Cevni vodovi

Katedra za termotehniku
Prof. Dr Franc Kosi, dipl. ma. ing., fkosi@mas.bg.ac.rs, kabinet 134/3
LITERATURA:
Markoski M: Cevni vodovi, Mainski fakultet, Beograd, 2006.

Lekcija AT-7
7.

ANALIZA SILA U PRIRUBNIKOM SPOJU

7.1.

Sila u zaptivci

Silom u zaptivci nazivamo onu silu kojom prirubnica pritiskuje zaptivku. Ona nastaje kao
rezulatat istovremenog delovanja: sile pritezanja zavrtnjeva Fv , sile unutranjeg pritiska Fp , kao i
sile Fc koja se prenosi sa cevovoda na prirubnicu (sl. 7.1).

Slika 7.1. Sile u prirubnikom spoju

a) kruto vezane prirubnice; a) slobodne prirubnice;
Od navedenih, sila Fv pritee, a sila

Fp = pn

d z2 d 2

(7.1)
4
(gde je pn = p po unutranji natpritisak koji deluje na prstenastu povrinu d pz ) za p > po
rastereuje, a za p < po dopunski optereuje zaptivku. Sila Fc , koja se sa cevovoda prenosi na
prirubnicu, moe biti razliitog smera, a na slici je prikazan nepovoljniji sluaj, kada rastereuje

zaptivku. Dodatnim indeksima o i R oznaavamo stanje prethodnog pritezanja i radno stanje,

respektivno.
U stanju prethodnog pritezanja cevovod nije optereen pritiskom, tj. pn = p po = 0 , i ima
temperaturu okoline u trenutku montae = o . Tada je Fpo = 0 , Fc = Fco , Fz = Fzo . Silu

Fzo nazivamo silom prethodnog pritezanja zaptivke.

U radnom stanju je = R , pnR = pR po ,
nazivamo radnom silom u zaptivci.

Fp = FpR , Fc = FcR , Fz = FzR . Silu FzR

Sila Fz u zaptivci uvek mora biti vea od potrebne sile zaptivanja Fzm koja na datom
pritisku p obezbeuje hermetinost prirubnikog spoja, a manja od maksimalne sile gnjeenja
FzM , koju zaptivka moe podneti bez gnjeenja na temperaturi . Minimalna (potrebna) sila Fzm
zaptivanja koja zavisi od pritiska, vrste i agregatnog stanja transportovanog fluida, materijala
zaptivke, kao i od tanosti i kvaliteta obrade zaptivnih povrina i zaptivke, odreuje se
eksperimentalno.

Sila prilagoavanja zaptivke Fzp se takoe odreuje na bazi eksperimentalnih podataka:

Fzp = d z K zp gz

(7.2)

gde su:

d z , mm

srednji prenik zaptivne povrine

K zp , mm

karakteristika prilagoavanja zaptivke; zavisi od vrste materijala i

irine bz , a ponekad i od visine zaptivke. Prema fizikoj sutini, ova
karakteristika se moe shvatiti kao korigovana irina zaptivke;

gz , N/m2

granica gnjeenja materijala zaptivke (granica postojanosti oblika, u

ovom sluaju.

Potrebna sila zaptivanja zavisi od unutranjeg nad- (pod-) pritiska, materijala, oblika i dimenzija
zaptivke, kao i od toga da li je prethodno izvreno prilagoavanje zaptivke silom Fz > Fzp .
U sluajevima kada je prethodno izvreno prilagoavanje zaptivke, Fzm je linearna funkcija
natpritiska pn u cevovodu:
1
Fzm = Fzm
= d z K zR pn z

(7.3)

gde su:

K zr , mm

radna karakteristika zaptivke; zavisi od vrste materijala i irine b Z , i

vrste fluida koji tee kroz cevovod, a ponekad i od visine zaptivke;

pn , N/m2

natpritisak u cevovodu;

z 1,2

stepen sigurnosti.

Ukoliko nije izvreno prethodno prilagoavanje zaptivke, empirijska zavisnost izmeu

potrebne sile zaptivanja i natpritiska pN ima oblik:

d2
pn
2
p dz
Fzm = Fzm
(7.4)
= Fzp z + (1 z ) K zR z + z
n

4 k zp gz
4

gde je z konstanta koja zavisi od oblika i vrste materijala zaptivke i agregatnog stanja
transportovanog fluida.
2

Optereenje koje se od cevovoda prenosi na prirubnice potie od dejstva unutranjeg nad(pod-) pritiska, kao i od kompenzacije odnosno samokompenzacije termikih dilatacija cevovoda
(odreuje se na osnovu statikog prorauna cevovoda):

Fcc = Fcp + Fcd

(7.5)
gde je Fcp sila nastala usled unutranjeg natpritiska p , a Fcd usled temperaturskih dilatacija
Fcp =

pri emu je:

d , mm
2

pn , N/m

d2
pn
4

(7.6)

unutranji prenik cevi;

unutranji natpritiska u cevovodu;

Kada se ne raspolae podacima o silama i momentima koji nastaju usled kompenzacije

temperaturskih dilatacija, usvaja se:

Fc = 2 Fcp

(7.7)

Maksimalna sila gnjeenja FzM koju zaptivka moe podneti u radnom stanju, na
temperaturi iznosi:
(7.8)
FzM = d z K z gz , N
gde su:

K z , mm

karakteristika zaptivke u pogledu puzanja; poto u tom pogledu nema

pouzdanih podataka, moe se usvojiti: K z = K zp

gz , N/m2

granica gnjeenja zaptivke na temperaturi (imajui u vidu puzanje);

Sila Fz > FzM izaziva trajne deformacije na temperaturi . Da bi zaptivka ostala u

granicama elastinosti mora biti Fz < FzM .

Potrebna ukupna sila u vijcima Fv u svim vijcima prilikom prethodnog pritezanja zaptivke je:
Fvo = Fzo + Fco = Fzo + Fzpo + Fzdo
(7.9)
Ukupna sila u vijcima u radnom stanju ( Fvr ) iznosi:

Fvr = Fcr + Fpr + Fzr

(7.10)

gde je = 1,05 1,4 faktor koji uzima u obzir neravnomernost pritezanja vijaka.

7.2.

Slaganje karakteristika elemenata prirubnikog spoja

Krutou ili oprunim dejstvom naziva se koeficijent proporcionalnosti koji pomnoen sa

deformacijim daje odgovarajuu silu.
Po krutosti izraenoj u odnosu na silu u svim vijcima, prirubnike spojeve delimo na dve
grupe:
1. sluaj sa jednakom krutou, kako pri prethodnom (poetnom) pritezanju, tako i pri radnom
optereenju (kada deluje i optereenje od pritiska);
2. sluaj sa nejednakom krutou pri poetnom pritezanju i pri radnom optereenju.
Kada su deformacije prirubnikog spoja rezulat istog sabijanja i istezanja mogu je samo
prvi sluaj, a kada se javlja savijanje mogu je i sluaj 2.
Sluaj 1 obuhvata slobodne prirubnice, uprkos savijanju diska. Razlog jednakosti krutosti u
poetnom i radnom stanju je to to se ne menja krak sila koje uravnoteava sila u vijcima ( a = av ).
3

Kod krutih prirubnica pri prethodnom pritezanju sila u zaptivci, koja je jednaka sili u vijcima,
ima krak az , dok se u radnom stanju javlja sila Fcr (znatna po veliini), koja ima krak ac ( ac > az ), i
sila Fp , iji je krak delovanja takoe vei od az , tako da sa porastom sile u vijcima iznad Fvo
( Fv > Fvo ), prirubniki spoj pokazuje smanjenu krutost, jer je relativni prirast momenta savijanja vei
od relativnog prirasta sile u vijcima.
Veoma izraen sluaj nejednake krutosti elemenata predstavlja slepa prirubnica, gde sila
unutranjeg natpritiska ima znatno vei krak od sile u zaptivci.
7.3.

Dijagram sila-deformacija

Posmatrajmo sluaj elastine zaptivke izmeu slobodnih prirubnica (jednako opruno

dejstvo u radnom i stanju i pri prethodnom pritezanju (slika 7.2)

Slika 7.2. Dijagram sila-deformacija prirubnikog spoja

Karakteristika sila-deformacija za prirubnice i vijke prikazana je pravom a , a za zaptivku
pravom b .
4

Krutost sprege prirubnice-vijci na temperaturi o srazmerna je sa tg , a krutost zaptivke

sa tg . Ukupna deformacija napreuih elemenata (vijci i prirubnice) na temperaturi o iznosi

( 2 P + v )o , a zaptivke

zo , Ukupna elastina deformacija spoja iznosi 2 p + v

)o + zo .

U sluaju kada je preneta sila od cevovoda pri prethodnom pritezanju Fco = 0 , bie
Fzo = Fvo (radna taka A). Zbog jednake krutosti elemenata spoja u radnom i stanju prethodnog
pritezanja, karakteristika vijaka i prirubnica produava se sa istim nagibom ( tg ).
Podizanjem unutranjeg natpritiska od

pn = 0

do pnr

(bez promene temperature)

d2
prirubniki spoj e se opteretiti dopunskim silom Fp + Fcpr = pnr z
; pri tome e ukupna
4
deformacija napreuih elemenata porasti za RP , a sila u vijcima e se poveati za FvR ;
istovremeno, zaptivka se rastereuje za silu FzR , a njena deformacija se smanjuje za isti iznos
RP (za koji je poveana kod vijaka i prirubnica). Ispravno dimenzionisan i pravilno pritegnut
prirubniki spoj treba da omogui da sila u zaptivci FzR bude u dozvoljenim granicama:

Fzo < FzM o

FzM < FzR < FzM o

(7.11)

Takoe, sila u vijcima FvR mora ostati u doputenim granicama, tj. naponi moraju ostati u
granicama elastinosti.
Sa porastom temperature od o do R , smanjuju se moduli elastinosti vijaka, prirubnica i
zaptivke, tj. smanjuju se njihove krutosti (linije a i b prelaze u a i b ) i taka A se premeta u
taku A tako da je sila pritezanja neoptereenog spoja na temperaturi R :

= Fvo
< Fzo = Fvo
Fzo

(7.12)

Sa dijagrama na slici 7.2. se takoe mogu odrediti sila u vijcima i zaptivci i preraspodela
ukupne deformacije pri izlaganju zagrejanog spoja ( = R ) unutranjem natpritisku pnR . Zbog
preglednosti dijagrama, promene sila FvR i FzR i preraspodela ukupne deformacije nisu
posebno oznaeni.
Sa porastom temperature opada i FzM (zbog opadanja gz ), ali nema opasnosti od
gnjeenja zaptivke jer je rastereivanje zaptivke unutranim natpritiskom znatno bre od
zagrevanja elemenata spoja.
Sila FzR mora takoe biti manja od FzM R da na radnoj temperaturi R ne bi dolo do
gnjeenja zaptivke.
Ako je bilo kji od materijala elemenata prirubnikog spoja na radnoj temperaturi R sklon
puzanju, nastae relaksacija naprezanja u spoju, tj. nastae tokom vremena smanjivanje ukupne
elastine deformacije spoja (zbir 2 p + v + zo e se smanjivati). To se moe uzeti u obzir

)o

odgovarajuim paralelnim pomeranjem karakteristike zaptivke REL u levo (linija b na slici 7.2.)
. Da ne bi nastupilo
Nova sila u zaptivci odreuje se identinim postupkom kao i sile FzR i FzR
proputanje spoja, mora se pristupiti novom pritezanju vijaka kako bi se ukupna elastina
deformacija prirubnikog spoja vratila na poetnu vrednost.