YILDIRIM BOALMASI ve

YILDIRIMDAN KORUNMA

Prof. Dr. zcan KALENDERL

stanbul Teknik niversitesi - Elektrik-Elektronik Fakltesi

YILDIRIM
I (imek) ve sesi (gk grlts) ile
ayrmsal (fraktal) bir olay olan yldrm,
herkes tarafndan bilinen, en tannm
doa olaydr.

Tarihte yldrm

lk insanlar ve atalarmz yldrm tanrnn

fkesi ve g gsterisi olarak grmtr.
M.. 2200'l yllarda Mezopotamya
blgesinde yaam olan Akadllar'n,
ateli bir yldrm oku ve gk grltsn
temsil eden kamsyla bir hava tanrs
olduu bilinmektedir.

lyapa:
nkalarda yldrm tanrs
12. -16. yzyllar
Gney Amerika
Chac "ak":
Mayalarda yldrm tanrs
M.. 1000-M.S. 900
Orta Amerika
"imek akt"

Tlaloc: Azteklerde yldrm tanrs

15. Yzyl - Meksika

Cociyo: Yldrm ve yamur tanrs

Meksika Zapotek Uygarl (M.S. 250-600)

Eski Yunanllar, yldrm boalmalarnn

Zeus'un silah olduuna inanrlard
(M.. 800-490).

zmir
Fuar
2009

Romallar ise yldrmn Jupiter'in Vulcan

tarafndan yaplan silah olduuna
inanyorlard.

skandinavllarn Thor adn verdikleri bir

yldrm tanrs vard.

Perembenin
gelii
Thors Day

Almanlarn Thunar, Donar veya Donner,

veya ngilizce Dunnor olarak sylenen bir
yldrm tanrs vard.

Finlerin Ukko Pitknen, Beyaz Ruslarn Pjarun,

Polonyallarn Piorun, Srplarn Dunder olarak
sylenen yldrm tanrlar vard.

Slavlarn Perun

Litvanyallarn
Perkuns veya Perkunas

skolarn Taranis

inlilerin yldrm ve rzgar tanrlar

Raijin Japon mitolojisinde yldrm tanrs

Hintlilerin
Indra adn verdikleri
bir yldrm tanrs vard.

Pegasus is a winged horse in the old Greek mythology.

He is the god of lightning.

Bunlarn dnda da yldrm ve gk

grlts pek ok eski uygarlkta ve
mitolojide yer almaktadr.

Reshef
Msr

Shango: Yldrm tanrs

Latin Amerika

Astrape: Yldrm tanras

Hititte yldrm tanrs

Adad - God of thunder,

lightning and rain
M.. 4000-3000 yllarnda Smerlerde
Ububul, Etrsklerde Apullu yldrm ve
imek tanrs adlardr.

Orta Asyadaki inan

Vahagn (Heracles) - Stone statue of

Armenian god of thunder and lightning Mount Nemrut

Aristo, yldrm olayn dnya ile ay

arasndaki bolukta, ate ile hava
arasndaki dengenin deiimi olarak
aklamaya almtr.

Aristoteles
(M 384 M 322)
Antik Yunan Filozofu

Uzun yllar sonra, Leonardo da Vinci,

yldrmn bulutlarn arpmasnn bir
sonucu olduunu sylemitir.
Bu aklamalarda, yldrm ile elektriksel
olaylar arasndaki iliki bilinmiyordu.

Leonardo da Vinci
(15 Nisan 1452 2 Mays 1519)
talyan mimar, mzisyen,
anatomist, mucit, mhendis,
heykeltra, geometrici ve ressam

Elektrik retmek iin yaplan ilk ara,

1663'te yaplan, Otto von Guericke'nin
srtnme makinas idi.

Otto von Guericke

(1602 1686)
Alman Fiziki

Eski Yunanllar, kehribarn (Yunanca

"Electra"nn) bir krke srtldnde,
kat (papirs) veya tahta gibi kk
paracklar ektiini biliyorlard.
ngiliz bilim adam William Wall,
"elektrik boalmasnn kvlcm ekli ve
sesi ile yldrma ve gk grltsne
benzer" olduunu syleyen ilk kiiydi.
Yl 1708 idi.

1745'te "Leiden (Leyden) iesi" olarak

bilinen yapy oluturan Pieter van
Muschenbrook, "elektrik
kvlcmlarnn yldrm boalmalarna
benzer" olduunu sylemitir.
Pieter van Muschenbrook
(1692-1761)
Hollandal Matematik retmeni

Newton, elektrik boalmalarn gzlerken

"kvlcmlar gzlemem beni ok kk
lekte bir yldrm gzlediimi
dnmeme neden oldu" dedi.
Isaac Newton
(1643-1727)
ngiliz fiziki, matematiki, astronom,
mucit, filozof, simyac

18. yzyldan beri yldrm olay

zerinde alan pek ok aratrmac
bulunmaktadr.

Benjamin Franklin, 1749'da, almalar

sonunda elektrik akm ile yldrm
boalmas arasndaki benzerlii syledii
almalar yapmtr.

Benjamin Franklin
(1706-1790)

Benjamin Franklinin uurtma deneyi (1752)

Olu ile Leyden iesine ipe bal anahtar zerinden
yldrm yklyor

Benjamin Franklin, 1760'ta

Philadelphia'da Mr. West binasna
yldrm arparken etkinliini
kantlad "yldrm ubuu (bugn
Franklin ubuu veya yakalama ucu
olarak sylenen koruma eleman)" ile
bir yldrmdan koruma sistemi
tasarlamtr.

Georg Wilhelm Richmann

(1711-1753)

Yldrm boalmas zerine almalar yapan

St. Petersburg'lu Prof. Richmann, 1753 ylnda gerek yldrmla
yapt deney srasnda yldrm arpmas sonucu ld.
Asistan ar yaral... 6 Austos 1753

Lichtenberg ekilleri olarak

adlandrlan ekilleri kefeden
Lichtenberg

Georg Christoph Lichtenberg

(1742 1799)
Alman Bilim Adam, Fiziki

lk klidonograf yapan Peters, yldrm boalmalarnn fotorafn

ekmek iin dnen kameray gelitiren Boys, ilk yldrm boalmas
retecini yapan Steinmetz, 1924 ylnda ok katl darbe retecini
gelitiren Erwin Marx (1893 - 1980) ve daha pek ok kii bu konuda
almalarda bulunmutur.

YILDIRIM
Yldrm, rasgele ve kestirilemez bir olaydr.
Yldrm, "en az direnli yol" olarak
adlandrlan temel fizik yasasn izlemektedir.
Yldrm, her yl dnyada ortalama 20 000'den
fazla yangna ve 2 milyar dolar aan maddi
zarara neden olur.

Atmosferin Katmanlar
Troposfer: 6-16 km
Stratosfer: 25-30 km
Semosfer: 80-90 km
yonosfer: 250-200 km
Ekzosfer: 10000 km
Uzay

veya
Dnya + 100-150 km Heaviside tabakas + 200-700 km ikinci tabaka

Atmosfer

Dnya

Kresel Kondansatr:
Dnyann ortalama yarap, r1 = 6368 km
Yldrmn olduu tabakann kalnl, a = 50 km (r2 = 6418 km)
0 = 8,854 pF/m = 8,854 nF/km
r (hava) = 1
C = 4.. . .r .r /(r -r ) 90 - 100 mF
0

r 1 2

2 1

veya Dzlemsel (bulut-yer) kondansatr: elektrotlar aras aklk = yaklak 1-2 km

Yldrm Bulutu
Kml-nimbus
ap: yaklak 10 km
Ykseklik: yaklak 14-15 km

Yldrm Bulutu Oluumu

n koul: Yukarya doru esen
kuvvetli rzgarlar ve yksek nem

Yldrm Bulutlar
(rs biimi grnm)

Yldrm Bulutunun
Elektriksel Yklenmesi
Yldrm bulutlarndaki elektrik yklerinin oluumu
tam olarak aklanamasa da
Su damlacklarnn salmasnn
Buz kristallerinin paralanmasnn
Kutuplu su damlacklarnn donmasnn katks
vardr.
Simpson ve Lomonossow teorisi
Elster ve Geitel teorisi
J.I. Frenkel teorisi, gibi teoriler vardr.

Traposfer

Buz kristalleri

Kar

Yamur

Yamur

Hareket

Srkleyici
rzgar yn
Rzgar

Yeryzndeki ortalama elektrik alan:

yi havada:
100 V/m = 0,1 kV/m = 0,001 kV/cm
Frtnal (yldrml) havada:
15-20 kV/m
Bulutun altndaki alan:
1000 - 10000 V/m = 1 kV/m - 10 kV/m

Bulut st
yldrmlar

Yldrm trleri
1. Bulut ii
2. Bulutlar aras
3. Buluttan havaya (Bulutst)
4. Bulut-yer

Bulutlar aras
yldrmlar

Bulut ii
yldrmlar

Bulutla-yer
+ arasndaki yldrmlar
3

Bulut-yer yldrmlar,
elektriksel boalmann gelime ynne (yukar veya aa) ve
gelien yklerin kutbiyetine (pozitif veya negatif olmasna)
gre drt trdr.
4.1. Negatif inili (%70-90)
4.2. Negatif kl
4.3. Pozitif inili (%10-30)
4.4. Pozitif kl

Kanal Teorisi
3

Katot

Anot

Katot

Anot

Bir elektron ve bu n bulunduu konuma gre elektrotlar aras potansiyel dalm.

1: n ba (elektron bulutu)
2: n gvdesi (pozitif iyonlar)
3: n kuyruu (pozitif iyonlar)

Yldrm Boalmasnn Temel Evreleri

Yklerin
Oluumu

Yldrm
Boalmasnn
Balangc

Yldrm
Boalmasnn
Geliimi

Yldrm
Boalmas

15000 m

-50oC

Elektrik Ykleri

Bulutlar aras
Yldrm

Bulutii
Yldrm

+10 oC

3000 m
Bulut-Yer Yldrm

0m

+20 oC

Yldrm,
yksek akml (2-400 kA), yksek gerilimli (100-1000 MV),
en byk aklkta (1-3 km) gerekleen
gl bir elektriksel boalma olaydr.

ZELLKLER
n boalma balang elektrik alan iddeti = 10 kV/cm
n boalma adm uzunluklar = 10 - 100 m (ortalama 50 m)
n boalmann hz = 50 - 50 000 km/s
Admlar aras duraklama sresi = 10 - 100 mikrosaniye
Yldrmn zellikleri:
Yldrmn elektrik yk = 0,05 - 50 Coulomb (kulon)
Akm = 3 kA - 400 kA (20-60 kA) (800-500 000 A)
Negatif yldrmlarn maksimum akm 25 kA kadar.

U/Um
1,0
0,9

Darbe akm ve Darbe gerilimi

(+ ve - darbe), Im, Um, T1, T2

0,5
0,3

A
T1=1,67 T
T'=0,3 T1=0,5 T

0
O1 T' T

T1

T2

Gerilim, U = 100-1000 MV (megaVolt)

Akm, I = 3 - 400 kA (kiloAmper)
rnek:
G, P = U x I = 100 kV x 20 kA = 2000 MW (megaWatt)
Enerji, W = P x t = 2000 MW x 10 mikrosaniye = 200 Ws = 200 J

Gerilim
Um, Tepe Deer

%90

Um / 2

Standart
yldrm
darbe
gerilimi ve
akm
dalga
ekilleri

%30

Zaman

1,2 s
50 s

Gerilim Darbesi
Akm
Im, Tepe Deer

%90

Im / 2

%10
8 s
20 s

Akm Darbesi

Zaman

Yldrmn etkileri
Dorudan + Dolayl etkiler
1. Isl (termik) etki
(Joule kayb nedeniyle ortaya kan s), (yangn, erime)
2. Termodinamik veya elektrodinamik etki
(ekil deitirme, deformasyon)
3. Elektromanyetik etki (endksiyon etkisi)
4. Akustik etki (gk grlts) (yaklak 10 km'ye kadar)
5. Grsel etki (k etkisi) (imek)
6. Elektrokimyasal etki (Ozon O3, nitrik asit HNO3)
7. Canllara (insan ve hayvanlara) etkisi,
tehlikeli yanklar, kas kaslmalar,
kalp ve solunum sorunu, adm gerilimi

YILDIRIMLIK
(Franszca Paratonneire, Eanlaml Paratoner, Eski eanlaml Siperisaika)

Yaplar, yldrmn etkilerinden korumaya yarayan dzenek.

18. yy. ortalarnda Buffon, Romas ve Franklin'in yaptklar incelemeler,
"Franklin ubuu" denilen ve gnmzde de kullanlan dzenein
bulunmasyla sonuland.
Dzenek, bir metal ubuktan, onu topran iinde bulunan topraklaycya
balayan bir balant iletkeninden ve toprak iinde akm datmaya yarayan
topraklaycdan oluur.
Louis Mertens, 19. yy.'da Faraday kafesi ad verilen, korunacak binay
topraklanm iletkenler iine (bir Faraday kafesi iine) almaya dayanan bir
yntem gelitirmitir.
Daha sonralar sivri ularda radyoaktif elementler kullanarak, yeniden yakalama
ucu gibi yaplarla koruma yaplmtr. Gnmzde radyoaktif yldrmlklar,
olas bir radyoaktiviteden saknmak iin terk edilmitir.

Benjamin FRANKLIN
Amerikal filozof, fiziki ve devlet
adam (Boston 1706-Philadelphia 1790).
Gen yata, basmevi yneten ve liberal
bir gazete yaymlayan kardei Jamesin
yanna girdi, basmclk mesleini sevdi
ve edebiyat almalarna balad.
1730'da Philadelphia'da bir basmevi ve
bir gazete kurdu. Poor Richard adl bir
almanak kard.
Her eye ilgi duyuyordu; bir kulp at, bir ktphane, bir hastane ve yangna
kar bir sigorta irketi kurdu, basmevlerini oaltt; mason etkinliklerine katld,
zamanla en nde gelen masonlardan biri oldu. Franklin, zellikle elektrik
olaylaryla ilgili aratrmalar yapt, ularn gcn kefetti ve elektriin
korunumu ilkesini ortaya att. 1752'de, yldrmn elektriksel zelliini buldu ve
yldrml icat etti. Bunun zerine Royal Society of London ve Paris Bilimler
akademisi Franklin'e kaplarn at. Franklin 1736'da, Philadelphia meclis
sekreteri oldu ve siyasete atld.1750'de Pennsylvania meclisi'ne seildi, arazi
vergisine kar olan byk ailelerle mcadele etti.

ngiliz Amerikas Postalar'nn genel mdrlne getirildi,

posta servisinde dzeltmeler yapt. Kuzey Amerika'daki
smrgeler isyannn balangcnda, smrgelerde yaayanlar
Franklin'i, 1757'de ikayetlerini Londra'ya iletmekle, 1765'te
de Damga resmi yasas'na kar itirazlarn Lord Grenvillee
bildirmekle grevlendirdi. 1772'de Massachusetts valisi
Hutchinsonun smrge halkna ynelen hakaretlerle dolu
mektuplarn ele geirerek yaymlad. Neredeyse asilerin su
orta diye tutuklanacakt. Hem ngiltere kralnn sadk bir
uyruu, hem iyi bir Amerikan vatanda olarak
kalamayacan anlad. Philadelphia'da cokuyla karland ve
birinci Amerikan Kongresi'ne milletvekili seildi. Jefferson ve
John Asfams ile birlikte Bamszlk Bildirisi'ni hazrlad
(1776) ve tek banalk siyasetinden yana olmasna karn,
Fransa ile ittifak grmelerini yrtmekle grevlendirildi.
Paris'te coku ve hayranlkla karland ve Franszlar'n bu
duygularndan yararlanmay baard. 1778'de Fransa ile ABD
arasnda dostluk anlamas, daha sonra, 1783'te ngiltere ile
bar antlamas imzaland. Bununla birlikte, Franklin
Amerika'ya ancak 1785'te dnd.

r
Benjamin Franklin (1706-1790)
Franklin ubuu (1760), Franklin konisi

Koruma teli,
Koruma hatt,
Koruma iletkeni

Koruma as
Koruma blgesi

Michael FARADAY
ngiliz kimyac ve fiziki (Newington, Surrey,
bugn Southwark, 1791 - Hampton Court 1867).
Bir demircinin oluydu. Londra'da bir kitapda
almaya balad, daha sonra bir ciltinin yannda
rak oldu. Bylece ok sayda kitap okuma frsatn
buldu ve zellikle kimyaya ve elektrie ilgi duydu.
Geceleri Davy'nin Royal Institution'da verdii
derslere katld ve bilimsel konferanslar izledi.
Davy burada kendisine asistanlk grevi verdi; ayn
yerde 1825'te laboratuvar mdr, 1833'te de kimya
profesr oldu.
Kimyayla ilgili ilk aratrmalarnda maden kmr katranlarnda benzeni buldu.
Basit bir aletin iinde sktrma ve soutma yoluyla, anda bilinen hemen btn
gazlar svlatrmay baard. Oersted'in buluundan sonra, 1821 ylnda
elektromanyetizma konusunu incelemeye balad ve bir mknatsn elektrik akm
zerindeki etkisini gzledi; bylece Ampre'in kuramlarn tamamlam oldu. Bu
yolla, srekli mknatslarn etkisi altndaki bir devreyi dndrmeyi baard ve
elektrik motorunu altracak ilkeyi bulmu oldu.

1831'de, kukusuz en nemli buluunu gerekletirdi: mekanik enerjiyi elektrik

enerjisine eviren elektromanyetik indklemeyi bularak dinamolarn yapmn
salad. 1833'te elektroliz kuramn ortaya koydu; olayn adn, elektrot ve iyon
terimlerini ortaya att: kendi adn tayan nitelik ve nicelik yasalarn belirledi.
Daha sonra elektrostatikle urat, 1843'te bir elektroskoba bal silindir
yardmyla elektriin korunumu ilkesini dorulad. Etkiyle elektriklenme kuramn
ortaya koydu; ukur bir iletkenin (Faraday kafesi) elektrostatik etkilere ekran
oluturduunu gsterdi. 1846'da elektrostatik enerjinin dielektriklerde yerletiini
buldu. Bu buluu Maxwell'in elektromanyetiklik kuramn gelitirmesine yardmc
oldu ve elektrikle Hertz dalgalar arasndaki bantlar aklamaya yarad. Yine bu
bulu, yaltkanlarn zgl indkleme gcn tanmlamay salad. 1838'de elektroldama olayn ortaya koydu. 1845 tarihli son bulular, polarize n manyetik
alan zerindeki etkisi ve diyamanyetikliktir.

Michael Faraday (1791-1867)

Faraday Kafesi

Yldrmn uzakln kestirme

Ik hz = 300 000 000 m/s
Ses hz = 340 m/s (havada)
Yol, l = (Hz, v) x (Zaman, t)
rnek:
l = 1 km = 1000 m ise
sesin bu yolu gitme sresi
t = 1000/340 3 s
olur.
Yldrmn uzakl (km) = (Gk grltsn duyma an - imek an) (s) / 3 s
rnek: llen sre

9 saniye ise yldrm 3 km uzaklkta,

18 saniye ise yldrm 6 km uzaklktadr.

Not: Gk grlts en ok 10 km'den insan kula ile duyulabilecek iddette olmaktadr.

Yldrm gvenlik pozisyonu