl. 1.1c i odgovarajue radne
veliine su:
U 3sv = U 3 m AT12 = 200

400
= 346,32 kV ,
231

(sa U3sv je oznaena veliina linijskog napona na sabirnicama 3 svedena na stranu 400 kV).
P3 = 500 MW ;
Q3 = 150 MVAr.
Proraun tokova aktivnih i reaktivnih snaga po metodu bilansa snaga (skalarni raun) vri se
tako da se postupno od elementa do elementa ekvivalentne eme na sl. 1.1c raunaju aktivna i
reaktivna snaga, gubici i naponi, a zatim vri bilansiranje po I Kirchoffovom zakonu.
Polazi se od zadatog reima na sabirnicama 3 i najpre se nailazi na rednu granu
autotransformatora, iji su gubici aktivne i reaktivne snage:
gub
PCu
= R ATe
AT

Qgub
= X ATe
AT

P32 + Q33
U 32sv
P32 + Q33
U 32sv

= 0,3635
= 24

500 2 + 150 2
= 0,826 MW ;
346,32 2

500 2 + 150 2
= 54,53 MVAr.
346,32 2

Da bi se nali gubici snage u otonoj grani autotransformatora najpre se nalazi napon

take 2:

P3 R ATe + Q3 X ATe
PX
Q3 R ATe
+ j 3 ATe
=
U 3sv
U 3sv
500 0,3635 + 150 24
500 24 150 0,3635
= 346,32 +
+j
= (357,24 + j 34,49) kV =
346,32
346,32
= 358,9 kV / 5,5 ,

U 2 = U 3sv +

gde se pretpostavlja da je fazor napona U3 = U3 /0

Sada su gubici u otonoj grani autotransformatora:

PFegub
= G ATe U 22 = 1,85 10 6 358,9 2 = 0,24 MW ;
AT
Qgub
= B ATe U 22 = 7,5 10 6 358,9 2 = 0,97 MVAr.
AT

Osnovni prorauni

32

Postupkom bilansiranja nalaze se snage desno od take 2, a zatim reaktivna kapacitivna

snaga (dakle, sa znakom -) koju generiu kapacitivnosti voda. Ona iznosi:
B' 2
Qv
3
2
= v U 2 = 0,45 10 358,9 = 57,98 MVAr.
2
2 2
Zatim se ponovo bilansiranjem nalaze snage levo od take 2:

P2 L = 501,066 MW ; Q2 L = 205,5 57,98 = 147,52 MVAr ,

i prema njima gubici aktivne i reaktivne snage na vodu:

Pvgub =

P22L + Q22L
501,066 2 + 147,52 2
R
'
=
7,47 = 15,8 MW ;
v
U 22
358,9 2

Qvgub =

P22L + Q22L
501,066 2 + 147,52 2
X
'
=
83,945 = 177,8 MVAr ,
v
U 22
358,9 2

i napon take 1:
U1 = U2 +

P2 L R'v +Q2 L X 'v

P X ' Q R'
+ j 2 L v 2 L v = (403,83 + j114,13) kV = 419,65 kV / 15,8 .
U2
U2

Na osnovu ovog napona se nalazi reaktivna (kapacitivna) snaga voda u taki 1:

B' 2
Qv
3
2
= v U 1 = 0,45 10 419,65 = 79,25 MVAr.
2
2
1
Ceo postupak bilansiranja daje se pregledno u tab. 1.9a, dok su tokovi snaga i naponska
stanja ilustrovana na sl. 1.9a.

Tab. 1.9a Postupak bilansiranja snaga iz zadatka 1.9

Bilans snaga
Zadate snage na sabirnicama 3
Gubici snage u rednoj grani
autotransformatora

Gubici snage u otonoj grani

autotransformatora
Reaktivna (kapacitivna) snaga
koju vod generie u taki 2
Gubici snage u vodu
Reaktivna (kapacitivna) snaga
koju vod generie u taki 1
Snage koje ulaze u taku 1

Aktivna snaga (MW)

500
+ 0 ,826
500 ,826
+ 0 ,24
501,066
+ 0 ,0
501,066
+ 15,8
516 ,866

Reaktivna snaga (MW)

150
+ 54 ,53
204 ,53
+ 0 ,97
205,5
57,98
147,52
+ 177,8
325,32

+0,0

79,25

516,866

246,07

Osnovni prorauni

33

U1=403,83+j114,13

15,8

U2=357,24+j34,39

516,866

516,866 Z ' v

501,066 2

246,14

325,32

147,52

B
j v
2

177,8
79,25

B
j v
2

0,826

501,066
205,5
0,24

U3sv=346,32

500,826 ZT

500

204,53

150

0,97

54,53

57,98

Ge

-jBe

Sl. 1.9a Ilustracija tokova snaga i naponskih stanja u sistemu iz zadatka 1.9

Osnovni prorauni

34

Zadatak 1.10
Za jednostavni radijalni prenosno-distributivni sistem sa sl. 1.10a, izraunati:
a) Parametre ekvivalentne eme elemenata sistema (svedene na napon voda), koristei
simetrini -ekvivalent za predstavu voda, a -ekvivalent za predstavu transformatora.
b) Za poznato stanje na kraju prenosa, primenom metoda bilansa snaga, proraunati fazore
napona, struja i snaga u karakteristinim takama, odnosno u pojedinim deonicama sistema.
Proraunati i aktivne i reaktivne gubitke u elementima sistema i ukupno za ceo sistem.
c) Proizvodnje reaktivnih snaga, shodno -ekvivalentu voda.
Parametri sistema neophodni za gornje proraune, dati su ispod sl. 1.10a
S1 = P1 + jQ1

Prenosni
U 2
vod S2 = P2 + jQ2

U 2 = 10 kV

Unv = 110 kV
Lv = 70 km
rv = 0,193 /km
xv = 0,422 /km
bv = 2,65 S/km

Sp = (20+j10) MVA
SnT = 31,5 MVA
mT = 110/10,5 kV/kV
gub
PCun
= 62 kW
uk = 10,5 %
gub
PFen
= 40 kW
io = 1,2 %

Sl. 1.10a Radijalni prenosni sistem i osnovni zadati podaci iz zadatka 1.10

Reenje:
a) Ekvivalentna ema sistema prikazana je na sl. 1.10b.
U1

S1

Sv1

Zv

Sv2

U 2

S'T

jQcv1

jQcv2

Y ot
v /2

Y ot
v /2

ZT

S''T U 2sv

Sot=PFe+jQ

S2

U2

Y Tot

Sl. 1.10b Ekvivalentna ema zadatog sistema

Proraun parametara elemenata, za ekvivalentnu emu datu na prethodnoj slici (vod

predstavljen sa , a transformator sa obrnutim -ekvivalentom):
Rv = Lv rv = 70 0 ,193 = 13,51 ;
X v = Lv xv = 70 0 ,422 = 29 ,54 ;
Z v = (13,51 + j 29 ,54 ) ;

Gvot = 0 ;

Osnovni prorauni

35

1
70
Lv bv =
2,65 10 6 = 92,75 10 6 S = 92,75 S ;
2
2
ot
Y v / 2 = j 92,75 10 6 S ;
Bvot / 2 =

RT =

gub U nT

PCun
S nT

ZT =

2
u k % U nv
100 S nT

110
= 62 10 3
= 0,75605 ;
31
,
5

10,5 110 2
=
= 40,33 ;
100 31,5

X T = Z T2 RT2 = 40,33 2 0,75605 2 = 40,323 ;

Z T = (0,75605 + j 40,323) ;
gub
PFen

G Fe =
B =

2
U nv

40 10 3
= 3,306 S ;
110 2

io % S nT 1,2 31,5
=
= 31,24 S ;
2
100 U nv
100 110 2

RFe =

1
= 302480 ;
GFe

X =

1
= 32051 ;
B

Y T = G Fe jB = (3,306 j 31,24 ) S .
ot

b) Napon na sekundarnoj strani transformatora, postavljen u realnu osu i sveden na stranu

110 kV je:
110
= 104,762 kV ;
10,5
= 104,762 kV / 0 .

U" 2 sv = U" 2 mT = 10
U" 2 sv

Fazor fazne struje na kraju prenosa, odnosno na sekundarnoj strani transformatora je:

I" 2 sv

S2
=
3U"
2 sv

= (20 j10) 10 = (110,22 j 55,1) A / 26,565 .

3 104,762

Dalje, snage PFegub i Qgub su:

gub U 2sv

PFen
U 2n

104,762
= 40
= 36,28 kW ;
110

PFegub

Qgub

U
i
= o S nT 2 sv
100
U 2n

104,762
= 378
= 342,86 kVAr ,
110

ili

PFegub = GFeU 2sv2 = 3,306 10 6 104,762 2 = 0,03628 MW = 36,28 kW ;

Qgub = BU 2sv2 = 31,24 10 6 104,762 2 = 0,34286 MW = 342,86 kW .
Snaga koja tee kroz transformator je:

Osnovni prorauni

36

S"T = (P2 + PFe ) + j (Q2 + Q ) = (20,03628 + j10,34286 ) MVA .

Napon na primarnoj strani transformatora, odnosno na kraju voda je:

RT PT + X T QT
X P RT QT
+j T T
U 2sv
U 2sv
0,75605 20,03628 + 40,323 10,34286
= 104,762 +
+
104,762
40,323 20,03628 0,75605 10,34286
+j
= 108,888 + j 7,637 = 109,156 kV /4,013 .
104,762

U' 2 = U 2sv +

Gubici u rednoj grani transformatora su:

2

PTgub

S
= RT T
U 2sv

20,036282 + 10,34286 2
= 0,75605
= 0,035 MW = 35 kW ;
104,762 2

QTgub

S
= X T T
U 2sv

20,036282 + 10,34286 2
= 40,323
= 1,867 MW = 1867 kVAr .
104,762 2

Snaga na ulazu u transformator (snaga na kraju voda) je:

) (

S'T = PT + PTgub + j QT + QTgub

= (20,036 + 0,035) + j (10,343 + 1,867 ) = (20,071 + j12,21) MVA .
Proizvodnja reaktivne snage usled polovine kapacitivnosti koncetrisane na kraju voda je:
ot
Qcv
2

Bvot 2
=
U 2 = 92,75 10 6 109,156 2 = 1,105 MVAr .
2

Snaga koja tee kroz vod i izaziva gubitke i pad napona je:
ot
S v 2 = S'T jQcv
2 = 20,071 + j12,21 j1,105 = (20,071 + j11,105) MVA .

Gubici u vodu su:

2

Pvgub

Sv2
20,0712 + 11,105 2

= Rv
= 0,5966 MW = 596,6 kW ;
= 13,51
109,156 2
U 2

Qvgub

S
20,0712 + 11,105 2
= X v v 2 = 29,54
= 1,3045 MW = 1304,5 kVAr .
109,156 2
U 2

Napon na poetku voda je:

U 1 = U' 2 +

Rv Pv 2 + X v Qv 2

(U' 2 )

+j

X v Pv 2 Rv Qv 2

(U' 2 )

Osnovni prorauni

37

13,51 20,071 + 29,54 11,105 j 4,013

e
+
109,156
29,54 20,071 13,51 11,106 j 4,013
+j
e
109,156

= 109,156 e j 4, 013 +

= (114,65 + j 4,06 )e j 4,013 = 114,72e j 2, 027 e j 4,013

= 114,72 kV / 6,04 = (114,08 + j12,07 ) kV .

Proizvodnja reaktivne snage usled polovine kapacitivnosti koncetrisane na poetku voda je:
ot
Qcv
1

Bvot 2
=
U1 = 92,75 10 6 114,72 2 = 1,22 MVAr .
2

Kompleksna snaga koja tee kroz rednu impedansu, merena na poetku voda je:
S v1 = S v 2 + S v

gub

= 20,071 + j11,105 + 0,5966 + j1,3045 = (20,668 + j12,41) MVA .

Kompleksna snaga na ulazu u prenosni vod onda iznosi:

ot
S 1 = S v1 jQcv
1 = 20,668 + j12,41 j1,22 = (20,668 + j11,19 ) MVA .

Struja (fazna) na poetku voda je:

S
23,5 / 28,43
20,668 j11,19
=
= 118,28 A / 22,39 .
I1 = 1 =
3U
3

114
,
72
/

6
,
04

114
,
72
/

6
,
04

c) Ukupna proizvodnja reaktivne snage usled otonih kapacitivnosti voda je:

ot
ot
ot
Qcv
= Qcv
1 + Qcv 2 = 1,22 + 1,105 = 2,325 MVAr ,

odnosno, njena prosena vrednost po 100 km duine voda iznosi:

ot
Qcv
pod =

2,3225
= 3,316 MVAr / 100 km .
0,7 100

Dijagram fazora napona i struja voda prikazan je na sl. 1.10c.

Na sl. 1.10c vrednosti pojednih uglova iznose:

1 = 6,04 ;
1fo = 22,39 ;

2 = 4,013 ;
2 = 26,565 ;

12 = 6,04 4,013 = 2,027 ;

1 = 22,39 6,04 = 28,43 .

Osnovni prorauni

38

U1
12
2
2

1fo

U2

1
U2sv

I1
I2
Sl. 1.10c Dijagram fazora napona i struja voda, iz zadatka 1.10

Osnovni prorauni

39

Zadatak 1.11
Dat je jednostavan elektroenergetski sistem, prikazan na sl. 1.11a. Odrediti maksimalne
snage koje se mogu isporuiti potroakim podrujima prikljuenim na sabirnice 3 i 4 ako naponi
na vodovima ne smeju da izau iz opsega (200240) kV. Kolika je u tom sluaju snaga na poetku
voda 1-2. U proraunu zanemariti poprenu komponentu pada napona, a vodove predstaviti samo sa
rednim impedansama. Podaci neophodni za proraune su dati na sl. 1.11a.
1

L12=100 km

L23=60km

rv=0,1 /km
xv=0,4 /km

L24=40 km

tg3 = 0,4

4
tg4 = 0,5

Sl. 1.11a Elektroenergetski sistem iz zadatka 1.11

Reenje:
Ekvivalentna ema zadatog sistema data je na sl. 1.11b.
1

Z2

S2

Z3

Z4

S3

S4

Sl. 1.11b Ekvivalentna ema sistema iz zadatka 1.11

Impedanse pojedinih grana sistema imaju vrednosti:

Z 2 = (0,1 + j 0,4) 100 = (10 + j 40) ;

Z 3 = (0,1 + j 0,4 ) 60 = (6 + j 24 ) ;
Z 3 = (0,1 + j 0,4 ) 40 = (4 + j16 ) .
U datom sistemu maksimalna snaga e se preneti u sluaju kada se na sabirnicama 3 i 4 ima
minimalni napon (200 kV), a na sabirnicama 1 maksimalni napon (240 kV).
Na osnovu jednaine za pad napona u grani 2-3 moe se odrediti zavisnost napona U2 od
snage P3:

U2 = U3 +
odakle je:

P3 R3 + Q3 X 3
P R + 0,4 P3 X 3
6 + 0,4 24
= U3 + 3 3
= 200 +
P3 ,
U3
U3
200

Osnovni prorauni

40

U 2 = 0,078 P3 + 200 .

(1)

Na slian nain moe se nai i zavisnost napona U2 od snage P4:

P4 R4 + Q4 X 4
P R + 0,5 P4 X 4
4 + 0,5 16
= U4 + 4 4
= 200 +
P4
U4
U4
200
= 0,06 P4 + 200 .

U2 = U4 +

(2)

Izjednaavanjem izraza (1) i (2) za napon U2, dobija se za odnos snaga P3 i P4:

P3
1
=
, odnosno P4 = 1,3P3 .
P4 1,3
Preko bilansa snaga i na osnovu poznatih odnosa izmeu snaga P3 i P4 moe se odrediti
zavisnost snage P2 od snage P3:

P2 =
=
=

P32 + Q32
U 32

P42 + Q42
R3 + P3 +
R4 + P4
U 42

P32 + (0,4 P3 )2
U 32

(1,3P3 )2 + (0,5 1,3P3 )2 R

R3 + P3 +

P32 + (0,4 P3 )2

U 42

(1,3P3 )2 + (0,5 1,3P3 )2

6 + P3 +
200 2
= 385,25 10 6 P32 + 2,3P3 .

200 2

+ 1,3P3

4 + 1,3P3
(3)

Na analogan nain dobija se zavisnost snage Q2 od snage P3:

Q2 =
=
=

P32 + Q32
U 32

P42 + Q42
X 3 + Q3 +
X 4 + Q4
U 42

P32 + (0,4 P3 )2
U 32

X 3 + 0,4 P3 +

P32 + (0,4 P3 )2

24 + 0,4 P3 +
200 2
= 1541 10 6 P32 + 1,05P3

(1,3P3 )2 + (0,5 1,3P3 )2 X

U 42

(1,3P3 )2 + (0,5 1,3P3 )2

200 2

+ 0,5 1,3P3

16 + 0,5 1,3P3
(4)

Ako se sada jednaine (1), (3) i (4) uvrste u izraz za podunu komponentu pada napona na
grani 1-2, dobija se kvadratna jednaina u kojoj je jedina nepoznata veliina snaga P3:
U1 = U 2 +

P2 R2 + Q2 X 2
U 2 ,
U2

odakle je:
U 1U 2 = U 22 + P2 R2 + Q2 X 2 ,

Osnovni prorauni

41

odnosno, posle odgovarajuih numerikih manipulacija:

240 (0,078P3 + 200) =

= (0,078P3 + 200)2 + 385,25 10 6 P32 + 2,3P3 10 + 1541 10 6 P32 + 1,05P3 40,

odakle se dobija kvadratna jednaina po P3:

P32 + 1082,4782 P3 111768,53 = 0 .

Fiziki ostvarljivo reenje gornje jednaine je:
P3 = 94 ,93 MW .
Na osnovu gornje vrednosti za snagu P3, mogu se odrediti i ostale snage u datom sistemu:
Q3 = P3 tg3 = 94,93 0,4 = 37,97 MVAr ;
P4 = 1,3P3 = 1,3 94,93 = 123,41 MW ;

Q4 = P4 tg 4 = 123,41 0,5 = 61,7 MVAr ;

P2 = 385,25 10 6 P32 + 2,3P3 = 385,25 10 6 94,932 + 2,3 94,93 = 221,81 MW ;
Q2 = 1541 10 6 P32 + 1,05P3 = 1541 10 6 94,932 + 1,05 94,93 = 113,56 MVAr .
Vrednost napona na sabirnicama 2 dobija se zamenom vrednosti snage P3 u jednainu (1),
odakle je:

U 2 = 0,078 94,93 + 200 = 207 ,4 kV .

Radi odreivanja snage na poetku voda 1-2 potrebno je jo odrediti aktivne i reaktivne
gubitke u vodu 1-2. Njihove vrednosti dobijaju se iz izraza:
gub
S 12
=

P22 + Q22
221,812 + 113,56 2
(
)
(10 + j 40) = (14,44 + j57,74) MVA ,
R
+
jX
=
2
2
U 22
207,4 2

odakle je:

P12gub = 14,44 MW ;

Q12gub = 57,74 MVAr .

Konano, vrednost kompleksne snage na poetku voda 1-2 je:

gub
S 1 = S 2 + S 12
= 221,81 + j113,56 + 14,44 + j 57,74 = (236,25 + j171,3) MVA .

Osnovni prorauni

42

Zadatak 1.12
Koliki e biti napon u novom stacionarnom stanju na sabirnicama 1, a koliki na kraju 2
dalekovoda 400 kV u praznom hodu koji se posle remonta prikljuuje prvo s jedne strane i to na
proizvodno-potroako podruje sa nagibom praktino linearne reaktivno-naponske statike
karakteristike od strane proizvodnje
dQ Q
G Gr = 8 ,
dU U r
dok se promena reaktivne snage potronje moe zanemariti zahvaljujui delovanju lokalne
regulacije napona pod optereenjem. Posmatrati vod sa raspodeljenim parametrima, bez gubitaka.

Ur = 400 kV
QGr

Lv = 300 km
Zc = 320
2

Qpr
1

QGr = Qpr = 200 MVAr (ind)

Sl. 1.12a ema dalekovoda iz zadatka 1.12

Reenje:
U novom stacionarnom stanju pored generatorske reaktivne (induktivne) snage ima se i
reaktivna snaga prikljuenog voda kao induktivna proizvodnja (to odgovara kapacitivnoj potronji)
pa je bilans reaktivnih snaga na sabirnicama 1:
QG + Qv = Q p .

(1)

Zbog novog bilansa reaktivnih snaga usled prikljuenja voda promenie se i napon na
sabirnicama 1 za neku vrednost U. Prema tome relacija (1) posle promene napona ima sledei
oblik:

QGr

2
Q p
QG
(
U r + U )
=
U +
tg = Q pr +
U .
U
Zc
U

(2)

U relaciji (2) ne mora da stoji parcijalni izvod s obzirom na pretpostavku da se uestanost

kod promene reaktivnih snaga ne menja, a takoe je prema uslovu zadatka i izvod

Q p
U

dQ p
dU

= 0.

Poto je pre prikljuenja voda bilo QGr = Qpr to relacija (2) postaje:

QG
U2
2U r U
(U )2 tg = 0.
U + r tg +
tg +
Zc
Zc
Zc
U

(3)

Osnovni prorauni

43

Iz (3) se dalje dobija kvadratna jednaina po jedinoj nepoznatoj (U):

tg
(U )2 + 2U r tg + dQG
Zc
dU
Zc

U2
(U ) + r tg = 0.
Zc

Smenjujui u poslednju jednainu zadate veliine kao i elektrinu ugaonu duinu voda, koja
za = 0,06 / km iznosi:
= L = 0,06 300 = 18,
dobija se:

1,015 10 3 (U )2 3,19 (U ) + 162,46 = 0 ,

(4)

Kao fiziki realno reenje jednaine (4) uzima se:

U 51,78 kV,
tako da je napon na sabirnicama 1 po prikljuenju voda u praznom hodu:

U 1 = U r + U = 400 + 51,78 = 451,78 kV.

S obzirom na meusobne odnose koeficijenata u jednaini (4) moe se sasvim opravdano u
prvoj priblinosti raditi i samo sa linearnom jednainom (zanemarenjem kvadratnog lana), tako da
je:
3,19U = 162,46 U = 50,928 kV.
Ako je napon na sabirnicama 1, U1 = 451,78 kV (to je nedopustivo visoka stacionarna
vrednost), tada e se usled Ferantijevog efekta (proticanje kapacitivne struje punjenja voda kroz
redne induktivnosti voda) imati porast napona na otvorenom kraju 2, tako da se na kraju 2 dobija
vrednost:

U2 =

U1
451,78
=
= 475,03 kV ,
cos cos18

koji je iznad dozvoljene vrednosti (odreene stepenom izolacije) za vodove 400 kV, (iznosi
420 kV).

Osnovni prorauni

44

Zadatak 1.13
Radijalni sistem, prikazan na sl. 1.13a, napaja potroako podruje, kod kojeg termiki
aparati, iji je statiki naponski koeficijent kPU = 1,9 uestvuju u ukupnoj aktivnoj snazi sa 70 %,
asinhroni motori, iji su kPU = 0,15 i kQU = 1,7 uestvuju sa 25 % u ukupnoj aktivnoj snazi i sa 80 %
u ukupnoj reaktivnoj snazi, dok ostali heterogeni potroai imaju prosene naponske koeficijente
osetljivosti kPU = 1,2 i kQU = 1.
Pri poloaju regulacionog prekidaa transformatora n = +5, napon na sabirnicama 3 je
U3 = 35 kV, a snaga potroakog podruja Sp = (35+j15) MVA.
a) Kolika je snaga potronje na sabirnicama 3 pri nominalnom odnosu transformacije
transformatora ako se napon na sabirnicama 1 odrava na konstantnoj vrednosti.
b) Odrediti snagu otone kondenzatorske baterije koju je potrebno vezati na sabirnice 3 da bi
se pri nepromenjenom naponu na sabirnicama 1 i poloaju regulacionog prekidaa transformatora
n = +5 odravao napon na sabirnicama 3 dobijen iz prethodne take.
Napomena: U proraunu zanemariti poprenu komponentu pada napona.
3

Sp

U1 = const
Unv = 110 kV
rv = 0,14 /km
xv = 0,4 /km
Lv = 55 km

SnT = 65 MVA
XT = 10 %
mT = 110101,25%/36,75 kV/kV

Sl. 1.13a Radijalni sistem prenosa i osnovni podaci iz zadatka 1.13

Reenje:
uk
uk
a) Na osnovu zadatih podataka ukupni statiki koeficijenti osetljivosti k PU
i k QU
meovitog
potroakog podruja su:

uk
k PU
= 0,7 1,9 + 0,25 0,15 + 0,05 1,2 = 1,4275 ;
uk
k QU
= 0,8 1,7 + 0,2 1 = 1,56 .

Impedanse voda i transformatora svedene na naponski nivo 35 kV su:

ZT = j

2
X T % U nT
10 36,75 2
= j
= j 2,078 ;
100 S nT
100 65
2

36,75
Z v = z v Lv = (0,14 + j 0,4 ) 55
= (0,859 + j 2,455) .
110
Na osnovu poloaja otcepa regulacionog transformatora n = +5 dobijaju se sledee vrednosti
za nenominalni prenosni odnos i parametre ekvivalentne -eme regulacionog transformatora:
t = 1 + nt = 1 + 5 0,0125 = 1,0625 ;

Osnovni prorauni

45

t2
Z T = j 37,534 ;
1 t
= t Z T = j 2,208 ;
t
=
Z T = j 35,326 .
t 1

Z 20 =
Z 23
Z 30

Ekvivalentna ema sistema za dati radni reim prikazana je na sl. 1.13b.

Zv=(0,859+j2,455)

Z23=j2,208

U1

U2

Sp
U3

Z20= -j37,534

Z30=j35,326

Sl. 1.13b Ekvivalentna ema sistema

Transfiguracijom zvezde koju ine grane izmeu vorova 1-2, 2-3 i 2-0 u trougao 1-3-0 i
ekvivalentovanjem dve paralelne grane 3-0 dobija se ekvivalentna ema na sl. 1.13c.
Z13=(0,808+j4,518)

S13

U1

S30

Sp
U3

Z30=(12,93+j72,29)
0

Sl. 1.13c Transfigurisana ekvivalentna ema sa sl. 1.13b

Bilansom snaga, za dati radni reim, moe se odrediti napon na sabirnicama 1 iji se moduo
u datoj mrei odrava na konstantnoj vrednosti.
Najpre se odreuje snaga S30:

S 30 =

U 32

Z 30

352
= (2,94 + j16,42 ) MVA ,
12,93 j 72,29

a zatim, iz bilansa snaga u voru 3, izraunava se i snaga S13:

S 13 = S p + S 30 = 35 + j15 + 2,94 + j16,42 = (37,94 + j 31,42 ) MVA .
Konano napon na sabirnicama 1 iznosi:

Osnovni prorauni

U1 = U 3 +

46

P13 R13 + Q13 X 13

37,94 0,808 + 31,42 4,518
= 35 +
= 39,93 kV .
U3
35

Po uslovu zadatka iz take a) ekvivalentna ema sistema za nominalni prenosni odnos

transformacije regulacionog transformatora (kada su impedanse otonih grana u -ekvivalentu
transforamtora beskonane) data je na sl. 1.13d.
Zv=(0,859+j2,455)

ZT=j2,078

Sp

Sl. 1.13d Ekvivalentna ema sistema za nominalni prenosni odnos

transformacije regulacionog transformatora

Zbog promene prenosnog odnosa regulacionog transformatora menja se i napon na

sabirnicama 3, a takoe i snage potroakog podruja. Zavisnosti aktivne i reaktivne snage
potroakog podruja od napona date su sledeim jednainama:

U 35
U
= 35 + 35 1,4275 3
= 1,4275 U 3 14,9625 ;
U 3o
35
U 35
uk U
Q3 = Q3o + Q3o k QU
= 15 + 15 1,56 3
= 0,668 U 3 8,4 ,
U 3o
35
uk
P3 = P3o + P3o k PU

(1)
(2)

gde je U 3 napon na sabirnicama 3, za iji se fazor pretpostavlja da se poklapa sa realnom osom.

Ako se prethodni izrazi uvrste u jednainu za izraunavanje napona U1 preko napona U 3 i
pada napona izmeu taaka 1 i 3, dobija se kvadratna jednaina u kojoj je jedina nepoznata veliina
napon na sabirnicama 3 U 3 :

U 1 = U 3 +

P3R13 + Q3 X 13
,
U 3

(3)

odakle se dalje dobija jednaina

39,93 = U 3 +

(1,4275U 3 14,9625) 0,859 + (0,668U 3 8,4) 4,533 ,

U 3

koja posle preureenja postaje:

U 3 2 35,6754U 3 50,915 = 0 .
Fiziki ostvarljivo reenje gornje jednaine je:
U 3 = 37 ,05 kV .

Osnovni prorauni

47

Uvrtavanjem dobijene vrednosti za napon u izraze (1) i (2) dobijaju se traene vrednosti za
aktivnu i reaktivnu snagu potroakog podruja:
P3 = 1,4275U 3 14,9625 = 37,93 MW
Q3 = 0,668U 3 8,4 = 16,35 MVAr

b) Ekvivalentna ema za reim definisan u taki b) je ista kao ekvivalentna ema koja je
sluila za odreivanje napona na sabirnicama 1 (sl. 1.13c), s tom razlikom to se na sabirnicama 3
ima otono vezana baterija kondenzatora. Vrednost snage S30 za ovaj radni reim je:

S 30 =

U 3 2
Z 30

37,05 2
= (3,29 + j18,4) MVA .
12,93 j 72,29

Kompleksna snaga koja tee po grani 1-3 je onda:

S 13 = S p + S 30 jQBK = 41,22 + j (34,75 QBK ) MVA ,
odakle je:
P3 = 41,22 MW ;

Q3 = (34,75 QBK ) MVAr .

Uvrtavanjem gornjih izraza u jednainu za pad napona (3) dobija se izraz u kome je jedina
nepoznata veliina snaga baterije kondenzatora u izrazu za Q3 . Zamena poznatih numerikih
vrednosti u jednainu (3) daje linearnu jednainu po Qc:
39,93 = 37,05 +

41,22 0,808 + (34,75 Q BK ) 4,518

.
37,05

Iz gornje jednaine za snagu baterije kondenzatora dobija se vrednost:

QBK = 18,5 MVAr .

Osnovni prorauni

48

Zadatak 1.14
a) Odrediti statike karakteristike osetljivosti potroakog podruja na promene napona
prikljuenog na sabirnice 4, sistema prikazanog na sl. 1.14a, na osnovu merenja napona i snage na
tim sabirnicama za dva razliita radna reima:
I merenje:
S p 4 = (42 ,6 + j 21,5) MVA
U 4 = 35,2 kV ,
S p 4 = (43,4 + j 21,8) MVA
U 4 = 35,6 kV .
II merenje:
Pri odreivanju statikih koeficijenata regulacije, koristiti nelinearizovane modele potroaa:
k

P = C PU U k PU , odnosno Q = CQU U QU .
b) Ako je pri otonoj kompenzaciji (QBK = 10 MVAr) na sabirnicama 4, napon na njima
iznosio U4 = 36 kV, odrediti napon na sabirnicama 1 i snagu potroakog podruja prikljuenog na
sabirice 2. Statike karakteristike potronje na sabirnicama 2 posmatrati kao linearizovane. U
proraunu zanemariti poprenu komponentu pada napona.

zv = (0,15 + j0,4) /km

3
Unv = 110 kV
L12 = 25 km
L23 = 40 km
2

kPU2 = 1,4
Sn = 63 MVA
kQU2 = 1,8
XT = 11 %
S2o = (15 + j10) MVA mT = 110/36,75 kV/kV
U2o = 110 kV

Sp4

QBK

Sl. 1.14a ema i osnovni podaci za elektroenergetski sistem iz zadatka 1.14

Reenje:
a) Na osnovu izmerenih vrednosti, korienjem nelinearizovanih obrazaca koji povezuju
aktivnu snagu i napon, dobijaju se naponski faktori osetljivosti preko jednaina:

42,6 = C PU 35,2 k PU ;
43,4 = C PU 35,6 k PU .
Deljenjem gornje dve jednaine dobija se izraz:
43,4 35,6
=

42,6 35,2

k PU

iz poslednje jednaine se dobija vrednost za statiki koeficijent promene aktivne snage sa naponom
kPU, dok iz jedne od prethodnih jednaina i vrednost za CPU:

k PU = 1,647 ; C PU = 0,121 MW/kV .

Na osnovu izraunatih vrednosti faktora kPU i CPU dobija se jednaina koja povezuje aktivnu
snagu i napon:

Osnovni prorauni

49

Pp 4 = 0 ,121 U 1,647

(1)

Na potpuno analogan nain dobijaju se i vrednosti faktora kQU i CQU za reaktivnu snagu,
odnosno jednaina koja povezuje reaktivnu snagu i napon:
21,5 = CQU 35,2

kQU

21,8 = CQU 35,6

kQU

21,8 35,6
=

21,5 35,2

;
;

kQU

odakle je:
k QU = 1,226 ; CQU = 0,273 MVAr/kV ;
Q p 4 = 0 ,273 U 1,226 .

(2)

b) Vrednosti impedansi pojednih grana svedene na naponski nivo 110 kV iznose:

Z 12 = z v L12 = (3,75 + j10 ) ;

Z 23 = z v L23 = (6 + j16 ) ;

2
X T % U nT
11 110 2
ZT = j
= j
= j 21,13 .
100 S nT
100 63

Na osnovu vrednosti napona na sabirnicama 4: U4 = 36 kV, korienjem jednaina (1) i (2),

dobijaju se snage potroakog podruja:
Pp 4 = 44 ,26 MW ;

Q p 4 = 22 ,09 MVAr .

Radi odreivanja vrednosti napona na sabirnicama 1 potrebno je uraditi bilans snaga u

zadatoj mrei.
Pre svega svedena vrednost napona na sabirnicama 4 je:
2

U 4 sv = U 4 mT2

110
= 36
= 107,76 kV .
36,75

Aktivna i reaktivna snaga koje teku po grani 3-4 kod sabirnica 4 su:

P4 = 44,26 MW ;

Q4 = 22,09 QBK = 12,09 MVAr .

Sa poznatim vrednostima snaga P4 i Q4, korienjem jednaine za napon U2 preko napona

U4 i pada napona izmeu taaka 2 i 4, dobija se:

U 2 = U 4sv +

P4 R24 + Q4 X 24
44,26 6 + 12,09 37,13
= 107,76 +
= 114,39 kV .
sv
107,76
U4

Osnovni prorauni

50

Na osnovu izraunate vrednosti napona U2, preko linearizovanih statikih karakteristika

mogu se odrediti snage potroakog podruja vezanog na sabirnice 2:
U 2
4,39
= 15 + 15 1,4
= 15,84 MW ;
U 2o
110
U 2
4,39
+ Q2o k QU 2
= 10 + 10 1,8
= 10,72 MVAr .
U 2o
110

P2 = P2o + P2o k PU 2
Q2 = Q2o

Dalje, kompleksni gubici snage u vodu izmeu vorova 2-4 su:

gub
S 24
=

P42 + Q42
44,26 2 + 12,09 2
(
)
(6 + j37,13) = (1,09 + j 6,73) MVA .
R
+
jX
=
24
24
U 42
107,76 2

Snaga koja tee po grani 1-2 kod vora 2 je:

S 12 = S 4 + S 24 + S 2 ;
gub

= 44,26 + j12,09 + 1,09 + j 6,73 + 15,84 + j10,72 = (61,19 + j 29,54) MVA .

Bilans snaga u datoj mrei ilustrovan je na sl. 1.14b.

1

61,19+j29,54

45,35+j18,82

44,26+j12,09 4

2
15,84+j10,72

Sl. 1.14b Ilustracija bilansa snaga

Konano napon na sabirnicama 1 dobija se preko vrednosti napona U2 i pada napona izmeu
taaka 1 i 2:
U1 = U 2 +

P12 R12 + Q12 X 12

61,19 3,75 + 29,54 10
= 114,39 +
= 118,98 kV .
U2
114,39

Osnovni prorauni

51

Zadatak 1.15
Za distributivnu mreu prikazanu na sl. 1.15a (na kojoj su dati i svi osnovni podaci):
a) Odrediti snagu otone kondenzatorske baterije koju treba ugraditi na sabirnice 4 da bi se
napon na njima podigao sa 9,5 kV na 10,3 kV, pri emu se napon U1 odrava na konstantnoj
vrednosti.
b) Odrediti snagu redne baterije kondenzatora na deonici 2-3 kod sabirnica 2, koja bi
proizvela isti efekat, za vrednost napona U1 proraunatu u ta. a.
c) Koliki se potroa u oba sluaja u novim radnim stanjima sa kompenzacijom moe
prikljuiti na sabirnice 2 pod pretpostavkom da je njegov faktor snage cos2 = 1 i da ukljuivanje
tog potroaa nee promeniti napon na sabirnicama 2, tako da ne doe do preoptereenja voda 1-2,
ako je trajno dozvoljena struja (po fazi) svih vodova Itd = 290 A.
Napomena: U proraunu zanemariti poprenu komponentu pada napona.
3

1
V1

S4 = 17 MVA

V2

cos4 = 0,85 (ind)

red
Q BK

2
P2 = 0
Unv = 35 kV
Q2 = 0
xv = 0,38 /km
rv = 0,32 /km
L1 = 8 km L2 = 6 km

SnT = 28 MVA
XT = 7 %
gub
PCun
= 54 kW
mT = 35/10,5 kV/kV

ot
Q BK

Sl. 1.15a Distributivna mrea iz zadatka 1.15

Reenje:
Impedansa jednog transformatora svedena na naponski nivo 35 kV je:
gub
2
2
PCun
U nT
X T % U nT

ZT =
+j
100 S nT
S nT S nT

0,054 35 2
7 35 2
=
= (1,034 + j10,72 ) .
+j

8
8
100
8

Ekvivalentna vrednost impedanse dva paralelna transformatora je:

Z Te = Z T 2 = (0,517 + j 5,36 ) .
Vrednosti impedansi pojedinih vodova na naponskom nivou 35 kV su:
Z v1 = (rv + jxv )Lv1 = (0,32 + j 0,38) 8 = (2,56 + j 3,04 ) ;

Z v 2 = (rv + jxv )Lv 2 = (0,32 + j 0,38) 6 = (1,92 + j 2,28) .

Ukupna impedansa izmeu vorova 1 i 4, imajui u vidu da su sabirnice 2 neoptereene, je:

Z 14 = Z v1 + Z v 2 + Z Te = (5 + j10,68) .

Osnovni prorauni

52

a) U cilju odreivanja snage otone kondenzatorske baterije potrebno je najpre odrediti

vrednost napona na sabirnicama 1 koji se u posmatranom sistemu odrava konstantnim.
Vrednosti aktivne i reaktivne snage potroakog podruja vezanog na sabirnice 4 su:

P4 = S 4 cos 4 = 17 0,85 = 14,45 MW ;

Q4 = S 42 P42 = 17 2 14 ,45 2 = 8,96 MVAr .
Svedena vrednost napona na sabirnicama 4, na nivo napona vodova je:
U 4 sv = U 4 mT = 9 ,5

35
= 31,67 kV .
10 ,5

Konano, vrednost napona na sabirnicama 1 se dobija iz jednaine:

U1 = U 4 sv +

P4 R14 + Q4 X 14
14,45 5 + 8,96 10,68
= 31,67 +
= 36,97 kV .
U 4 sv
31,67

Usled otone kompenzacije na sabirnicama 4, napon se prema uslovu zadatka podie na

vrednost 10,3 kV, odnosno vrednost tog napona svedena na napon vodova je:
U 4 sv = U 4 mT = 10,3

35
= 34,33 kV .
10,5

Zamenom brojanih vrednosti poznatih veliina u izrazu za napon U1, za reim otone
kompenzacije, dobija se jednaina u kojoj je jedina nepoznata veliina snaga baterije kondenzatora:

U1 = U 4 sv +

ot
P4 R14 + Q4 QBK
X 14
,
U 4 sv

odnosno:
36,97 = 34,33 +

ot
14,45 5 + 8,96 QBK
10,68
.
34,33

Iz poslednje jednaine dobija se traena snaga otone kondenzatorske baterije:

ot
QBK
= 7,24 MVAr .

b) Za reim sa rednom kompenzacijom zamenom brojanih vrednosti u jednainu za napon

U1 dobija se vrednost kapacitivne reaktanse redne baterije kondenzatora:

red
P4 R14 + Q4 X 14 X BK
U 1 = U 4 sv +
,
U 4 sv

Osnovni prorauni

53

odnosno:

red
14,45 5 + 8,96 10,68 X BK
,
36,97 = 34,33 +
34,33

odakle je:
red
X BK
= 8,63 .

Snaga baterije rednih kondenzatora je onda:

red
red
QBK
= X BK

P42 + Q42
14,45 2 + 8,96 2
=
8
,
63
= 2,12 MVAr .
U 42
34,332

Vidi se da je za isti efekat podizanja napona u otone baterije kondenzatora potrebno

ugraditi 7,24/2,12 = 3,42 puta veu snagu.
Za odreivanje naponskog profila potrebno je odrediti napone pojedinih sabirnica. Napon na
sabirnicama 1 ve je ranije izraunat i iznosi 36,97 kV. Napon na sabirnicama 2 ispred baterije
rednih kondenzatora je:
red
P4 (RT + Rv 2 ) + Q4 X T + X v 2 X BK
U 2 a = U 4 sv +
U 4 sv
14 ,54 (0 ,517 + 1,92 ) + 8,96 (5,36 + 2 ,28 8,63)
= 34 ,33 +
= 35,1 kV .
34 ,33

Napon kod sabirnica 2, iza baterije rednih kondenzatora je:

P4 (RT + Rv 2 ) + Q4 ( X T + X v 2 )
U 4 sv
14 ,54 (0 ,517 + 1,92 ) + 8,96 (5,36 + 2 ,28)
= 34 ,33 +
= 37 ,35 kV .
34 ,33

U 2b = U 4 sv +

Napon na sabirnicama 3 je:

P4 RT + Q4 X T
U 4 sv
14 ,54 0 ,517 + 8,96 5,36
= 34 ,33 +
= 35,95 kV
34 ,33

U 3 = U 4 sv +

Na sl. 1.15b nacrtan je naponski profil u sistemu.

c) Da bi se odredila dozvoljena vrednost snage potroaa koji se moe prikljuiti na

sabirnice 2 potrebno je uraditi bilans snaga od sabirnica 4 do sabirnica 2. Najpre e se proraun
uraditi za sluaj otone kompenzacije. Vrednost napona na sabirnicama 2 za taj reim je:

Osnovni prorauni

54

ot
(X T + X v2 )
P4 (RT + Rv 2 ) + Q4 QBK
U 2 = U 4 sv +
U 4 sv
14 ,54 (0 ,517 + 1,92 ) + (8,96 7 ,24 ) (5,36 + 2 ,28)
= 34 ,33 +
= 35,74 kV .
34,33

U [kV]
38

U1=36,97 kV U2b=37,35 kV

37
U3=35,95 kV
36
35

U4=34,33 kV

U2a=35,1 kV

34
1

vor

Sl. 1.15b Naponski profil u sistemu sa baterijom rednih kondenzatora

Kompleksni gubici snage u delu mree od sabirnica 2 do sabirnica 4 su:

gub
S 24

ot
P 2 + Q4 QBK
= [RT + Rv 2 + j ( X T + X v 2 )] 4
U 4 2sv

14,45 2 + (8,96 7,24 )2

= [0,517 + 1,92 + j (5,36 + 2,28)]
= (0,438 + j1,373) MVA .
34,33 2
Imajui u vidu da je faktor snage potroaa vezanog na sabirnice 2: cos2 = 1, to je snaga
koja tee po vodu 1-2 kod sabirnica 2:
ot
S 12 = S 4 jQBK
+ S 24 + P2
gub

= (14,45 + j8,96) j 7,24 + 0,438 + j1,373 + P2 = (14,89 + P2 + j 3,09) MVA .

Kako je dozvoljena vrednost struje po vodu 1-2, Itd data kao fazna vrednost to se moe pisati
jednaina:
2
P122 + Q12
1
= I td
2
3
U2

Zamenom brojanih vrednosti pojedinih veliina u gornji izraz, dobija se dozvoljena snaga
potroaa vezanog na sabirnice 2 (P2d) iz jednaine:

(14,89 + P2d )2 + 3,09 2 1 = 0,29 kA ,

35,74 2

Osnovni prorauni

55

odakle je:
P2 d = 2,79 MW .
Za sluaj redne kompenzacije potrebno je uraditi sline proraune kao i za sluaj otone
kompenzacije. Napon na sabirnicama 2 ve je ranije izraunat i njegova vrednost iznosi:
U 2 = U 2 a = 35,1 kV .
Vrednost kompleksnih gubitaka snage na delu mree od sabirnica 2 do sabirnica 4 je:
gub
S 24

= RT + Rv 2 + j X T + X v 2

red
X BK

)]

P42 + Q42
U 4 2sv

14,45 2 + 8,96 2
= [0,517 + 1,92 + j (5,36 + 2,28 8,63)]
= (0,598 j 0,243) MVA
34,33 2
Snaga koja tee po vodu 1-2 kod sabirnica 2 je onda:
S 12 = S 4 + S 24 + P2 = (14,45 + j8,96 ) + 0,598 j 0,243 + P2 = (15,05 + P2 + j8,72 ) MVA .
gub

Kao i kod otone kompenzacije vai relacija:

2
P122 + Q12
1
= I td .
2
3
U2

Zamenom odgovarajuih brojanih vrednosti dobija se dozvoljena snaga potroaa koja se

moe vezati na sabirnice 2, a da ne doe do preoptereenja voda 1-2, iz jednaine:

(15,05 + P2d )2 + 8,72 2 1 = 0,29 kA ,

35,12

odakle je:
P2 d = 0,273 MW .

Osnovni prorauni

56

Zadatak 1.16
Za deo elektroenergetskog sistema sa sl. 1.16a odrediti:
a) Maksimalnu aktivnu snagu koja se moe isporuiti potroakom podruju (prema
kriterijumu dozvoljenog pada napona), iji je tg = 0,4 (ind), ako naponi na vodu ne smeju da izau
iz opsega Unv 10 %.
b) Koliku reaktivnu snagu treba da proizvodi sinhroni kompenzator prikljuen na sabirnice 2
da bi se do tog vora mogla preneti dvostruka prirodna snaga voda, ako je U1 = Umax, a
U2 = 210 kV.
1

2
Unv = 220 kV
Lv = 200 km
rv = 0,08 /km
xv = 0,42 /km
bv = 2,65 S/km

Sp
tg = 0,4 (ind)

SK

Sl. 1.16a ema i osnovni podaci za elektroenergetski sistem iz zadatka 1.16

Reenje:
Ekvivalentna ema sistema sa sl. 1.16a prikazana je na sl. 1.16b.

S2

U1

Rv+jXv

Bvot
2

S20

Bvot
2

Sp
U2

Sl. 1.16b Ekvivalentna ema sistema sa sl. 1.16a

a) Parametri ekvivalentne -eme voda su:
Rv = 16 ;

X v = 84 ;

Bvot / 2 = 2,65 10 4 S .

Potroakom podruju se isporuuje maksimalna snaga ako se na sabirnicama 1 ima

maksimalni napon, a na sabirnicama 2 minimalni napon, jer se tada ima najvei dozvoljeni pad
napona koji pravi najvea preneta snaga. Vrednosti napona na sabirnicama 1 i 2 za takav radni
reim su:
U1 = U max = 1,1 220 = 242 kV ;

U 2 = U min = 0 ,9 220 = 198 kV .

Osnovni prorauni

57

Najpre e se uraditi bilans snaga za vor 2. Poto je dat tg potroakog podruja to se

njegova reaktivna snaga moe predstaviti u funkciji aktivne snage kao:
S p = Pp + jQ p = Pp + jPp tg = Pp + j 0,4 Pp .
Kompleksna snaga koja tee otonom granom S20 je:

S 20 = U 22 Y 20 = U 22 jBvot / 2 = 198 2 j 2,65 10 4 = j10,4 MVA ,

tako da je ukupna snaga koja tee du grane 1-2:

S 2 = S p + S 20 = Pp + j 0,4 Pp 10,4 .
Izraz za kompleksni napon u voru 1 je:

U1 =U2 +

P2 Rv + Q2 X v
P X Q2 Rv
+j 2 v
.
U2
U2

Po uslovu zadatka za U 1 = U max i U 2 = U min ima se da je P2 = Pp = Pmax . Ako se te vrednosti

napona zamene u jednainu za napon U1, dobija se:

U max = U min +

Pmax Rv + (0,4 Pmax 10,4) X v

P X (0,4 Pmax 10,4)Rv
.
+ j max v
U min
U min

Zamenom brojanih vrednosti pojedinih veliina i nalaenjem modula leve i desne strane
gornje jednaine dobija se kvadratna jednaina po nepoznatoj promenljivoj Pmax:

16 Pmax + 84 (0,4 Pmax 10,4) 84 Pmax 16 (0,4 Pmax 10,4)

242 = 198 +
+

198
198

= [0 ,25Pmax + 193,6] + [0 ,392 Pmax + 0 ,84] ,

2

ija je konana forma:

2
Pmax
+ 450,77 Pmax 97512,95 = 0 .

Fiziki realno reenje gornje kvadratne jednaine je:

Pmax = 159,73 MW .
b) Prirodna snaga voda se rauna preko jednaine:

Pnat

U n2
=
=
Zc

U n2
xv / bv

220 2
0,42 / 2,65 10

= 121,57 MW .

Osnovni prorauni

58

Po uslovu zadatka aktivna snaga potroakog podruja je:

Pp = 2 Pnat = 243,14 MW .
Reaktivna snaga potroakog podruja je tada:
Q p = Pp tg = 243,14 0,4 = 97,256 MVAr .
Reaktivna snaga koja tee otonom granom S20 je:

S 20 = U 22 Y 20 = U 22 jBvot / 2 = 210 2 j 2,65 10 4 = j11,7 MVA .

Kompleksna snaga koja tee granom 1-2 je sada:
S 2 = S p + S 20 jQsk = 243,14 + j 97,256 j11,7 jQsk = (243,14 + j (85,556 Qsk )) MVA .
Zamenom brojanih vrednosti u jednainu za pad napona u grani 1-2 i nalaenjem modula
leve i desne strane dobija se kvadratna jednaina po nepoznatoj snazi sinhronog kompenzatora Qsk:

16 243,14 + 84 (85,556 Qsk ) 84 243,14 16 (85,556 Qsk )

242 2 = 210 +
+

210
210

= [262,75 0,4Qsk ] + [90,74 + 0,076Qsk ] ,

2

ija je konana forma:

Qsk2 1184,56Qsk + 112830,58 = 0 .

Fiziki realno reenje gornje kvadratne jednaine je:
Qsk = 104,46 MVAr .

Osnovni prorauni

59

Zadatak 1.17
Na sl. 1.17a je dat deo radijalnog distributivnog sistema koji napaja potroako podruje
snage Sp = (4+j7) MVA vezano na sabirnice 4.
a) Nai snagu otone kondenzatorske baterije prikljuene na sabirnicama potroaa 4, ako je
napon na primaru transformatora T1 U1 = 111,1 kV = const , transformator optereen snagom od
S 1 = (20 + j15) MVA , a zahteva se da se na sabirnicama 4 obezbedi napon U 2 = 10,5 kV .
b) Nai napone U1 , U 2 za definisane pogonske reime pre i posle kompenzacije.
c) Nai gubitke aktivne snage na vodu i transformatoru T2 pre i posle kompenzacije i snage
koje teku vodom, merene na njegovom poetku.
Sve parametre sistema svesti na napon voda. Raunati samo sa podunim padovima napona.
U 1

T1
S1

U 1

2
SnT1 = 31,5 MVA
mT1 = 110/36,75 kV/kV
RT1 = 0
XT1% = 12 %

U 2
Unv = 35 kV
Lv = 45 km
rv = 0,196 /km
xv = 0,385 /km

T2

U 2
Sp

SnT2 = 10 MVA 4
mT2 = 35/10,5 kV/kV QBK
gub
PCun
= 34 kW
XT2% = 8 %

Sl. 1.17a ema i osnovni podaci za radijalni distributivni sistem iz zadatka 1.17

Reenje:
a) Vrednosti impedansi pojedinih elemenata sistema svedene na naponski nivo voda su:
2
X T 1 % U nT
12 36,75 2
1
X T1 =
=
= 5,145 ;
100 S nT 1 100 31,5
Rv = rv Lv = 0 ,196 45 = 8,82 ;

RT 1 = 0 ;

X v = xv Lv = 0 ,385 45 = 17 ,325 ;
gub
RT 2 = PCun

XT2 =

2
U nT
2
2
S nT
2

= 0,034

35 2
= 0,42 ;
10 2

2
X T 2 % U nT
8 35 2
2
=
= 9,8 .
100 S nT 2 100 10

Svedena vrednost napona primara transformatora T1 je:

U1sv = U1

1
36 ,75
= 111,1
= 37 ,12 kV .
mT 1
110

Na osnovu datih podataka moe se odrediti napon U1 preko formule:

Osnovni prorauni
U 1 = U 1

60

P1RT 1 + Q1 X T 1
20 0 + 15 5,145
= 37,12
= 35,04 kV .
U 1
37,12

Za reim kompenzacije napon na sekundaru transformatora T2 jednak je 10,5 kV, odnosno

njegova svedena vrednost je:
U 2sv = U 2mT 2 = 10,5

35
= 35 kV .
10,5

Zamenjivanjem poznatih vrednosti napona u jednainu pada napona na vodu i

transformatoru T2 posle kompenzacije, dobija se jednaina u kojoj je jedina nepoznata veliina
snaga baterije kondenzatora:
U1 = U 2sv +

Pp (Rv + RT 2 ) + Q p QBK
U 2sv

) (X v + X T 2 ) ,

odnosno, posle zamene raspoloivih numerikih podataka, ona postaje:

35,04 = 35 +

4 (8,82 + 0,42 ) + (7 QBK )(17,325 + 9,8)

.
35

Iz poslednje jednaine dobija se zahtevana snaga otone kondenzatorske baterije:

QBK = 8,31 MVAr .

b) to se tie vrednosti napona U1 njegova vrednost je ista i za reim pre i posle
kompenzacije jer je vrednost tog napona diktirana radnim reimom transformatora T1.
U cilju odreivanja napona U 2 za reim pre kompenzacije potrebno je najpre odrediti napon
U 2sv . Njegova vrednost e se odrediti iz jednaine napona na poetku voda kada je poznato stanje
na sabirnicama sekundara transformatora T2:
U 1 = U 2sv +

Pp (Rv + RT 2 ) + Q p ( X v + X T 2 )
U 2sv

Zamenom odgovarajuih numerikih vrednosti u gornju jednainu i sreivanjem te

jednaine dobija se kvadratna jednaina po nepoznatom naponu U 2sv :
35,04 = U 2sv +

4 (8,82 + 0 ,42 ) + 7 (17 ,325 + 9 ,8)

,
U 2sv

odakle je njena konana forma:

U 2sv2 35,04U 2sv + 226,835 = 0 .

Fiziki prihvatljivo reenje gornje kvadratne jednaine je:

Osnovni prorauni

61

U 2sv = 26 ,47 kV .
Napon U 2 sada se dobija preko formule za pad napona na transformatoru T2:
U 2 = U 2sv +

Pp RT 2 + Q p X T 2
4 0 ,42 + 7 9 ,8
= 26 ,47 +
= 29 ,125 kV .
U 2sv
26 ,47

Napon U 2 posle kompenzacije moe se odrediti i znatno jednostavnije, poto je poznat

napon U 2sv za reim kompenzacije ( U 2sv = 35 kV ). Preko formule za pad napona na
transformatoru T2 dobija se traena vrednost napona:
U 2 = U 2sv +

Pp RT 2 + Q p QBK X T 2
U 2sv

= 35 +

4 0,42 + (7 8,31) 9,8

= 34,68 kV .
35

c) Gubici snage na vodu i trasformatoru T2 pre kompenzacije su:

S

gub

= [Rv + RT 2 + j ( X v + X T 2 )]

Pp2 + Q p2
U 2sv2

= [8,82 + 0,42 + j (17,325 + 9,8)]

42 + 72
= (0,857 + j 2,516 ) MVA .
26,47 2

Snaga na poetku voda pre kompenzacije je:

Sv = S p + S

gub

= (4,857 + j 9,516 ) MVA .

Gubici na vodu i transformatoru T2 posle kompenzacije su:

S BK = [Rv + RT 2 + j ( X v + X T 2 )]
gub

Pp2 + Q p QBK

= [8,82 + 0,42 + j (17,325 + 9,8)]

)2

U 2sv2

4 2 + (7 8,31)2
= (0,134 + j 0,392) MVA .
35 2

Snaga na poetku voda za radni reim posle kompenzacije je:

S vBK = S p jQBK + S BK = (4,134 j 0,918) MVA .

gub

Osnovni prorauni

62

Zadatak 1.18
U elektroenergetskom sistemu predstavljenom na sl. 1.18a potroa u voru 2 ima
konstantnu snagu, a potroa u voru 3 ima konstantu impedansu. Uz pretpostavku da je napon na
sabirnicama 1 konstantan, odrediti:
a) Napon U2.
b) Potrebnu snagu sinhronog kompenzatora kojeg je potrebno prikljuiti otono na sabirnice
2 da bi se napon na njima poveao na 113 kV. Kolika je u ovom reimu snaga koja se sa sabirnica 1
odaje u mreu?
Napomena: U proraunu zanemariti poprenu komponentu pada napona.
1

2
L12 = 100 km
Pp2 = 60 MW

xv = 0,4 /km
L13 = 60 km

L23 = 60 km
3

U1 = 115 kV

Qp2 = 30 MVAr

Pp3 = 20 MW, Qp3 = 0 MVAr

pri Up3 = 110 kV

Sl. 1.18a ema i osnovni podaci za elektroenergetski sistem iz zadatka 1.18

Reenje:
Vrednosti impedansi pojedinih vodova su:

Z 12 = jX 12 = j 40 ; Z 13 = jX 13 = j 24 ; Z 23 = jX 23 = j 24 .
Potroa u voru 3 modelovae se preko konstantne impedanse koja se izraunava iz zadatih
podataka:
U p2 3
Z p3 = R p3 =
= 605 .
Pp 3
Ekvivalentna ema datog sistema sa zamenjenim brojanim vrednostima impedansi
predstavljena je na sl. 1.18b.
1

U1

j40
j24

U3

j24

605
0

Sl. 1.18b Ekvivalentna ema sistema

U2

Osnovni prorauni

63

Transfiguracijom zvezde koju ine grane 1-3, 2-3 i 0-3 u trougao dobija se ekvivalentna
ema prikazana na sl. 1.18c.
j40

(-0,952+j48)
U1

U2
(1210+j24)

(1210+j24)
0

Sl. 1.18c ema dobijena transfiguracijom eme sa sl. 1.18b

Ekvivalentovanjem dve paralelne grane dobija se konano zamenska ema prikazana na

sl. 1.18d na kojoj e se izvriti potrebni prorauni.
1

S2

S1

S10

Sp

(-0,197+j21,82)

U1
(1210+j24)

U2
(1210+j24)

S20

Sl. 1.18d ema dobijena ekvivalentovanjem paralelnih grana 1-2 eme sa sl. 1.18c

a) U cilju odreivanja napona U2 potrebno je najpre odrediti snagu S2o u funkciji napona U2,
prema formuli:

S 20 =

U 22

Z 20

R20
2
Z 20

U 22 + j

X 20
2
Z 20

U 22 .

Kompleksna snaga koja tee po grani 1-2 (S2) moe se takoe izraziti u funkciji nepoznatog
napona U2:

R
X
S 2 = S p + S 2o = Pp + 20
U 22 + j Q p + 20
U 22 .
2
2
Z 20
Z 20

Prethodni izrazi za snage zamenie se u izraz za pad napona izmeu taaka 1 i 2, u formuli
za napon U1:

Osnovni prorauni

64

R
X
Pp + 20 U 22 R12 + Q p + 20 U 22 X 12
2
2

Z 20
Z 20

U1 = U 2 +
.
U2
U gornjem izrazu jedina nepoznata veliina je traeni napon U2. Grupisanjem lanova uz
napon U2 dobija se kvadratna jednaina po naponu U2:
R20 R12 X 20 X 12 2
1 +
U 2 U 1U 2 + Pp R12 + Q p X 12 = 0 .
+
2
2

Z 20
Z 20

Posle zamene zadatih vrednosti gornja jednaina postaje:

24 21,82 2
1210 ( 0 ,197 )
+
1 +
U 2 115 U 2 + 60 ( 0 ,197 ) + 30 21,82 = 0 ,
2
2
1210 + 24
1210 2 + 24 2

odnosno
1,0002U 22 115U 2 + 642,78 = 0 .
Reenje prethodne kvadratne jednaine koje ima fiziki smisao je:

U 2 = 109,1 kV .

b) Za radni reim u ovoj taki, ekvivalentna ema razlikuje se u od ekvivalentne eme u

pethodnoj taki samo u tome to je otono na sabirnice 2 dodat sinhroni kompenzator snage QSK.
Poto je po uslovu zadatka poznat napon U2 moe se odrediti vrednost snage S20 iz formule:

S 20 =

U 22

Z 20

1132
= (10,55 + j 0,21) MVA .
1210 j 24

Kompleksna snaga koja tee po grani 1-2 (S2) za ovaj radni reim je:
S 2 = S p + S 20 jQSK = 60 + j 30 + 10,55 + j 0,21 jQSK = (70,55 + j (30,21 QSK )) MVA .
Gornji izrazi za snage zamenie se u izraz za napon U1:
U1 = U 2 +

P2 R12 + Q2 X 12
,
U2

gde je jedina nepoznata veliina traena snaga sinhronog kompenzatora. Zamenom poznatih
vrednosti u gornji izraz dobija se:
115 = 113 +

70,55 ( 0,197 ) + (30,21 QSK ) 21,82

,
113

Osnovni prorauni

65

odakle je snaga sinhronog kompenzatora potrebna da bi se ostvario zadati reim u taki b):
QSK = 19,21 MVAr .
Radi odreivanja snage koja se sa sabirnica 1 odaje u mreu potrebno je koristiti relacije
bilansa snaga. Najpre e se izraunati kompleksna snaga S2:
S 2 = 70,55 + j (30,21 QSK ) = 70,55 + j (30,21 19,21) = (70,55 + j10,99 ) MVA .
Kompleksni gubici snage u grani 1-2 su:
gub
S 12
= (R12 + jX 12 )

P22 + Q22
70,55 2 + 10,99 2
(
)
=

0
,
197
+
j
21
,
82
= ( 0,08 + j8,71) MVA .
U 22
1132

Vrednost snage S10 je onda:

S 10 =

U 12

Z 10

115 2
= (10,93 + j 0,22) MVA .
1210 j 24

Konano, vrednost kompleksne snage S1 koja se odaje u mreu sa sabirnica 1 je:

S 1 = S 2 + S 12 + S 10 = 70,55 + j10,99 0,08 + j8,71 + 10,93 + j 0,22 = (81,4 + j19,92 ) MVA .
gub

Osnovni prorauni

66

Zadatak 1.19
U elektroenergetskom sistemu, ija je monofazna ema data na sl. 1.19a, potroa u voru 2
ima konstantnu impedansu, a potroa u voru 3 ima konstantnu snagu potronje. Moduo napona u
voru 1 u posmatranom sistemu odrava se na konstantnoj vrednosti.
a) Odrediti napon U1 ako je napon na sabirnicama 3: U3 = 110 kV.
b) Kolika treba da bude snaga baterije kondenzatora koju treba otono vezati na sabirnice 3
da bi pri poveanju Pp3 i Qp3 za 20 % napon na njima ostao isti.
c) Koliki su faktori snage gledani sa sabirnica 1, 2, 3 za radne reime definisane u takama
a) i b).
1

3
L13 = 60 km
xv = 0,4 /km
L12 = 25 km

Pp3 = 70 MW
L23 = 40 km

Qp3 = 40 MVAr

Pp2 = 25 MW
Qp2 = 15 MVA
rpri U2 = 110 kV

Sl. 1.19a ema i osnovni podaci za elektroenergetski sistem iz zadatka 1.19

Reenje:
Vrednosti impedansi pojedinih vodova sistema su:

Z 12 = jX 12 = j10 ; Z 13 = jX 13 = j 24 ; Z 23 = jX 23 = j16 .
Potroa u voru 2 modelovae se preko konstantne impedanse koja se izraunava iz datih
podataka:
U2
U 22
Z p 2 = 2 =
= (355,88 + j 213,53) .
S p 2 Pp 2 jQ p 2
Ekvivalentna ema datog sistema sa upisanim brojanim vrednostima impedansi data je na
sl. 1.19b.
1
3
Z13=j24
Z12=j10

Z23=j16

Z20=(355,88+j213,53)
0

Sl. 1.19b Ekvivalentna ema sistema sa sl. 1.19a

Osnovni prorauni

67

Transfiguracijom zvezde koju ine grane 1-2, 3-2 i 0-2 u trougao dobija se ekvivalentna
ema prikazana na sl. 1.19c.
1

j24
(-0,33+j26,198)
(578,309+j356,985)

(925,29+j571,76)

Sl. 1.19c ema dobijena transfiguracijom eme sa sl. 1.19b

Ekvivalentovanjem dve paralelne grane 1-3 dobija se konano zamenska ema prikazana na
sl. 1.19d na kojoj e se izvriti potrebni prorauni.
1

S3

S1

3
Sp3

(-0,0756+j12,53)

S10

(578,309+j356,985)

(925,29+j571,76)

S30

Sl. 1.19d ema dobijena ekvivalentovanjem paralelnih grana 1-3 eme sa sl. 1.19c

a) Da bi se odredio napon U1, koristi se jednaina bilansa snaga. Najpre e se izraunati

kompleksna snaga S30:

S 30 =

U 32

Z 30

110 2
= (9,46 + j 5,85) MVA ,
925,29 j 571,76

a zatim snaga na kraju grane 1-3, kao:

S 3 = S p 3 + S 30 = (79,46 + j 45,85) MVA .
Izraz za proraun kompleksnog napona U1 daje:

P3 R13 + Q3 X 13
P X Q3 R13
+ j 3 13
U3
U3
79,46 ( 0,0756 ) + 45,85 12,53
79,46 12,53 45,85 ( 0,0756 )
= 110 +
+j
110
110
= 115,168 + j 9,08 = 115,52 / 4,51

U 1 = U3 +

Osnovni prorauni

68

b) Kada se snage potroakog podruja poveaju za 20 %, njihove nove vrednosti su:

Pp 3 = 1,2 70 = 84 MW ;
Q p 3 = 1,2 40 = 48 MW .
Nova kompleksna snaga na kraju grane 1-3 je funkcija nepoznate snage baterije
kondenzatora i data je izrazom:
S 3 = S p 3 + S 30 jQBK = 93,46 + j (53,85 Q BK ) .
Zamenom gornjeg izraza i ostalih brojanih vrednosti u izraz za napon na sabirnicama 1, i
imajui u vidu da je moduo napona na sabirnicama 1 konstantan dobija se:

93,46 ( 0,0756 ) + (53,85 QBK ) 12,53

115,52 2 = 110 +

110

93,46 12,53 (53,85 QBK ) ( 0,0756 )

+
.
110

Sreivanjem gornjeg izraza dobija se kvadratna jednaina po nepoznatoj QBK.

2
QBK
2038,74QBK + 18609,98 = 0 ,

ije reenje daje za vrednost snage baterije otonih kondezatora:

QBK = 9,169 MVAr .

c) Za reim definisan u taki a) zadatka, gubici u grani 1-3 su:
gub
S 13
= (R13 + jX 13 )

P32 + Q32
U 32

= ( 0,0756 + j12,53)

79,46 2 + 45,85 2
= ( 0,05 + j8,72) MVA .
110 2

Kompleksna snaga koja tee po grani 1-0 je:

S 10 =

U 12
115,52 2
=
= (16,71 + j10,31) MVA .
R10 jX 10 578,31 j 356,98

Ukupna kompleksna snaga koja utie u sistem, preko sabirnica 1 je:

S 1 = S 3 + S 13 + S 10 = 79,46 + j 45,85 0,05 + j8,72 + 16,71 + j10,31 = (96,12 + j 64,61) MVA
gub

Konano, faktor snage gledan sa sabirnica 1 je:

Osnovni prorauni

cos 1 =

69

P1
P12 + Q12

96,12

96,12 2 + 64,612

= 0,83 .

Za reim u taki b) kompleksna snaga na kraju grane 1-3 je:

S 3 = S p 3 + S 30 jQBK = (93,46 + j 44,68) MVA ,
pa su kompleksni gubici snage u vodu 1-3:
gub
S 13

= (R13 + jX 13 )

P3 2 + Q3 2
U 32

93,46 2 + 44,68 2
= ( 0,0756 + j12,53)
= ( 0,07 + j11,11) MVA
110 2

Kompleksna snaga koja tee po grani 1-0 je ista kao i za reim zadat u taki a) i iznosi:
S 10 = (16,71 + j10,31) MVA .
Ukupna kompleksna snaga koja utie u sistem, preko sabirnica 1 je onda:
S 1 = S 3 + S 13 + S 10 = 93,46 + j 44,68 0,07 + j11,11 + 16,71 + j10,31 = (110,1 + j 66,1) MVA ,
gub

pa je faktor snage gledan sa sabirnica 1:

cos 1 =

P1
P12 + Q12

110,1

110,12 + 66,12

= 0,857 .

Faktor snage gledan sa sabirnica 2 je isti za oba reima jer je potroa modelovan preko
modela konstantne impedanse i iznosi:
cos 2 =

Pp 2
Pp22 + Q p2 2

25
25 2 + 15 2

= 0,857 .

Faktor snage gledan sa sabirnica 3 za radni reim zadat u taki a) zadatka je:
cos 3 =

Pp 3
Pp23 + Q p23

70
70 2 + 40 2

= 0,868 .

Za radni reim zadat u taki b) zadatka, faktor snage je jednak:

cos 3 =

Pp 3

Pp 23 + Q p 3 QBK

84
84 2 + (48 9,169 )

= 0,9077 .

Osnovni prorauni

70

Zadatak 1.20
Transformatorska stanica u kojoj se nalaze dva regulaciona transformatora, napaja se preko
dalekovoda 110 kV (sl. 1.20a). Regulacioni transformatori u transformatorskoj stanici su identini.
Nominalna snaga svakog od njih je 31,5 MVA, pri emu je prenosni odnos transformatora
11042,5 % / 11 kV/kV. Moduo napona na sabirnicama 1 odrava se konstantnim i iznosi
U1 = 110 kV. Poetna snaga potroakog podruja vezanog na sabirnice 3 je Ppo = 30 MW i
Qpo = 15 MVAr, i raste po godinjoj stopi od p = 7 %. Odrediti:
a) U kojoj godini je potrebno izvriti otonu kompenzaciju na sabirnicama 3 imajui u vidu
da se ne smeju naruiti kriterijumi:
1) Napon na sabirnicama 3 ne sme biti manji od 10 kV;
2) Ne sme se dozvoliti preoptereenje transformatorske stanice.
b) Isto kao i pod a) ali pretpostaviti da transformatori nisu regulacioni.
Napomena: U proraunima zanemariti poprenu komponentu pada napona.
2

U1 = const

Unv = 110 kV
Lv = 50 km
rv = 0,123 /km
xv = 0,4 /km

potroako
podruje
ukT = 8 %
gub
PCunT
= 180 kW

Sl. 1.20a Elektroenergetski sistem i podaci za proraune iz zadatka 1.20

Reenje:
Impedansa voda 1-2 na naponskom nivou 110 kV iznosi:
Z v = (6,15 + j 20 ) .
Moduo impedanse jednog transformatora sveden na naponski nivo 110 kV iznosi:
ZT =

2
u kT % U nT
8 110 2
=
= 30 ,73 .
100 S nT 100 31,5

Aktivna otpornost transformatora svedena na naponski nivo 110 kV iznosi:

RT =

gub
2
PCunT
U nT
0,18 110 2
=
= 2,195 .
S nT S nT
31,5 2

Na osnovu prethodna dva podatka moe se izraunati i induktivna reaktansa transformatora:

X T = Z T2 RT2 = 30 ,65 .

Osnovni prorauni

71

Poto dva transformatora rade paralelno ekvivalentne vrednosti aktivne otpornosti i

reaktanse su:
RTe = 1,1 ;

X Te = 15,33 .

Sa stanovita naponskih prilika potrebno je izabrati prenosni odnos regulacionog

transformatora takav da obezbeuje najvei napon na sabirnicama 3. Taj prenosni odnos se dobije
ako je poloaj otcepa n = 4 . Tada je nenominalni prenosni odnos transformatora:
t = 1 + nt = 0,9 .
Deo zadatka pod a) reie se na dva naina. Prvi nain je preko ekvivalentne -eme
regulacionog transformatora, a drugi preko stvarnog prenosnog odnosa transformatora.

a) I nain
Ekvivalentna ema datog sistema prikazana je na sl. 1.20b.
1

Zv

U1

Sp

Z12

U3

Z20
0

Z30
0

Sl. 1.20b Ekvivalentna ema sistema sa sl. 1.20a

Elementi ekvivalentne -eme regulacionog transformatora su:
t2
0,9 2
Z Te =
(1,1 + j15,33) = (8,91 + j124,17 ) ;
1 t
1 0,9
Z 12 = t Z Te = 0,9 (1,1 + j15,33) = (0,99 + j13,797 ) ;
t
0,9
Z 30 =
Z Te =
(1,1 + j15,33) = ( 9,9 + j137,97 ) .
t 1
0,9 1
Z 20 =

Transfiguracijom zvezde koju ine grane 1-2, 3-2 i 2-0 u trougao i ekvivalentovanjem dve
paralelne grane izmeu referentnog vora i zemlje dobija se zamenska ema sistema prikazana na
sl. 1.20c. Vrednosti impedansi sa ekvivalentne eme sa sl. 1.20c iznose:
Z 13 = (7,82 + j 36,02 ) ;
Z 30 = ( 78,237 j 360,2 ) .
ek

Impedansa Z10 nije od interesa za traene proraune, pa nema potrebe da se izraunava njena
vrednost.

Osnovni prorauni

72

S3
Z13

Sp

S30
ek
Z 30

Z10
0

Sl. 1.20c Ekvivalentna ema sistema dobijena transfiguracijom eme sa sl. 1.20b
Sada je potrebno uraditi bilans snaga u ovoj mrei. Imajui u vidu da se snaga potroakog
podruja menja po odreenoj godinjoj stopi porasta, aktivna i reaktivna snaga potroakog
podruja u godini n mogu se predstaviti izrazima:
Ppn = (1 + p ) 1 Ppo = K1 Ppo ;

Q pn = (1 + p ) 1 Q po = K1Q po .

Pretpostavie se da je napon na sabirnicama 3 jednak U3 = 10 kV, jer je cilj da se nae

godina u kojoj napon pada na vrednost od 10 kV. Svedena vrednost ovog napona na naponski nivo
110 kV je:
110
U 3sv = mnT U 3 =
10 = 100 kV .
11

Dalje se moe izraunati snaga S30 kao:

S 30 =

U 32sv

Z 30

100 2
= ( 5,76 j 26,51) MVA .
78,237 + j 360,2

Kada se uradi bilans snaga na sabirnicama 3 za kompleksnu snagu S3 se dobija:

) (

S 3 = K1 Ppo + P30 + j K1Q po + Q30 = ((30 K1 5,76 ) + j (15 K1 26,51)) MVA .

Ako se gornji izraz uvrsti u izraz za napon U1 dobija se jednaina u kojoj je jedina
nepoznata veliina K1:

U1 = U 3 +

P3 R13 + Q3 X 13
,
U3

odnosno:
110 = 100 +

(30 K1 5,76) 7,82 + (15K1 26,51) 36,02 .

100

Iz poslednje jednaine dobija se vrednost za K1:

K1 = (1 + p )n1 = 2,58 ,

Osnovni prorauni

73

odnosno godina u kojoj je potrebno izvriti kompenzaciju je:

n1 =

log K1
log 2,58
=
= 14 godina .
log(1 + p ) log1,07

a) II nain
Kao to je ranije reeno deo zadatka pod a) moe se reiti i proraunom preko stvarnog
prenosnog odnosa transformatora. Ekvivalentna ema za taj sluaj prikazana je na sl. 1.20d.
1

3
2

Zv

U1

t ZTe

Sp

U3

Sl. 1.20d Ekvivalentna ema zadatog sistema iz ta. a

Impedansa izmeu taaka 2 i 3 na sl. 1.20d je svedena preko stvarnog prenosnog odnosa
transformatora i njena vrednost zavisi od nenominalnog prenosnog odnosa t. Ukupna vrednost
impedanse izmeu taaka 1 i 3 je onda:

Z 13 = Z v + t 2 Z Te = (6,15 + j 20) + 0,9 2 (1,1 + j15,33) = (7,041 + j 32,4173) .

Takoe svedena vrednost napona na sabirnicama 3 zavisi od nenominlanog prenosnog
odnosa a pa je taj napon:
U 3sv = tmnT U 3 = 0,9

110
10 = 90 kV .
11

Ako se usvoje isti izrazi za promenu aktivne i reaktivne snage potroakog podruja sa
vremenom kao kod prvog naina, odnosno
Ppn = (1 + p ) 1 Ppo = K1 Ppo ;

Q pn = (1 + p ) 1 Q po = K1Q po ,

i ako se ti izrazi uvrste u jednainu za napon U1, dobija se ponovo jednaina u kojoj je jedina
nepoznata K1:
U1 = U 3 +

Ppn R13 + Q pn X 13
U3

odnosno:
110 = 90 +

30 K1 7 ,041 + 15 K1 32 ,4173
.
90

Iz prethodne jednaine za K1, odnosno za n1, dobijaju se iste vrednosti kao i kod korienja
prvog naina:

Osnovni prorauni

74

K1 = (1 + p )n1 = 2,58 ;

n1 = 14 godina .

to se tie kriterijuma preoptereenja moe se napisati da je granini uslov:

ST = PT2 + QT2 = S doz .

Ako se u razmatranje uzme snaga transformatora na sekundarnoj strani onda je ta snaga

ujedno i snaga potroakog podruja pa se ima:
PT = Ppn = (1 + p ) 2 Ppo = K 2 Ppo ;

QT = Q pn = (1 + p ) 2 Q po = K 2 Q po .

Zamenom poslednjih jednaina u izraz koji definie kriterijum preoptereenja, dobija se:

(K 2 Ppo )2 + (K 2Q po )2 = S doz .
Iz poslednje jednaine moe se izraunati vrednost za K2:

K2 =

S doz
2
Ppo

2
+ Q po

63
30 + 15 2
2

= 1,878 ,

odnosno vrednost za godinu u kojoj je potrebno izvriti kompenzaciju:

n2 =

log K 2
log1,878
=
= 9,32 godina .
log(1 + p ) log1,07

Konano godina u kojoj je potrebno izvriti kompenzaciju dobija se kao:

nkom = int{min{n1 , n2 }} = 9 godina .
b) Za sluaj kada transformator nije regulacioni proraun je znatno jednostavniji.
Ekvivalentna ema u tom sluaju predstavljena je na sl. 1.20e.
1
U1

2
Zv

3
ZTe

U3

Sl. 1.20e Ekvivalentna ema zadatog sistema iz ta. b

Ekvivalentna impedansa izmeu taaka 1 i 3 je:

Z 13 = Z v + Z Te = (6,15 + j 20 ) + (1,1 + j15,33) = (7,25 + j 35,33) .
Svedena vrednost napona u voru 3 je U 3sv = 100 kV .

Sp

Osnovni prorauni

75

Analogno prethodnoj taki, izrazi za snage potroakog podruja mogu se napisati u formi:
Ppn = (1 + p ) 3 Ppo = K 3 Ppo ;

Q pn = (1 + p ) 3 Q po = K 3Q po .

Ako se ovi izrazi uvrste u jednainu za napon u voru 1 dobija se jednaina iz koje se moe
izraunati veliina K3, odnosno godina u kojoj je potrebno izvriti kompenzaciju:
U1 = U 3 +

Ppn R13 + Q pn X 13
U3

Posle zamene raspoloivih numerikih vrednosti, dobija se linearna jednaina po K3:

110 = 100 +

30 K 3 7 ,25 + 15 K 3 35,33
.
100

Iz poslednje jednaine dobija se da je reenje K 3 = 1,338 , odnosno n3 = 4,3 godine .

Uslov preoptereenja transformatora je identian kao i u prethodnoj taki pa je godina u
kojoj je potrebo izvriti kompenzaciju:
nkom = int{min{n2 , n3 }} = 4 godine .

Osnovni prorauni

76

Zadatak 1.21
U elektroenergetskom sistemu prikazanom na sl. 1.21a, kompenzacija reaktivne snage vri
se prikljuivanjem baterije otonih kondenzatora na tercijer tronamotajnog transformatora. Ako je u
reimu pre kompenzacije (tercijer neoptereen) napon na sabirnicama 2: U2 = 33 kV, odrediti
potrebnu susceptansu, odnosno snagu baterije kondenzatora koju treba prikljuiti na tercijer
transformatora da bi se napon na sabirnicama 2 podigao na eljenu vrednost od 36,75 kV, pod
pretpostavkom da se napon na sabirnicama 0 odrava na konstantnoj vrednosti.
Napomena: Reaktanse transformatora su date prema odgovarajuim prolaznim snagama. U
proraunima zanemariti poprenu komponentu pada napona.
0
1
2
Pp = 45 MW
2
1
Unv = 110 kV
xv = 0,38 /km
Lv = 80 km

Sn1 = 60 MVA
Sn2 = 60 MVA
Sn3 = 35 MVA

jBc

Qp = 25 MVAr
X12% = 7 %
X13% = 21 %
X23% = 15 %
mT = 110/36,75/10 kV/kV/kV

Sl. 1.21a ema i osnovni podaci za elektroenergetski sistem iz zadatka 1.21

Reenje:
Impedansa voda na naponskom nivou 110 kV iznosi:
Z v = jxv Lv = j 30,4 .
Impedanse tronamotajnog transformatora izmeu pojedinih krajeva proraunate za prolazne
snage i svedene na naponski nivo 110 kV su:
Z 12 = jX 12 = j

2
X 12 % U nT
7 110 2
= j
= j14,117 ;
100 S n1
100 60

Z 13 = jX 13 = j

2
X 13 % U nT
21 110 2
= j
= j 72,6 ;
100 S n3
100 35

Z 23 = jX 23

2
X 23 % U nT
15 110 2
= j
= j
= j 51,857 .
100 S n3
100 35

Impedanse grana Y-ekvivalenta tronamotajnog transformatora svedene na naponski nivo

110 kV su:
1
Z 1 = jX 1 = j ( X 12 + X 13 X 23 ) = j17,43 ;
2
1
Z 2 = jX 2 = j ( X 12 + X 23 X 13 ) = j 3,313 ;
2
1
Z 3 = jX 3 = j ( X 13 + X 23 X 12 ) = j 55,17 .
2

Osnovni prorauni

77

Na sl. 1.21b predstavljena je ekvivalentna ema sistema za sluaj pre kompenzacije.

0

jXv

jX12

Pp+jQp

Sl. 1.21b Ekvivalentna ema za sluaj pre kompenzacije

Za pretpostavljeni radni reim napon na sabirnicama 3 je prema uslovu zadatka iznosio

33 kV, odnosno njegova svedena vrednost na naponski nivo 110 kV je U 2 = 98,776 kV .
Napon na sabirnicama 0 moe se odrediti preko sledee formule:
U o = U 2 +

Q p ( X v + X 12 )
U 2

= 98,776 +

25 (30 ,4 + 14 ,117 )
= 110 ,043 kV .
98,776

Za reim sa ukljuenom baterijom kondenzatora ekvivalentna ema sistema prikazana je na

sl. 1.21c.
0

jXv

jX1

jX2

Pp+jQp

U 2 = 110 kV
jX3

-jXBK

Sl. 1.21c Ekvivalentna ema sa ukljuenom baterijom kondenzatora

Za ovaj reim vrednost napona na sabirnicama 2 je 36,75 kV odnosno njegova svedena

vrednost je U 2 = 110 kV .
Da bi mogla da se odredi vrednost susceptanse baterije otonih kondenzatora, potrebno je da
se zadovolji jednaina bilansa snaga do sabirnica 0.
Napon u taki Z dobija se preko jednaine:
U Z = U 2 +

Qp X 2
U 2

= 110 +

25 ( 3,313)
= 109 ,247 kV .
110

Reaktivni gubici u grani Z-2 su:

QZgub
2

= X2

Pp2 + Q 2p
U 2 2

= 3,313

45 2 + 25 2
= 0,726 MVAr ,
110 2

pa je kompleksna snaga na poetku grane Z-2:

Osnovni prorauni

78

S Z = PZ + jQZ = Pp + j Q p + QZgub
2 = (45 + j 24,274 ) MVA .
Reaktivna snaga otone grane moe se izraziti u funkciji nepoznate kapacitivne reaktanse
baterije XBK, kao:
U Z2
,
Q3 BK =
X 3 X BK
pa je kompleksna snaga na kraju grane 0-Z:

U Z2
S 0 Z = P0 Z + jQ0 Z = PZ + j QZ +
X 3 X BK

Jednaina za proraun napona u taki 0 u optem sluaju ima formu:

U Z2
QZ +

X 3 X BK
U0 = UZ +
UZ

( X v + X 1 )

u kojoj je jedina nepoznata reaktansa baterije kondenzatroa XBK. Eksplicitni izraz za tu reaktansu je:
X BK = X 3

U Z2
,
U 0U Z U Z2
QZ
X v + X1

odakle se, posle zamene brojanih vrednosti pojedinih veliina dobija:

X BK = 55,17

109,247 2
= 586,65 .
110,043 109,247 109,247 2
24,274
30,4 + 17,43

Traena susceptansa baterije kondenzatora svedena na naponski nivo 110 kV je:

BBK =

1
X BK

= 1,7 mS .

Napon na bateriji kondenzatora (sveden na naponski nivo voda) je onda:

=UZ
U BK

X BK
= 120,58 kV ,
X 3 X BK

pa je konano, snaga baterije kondezatora:

2 BBK = 24,787 MVAr .
QBK = U BK

Osnovni prorauni

79

Zadatak 1.22
U radijalnom delu distributivnog sistema prikazanom na sl. 1.22a napon na sabirnicama 1 se
odrava na konstantnoj vrednosti, nezavisnoj od promene potronje na sabirnicama 3. Pri naponu na
sabirnicama 3 od 10 kV snaga potronje je Sp = (3 + j5) MVA, dok se sa promenom napona menja
sa statikim koeficijentima osetljivosti kPU = 1,6 i kQU = 1,8.
a) Odrediti snagu kondenzatorske baterije koju treba prikljuiti otono na sabirnice 3 da bi
napon na tim sabirnicama bio 10,5 kV, pri
a1) uvaavanju poprene komponente pada napona,
a2) zanemarenju poprene komponente pada napona.
Kolika se greka ini pri zanemarenju poprene komponente pada napona u proraunu
kondenzatorske baterije?
b) Odrediti snagu potroakog podruja i napon na sabirnicama 3 ako se na njih prikljui
otona kondenzatorska baterija nominalne snage QBK = 3 MVAr (pri Un = 10 kV). U ovom
proraunu zanemariti poprenu komponentu pada napona.
3

1
Unv = 35 kV
Lv = 40 km
rv = 0,196 /km
xv = 0,385 /km

SnT = 10 MVA
mT = 35/10,5 kV/kV
gub
PCun
= 34 kW
XT% = 8 %

Sp

QBK

Sl. 1.22a ema i osnovni podaci za sistem iz zadatka 1.22

Reenje:
Impedansa voda svedena na naponski nivo 35 kV je:
Z v = (rv + jxv )Lv = (0,196 + j 0,385) 40 = (7,84 + j15,4 ) .
Impedansa transformatora svedena na naponski nivo 35 kV je:
2
P gub U 2
X % U nT
Z T = Cun nT + j T
100 S nT
S nT S nT

0,034 35 2
8 35 2
=
= (0,42 + j 9,8) .
+
j

10 10
100
10

Ukupna impedansa izmeu taaka 1 i 3 je:

Z = R + jX = Z v + Z T = (8,26 + j 25,2 ) .
Na osnovu zadatih vrednosti napona i snage (U3 = 10 kV, Pp = 3 MW i Qp = 5 MVAr) koje
karakteriu radni reim bez kompenzacije, moe se odrediti napon na sabirnicama 1 iji se moduo u
posmatranom sistemu odrava na konstantnoj vrednosti. Najpre treba odrediti vrednost napona na
sabirnicama 3, svedenu na naponski nivo 35 kV:
U 3sv = U 3 mT = 10

35
= 33,33 kV .
10,5

Osnovni prorauni

80

Napon na sabirnicama 1 dobija se iz izraza:

U 1 = U 3sv +

Pp R + Q p X

+j

Pp X Q p R

U 3sv
U 3sv
3 8,26 + 5 25,2
3 25,2 5 8,26
= 33,33 +
+j
= (37,85 + j1,03) kV = 37,86 kV = const .
33,33
33,33

a) U sluaju prikljuenja baterije otonih kondenzatora na sabirnice 3, napon na sabirnicama

3 iznosi 10,5 kV, odnosno njegova vrednost svedena na nivo 35 kV je:
U 3sv = U 3 mT = 10,5

35
= 35 kV .
10,5

Usled promene napona na sabirnicama 3 menjaju se i snage potroakog podruja prema

statikim karakteristikama i iznose:

Pp = Ppo + Ppo k PU

U 3

= 3 + 3 1,6

10,5 10
= 3,24 MW ;
10

U 3o
U 3
10,5 10
Q p = Q po + Q po k QU
= 5 + 5 1,8
= 5,45 MVAr .
U 3o
10

a1) Pri uvaavanju poprene komponente pada napona, napon U1 se proraunava prema
formuli:
U 1 = U 3sv +

Pp R + Q p QBK X
U 3sv

+j

Pp X Q p QBK R
U 3sv

Uvrtavanjem odgovarajuih vrednosti za napon i snage dobija se kvadratna jednaina u

kojoj je jedina nepoznata veliina traena vrednost snage baterije kondenzatora:
3,24 8,26 + (5,45 QBK ) 25,2 3,24 25,2 (5,45 QBK ) 8,26

37,86 2 = 35 +
+
,
35
35

odnosno, posle sreivanja:

37,86 2 = [39,69 0,72QBK ]2 + [1,047 + 0,236QBK ]2 ,

odakle je njena konana forma:
2
QBK
98,69Q BK + 249,11 = 0 .

Fiziki ostvarivo reenje gornje kvadratne jednaine je:

Osnovni prorauni

81

QBK = 2,59 MVAr .

a2) Pri zanemarenju poprene komponente pada napona, izraz za napon U1 se svodi na:
U 1 = U 3sv +

Pp R + Q p QBK X
U 3sv

Zamenom brojanih vrednosti u prethodnu jednainu dobija se linearna jednaina po

nepoznatoj snazi baterije kondenzatora:
37,86 = 35 +

3,24 8,26 + (5,45 QBK ) 25,2

,
35

odakle je:

QBK = 2,54 MVAr .

Greka koja se ini zanemarenjem poprene komponente pada napona u proraunu vrednosti
snage baterije kondenzatora je:
a1
a2
QBK
QBK
2,59 2,54
%=
100 =
100 = 1,93 % .
a1
2,59
QBK

b) Poto je zadata snaga baterije kondenzatora od 3 MVAr definisana za nominalnu vrednost

napona (Un = 10 kV, odnosno Unsv = 33,33 kV), vrednost snage baterije kondenzatora za neku
proizvoljnu vrednost napona na sabirnicama 3 je:

QBK = QBKn

U 32sv
U n2

=3

U 32sv
33,332

= 0,0027U 32sv .

(1)

Zavisnosti snaga potroakog podruja u funkciji od napona na sabirnicama 3 date su

sledeim izrazima:

U 3sv
U 33,33
= 3 + 3 1,6 3sv
= 0,144U 3sv 1,8 ;
U 3osv
33,33
U 3sv
U 33,33
Q p = Q po + Q po k QU
= 5 + 5 1,8 3sv
= 0,27U 3sv 4
U 3osv
33,33
Pp = Ppo + Ppo k PU

(2)
(3)

Ako se tri prethodna izraza za QBK, Pp i Qp uvrste u jednainu za pad napona izmeu
vorova 1 i 3, posle sreivanja dobija se kvadratna jednaina po nepoznatom naponu U3sv:
U 1 = U 3sv +

Pp R + Q p QBK X
U 3sv

Osnovni prorauni

82

odnosno
37,86 = U 3sv +

(0,144U 3sv 1,8) 8,26 + [(0,27U 3sv 4) 0,0027U 32sv ] 25,2

U 3sv

odakle se posle sreivanja dobija jednaina:

U 32sv 32,05U 3sv 124,11 = 0 .

Fiziki prihvatljivo reenje gornje kvadratne jednaine je:
U 3sv = 35,54 kV .
Ako se izraunata vrednost napona na sabirnicama 3 uvrsti u jednaine (2) i (3) dobijaju se
traene vrednosti snaga potroakog podruja:
Pp = 3,32 MW

Q p = 5,6 MVAr .

Osnovni prorauni

83

Zadatak 1.23
Na sl. 1.23a prikazana je jednostavna distributivna mrea. Napon na sabirnicama 1 odrava
se konstantnim pomou regulacionog transformatora. Linijski napon na sabirnicama 2 iznosi
U2 = 9,8 kV pri snagama potronje Pp2 = 3 MW i Qp2 = 2 MVAr i konstantnoj, odnosno nezavisnoj
od napona, impedansi potronje na sabirnicama 3 koja se moe izraunati pri nominalnom naponu
U3 = 10 kV i snazi Pp3 = 2 MW, uz cos3 = 1,0.
Koliku snagu trofazne baterije kondenzatora treba prikljuiti otono na sabirnice 2 da bi se
napon U2 podigao na 10,1 kV ako se snaga potronje na tim sabirnicama menja po statikim
naponskim karakteristikama iji su koeficijenti osetljivosti kPU2 = 1,7 i kQU2 = 1,3. Kolika je u tom
sluaju snaga koju regulacioni transformator RTR daje u mreu.
Napomena: U proraunima zanemariti poprenu komponentu pada napona.
1

Unv = 10 kV

Pp2 = 3 MW

L12 = 10 km
RTR
L13 = 8 km

rv = 0,07 /km
xv = 0,4 /km

Qp2 = 2 Mvar
L23 = 5 km

Pp3 = 2 MW Qp3 = 0 MVAr

pri U3 = 10 kV

Sl. 1.23a ema distributivne mree iz zadatka 1.23

Reenje:
Vrednosti impedansi pojedinih vodova su:

Z 12 = (0,7 + j 4) ;
Z 13 = (0,56 + j 3,2 ) ;
Z 23 = (0,35 + j 2 ) .
Na osnovu podataka o voru 3 konstatuje se da se troi samo aktivna snaga pa se
potronja u voru 3 moe modelovati preko aktivne otpornosti:
R=

U 32 10 2
=
= 50 .
P3
2

Ekvivalentna ema za dati sistem prikazana je na sl. 1.23b.

Transfiguracijom zvezde koju ine grane izmeu vorova 1-3, 2-3 i 3-0 u trougao i
saimanjem paralelnih grana izmeu vorova 1 i 2, dobija se ekvivalentna ema prikazana na sl.
1.23c.

Osnovni prorauni

84

Z12

Sp2
Z13

Z23

3
R3
0

Sl. 1.23b Ekvivalentna ema sistema, sa sl. 1.23a

S2

2
Sp

Z12e
Z10

S20

Z20

Sl. 1.23c ema dobijena transfiguracijom zvezde sa sl. 1.23b

Vrednosti elemenata ekvivalentne eme sa sl. 1.23c su:

Z 12e = (0,3724 + j 2,2697 ) ;
Z 10 = (130,56 + j 3,2 ) ;

Z 2o = (81,6 + j 2 ) .

Radi odreivanja napona na sabirnicama 1 uradie se bilans snaga. Najpre e se odrediti

snaga S20:
U2
9,8 2
S 20 = 2 =
= (1,176 + j 0,029) MVA .
Z 20 81,6 j 2
Snaga koja utie u vor 2, preko grane 1-2 (S2) je onda:
S 2 = S p 2 + S 20 = (3 + j 2 ) + (1,176 + j 0,029 ) = (4,176 + j 2,029 ) MVA .
Napon u voru 1, proraunava se preko izraza:

U1 = U 2 +

P2 R12e + Q2 X 12e
4 ,176 0 ,3724 + 2 ,029 2 ,269
= 9 ,8 +
= 10 ,43 kV .
U2
9 ,8

Posle kompenzacije napon U2 na sabirnicama 2 podie se na vrednost 10,1 kV, odnosno

promena napona na sabirnicama 2 je U2 = 0,3 kV. Usled promene napona dolazi do promene
vrednosti snaga potroakog podruja vezanog na sabirnice 2:

Osnovni prorauni

85

U 2
0,3
= 3 + 3 1,7
= 3,156 MW ;
U2
9,8
U 2
0,3
= Q p 2 + Q p 2 kQU 2
= 2 + 2 1,3
= 2,079 MVAr .
U2
9,8

Ppk2 = Pp 2 + Pp 2 k PU 2
Q pk 2

Nova vrednost snage S20, za sluaj kompenzacije, je onda:

S 20 =

U 22

Z 20

10,12
=
= (1,249 + j 0,031) MVA .
81,6 j 2

Vrednost snage S2 za sluaj otone kompenzacije na sabirnicama 2 sada je:

S 2 = S p 2 + S 20 jQBK = (3,156 + j 2,079 ) + (1,249 + j 0,031) = 4,405 + j (2,11 QBK ) .
Uvrtavanjem prethodnog izraza u jednainu za napon u voru 1, dobija se izraz u kojem je
jedina nepoznata veliina traena vrednost snage otone baterije kondenzatora:

P2 R12e + Q2 X 12e
,
U2
gde je Q2 = (2,11 QBK ) MVAr
U1 = U 2 +

Posle zamene poznatih numerikih vrednosti, dobija se jednaina:

10,43 = 10,1 +

4,405 0,3724 + (2,11 QBK ) 2,2697

.
10,1

Iz gornje jednaine nalazi se snaga kondenzatorske baterije:

QBK = 1,36 MVAr .

Radi odreivanja snage regulacionog transformatora potrebno je odrediti bilans snaga u
mrei. Na osnovu izraunate vrednosti snage otone baterije kondenzatora, kompleksna snaga S2 je:
S 2 = 4,405 + j (2,11 QBK ) = 4,405 + j (2,11 1,36 ) = (4,405 + j 0,7457 ) MVA .
Kompleksni gubici snage na grani izmeu vorova 1 i 2 su:
gub
S 12

= (R12e

P22 + Q22
+ jX 12e )
U 22

= (0,3724 + j 2,2697 )

4,405 2 + 0,7457 2
= (0,073 + j 0,444 ) MVA .
10,12

Vrednost kompleksne snage S10 koja tee kroz impedansu Z10 je:

Osnovni prorauni

S 10 =

U 12

Z 10

86

10,432
=
= (0,833 + j 0,02) MVA .
130,56 j 3,2

Konano snaga na izlazu iz regulacionog transformatora RTR je:

S RTR = S 2 + S 12 + S 10
= (4,405 + j 0,7457 ) + (0,073 + j 0,444) + (0,833 + j 0,02) = (5,311 + j1,2097 ) MVA .
gub

Osnovni prorauni

87

Zadatak 1.24
Za elektroenergetski sistem prikazan na sl. 1.24a, odrediti:
a) Napon na sabirnicama 1 i snagu potroakog podruja 2, ako je napon na sabirnicama 4
U4 = 35 kV.
b) Snagu potroakog podruja 4 ako je posle ukljuenja otone kondenzatorske baterije
snage QBK = 15 MVAr na sabirnice 4, izmeren napon na sabirnicama 2 za 5 % vei nego u radnom
reimu definisanom u taki a.
Napomena: Zanemariti poprenu komponentu pada napona.

zv = (0,15 + j0,4) /km

Unv = 110 kV
L12 = 25 km
L23 = 40 km
2

Sp4o = (35 + j20) MVA

kPU2 = 1,4
SnT = 63 MVA
QBK
kQU2 = 1,8
XT% = 11 %
Sp2o = (15+j10) MVA
mT = 110/36,75 kV/kV
U2o = 110 kV

U4o = 35 kV
kPU4 = 1,5
kQU4 = 1,7

Sl. 1.24a Elektroenergetski sistem i osnovni podaci iz zadataka 1.24

Reenje:
a) Impedansa transformatora u grani 3-4 svedena na naponski nivo 110 kV je:
ZT = j

2
X T % U nT
11 110 2
= j
= j 21,127 .
100 S nT
100 63

Impedanse pojednih vodova na naponskom nivou 110 kV su:

Z 12 = z v L12 = (0,15 + j 0,4 ) 25 = (3,75 + j10 ) ,

Z 23 = z v L23 = (0,15 + j 0,4 ) 40 = (6 + j16 ) .

Prema tome ukupna impedansa izmedju vorova 2 i 4 je:

Z 24 = Z 23 + Z T = (6 + j 37,127 ) .
Svedena vrednost napona na sabirnicama 4 je:
U 4 sv = mT U 4 =

110
35 = 104,76 kV .
36,75

Poto se zadata vrednost napona na sabirnicama 4 (U4 = 35 kV) poklapa sa vrednou

napona u polaznoj radnoj taki (U4o = 35 kV), to je snaga potroakog podruja jednaka zadatoj
snazi:

Osnovni prorauni

88

S p 4 = S p 4o = (35 + j20 ) MVA .

Na osnovu napred izraunatih i zadatih vrednosti pojedinih veliina moe se odrediti
vrednost napona na sabirnicama 2, koja iznosi:
U 2 = U 4 sv +

Pp 4 R24 + Q p 4 X 24
U 4 sv

= 104,76 +

35 6 + 20 37,127
= 113,85 kV .
104,76

Za napred izraunatu vrednost napona na sabirnicama 2 mogu se odrediti vrednosti aktivne i

reaktivne snage potroakog podruja vezanog na sabirnice 2 za ovaj radni reim, kao:

U 2
113,85 110
= 15 + 15 1,4
= 15,735 MW ;
U 2o
110
U 2
113,85 110
+ Q p 2o k QU 2
= 10 + 10 1,8
= 10,63 MVAr .
U 2o
110

Pp 2 = Pp 2o + Pp 2o k PU 2
Q p 2 = Q p 2o

Dalje, kompleksni gubici snage u grani izmeu vorova 2 i 4 su:

gub
S 24

= (R24 + jX 24 )

Pp24 + Q p2 4

(U )

sv 2
4

35 2 + 20 2
= (6 + j 37,127 )
= (0,888 + j 5,497 ) MVA .
104,76 2

Kompleksna snaga koja tee po vodu 1-2 kod sabirnica 2 dobija se iz jednaine bilansa
snaga:
S 12 = S p 4 + S 24 + S p 2
gub

= 35 + j 20 + 0,888 + j 5,497 + 15,735 + j10,63 = (51,623 + j 36,127 ) MVA .

Sada se konano moe odrediti napon na sabirnicama 1, preko formule:

U1 = U 2 +

P12 R12 + Q12 X 12

51,623 3,75 + 36,127 10
= 113,85 +
= 118,724 kV .
U2
113,85

b) Poto se dodavanjem baterije kondenzatora otono na sabirnice 4 napon na sabirnicama 2

poveava za 5 % nova vrednost tog napona je:

U 2 = 1,05 113,85 = 119,54 kV .

Dodavanjem baterije kondenzatora menja se i napon na sabirnicama 4, a samim tim i snage
potroakog podruja vezanog na sabirnice 4. Zavisnost aktivne i reaktivne snage potroakog
podruja vezanog na sabirnice 4 od napona na tim sabirnicama, data je narednim jednainama:

U 4 sv
U 104,76
= 35 + 35 1,5 4 sv
= (0,501U 4 sv 17,5) MW ;
U 4osv
104,76
U 4 sv
U 104,76
+ Q p 4o k QU 4
= 20 + 20 1,7 4 sv
= (0,326U 4 sv 14) MVAr .
U 4osv
104,76

Pp 4 = Pp 4o + Pp 4o k PU 4
Q p 4 = Q p 4o

Osnovni prorauni

89

Zamenom gornjih izraza u jednainu za pad napona izmeu taaka 2 i 4 dobija se kvadratna
jednaina u kojoj je jedina nepoznata veliina svedena vrednost napona na sabirnicama 4:
U 2 = U 4 sv +

P24 R24 + (Q24 QBK ) X 24

,
U 4 sv

odakle je:

119,54 = U 4 sv +

(0,501U 4 sv 17,5) 6 + (0,326U 4 sv 29) 37,127 ,

U 4 sv

odnosno, posle sreivanja:

U 42 104,434U 4 1181,683 = 0 .
Fiziki ostvarljivo reenje gornje jednaine je:
U 4 sv = 114 ,73 kV .
Na osnovu ove vrednosti napona dobijaju se i vrednosti snaga potroakog podruja
vezanog na sabirnice 4:
P4 = 0,501U 4 sv 17,5 = 0,501 114,73 17,5 = 40 MW ;
Q4 = 0,326U 4 sv 14 = 0,326 114,73 14 = 23,24 MVAr .

Osnovni prorauni

90

Zadatak 1.25
a) Do koje duine visokonaponski vod uestanosti 50 Hz, prikazan na sl. 1.25a, moe da
bude nekompenzovan u praznom hodu, ako mu se na napojnom kraju odrava napon 5 % vii od
nominalnog, a maksimalni napon na vodu u stacionarnom stanju ne sme da bude vei od 1,1Unv.
Raunati sa idealizovanom emom voda sa raspodeljenim parametrima.
b) Koju snagu treba da ima trofazna otona prigunica na kraju trofaznog voda 400 kV
raunajui njenu snagu pri nominalnom naponu 400 kV, ako se mora zadovoljiti uslov pod a) pri
Lv = 500 km (Zc = 320 ).
1
2
U1

U2
Zc = 320
Lv = ?

U1=1,05Unv

U2=1,1Unv

Sl. 1.25a Idealizovana ema voda sa raspodeljenim parametrima, iz zadatka 1.25

Reenje:
a) Veza izmeu raunskih veliina napona i struja na ulazu i izlazu idealizovanog voda data
preko parametara ekvivalentnog etvorokrajnika je:
cos
U 1 A B U 2
I = C D I = j 1 sin
2
1
Zc

jZ c sin
U 2 ,
cos I 2

Iz sistema jednaina (1) za I2 = 0 prva jednaina postaje:

U 1 = AU 2 = U 2 cos

U1
= cos .
U2

Prema uslovu zadatka dalje je:

1,05U nv
1,05
= cos cos =
= 17,34 ;
1,1U nv
1,1
17,34
= Lv = 0,06( / km )Lv (km ) Lv =
= 289 km .
0,06 / km

b) U delu zadatka pod b) ponovo se koristi prva iz sistema jednaina (1):

U 1 = AU 2 + B I 2 .
Ako se u ovu jednainu smeni:

(1)

Osnovni prorauni

91

A = cos , B = jZ c sin i I 2 =

U 2 1,1U nv
,
=
jX p
jX p

dobija se:
1,05U nv = cos 1,1 U nv + jZ c sin
1

1,1U nv
.
jX p

I1

U1

I2

U2

U2=1,1Unv

U1=1,05Unv

Xp

Sl. 1.25b ema idealizovanog voda pri uslovima iz ta. b zadatka 1.25

Iz poslednje relacije nalazi se reaktansa prigunice (po fazi):

Xp =

Z c sin
,
1,05
cos
1,1

pri emu je elektrina ugaona duina voda:

= Lv = 0,06 500 = 30,
tako da je veliina reaktanse prigunice:
Xp =

320 sin 30
= 1807,5 .
1,05
cos 30
1,1

Snaga trofazne prigunice na kraju voda (raunata za nominalni napon od 400 kV) je onda:
U n2
400 2
Qp =
=
= 88,5 MVAr.
X p 1807,5
Primedba: S obzirom da u petljastoj mrei, bilo koji kraj moe da ostane u praznom hodu, bilo bi
potrebno staviti ovakvu prigunicu na oba kraja voda.

Osnovni prorauni

92

Zadatak 1.26
Napon U1 na sabirnicama 1 nieg napona regulacionog transformatora odrava se
konstantan (sl. 1.26a). Napon na sabirnicama 2 iznosi U2 = 9,7 kV pri godinjim vrnim snagama
potronje Pp = 7 MW i Qp = 4 MVAr, koje se za ovo preteno industrijsko potroako podruje
godinama praktino ne menjaju. Koliku snagu baterije kondenzatora QBK treba otono prikljuiti na
sabirnice 2 da se podigne napon U2 na 10,3 kV, ako se snage potronje menjaju po statikim
naponskim karakteristikama, pri emu je kPU = 1,1 i kQU = 1,6.
Za koje vreme bi se otplatila baterija utedama na gubicima aktivne energije, ako se moe
priblino uzeti da je ekvivalentno godinje trajanje maksimalnih gubitaka pri iskljuivanju baterije u
nonom pogonu e = 2500 h/god., i ako je prosena cena gubitaka na ovom nivou 0,05 NJ/kWh, a
cena baterije C BK [NJ ] = 15 000 + 10QBKn , gde je QBKn nominalna snaga baterije u [kVAr]?
Napomena: U proraunima zanemariti poprenu komponentu pada napona.
2

U1 = const

Unv = 35 kV
Lv = 30 km
rv = 0,32 /km
xv = 0,38 /km

SnT = 8 MW
mT = 35/10,5 kV/kV
gub
PCun
% = 0,6 %
XT% = 7 %

Pp

Qp
QBK

Sl. 1.26a ema elektroenergetskog sistema iz zadatka 1.26

Reenje:
Sve veliine e biti svedene na stranu mree 10 kV. Onda je:
2

10,5
Rv =
= 0,32 30
= 0,864 ;
35
2
P gub % U nT
0,6 10,5 2
RT = Cun
=
= 0,08268 ,
100 S nT 100 8
rv Lv mT2

gub
jer je PCun
% RT %.

R = Rv + RT = 0 ,864 + 0 ,08268 = 0 ,9467 ;

2

10,5
Xv =
= 0,38 30
= 1,026 ;
35
2
X % U nT
7 10,5 2
=
= 0,9646 ;
XT = T
100 S nT 100 8
X = X v + X T = 1,026 + 0 ,9646 = 1,9906 .
xv Lv mT2

Pre prikljuenja baterije kondenzatora moe se iz zadatih uslova na kraju 2 izraunati

(svedeni) napon na poetku voda, prema formuli:

Osnovni prorauni

U1 = U 2 +

93

Pp R + Q p X
U2

(1)

Analogni postupak vai i posle prikljuenja baterije kondenzatora uz uvaavanje promene

snaga potronje sa promenom napona:
U1 = U 2 + U 2 +

(Pp + Pp )R + (Q p + Q p QBK )X .
U 2 + U 2

(2)

Kako se prema uslovima zadatka napon U1 odrava konstantan pri svim reimima rada, U1
bie konstantan u oba sluaja, pa poto nije od interesa (mogao bi se izraunati iz (1)), bie
eliminisan, npr. oduzimanjem (2) od (1) ili izjednaavanjem levih strana (1) i (2):

U 2
U 2
Pp + k PU Pp
R + Q p + k QU Q p
QBK X
Pp R + Q p X
U2
U2

.
= U 2 +
U2
U 2 + U 2

Posle uvrtenja brojanih vrednosti pojedinih veliina, gornji izraz za pad napona postaje:
0 ,6
0 ,6

QBK 1,9906
7 + 1,1 7
0 ,9467 + 4 + 1,6 4
7 0 ,9467 + 4 1,9906
9 ,7
9 ,7

= 0 ,6 +
,
9 ,7
10 ,3
odakle se dobija linearna jednaina po nepoznatoj QBK, ije je reenje:

QBK = 3,2738 MVAr .

Snaga baterije, za jednu te istu kapacitivnost, srazmerna je sa kvadratom napona
(QBK= U 2 C ), pa za nominalni napon Un iznosi:
2

QBKn

10
U
= QBK n = 3,2738
= 3,086 MVAr .
U
10,3

U optem sluaju nominalna snaga baterije bira se kao najblia standardna vrednost iz niza
QBKn. Kako nisu date standardne vrednosti za nominalnu vrednost baterije uzee se proraunata
vrednost QBKn = 3,086 MVAr. Pomou ove vrednosti dobije se za cenu baterije (na 10 kV zajedno
sa opremom):
C BKn [NJ ] = 15 000 + 10QBKn [kVAr ] = 15 000 + 10 3086 = 45 860 NJ .
Razlika maksimalnih (snaga) gubitaka, koji se imaju pri vrnim snagama potronje bez
baterije i sa njom je:

Osnovni prorauni

gub
gub
Pmgub
ax = Pmax Pmax sa BK = R

94

Pp2 + Q 2p
U 22

(Pp + Pp )2 + (Q p + Q p QBK )2
(U 2 + U 2 )2

0 ,6
0 ,6

3,2738
7 + 1,1 7
+ 4 + 1,6 4
2
2
7 +4
9 ,7
9 ,7
= 143,964 kW .
= 0 ,9467

2
2
9 ,7
10 ,3

Prema tome gubici elektrine energije koji odgovaraju ovoj razlici snaga gubitaka, tj. uteda
u godinjim gubicima aktivne energije bie:
gub
W gub [kWh/god ] = Pmax
[kW ] e [h/god ] = 143,964 2500 = 399 910 kWh/god.

Vreme u kome bi se isplatila baterija iz uteda na gubicima elektrine energije je:

T=

C BKn [NJ ]
C BKn [NJ ]
45860
=
=
= 2,29 god .
C g [NJ/god ] W gub [kWh/god ] C e [NJ/kWh ] 399 910 0,05

Osnovni prorauni

95

Zadatak 1.27
Dva identina trofazna prenosna voda izgraena su na zajednikim stubovima. Provodnici
svakog od vodova su postavljeni u vertikalnim ravnima na meusobnom rastojanju od 4 m, sa
redosledom faza a, b, c, od vrha, prema podnoju stuba. Vertikalno rastojanje izmeu provodnika
pojedinih faza je 2 m, kako je to pokazano na sl. 1.27a. Oba voda su bez transpozicije faza. Na njih
je prikljuen simetrian trofazni napon, i svaki provodnik je optereen efektivnom strujom od
500 A. Vodovi se tako paralelno vode 30 km. Nominalna uestanost je 50 Hz.
Izraunati vrednosti napona koji se indukuju u svakoj od faza oba paralelna voda, usled
njihove geometrijske nesimetrije. ta e se dogoditi ako se sprovede transpozicija faza na svakih
10 km?

Reenje:
Meusobni poloaj provodnika oba paralelna voda prikazan je na sl. 1.27a.

Vod 1

Vod 2

a1

a2

4,472 m
b1

2m
b2

5,657 m
2m
c1

c2
4m

Sl. 1.27a Meusobni poloaj provodnika oba paralelna voda, iz zadatka 1.27

Fazori faznih struja tri faze svakog od vodova su:

I a = 500 / 0 ;
I b = 500 / 120 ;
I c = 500 / 120 .
Indukovani napon po dunom metru faze a voda 1, sa tri struje voda 2, izraunava se po
formuli:

1
1
1

U a1 = j o n I a ln + I b ln
+ I c ln
,
2
4
4,472
5,657
tako da je:

Osnovni prorauni

U a1 = j

96

4 10 7
1
1
1

2 50 500 ln + 500 ln
/ 120 + 500 ln
/ 120 [V/m ] ,
2
4
4,472
5,657

odnosno

U a1 = j 4 10 7 50(693,14 + 748,92( 0,5 j 0,866) + 866,45( 0,5 + j 0,866 )) [V/m]

= j 628,32 10 7 ( 114,55 + j101,78) [V/m] ,

odakle je

U a1 = 628,32 10 7 153,24 = 0,963 10 2 [V/m ] .

Na duini od 30 km, taj indukovani napon je:

U a = 0,963 10 2 30 10 3 = 288,9 V .
Na slian nain se proraunavaju i indukovani naponi u preostale dve faze:
1
1
1

U b1 = j 4 10 7 50 500 ln + 500 ln
/ 120 + 500 ln
/ 120 [V/m ]
4
4,472
4,472

7
= j 628,32 10 (693,14 + 748,92( 0,5 j 0,866 ) + 748,92( 0,5 + j 0,866 )) [V/m ]

= j 628,32 10 7 (693,14 748,92 ) = j 628,32 10 7 55,78 [V/m ] ,

tako da je

U b1 = 0,351 10 2 [V/m] ;
U b = 0,351 10 2 30 10 3 = 105,3 V .
Indukovani napon u fazi c, zbog geometrijske simetrije isti je kao indukovani napon u fazi a
tj.:
U c = U a = 288,9 V .
Indukovani naponi u istoimenim fazama, oba paralelna voda su takoe isti.
Ako se sprovede striktna transpozicija oba voda, na svakih 10 km, nee postojati ovi
indukovani naponi.

Osnovni prorauni

97

Zadatak 1.28
U napojnoj transformatorskoj stanici 110/10 kV/kV (sl. 1.28a) ugraena su dva fiziki ista
regulaciona transformatora, identinih parametara. Jedan je optereen sa Pr = 36 MW i
Qr = 12 MVAr (ind), a drugi sa 80 % optereenja prvog kako aktivnom, tako i reaktivnom snagom.
Napon na sabirnicama 10 kV odrava se konstantan i jednak na obe razdvojene sekcije
sabirnica 10 kV. Radni napon na zajednikim sabirnicama 110 kV je Ur = 115 kV. Od radijalno
napajane kablovske mree 10 kV dva naznaena kabla (K) su identina po parametrima i
dozvoljenom optereenju.
Izraunati metodom superpozicije stacionarnu fiktivnu struju izjednaenja (po modulu),
usled poprene komponente pada napona na strani 10 kV, ako se zatvori rastavlja snage RS.
Napomena: Raunati priblino sa nominalnim odnosom transformacije mT = mTn, na oba
transformatora.
Ur = 115 kV
T

1
K
LK

RS

T
SnT = 40 MVA
mT = 110/10,5 kV/kV
RT% = 0,5%, XT% = 20%

LK = 1,6 km
rK = 0,25 /km
xK = 0,1 /km

Cu 395 mm2

Sl. 1.28a ema i osnovni podaci za mreu iz zadatka 1.28

Reenje:
Linijska vrednost poprene komponente pada napona na transformatoru na strani 10 kV,
usled koje se ima fiktivna struja izjednaenja (superponirana na radnu struju) po zatvaranju
rastavljaa snage RS je:
PX T QRT 0 ,8 PX T 0 ,8QRT

Ur
Ur
PX T QRT
= 0,2
,
Ur

U = U 1 U 2 =

gde je:

XT =

X T % U n2
20 10,5 2
=
= 0,55 ;
100 S nT 100 40

RT % U n2 0,5 10,5 2
=
= 0,0138 ;
100 S nT 100 40
10 ,5
U r = 115
= 10 ,997 kV .
110
RT =

Dalje je:

Osnovni prorauni

U = 0,2

98

36 0 ,55 12 0 ,0138
10 ,997

10 3 = 331,4 V .

Impedansa kola cirkulacije je:

Z = 2Z T + 2Z K ,
odnosno:
Z =

[2(RT + RK )]2 + [2( X T + X K )]2 ,

gde je:

X K = x K LK = 0,1 1,6 = 0,16 ;

RK = rK LK = 0,25 1,6 = 0,4 .
Moduo impedanse petlje, po kojoj se zatvara fiktivna struja izjednaenja je:
Z =

[2(0,0138 + 0,4)]2 + [2(0,55 + 0,16)]2

= 1,645 .

Konano, fiktivna struja izjednaenja (po fazi) je:

IC =

U
3Z

331,4
= 148,5 A .
3 1,645

Osnovni prorauni

99

Zadatak 1.29
Da li zatvaranje rastavljaa snage 10 kV u TS 4, odnosa transformacije 10/0,4 kV/kV (sl.
1.29a), gde se pre toga imala razlika faznih napona Uf = 5 % Unf moe dovesti do reagovanja
zatite od preoptereenja, podeene na Ireag 1,2InK10 sa trajanjem t 1 s, na ulazu kablovske mree
10 kV i iskljuenja prekidaa, ako je fiktivna struja izjednaenja jednaka koliniku fazne razlike
napona na otvorenom rastavljau snage i zbirne svedene impedanse (kao vektora) kola cirkulacije,
dok jednosmerna komponenta opada sa vremenskom konstantnom LR-kola cirkulacije.
Napomena: Svi naponi mree 10 kV su praktino istofazni.
LK1 = 1 km

110 kV
Ir

TS 10/0,4
kablovska mrea 10 kV
rK1 = 0,2 /km, xK1 = 0,1 /km
2

TS 4
Uf = 5%Unf

3
Ir
kabl 35 kV
LK2 = 4 km
Ir = 0,6InK10
rK2 = 0,2 /km
cosr = 0,9
,xK2 = 0,135 /km InK10 = 250 A

SnT1 = 40 MVA
mT1 = 110/10,5 kV/kV
XT1% = 20%

LK1 = 1 km

SnT2 = 63 MVA
mT2 = 110/36,75 kV/kV
XT2% = 11%

SnT3 = 12,5 MVA

mT3 = 35/10,5 kV/kV
XT3% = 7,5%

Sl. 1.29a ema mree i osnovni podaci iz zadataka 1.29

Reenje:
Ekvivalentna ema za sraunavanje sumarne svedene impedanse kola cirkulacije
predstavljena je na sl. 1.29b.
jXT1

jXK1

RK1

Uf = 0,05Unf
jXT2

jXK2

RK2

jXT3

jXK1

RK1

Sl. 1.29b Ekvivalentna ema sistema sa sl. 1.29a

Osnovni prorauni

100

Reaktanse svedene na naponski nivo 10 kV su:

2
X T 1 % U nT
20 10,5 2
1
X T1 =
=
= 0,55 ;
100 S nT 1 100 40
X K 1 = x K 1 LK 1 = 0,1 1 = 0,1 ;
RK 1 = rK 1 LK 1 = 0,2 1 = 0,2 ;

XT2

2
X T 2 % U nT
11 36,75 2 10,5
2 1
=
=

= 0,21 ;
100 S nT 2 mT2 3 100 63 35

XT3 =

2
X T 3 % U nT
7,5 10,5 2
3
=
= 0,66 ;
100 S nT 3 100 12,5
2

X K 2 = x K 2 LK 2

1
10,5
= 0,135 4
= 0,0486 0,05 ;
2
mT 3
35
2

R K 2 = rK 2 LK 2

1
10,5
= 0,2 4
= 0,072 0,07 .
2
mT 3
35

Ekvivalentna reaktansa kola cirkulacije je:

X = X T 1 + X K 1 + X K 1 + X T 3 + X K 2 + X T 2 = 0,55 + 0,1 + 0,1 + 0,66 + 0,05 + 0,21 = 1,67 .
Ekvivalentna otpornost istog kola je:

R = RK 1 + RK 1 + RK 2 = 0,2 + 0,2 + 0,07 = 0,47 .

Prema tome, ekvivalentna impedansa kola cirkulacije je:

Z = (0,47 + j1,67 ) .
Ako se usvoji da je:
U f = U f / 0 U f = U f / 0 ,
to e fiktivna struja izjednaenja biti:
I iz =

U
Z

0,05 10000 3
= (45,13 j160,4 ) A .
0,47 + j1,67

Pre zatvaranja rastavljaa snage, kroz pojedine grane je tekla struja:

I r = 0,6 I nK10 = 0,6 250 = 150 A ;

I r = 0,6 I nK10 (cos r j sin r ) = 0,6 250 (0,9 j 0,436 ) = (135 j 65,4 ) A .

Osnovni prorauni

101

Poto je struja Ir po prirodi induktivna, kako je to ilustrovano na fazorskom dijagramu

prikaznom na sl. 1.29c, to po zatvaranju rastavljaa snage kroz jednu od grana kola cirkulacije tee
struja:

I = I r + I iz = 135 j 65,4 + 45,13 j160,4 = (180,13 j 225,8) A

I = 288,84 A
Im

U=Unf /0

Re
Ref. osa

Ir
Sl. 1.29c Fazorski dijagram struja kola sa sl. 1.29b

Kroz drugu granu tee razlika struja:

I razl = I r I iz = 135 j 65,4 45,13 + j160,4 = (89,87 + j 95) A .
Kako je:

I razl = 130,8 A < I = 288,84 A ,

to je sa stanovita reagovanja zatite od preoptereenja merodavan moduo struje I .
Vremenska konstanta jednosmerne komponente je:

T=

X
1,67
=
= 0,013 s ,
R 314 0,47

pa se zakljuuje da se jednosmerna komponenta u celosti prigui u toku 1 s i ne utie na reagovanje

zatite podeene na vrednost:
I reag = 1,2 I nK 10 = 1,2 250 = 300 A .
Prema tome, poto je

I = 288,84 A < I reag = 300 A ,

nee doi do reagovanja zatite.

Osnovni prorauni

102

Zadatak 1.30
Za Al/e ue poprenog preseka 240/40 mm2, aproksimativnim i egzaktnim proraunom
odrediti dozvoljenu termiku struju kojom se moe opteretiti ovo ue ako su dati sledei podaci:
- prenik ueta d = 21,910-3 m,
- popreni presek aluminijuma sAl = 24010-6 m2,
- maksimalna dozvoljena temperatura provodnika max = 80C,
- temperatura ambijenta a = -10C,
- brzina vetra v = 2 m/s,
- napadni ugao vetra v = 20,
- ugao izmeu prirodne i prinudne konvekcije v = 90,
- koeficijent apsorpcije provodnika s = 0,6,
- koeficijent emisije toplotnog zraenja = 0,3,
- specifina elektrina otpornost provodnika na temperaturi od 20C 20 = 2,6310-8 m,
- poduna otpornost provodnika na temperaturi od 20C R20 = 0,0001187 /m,
- temperaturni koeficijent promene elektrine otpornosti = 0,00403 1/C.
Reenje:
Najpre e se aproksimativnim postupkom odrediti termiki dozvoljena struja. Prvo e se
izraunati snaga apsorpcije toplote usled sunevog zraenja prema relaciji:
QS = S dI S = S d

K
,
1 + 10 ( a +bX )

gde je:
IS povrinska gustina snage zraenja usled sunevog zraenja,
X = (a + 20)/5 (C),
K, a, b - konstante korelacione zavisnosti dobijene iz ispitivanog uzorka podataka o snazi
sunevog zraenja u funkciji od temperature ambijenta.
K = 1000; a = 0,9334; b = -0,2111.
S koeficijent apsorpcije provodnika,
d spoljni prenik provodnika (m).
Za prethodne numerike vrednosti, snaga apsorpcije sunevog zraenja se dobija u W.
Zamenom brojanih vrednosti dobija se:
X = (10 + 20) / 5 = 2 (C) ;
1000
QS = 0,6 21,9 10 3
= 3,095486 W .
( 0, 93340, 21112 )
1 + 10
Poduna specifina toplotna snaga konvekcije za brzine vetra iznad 0,4 m/s rauna se prema
jednaini:

qcs = 0,57 2,42 10

)[

+ 7 10 0,42 + 0,68(sin v )

1, 08

vd

5
8
1,32 10 + 9,5 10

0, 485

Osnovni prorauni

103

gde je:
v brzina vetra (m/s);
v napadni ugao vetra ();
= a + 0,5 = a + 0,5( max a ) (C) .
Za numerike vrednosti navedene u prethodnoj formuli poduna specifina toplotna snaga
konvekcije se dobija u W/m,C.
Zamenom brojanih vrednosti dobija se:
= 10 + 0,5 = 10 + 0,5 (80 + 10) = 35 C ;

qcs = 0,57 2,42 10

+ 7 10

)[

35 0,42 + 0,68(sin 20)

1, 08

2 21,9 10 3

1,32 10 5 + 9,5 10 8 35

0, 485

= 1,38276 W/m,C .
Poduna specifina toplotna snaga radijacije rauna se prema jednaini:

)(

q rs = 17,8 10 8 d T p2 + Ta2 T p + Ta ,
gde je:
- koeficijent emisije toplotnog zraenja,
Tp temperatura provodnika (K), T p = p + 273 ;

Ta temperatura ambijenta (K), Ta = a + 273 .

Za numerike vrednosti navedene u prethodnoj formuli poduna specifina toplotna snaga
konvekcije se dobija u W/m,C.
Zamenom brojanih vrednosti dobija se:
T p = 80 + 273 = 353 K ;
Ta = 10 + 273 = 263 K ;

qrs = 17,8 10 8 0,3 21,9 10 3 3532 + 2632 (353 + 263) = 0,139595 W/m,C

Sada se konano moe izraunati termiki trajno dozvoljena struja provodnika prema
relaciji:

I td =

(q cs + q rs )( max a ) Q S

R20 1 + ( max 20)

gde je:
R20 poduna elektrina otpornost provodnika na 20 C,
- temperaturni koeficijent promene elektrine otpornosti.

Osnovni prorauni

104

Zamenom brojanih vrednosti dobija se:

I td =

(1,38276 + 0,139595)(80 + 10) 3,095486

= 953,16 A .
0,0001187 [1 + 0,00403 (80 20)]

Kod egzaktnog prorauna najpre e biti izraunata ekvivalentna brzina vetra koja uvaava
efekat prirodne konvekcije prema formuli:
A

v eq = Prm
C

1/ n

G rm / n

,
d

(1)

gde je:
Pr - Prandtlov broj,
Gr - Grashoffov broj,
- kinematska viskoznost fluida,
d - prenik provodnika,
A,m - konstante koje se odreuju na osnovu Prandtlovog i Grashoffovog broja,
C,n - konstante koje se odreuju na osnovu Reynoldsovog broja.
Prandtlov broj se rauna prema formuli:
Pr = 0,715 2,5 10 4 f ,
gde je f temperatura tankog filma na povrini provodnika koja se rauna prema izrazu:

f = sr =

max + a
2

80 + (10)
= 35C .
2

Na osnovu prethodno izraunate vrednosti za f za Prandtlov broj se dobija:

Pr = 0,715 2,5 10 4 35 = 0,7062 .
Grashoffov broj se rauna prema izrazu:

Gr =

gd 3
,

gde je:

g ubrzanje zemljine tee (g = 9,81 m/s2),

- zapreminski koeficijent irenja fluida ( = (273 + sr ) 1 ),
- nadtemperatura provodnika ( = max a ),
- kinematska viskoznost fluida ( = 1,32 10 5 + 9,5 10 8 f ).
Na osnovu datih podataka za prethodno definisane veliine dobijaju se sledee vrednosti:

Osnovni prorauni

105

= (273 + 35) 1 = 0,0032 C -1 ,

= 80 (10) = 90 C ,
= 1,32 10 5 + 9,5 10 8 35 = 1,65 10 5 .
Konano, za Grashoffov broj dobija se vrednost:

9,81 0,0032 90 0,0219 3

Gr =
= 1,1026 10 5 .
5
1,65 10
Treba ukazati da su Prandtlov, Grashoffov i Reynoldsov broj bezdimenzione veliine.
Konstante A i m odreuju se na osnovu proizvoda Prandtlovog i Grashoffovog broja koji
iznosi:
G r Pr = 1,1026 10 5 0,7062 = 7,787 10 4 .

Poto se ovaj proizvod nalazi u opsegu Gr Pr (10 4 10 7 ) to se za koeficijente A i m

dobijaju vrednosti: A = 0,48 i m = 0,25.
Konstante C i n u izrazu (1) zavise od Reynoldsovog broja koji se rauna prema izrazu:
Re =

vd
2 0,0219
=
= 2,6505 10 3
1,6525 10 5

Poto se Reynoldsov broj nalazi u opsegu Re (35 5 000) to se za koeficijente C i n

dobijaju vrednosti: C = 0,583 i n = 0,188.
Sada se konano moe odrediti ekvivalentna brzina:
1 / 0,188

veq

0,48

=
0,7062 0, 25
0,583

5 0, 25 / 0,188

(1,1026 10 )

1,6525 10 5

= 0,1971 m/s .
0,0219

Efektivna brzina je sada:

2
v ef = v 2 + 2vv eq cos v + v eq
= 2 2 + 2 2 0,1971 cos 90 + 0,19712 = 2,0097 m/s .

Reynoldsov broj za sluaj efektivne brzine je sada jednak:

Re =

v ef d

2,0097 0,0219
1,6525 10

= 2,6634 10 3 .

Na osnovu ove vrednosti za Reynoldsov broj odreuju se konstante C i n koje su potrebne

za proraun Nusseltovog broja. Poto se Reynoldsov broj nalazi u opsegu Re (2650 5 0000) to
se za koeficijente C i n dobijaju vrednosti C = 0,178 i n = 0,633 . Takoe, poto se napadni
ugao vetra nalazi u opsegu v (0 24) to se za konstante G, E i p, potrebne za proraun

Osnovni prorauni

106

Nusseltovog broja, dobijaju vrednosti: G = 0,42, E = 0,68 i p = 1,08. Konano za Nusseltov broj
dobija se vrednost:
N u = C ( Re ) n G + E (sin v ) p =

= 0,178 (2,6634 10 )

3 0, 633

]
[0,42 + 0,68 (sin 20) ] = 16,6122 .
1, 08

Sada se moe izraunati i koeficijent odvoenja toplote konvekcijom (ktk):

k tk = N u

gde je toplotna provodljivost fluida na povrini provodnika koja se sraunava iz formule:

= 2,42 10 2 + 7,2 10 5 f = 2,42 10 2 + 7,2 10 5 35 = 0,0267 .

Prema tome, koeficijent odvoenja toplote konvekcijom je:

k tk = 16,6122

0,0267
= 20,2684.
0,0219

Koeficijent odvoenja toplote zraenjem (ktz) odreuje se preko sledee relacije:

8

k tz = 5,67 10

(273 + max ) 4 (273 + a ) 4

= 5,67 10 8 0,3

max a

(273 + 80) 4 (273 + (10)) 4

= 2,0304 .
80 (10)

Vidi se da je ktk oko 10 puta vee od ktz. Bez vetra ktk je samo dvostruko vee od ktz.
Sada se moe izraunati ukupni koeficijent odvoenja toplote (kt) koji je jednak zbiru
koeficijenata odvoenja toplote zraenjem i konvekcijom:

k t = k tz + k tk = 2,0304 + 20,2684 = 22,2988 .

Za proraun termiki dozvoljene struje potrebno je jo izraunati povrinsku gustinu snage
zraenja usled sunevog zraenja (IS) prema jednaini:
IS =

1000
1 + 10

0, 0890, 04222a

1000
1 + 10

0, 0890, 04222( 10)

= 235,5774 W/m 2 .

Konano termiki dozvoljena struja dobija se preko izraza:

I td =

s Al d k t ( max a ) s I s

20 1 + ( max 20)

]=

Osnovni prorauni

107

240 10 6 0,0219 [ 22,2988 (80 (10)) 0,6 235,5774]

= 995,95 A .
2,63 10 8 [1 + 0,00403 (80 20)]

Uporeivanjem dobijenih vrednosti za termiki trajno dozvoljenu struju kod aproksimativne

(953,16 A) i egzaktne metode (995,95 A), moe se zakljuiti da se kod aproksimativne metode
dobija neto konzervativniji rezultat (oko 4 %), pa se otuda vidi da za granine situacije, gde se
zahteva maksimalno korienje kapaciteta, egzaktna metoda ima puni smisao.
Radi ilustracije tablina vrednost za termiki dozvoljenu struju provodnika data za
temperaturu ambijenta od 20C i brzinu vetra od 0,6 m/s iznosi 645 A. Poslednji podatak je preuzet
iz Konarevog prirunika. Poreenjem rezultata se uoava da ambijentni uslovi imaju izrazit uticaj
na konane rezultate. Naime, u tablinim uslovima temperatura ambijenta je 20C, a u zadatku je
specifikovana na -10C, a brzina vetra je u tablinim uslovima 0,6 m/s, dok je u zadatku
specifikovana na 2 m/s. Ovo je rezultiralo u poveanju trajno dozvoljene struje za oko 54 %.