Anadili Temelli okdilli ve okdiyalektli DNAMK Eitim:

Krt renclern etmnde kullanlablecek Modeller

Mehmet erif Derince

Diyarbakr Siyasal ve Sosyal Aratrmalar Enstits

(DSA)
2012

NCE ANADL ANALZ RAPORLARI I

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM:
KRT RENCLERN ETMNDE KULLANILABLECEK MODELLER
DSA YAYINLARI
ISBN: 978-605-5458-12-6
Yazar: M. erif Derince
Dzelti: Beril Eybolu
Yayn Kimlii Tasarm ve Tasarm Danman: Emre Senan
Kapak Tasarm: Emre Senan
Kapak Fotoraf: Veysel Aydeniz
Baskya Hazrlayan: Atalay Ger, DSA
Mizanpaj ve Sayfa Dzeni: Fatma Tulum Eryolda
Basm yeri: Ege Basm Matbaa ve Reklam Sanatlar
Esatpaa Mah. Ziyapaa Cad. No: 4 ATAEHR /STANBUL
Tel: (0216) 470 44 70

Kurt smail Paa 2. Sok. Gne Plaza No:18 21100

YENEHR / DYARBAKIR
Tel: (0412) 228 14 42
Faks: (0412) 224 14 42
www.disa.org.tr
info@disa.org.tr

NCE ANADL ANALZ RAPORLARI I

Anadili Temelli okdilli ve okdiyalektli DNAMK Eitim:

Krt renclern etmnde kullanlablecek Modeller
Mehmet erif Derince

Diyarbakr Siyasal ve Sosyal Aratrmalar Enstits

Copyright Eyll 2012

Bu yaynn tm haklar sakldr. Yaynn hibir blm Diyarbakr Siyasal ve Sosyal Aratrmalar
Enstitsnn (DSA) izni olmadan oaltlamaz.
Anadili Temelli okdilli okdiyalektli Dinamik Eitim: Krt rencilerin Eitiminde Kullanlabilecek
Modeller balkl rapor, Diyarbakr Siyasal ve Sosyal Aratrmalar Enstitsnn (DSA) Hollanda
Bykelii Matra fonu tarafndan desteklenen Eitimde Anadili ve iftdillilik ile ilgili Farkndal
Artrma Projesinin bir paras olarak hazrlanmtr. Raporda yer alan grler DSA veya Hollanda
Bykeliliinin grleriyle birebir rtmeyebilir.
Raporu internetten indirmek iin http://www.disa.org.tr/anadilitemellimodeller.pdf adresini
ziyaret ediniz veya aadaki iletiim bilgileri araclyla bizimle iletiime geiniz.

katklaryla.

Mehmet erif Derince, Sabanc niversitesi ve Boazii niversitesinde Krte dersleri vermekte,
ayn zamanda Mimar Sinan niversitesi Sosyoloji Anabilim Dalnda doktorasn yapmaktadr.
DSAnn yaynlad Dil Yaras almasnn 3 yazarndan biridir. Ayrca bu almann da bir paras
olduu Eitimde Anadilinin Kullanlmas ve iftdillilik Savunuculuu Projesinin sorumlusudur.
Bu proje kapsamnda Krte-Trke iftdilli alt adet brorn hazrlanmasn organize etmitir ve
Krt ocuklarn dilsel tecrbelerinin toplumsal cinsiyet ve eitim sreleri ile nasl bir etkileim
iinde olduunu konu edinen Toplumsal Cinsiyet, Eitim ve Anadili balkl analiz raporunun
yazardr. Lisans ve yksek lisans derecelerini Boazii niversitesi Yabanc Diller Eitimi alannda
alan Derincenin eitli dergi ve gazetelerde Krte, anadili, eitim, okdillilik ve okur-yazarlk
konularnda makale ve yazlar yaymlanmtr.

indekiler
nsz 7
Teekkr 10
Giri
11
Terminoloji ve Birka Not
12
Ksaca Dil Yaras
13
1. BLM: Krt rencilerin Heterojenlii
1.00. Toplumsal Cinsiyet, Anadili ve Krt Kz ocuklarnn Eitimi
1.10. Krte ve Toplumsal Cinsiyet
1.11. Ky-Krsal Blge ve ehir Merkezleri Arasndaki Farkllklar
1.12. Snfsal Farkllklar
1.13. Ailelerin Politik Yaklamlar ve Krtenin Kullanm
1.14. okdillilik Dzeyleri
1.15. G
1.16. Az ve Lehe Farkllklar
1.17. nan Farkllklar
1.20. Deerlendirme

15
15
17
18
18
19
20
21
22
25
25

2. BLM: Eitim ve okdillilik

2.00. Dnya Genelinde zlenen Eitim Sistemleri
2.20. Okur-Yazarlk Trleri ve Eletirel Okur-Yazarlk
2.30. Eitimde Anadilinin Kullanlmas ve Yaygn Modeller
2.40. Tekdillilie kar Dinamik bir Sre olarak okdillilik ve okluyetkinlik
2.50. Dilsel ve Kltrel Farkllk Asndan retmen Yetitirme
2.60. Ebeveynlerin (M)dahil Olmalar
2.70. okdilli Eitimin Temel Dayanaklar

26
26
28
32
36
37
38
39

3. BLM: Trkiyede Krt rencilerin Eitiminde Kullanlabilecek Anadili

Temelli okdilli ve okdiyalektli Dinamik Eitim Modelleri
3.00. Modellerin Cevap Vermesi Gereken Soru ve Sorunlar
3.10. Farkl Balamlarda Kullanlabilecek Anadili Temelli okdilli ve okdiyalektli
Dinamik Eitim Modelleri
Model 1 Krte Temelli Kademeli okdilli ve okdiyalektli Eitim
Model 2 Krte-Trke Dengeli Kademeli okdilli ve okdiyalektli Eitim
Model 3 - Trke Temelli Kademeli okdilli ve okdiyalektli Eitim
Model 4 - Birinci Dili Trke Olmu Krt renciler iin Yeniden Canlandrma Program
3.20. Gei Dnemi Krte Eitimi

41
43
44
46
49
52
55
56

Sonu 58
Kaynaka 59

nsz
ki yllk bir almann rn olan bu rapor Trkiyede eitim sistemiyle ilgili nemli deiimlerin
ve eitimde anadilinin kullanlmasyla ilgili, zellikle Krtenin stats hakknda, ciddi
tartmalarn olduu bir dnemde yazld. Bu balamda okumakta olduunuz rapor bata Krte
olmak zere Trkiyedeki tm anadillerinin okullarda eitim dili olarak kullanlabilmesini, okdilli
ve okkltrl bir gelecek tasavvuru gelitirebilmeyi amalamaktadr.
DSA olarak Trkiyede konuulan dillerin statlerinin ancak toplumsal bar ve uzla salandktan
sonra belirlenecei ynndeki grn aksine, toplumsal bar ve uzlann salanmas yolunda
anadili temelli okdilli bir eitim anlaynn benimsenmesinin ok nemli bir adm olacan
dnyoruz. Bu nedenle Krte ve dier tm anadillerinin eitimde uygulanabilmesi iin somut
neriler sunmay srece yapaca katk asndan olduka nemli grmekteyiz.
Krt ocuklarn eitimleri sz konusu olduunda okdilli, somut bir eitim anlay; yukarda
bahsedilen neminin yannda, anadili temelli eitim konusunda tartma yrten tm kesimleri
yeni ve gl bir sz sylemeye ve zm retmeye armaktadr. Buradan hareketle, her biri
dilleraras sosyal ve psikodilsel ilikiler ile Krtenin az ve lehe farkllklarn gz nnde
bulunduran drt anadili temelli okdilli eitim modeli nerilirken toplumsal cinsiyet, snf, inan
ve tutumlara referansla Krt rencilerin sosyodilsel heterojen profilleri de tartlmaktadr.
Ayrca okur-yazarlk kavram eletirel bir ekilde yeniden deerlendirilerek eletirel/dntrc
bireyler ve toplumlarn yetitirilmesi amalanmaktadr.
Her ne kadar Krt rencilerin eitimlerinde kullanlabilecek modellerin neleri kapsamas ve
nasl bir eitim anlayna sahip olmas gerektiine dair almalar olsa da sz konusu rencilerin
sosyal, dilsel, eitimsel ve siyasal zellikleri ile ailelerinin taleplerini gz nnde bulunduran
somut neriler gelitirme frsat daha nce gerekleememiti. Bu nedenle, bu raporla birlikte
Trkiyede anadilinde eitim ile ilgili yeni bir adm atldn syleyebiliriz.
ncelikli abamz, dilleraras sosyal ve psikodilsel ilikiler ile dillerin renimi hakkndaki
yaklamlara dair gelitirmeye altmz yeni bir bak as sunmaktr. Zira yaygn bir inana
gre diller, birbirlerinin rakibidir ve birden ok dilin renimi insan beyninde karkla, hatta
kimlik bunalmna neden olmaktadr. Oysa birok aratrma ve dnyadaki saysz rnek, dillerin
birbirinin rakibi deil, destekisi olduunu, okdilliliin tekdillilie oranla nemli avantajlar
saladn gstermektedir. Bu yzdendir ki, dilsel trdeletirme projeleri toplumlar arasnda
tepkiyle karlanmakta, uyumazlklara ve atmalara neden olmaktadr. Aksine, farkl toplumlarn
dilsel statlerinin kabul edildii yerlerde toplumsal uyum ve uzlann ok daha mmkn
olduunu grmekteyiz. Uygun koullar saland takdirde okdillilik, yeni dillerin renilmesini
kolaylatran bir unsurdur. Baka bir deyile, iki veya daha ok dili iyi bilen kiilerin ilave dilleri de
kolaylkla ve hzlca renebildii saysz aratrmayla kantlanmtr.
Birok lkede toplumsal gerekliklerden olduka uzak, halklarn ihtiyalarna cevap vermeyen,
farkl kesimler arasndaki iktidar ilikilerini sorunsallatrmayan ve bir yandan hiyerariler

yaratrken te yandan mevcut hiyerarileri srekli yeniden reten bir eitim anlay hkimdir.
Pek ok kltre ev sahiplii yapan Trkiyede, eitim yolu ile ayn zamanda eletirel/dntrc
bireyler ve toplumlar yaratmak pekl mmkndr. Bu yzden eitimcilerin, sosyal gerekliklerin
okul iinde ve dnda nasl tanmlandna, kltr, dil, tarih, iktidar ve siyaset tarafndan nasl
artlanp ekillendirildiine ynelik farkndalk gelitirmeleri iin gereken koullar salanmaldr.
Dolaysyla okdilli bir eitime giden yolda eletirel perspektif bu raporun nemli bir unsurunu
oluturmaktadr.
te yandan, bu rapor okur-yazarlk konusuna da ayn eletirel perspektifle yaklamaktadr. Tpk
eitim konusunda olduu gibi birok lkede okur-yazarln sadece yazl dili anlamlandrabilme
ve matematiksel ilemleri yapabilme becerisi olduu dnlr. Oysa okur-yazarlk, szl ve
yazl dilsel ve zihinsel geliimi kapsad gibi, beynin imknlarnn snrsz kullanmn ngren
bir yetidir ayn zamanda. stelik okur-yazarlk hakkndaki yaklammz bunun dnda, eletirel/
dntrc birey ve toplumlarn geliiminin salanmasnda da anahtar rol oynar.
renci gruplarnn heterojen doas genelde gz ard edilen bir konudur. Gerek egemen
topluluklarn karlarna hizmet eden eitim biimlerinde, gerekse son zamanlarda Krt ocuklarn
kendi anadillerinde eitim alabilmeleri iin kullanlan argmanlarda, renciler genelde trde
bir grup olarak dnlmektedir. Bu alma, anadili Krtenin Kurmancca lehesi olan renciler
zelinde tm renci gruplarnn farkl zellik ve ihtiyalara sahip olduunu, sosyal, dilsel, politik
ve toplumsal cinsiyet farkllklarndan kaynakl olduka heterojen gruplar meydana getirdiklerini
iddia etmektedir. rencileri, farkllklar ile beraber dnmek, eitim politika ve uygulamalar
belirlerken rencilerin lehine gelitirmek bu adan olduka nemlidir.
Bir baka nemli konu da dil ve toplumsal cinsiyet ilikisi hakkndadr. Son zamanlarda
toplumsal cinsiyet ile ilgili yaplan almalarn ve yrtlen kampanyalarn ou kz ocuklarnn
okullulatrlmalarna odaklanmtr. Oysa bu almalarn ou kz ocuklar derken kimin
hedeflendiini aka belirtmez ve bu kzlarn ounun Krt olduu veya anadillerinin Trke
olmad gereini gz ard eder. Bu konuda daha eletirel yaklaan kii ve kurumlarn da dil
kullanm ve toplumsal cinsiyetin nasl kesitii, kz ocuklar ile olan ocuklarnn bundan nasl
farkl etkilendiklerini yeterince tartmaya at sylenemez. Dolaysyla, bu alma herkesi, yeni
bir eitim anlay ve diller aras ilikiden bahsederken ayn zamanda, bu konunun toplumsal
cinsiyet boyutunu da tartmaya, dnmeye davet etmektedir.
Son olarak yeni bir sz syleme ihtiyac duyulan alanlardan biri, belki de en nemlisi, dil-ii az
ve lehe farkllklar konusudur. ster itibarl yabanc dillerin retimi olsun, isterse eitimde
kullanlacak temel retim dilleri olsun ou lkede eitimin bir dilin standart bir azda yaplmas
nkoulu vardr. Oysa dilde standartlama ile alfabede standartlama farkl eylerdir ve ayn dilin
farkl azlarnda ortak bir alfabe kullanlarak okdilli eitim olabilecei gibi, okleheli ve okazl
da eitim yaplabilir. Norve, talya ve Almanya gibi kkl eitim gemileri olan lkelerde bunun
rneklerini grmek mmkndr. Benzer ekilde, ayn dilin farkl lehelerinde de eitim faaliyetleri
rahatlkla yrtlebilir. Bunun gzel bir rneini Irak Krdistan Blgesel Ynetiminde Soranca
ve Kurmancca lehelerinde yrtlen eitim uygulamalarnda grebiliriz. stelik bu lehelerde
yaplan eitimde kullanlan ders kitaplarnda, dier leheden de eitli kelime ve sz grubu,
karlatrma yntemleri yoluyla kullanlmakta, bylece her iki lehenin konuanlar arasnda
birbirlerinin lehelerini renmenin de yolu almaktadr. Benzer bir ekilde, Zazaca ve Kurmancca

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

arasnda da karlatrmal eitim yaplabilmesi mmkn ve gereklidir. Buradan hareketle, bu

alma Kurmanc rencilerin eitimlerinde kullanlabilecek eitim modelleri sunarken ayn
zamanda bu rencilerin Zazaca da renebilecekleri bir program nermektedir. Yine benzer bir
ekilde, bu alma hem Kurmancca-ii hem de Zazaca-ii, az farkllklarnn da okdilli bir eitim
anlaynda korunabileceini savunmakta, eitimin yaplabilmesi iin tek bir azn veya lehenin
seilerek tm eitim-retim etkinliklerinin bu azda yaplmas gerektii ynndeki yaygn yanl
yaklam reddetmektedir.
Tm bu sebeplerden dolay bu alma, Krte ve Trkiyede var olan tm farkl dillerin yasal
gvenceye kavumas ve eitimde kullanlmalar ynnde atlan nemli bir adm olarak
grlmelidir. Bu raporun at yolda almalarmz srdrerek toplumsal barn ve uzlann
temellerinin atlmasn ve anadili Trke olmayan tm halklarn dil mcadelesine olumlu katkda
bulunacak neriler gelitirmeyi umuyoruz.

M. erif Derince
Eyll, 2012

Teekkr
Bu almann yaplabilmesi ve elinizdeki raporun hazrlanabilmesi iin pek ok kii ve kurumun
nemli katklar oldu. Her eyden nce Diyarbakr Siyasal ve Sosyal Aratrmalar Enstitsnn
(DSA) dzenledii birinci, ikinci ve nc altaylara katlarak deerli zamanlarn, fikirlerini
ve tecrbelerini bizlerle paylaan tm retmenlere ok teekkr ederiz. Onlar olmasayd bu
almada ele alnan birok konu hi hatrlanamayabilirdi. Ayrca onlar sayesinde Krt rencilerin
ne tr zelliklere sahip olduklarn ve ne gibi ihtiyalar olduunu renebildik.
kinci olarak, Prof. Dr. Susan Malone ve Prof. Dr. Carol Bensona iten teekkrlerimizi sunarz.
Dnyann her yerine giderek anadili temelli okdilliliin savunuculuunu yapp, onlarca farkl
lkede anadili temelli okdilli eitim modellerinin hazrlanmas ve uygulanmasnda aktif grev
alarak edindikleri bilgi ve birikimleri bizlerle cmerte paylatlar. Bu raporda sunulan modellerin
hazrlanmasnda onlarn uzman baklarnn etkisi var.
Ayrca raporumuzun taslak metninin kamuoyuyla paylalmas iin dzenlediimiz etkinlie
katlarak raporun ilk tasla hakkndaki gr, neri ve eletirilerini bizlerle paylaan Amed
Kurdi-Derden Mamoste Adil Qazye, Bilgi niversitesi Sosyoloji ve Eitim almalar Biriminden
Mge Ayan Ceyhana, Eitim-Senden Mjgan ahine ve Netice Altuna ok teekkr ederiz. Onlar
sayesinde raporda eksik olan veya yeterince iyi aklanamam birok konuyu dzeltme ansmz
oldu. Ayn etkinlie katlarak bizlerle gr ve nerilerini paylaan tm dinleyicilere de teekkr
ederiz.
Yine bu raporun altyapsn hazrlayan retmen altaylarnn dzenlenmesinde byk emei
geen DSA alanlar sevgili Dilan Bozgan, Murat Aba ve Atalay Gere teekkr ederiz. Onlar
olmasayd altaylarmz o denli dzgn yryemeyecekti. Benzer ekilde Eitimde Anadili ve
iftdillilk ile lgili Farkndal Arttrma projesinin her aamasnda gr ve nerileri ile katkda
bulunan bata emsa zar olmak zere tm DSA yelerine, raporun ilk halini okuyup daha iyi
anlalabilmesi iin gerekli dil dzeltmelerini yapan Nesrin Uarlara ve ok titiz bir ekilde son
metnin dil dzeltilerini yapan ve nemli mdahalelerde bulunan Beril Eyboluna teekkr
ederiz.
Son olarak cmert katklaryla tm bu almalarn yaplabilmesini mmkn klan Hollanda Byk
Eliliine ok teekkr ederiz. Onlarn mali katks olmasayd bu rapor hazrlanamayacakt.

10

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

Giri
Trkiyede Krtenin eitimde kullanlabilmesi iin uzun yllardr byk bir mcadele verilmektedir.
Bu mcadelenin nemli bir blm, eitimde anadilinin temel retim dili olmas talebi etrafnda
ekillenmitir. Ancak btncl bir bakla anadilinde ne tr eitim modellerinin kullanlabilecei
imdiye kadar pek nerilmemitir. Mevcut anadili temelli eitim modeli tartmalarnn ou,
farkl lkeler balamnda bu farkl modellerin uygulamasnn nasl yrtldne odaklanmtr.1
Trkiyede Krt rencilerin eitiminde kullanlabilecek anadili temelli somut eitim modeli
nerileri henz kamuoyunda yeterince tartlamamtr. Bunun en nemli sebeplerinden biri,
model nerisi yaplmadan nce mevcut artlarn ayrntl aratrmalarla bilinmesi gereklilii ve
kamuoyu tartmalarnn bu dzeye henz ulamam olmasdr. Son birka yldr gerek farkl Krt
kurumlarnn kampanyalar, gerekse Trkiyede ve uluslararas konjonktrde baz deiimlerin
olmas, bu konuda akademik aratrmalarn ve konuyla ilgili filmlerin yaplmas, birok platformda
eitimde farkl anadillerinin kullanlmas gerekliliinin dile getirilmesiyle Krte her zamankinden
ok daha grnr olmutur. Gelinen aamada tartmalar artk anadili temelli somut eitim
modelleri zerinden yrtmenin en uygun yntem olduunu dnyoruz. Bu sayede hem
taleplerin daha gl dile getirilmesi mmkn olacaktr hem de bu konuda uygulama ynnde
admlarn nasl atlacana dair daha salkl tartmalar yaplabilecektir.
Carol Bensonun da dedii gibi, ayrmcla urayan topluluklarn maruz kald tecrbeleri
anlamak, sz konusu ayrmclklar yaayan topluluklarn lehine ileyecek bir eitim sistemi
gelitirebilmenin en nemli admlarndan birisidir. Bu yaplmadan hazrlanan neri ve deiiklikler,
genelde eitsizlikleri retmeye devam eden ve sadece belirli gruplarn karlayabildii standartlar
olmaktan teye geememektedir.2 Bu nedenle, Trkiyede uygulanmak zere anadilinde kimi eitim
modelleri nerilirken, anadili Trke olmayan rencilerin sosyodilsel durumlar ele alnmal ve
buna gre neriler yaplmaldr.
Bu noktadan hareketle, bu rapor, Trkiyede Krt rencilerin farkl zellik ve ihtiyalarn ele
almak ve eitimlerinde kullanlabilecek anadili temelli okdilli eitim modelleri gelitirmek zere
hazrlanmtr.
Rapor blmden olumaktadr. Birinci blmde, Dil Yaras3 almasnn bulgularna ilaveten
retmen altaylarnda elde ettiimiz bilgilerin nda Krt rencilerin heterojen durumu
ele alnmtr. kinci blmde, dnya genelinde izlenen eitim sistemleri ve dil modelleri, farkl
1 Bu konuda nc almalarn banda Eitim-Senin hazrlad Anadili Sempozyumu I ve II ile Eitimde Reform
Giriiminin yaynlad iftdillilik ve Eitim almalar gelir. Ayrca stanbul Krt Enstits, Ankara Kurd-Der, Amed
Kurdi-Der ve benzeri birok Krt kurumunun eitli zamanlarda dzenledikleri konferans, panel ve etkinliklerde
farkl lkelerde anadili temelli eitim modelleri ele alnmtr. phesiz bu almalarn hepsi geldiimiz noktaya
nemli katklarda bulunmutur.
2 Benson, Carol (2005), Girls, Educational Equity and Mother Tongue-Based Teaching, UNESCO, Bangkok.
3 Cokun, Vahap; Derince, M. erif ve Uarlar, Nesrin (2010), Dil Yaras: Eitimde Anadilinin Kullanlmamas ve Krt
rencilerin Deneyimleri. DSA, Diyarbakr. Bu almaya internetten ulamak iin baknz: http://www.disa.org.tr/
files/images/dilyarasi.pdf

11

okur-yazarlk yaklamlar, dilsel ve kltrel farkllklar asndan retmen yetitirmenin nasl

olmas gerektii, okdilli eitim anlaynda ana babalarn mdahil olmalarnn gereklilii ve son
olarak, anadili temelli okdilli eitimin bilimsel dayanaklar tartlmtr. Son blmde ise, mevcut
ayrmclk ve eitsizliklerin ortadan kaldrlmasnn bir yolu olarak Krt rencilerin eitimlerinde
kullanlabilecek anadili temelli okdilli ve okdiyalektli dinamik eitim modelleri ele alnmaktadr.
Bu blmde nerilen modellerin her birini takiben, hangi snflarda ne gibi dzenlemeler yaplmas
gerektii de aklanmtr. Ayrca, bu modeller vastasyla nasl bir dnm gerekleebileceine
ve ister burada nerilen modellerde olsun isterse de nerilebilecek baka modellerde olsun,
nerilecek her trl modelin cevaplamas gereken hayati sorulara deinilmektedir.

Terminoloji ve Birka Not

Her eyden nce belirtmek gerekir ki bu almada aksi aka belirtilmedike Krt renciler
denildiinde Kurmanc ve Zaza/Kirmanc tm renciler, Krte denildiinde ise Kurmancca ve
Zazaca/Zazak/Dimilk/Kirmanck lehe veya dillerinin her ikisi kastedilmektedir.4 Kurmancca
denildiinde ise Kurmanc Krtlerin kulland lehe kastedilmektedir. Sadece Zazaca
denildiinde, esas olarak Dimilk, Kirmanck veyahut Zazak olarak bilinen isimlendirmelerin
hepsi kastedilmektedir. Bu konuda kamuoyunda yaygn olarak bilinen kullanm Zazaca olduu
iin burada daha ok Zazaca isimlendirmesinin kullanlmas tercih edilmitir. Yoksa, bu konudaki
devlet syleminden ve farkl evrelerde yrtlen siyasi ekimelerden haberdar olduumuzu ve
bunun bir taraf olmadmz belirtmek isteriz. Bu konuda ilkesel olarak birinci dil olarak Zazaca
konuan insanlarn gr ve tavr esas alnmal, Kurmanc ve Zazalarn ortak kltrel, sosyal ve
tarihsel beraberlii hesaba katlmaldr. Ayrca bu almann ilerleyen blmlerinde ele alnd
gibi eitim uygulamalar asndan da bu ekimelerin yersiz olduunu belirtmek gerekir.
Bir dier nemli nokta da, bu raporda nerilen modellerin tek doru model olma iddias tamad
ve rapor nihai haliyle yaynlandktan sonra da gelebilecek her trl neri, eletiri ve grle
gelitirilmeye ak olduudur. Yine benzer ekilde modellerde sunulan yabanc dillerin yerine
baka diller koymak da mmkndr. Bir baka deyile, bu modellerde nc dil olarak ngilizce
nerilmektedir, ancak elbette ki ngilizcenin yerine baka bir dil de tercih edilebilir ve bu dillerin
renme sras ve biimleri de farkl olabilir. nemli olan husus okdilliliin gelitirilmesine dikkat
edilmesidir.
Ayrca, ak bir ekilde belirtmek gerekir ki bu almada yaplmak istenen eitim ve anadili konularnda
derin ve detayl analizler yapmaktan ziyade, krt rencilerin eitimleri ile ilgili tartmalarda ve
anadili temelli okdilli bir eitim anlayyla hazrlanacak eitim modellerinde mutlaka hesaba
katlmas gereken noktalara deinmektir. Byle bir yntem takip etmek iki adan nemlidir. Birincisi,
henz salkl ve gvenilir alan aratrmalarna dayal yeterince bilimsel almalar yaplmamtr
ve bu almalar yaplmadan detayl analizler yapmak yanl olur. kincisi ise bu rapor sadece bu
alanda alan uzmanlara ynelik deil, retmenlerden rencilere, velilerden program gelitirme
uzmanlarna kadar olabildiince geni bir okur kitlesi hedeflenerek hazrlanmtr.
Terminoloji konusunda da birka nemli aklamada bulunmak gerekir. ncelikle bu raporda
Anadilinde veya Anadilde kelimelerinin yerine Anadili Temelli denilmesinin sebebi nceki
4 Bu konuda daha kapsaml bir tartma, raporun 1.16. blmnde ele alnmaktadr.

12

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

kullanmlarn yaygn bir ekilde tekdillilikle ilikilendirilmesi ve okdillilik potansiyelini glgeleme

riski tamasdr. te yandan sadece okdillilik denilmemesinin sebebi de hem bu ifadenin
sz konusu dillerin hepsini btnsel bir ekilde eitlememesi ve anadilinin nemine gerekli
vurguyu yapmamas hem de Anadili kelimesinin uzun politik bir mcadele gemii olmasndan
kaynaklanmaktadr.
Yine kullanlmasn nerdiimiz, okdilli szc zelde Krtlerin, genel olarak da dnya
halklarnn ounluunun gndelik dilsel uygulamalarn ve durumlarn en iyi karlad iin ve
esas ihtiya duyulan dilsel uygulamann okdillilik olmas mnasebetiyledir. okdillilik kavramnn
kullanlmasyla vurgulanmak istenen, bu almada nerdiimiz eitim modellerinin hepsinin
sonu olarak okdillilii gelitirme hedefini benimsemesidir.
okdiyalektli szcnn kullanlmasnn ise iki temel sebebi var. Birincisi, nerilen modellerin
anadili Kurmancca olan ocuklarn hem Kurmancca hem de Zazaca dillerinde, anadili Zazaca olan
ocuklarn da hem Zazaca hem de Kurmancca dillerinde yeterlilik gstermelerinin hedeflenmesidir.
kinci olarak da Kurmancca veya Zazaca dillerinin farkl azlarnda bile olsa, ortak bir alfabe
kullanarak, eitim yaplabileceine vurgu yaplmasdr.
Yine benzer ekilde dinamik szc de iki nedenden tr tercih edilmitir. Birincisi, bu raporda
nerilen eitim modelleri gelitirmek istedii diller arasnda -raporda ayrntsyla aklanan
okluyetkinlik yaklamna dayanarak- dinamik bir iliki olduunu var sayar. Buna gre okdilli
bireylerin bu dillerin her birindeki yeterlilikleri, tekdilli bireylerin dillerinden farkldr, bu yzden
de okdilli bir birey sadece zihninde birka dili yan yana barndran kii deil, bu dilleri birbirini
besleyecek ekilde kullanabilen ve bylece kendini tekdillilere oranla daha farkl ekillerde ifade
edebilen kiidir. Ayrca, bu kavram, bununla ilikili olarak okdilliliin bir sre olduunu ve
srekli deiim ve geliim iinde olduunu vurgular. kinci olarak da burada nerilen modeller,
nerildikleri halleriyle kalma iddiasnda deildir. Kullanldka deien artlar ve ihtiyalar gerei her
trl eitim modelinin srekli kendini yenilemesi gerektiine de vurgu yapmay amalamaktadr.
Dier bir deyile, bu veya benzeri eitim modelleri benimsenip uygulanmaya balandnda
srekli olarak yeniden gzden geirilmeleri ve deien renci-retmen ihtiyalarna gre eitim
programlarnda da deiiklikler yaplmas gerekmektedir.

Ksaca Dil Yaras

Trkiyede Lozan Antlamasyla belirlenen aznlk topluluu dnda kalan topluluklarn eitimde
anadillerinin kullanlmasna ynelik talepleri grmezden gelinmitir. Uluslararas hukuk ve
anlamalar, her bireyin ve grubun kendi anadilinde eitim alma hakk olduunu teslim ederken,
Trkiye bu haklarn kullanlmasnn yolunu aan her trl anlamaya ekince koymutur. stelik
Cumhuriyetin kuruluundan bu yana, bata Krtler olmak zere anadilinin eitimde kullanlmas
talebinde bulunan topluluklara sert bir ekilde yant verilmitir. ou zaman sre cezaevlerinde
sonlanm, ok sayda renci bu talepten dolay renim grdkleri eitim kurumlarndan
uzaklatrlmtr. rnein, 2002 ylnda iki binden fazla renci niversitelerde semeli Krte
derslerinin almas iin rencisi olduklar okullara verdikleri dilekelerden dolay okullarndan
atlmtr. Bu konuda en byk mcadeleyi veren halk, phesiz Krtlerdir. Bu nedenle, en ar
bedellerin de yine Krtler tarafndan dendii ve denmeye devam ettiini grmekteyiz.

13

DSA (Diyarbakr Siyasal ve Sosyal Aratrmalar Enstits) olarak bu konuda yaptmz Dil Yaras
isimli ilk almada, Krt ocuklarnn Trke bilmeksizin sadece Trke eitim verilen tekdilli
eitim sisteminden, dilsel, eitimsel, psikolojik ve sosyolojik olarak nasl etkilendiklerini incelemeye
altk. alma kapsamnda, sadece bu durumu bizzat tecrbe etmi olan Krt rencilerden
baka, bu tecrbeye tanklk eden ve benzer skntlar yaayan Krte bilen retmenler, Krte
bilmeyip Krt rencilere eitim veren retmenler ve okula giden ocuklar olan ancak okulun
dili olan Trkeyi bilmeyen velilerle grtk.
Grmeler sonucunda, Krt rencilerin, anadilleri olan Krtenin eitimde kullanlmamasndan
dolay retmenler ile ciddi iletiimsizlik sorunu yaadklarn ve hayata geriden baladklar
hissini tadklarn tespit ettik. SBS (Seviye Belirleme Snav) ve SS (renci Seme Snav) gibi
snavlarda Krt blgelerinde elde edilen dk sonulara atfta bulunan birok kii, bunun yeterince
bilmedikleri bir dilde eitim almalaryla ve zgven eksikliiyle ilgili olduunu dile getirdi. Ayrca,
snfta kalma, okulu terk etme, snfta kalmann yol at baarszlk hissi, Krte konumaktan
dolay damgalanma veya iddetin farkl trlerine maruz kalma, iletiimsizlie bal olarak gelien
susma, pasifleme durumu, grlen ou kii tarafndan benzer ekillerde ifade edildi. te
yandan, renciler, zellikle belli bir aamadan sonra, Krte konuan insanlar geri kalm olarak
niteleme ve kendi kltrn deersiz grme gibi eilimler tamaya baladklarn aktard. Ana
babalarn, oluan dil engelinden dolay ocuklarnn eitim srecine mdahil olamama durumu
ve bunun renciler ve ana babalar zerinde yaratt psikolojik etki de, yine Krt rencilerin
eitimde yz yze kaldklar ayrmclk ve eitsizliklere iaret etmekteydi. Btn bunlara bal olarak,
kuaktan kuaa ilerledike Krte konuma orannn azaldn ve dilin kaybolmaya baladn da
kamuoyuyla paylatk. Bu bulgular gz nne alndnda, Krt rencilerin okul deneyimlerinde
ciddi ayrmcla uradklarn ve yz yze kaldklar toplumsal eitsizliklere ilaveten, nemli dilsel
ve eitimsel dezavantajlara sahip olduklarn da ileri srdk. Ayrca, Krt rencilerin okulda maruz
kaldklar bu eitsizlik ve ayrmclklarn, Krt halknn maruz kald eitsizlik ve ayrmclklarn bir
tr yansmas ve uzants eklinde tezahr ettiini belirttik. almann sonunda, bu sorunlarn
giderilmesi iin yaplmas gerekenleri nerdik. Bunlardan bir tanesi de, farkl ihtiya ve zelliklere
sahip Krt rencilerin eitimlerinde kullanlabilecek anadili temelli okdilli eitim modellerinin
hazrlanmas gerektiiydi. Bu konuda kamuoyunda yrtlmekte olan tartmalar beslemesi
amacyla bir eylem plan hazrladk ve uygulamaya koyduk.
Eylem plann ilk paras, Krt corafyasnda alan retmenlerle bir altay yapp, Dil Yaras
almasnda elde ettiimiz bilgileri derinletirmek ve bunlar retmenlerle paylamakt. Bunu
gerekletirdikten sonra ikinci aamada, ekonomik veya zorunlu g nedeniyle Bat metropollerine
tanm Krt ailelerinin ocuklarnn devam ettii okullarda grev yapan retmenlerin katld,
g ortamnda Krt rencilerin durumlar ve ihtiyalar konulu bir altay yaptk. Son olarak,
okdilli eitim konusunda almalar yrten uzmanlarla bir altay dzenleyerek, dnyann
farkl blgelerinde, eitimde anadilinin kullanm biimlerini ve okdilli eitim tecrbelerini
tarttk. Bu tartmalardan yola karak ve nceki altaylarda elde edilen bilgiler nda Krt
rencilerin eitimlerinde kullanlabilecek farkl anadili temelli okdilli eitim modellerini
hazrlamann imknlarn tarttk. retmen altaylarnda yrtlen tartmalarda ve ilgili
literatr taramasnda fark ettiimiz bir dier konu da, anadilinin eitimde kullanlmas ile ilgili
tartmalarda ou zaman Krt rencilerin trde bir grup oluturduuna ynelik yanl algnn
yaygnlyd. Oysa bu raporda nerildii gibi genel olarak tm Krt renci gruplar birok adan
olduka heterojen bir grup meydana getirmektedir.
14

BLM 1: Krt rencilerin Heterojenlii

Krt rencileri konu eden ou alma ve bu konuda sylem reten kii veya gruplar genelde Krt
rencilerin sosyodilsel adan trde bir grup oluturduunu varsaymaktadr. Bu varsayma gre
Krt ocuklar dnyaya geldikten sonra, konumaya balama a geldiinde ilkin ve sadece Krte
konuur ve Trke ile ilk kez okulda karlar. Bu karlamadan sonra ise genelde rencilerin
okul ve gndelik hayatlarnda Krte ve Trke ile nasl bir iliki kurduklar, bu dilleri ne derece
yetkinlikle kullanabildikleri nadiren tartlmaktadr. Bylece yaygn bir ekilde trdeletirici bir
maduriyet sylemi zerinden gidilmektedir. Sonu olarak Krt rencilerin maduriyetlerini
giderici bir takm neriler gelitirildiinde de yine trde bir renci grubuna ynelik neriler
ne srlmektedir. Oysa hem bu alma kapsamnda yaplan retmen altaylar, hem de daha
nceki baz almalar Krt rencilerin, dier tm renci gruplar gibi, sosyodilsel olarak birok
bakmdan olduka heterojen bir grup oluturduunu gstermektedir. Bu heterojenlii salayan en
nemli deikenler snfsal farkllklar, toplumsal cinsiyet, yaanlan mekn, ana babalarn siyasal
grleri, farkl dzeylerdeki ift veya okdillilik durumlar, g, inan ve lehe ile az farkllklar
olarak sralanabilir. Bu deikenlerin hibiri kendiliinden olumam, aksine uzun tarihsel, sosyal,
kltrel, psikolojik ve siyasal sreler sonunda bu duruma evrilmilerdir. Aada bu deikenler
ksaca aklanmaktadr.
Aada deinilen noktalarn henz gl verilerle desteklenemedii gzden kamayacaktr. Zira
eitli yapsal sebeplerden dolay bu konuda nemli bir literatr henz gelimemitir. Bu nedenle
verilen bilgiler temel olarak DSAnn Eitimde Anadilinin Kullanlmas Savunuculu bal ile 2011 ylnda
yrtlen retmen altaylarndaki grmelerden alnmtr. Sz konusu altaylarn ilki Krt
corafyasndaki eitli ehirlerde retmenlik yapan 25 kadar retmenin katlm ile Diyarbakrda
gerekletirilmitir. kinci altay ise Bat metropollerine g etmi Krt ailelerin ocuklarnn gittii
okullarda alan 20 kadar retmenin katlm ile yine Diyarbakrda dzenlenmitir. Son altay
ise eitim ve anadili konularnda alan uzmanlarn katlm ile stanbulda yaplmtr. Aadaki
bilgilerin nemli bir ksm zellikle birinci ve ikinci altaylardaki ayrntl tartmalarndan ve bu
raporun yazar ve altay katlmclarnn eitli gzlemlerinden salanmtr.

1.00. Toplumsal Cinsiyet, Anadili ve Krt Kz ocuklarnn Eitimi

Dnyann pek ok lkesinde, kz ocuklarnn eitim hakk nnde sosyo-ekonomik ve kltrel
engeller bulunmaktadr. Bu engeller kz ocuklarn eitime eriimini gletirmekle snrl
kalmaz. Okula balayabilmi olsalar da, eitimin ileri kademelerinde nlerine ciddi sorunlar
kar. Sz konusu engellere ilikin pek ok aratrma yaplmasna ve bu konuda bir hayli
akademik yayn bulunmasna karn, bu engeller arasnda bulunan anadili konusuna yeterince
yer verildii sylenemez. Genellikle istatistiksel verilere dayanlarak yaplan almalarn ou kz
ocuklarnn olan ocuklarna oranla eitimden ok daha az faydalanabildiklerini gstermekle
birlikte, bunun sebepleri arasnda ailelerin tutumlar, kltrel ve dini yaklamlar ve yoksulluk

15

gibi eleri incelemeyi tercih etmektedir. Ancak eitim ortamnda dile bal eler ile toplumsal
cinsiyetin kesiiminin etkileri zerine yaplan pek fazla alma bulunmamaktadr. Bunun ender
istisnalarndan birisi yukarda da deinilen Carol Bensonun UNESCO iin hazrlad almadr.5
Benson, bu eksiklii gidermek zere ele ald yazda, anadili okul dilinden farkl olan topluluklar
arasnda kz ocuklarnn maruz kald eitsizlik ve ayrmclklarn daha da derin bir ekilde
yaandn gstermektedir. Bensonun eitli aratrmalardan derledii bilgilere gre kendi
anadilleri dnda bir dilde eitim verilen okullara gitmek zorunda olan ocuklar arasnda, kz
ocuklarnn okul dilinde bir dil yeterlilii gelitirmesi ok daha gtr, zira vakitlerinin ounu
eitli ev ileri yaparak evde geirmek zorundadrlar. stelik snf ii uygulamalarda olan
ocuklarnn konumasna daha ok izin verildiini, kz ocuklarnn ise yeterince konumaya tevik
edilmediini gsteren almalar da vardr.6 Bu nedenlerden dolay kz ocuklar olan ocuklarna
oranla egemen dille daha az hair neir olmakta ve egemen dili okul derslerini izleyebilecek kadar
iyi renemeyebilmekteler. Oysa Bensonun alnt yapt aratrmalara gre anadili temelli iftdilli
eitim verilen okullarda, kz ocuklar okula daha dzenli devam etmekte, baarl renciler olarak
anlmakta ve eitli baar testlerinde olduka yksek puanlar almaktadr. stelik bu renciler
arasnda snf tekrar ve okulu terk gibi durumlara ok daha az rastlanmaktadr. Bensona gre
bundan dolaydr ki, kz ocuklarnn bildikleri bir dilde eitim grmeleri, anadilleri zerinden
iftdilli veya okdilli olmalar eitim frsatlarna eriimlerini ve bu frsatlarn kendi hayatlarna
olumlu yansmasn ciddi ekilde etkilemektedir.
Trkiyede eitimde toplumsal cinsiyet eitsizlikleri konusu daha ok kz ocuklarnn okumazyazmazlnn ortadan kaldrlmas ve bata temel eitim olmak zere eitimin her kademesinde
kz ocuklarnn okullama oranlarnn artrlmas balamnda ele alnmaktadr. Eitimdeki cinsiyet
eitsizliinin snfsal boyutlar, toplumdaki g ve iktidar ilikileriyle balants genelde gz nne
alnmamaktadr. zellikle ilkretim dzeyinde, toplumsal cinsiyetle ilgili yaplan almalarn
ou, okur-yazarlk oranlar, okula devam, akademik baar, okul sonras i bulma imknlar gibi
konularda istatistiksel bilgiler vermektedir. Bu istatistiklere her bakldna, kz ocuklarnn ve
kadnlarn olan ocuklarna oranla dezavantajl olduklar sylenir; bir eitsizlik durumu olduu
belirtilir.7
Sz konusu eitsizliin gerisindeki sosyo-ekonomik ve politik etkenler gz ard edildii ve bu
etkenlerin ortadan kaldrlmas gibi bir niyet olmad iin de, ilkretimde %100 okullama hedefi
gibi belirlenen saysal hedeflere ulalabilecek kapsamda ve ciddiyette programlar hazrlanarak
hayata geirilmesi mmkn olmaz. Nitekim Trkiye onaylam bulunduu, dolaysyla gereklerini
yerine getirmekle ykml olduu uluslararas szlemelerden doan ykmllklerini yerine
getirmeyi ve eitimdeki cinsiyet eitsizliini giderme ynndeki taahhtlerini gerekletirmeyi
salayacak kapsaml ve uzun vadeli bir programa sahip deildir. Bu hedeflere ulamak iin bir
ksm uluslararas finans desteine de sahip olan ve toplum rgtlerince yrtlen Baba beni
okula gnder ya da Haydi Kzlar Okula, Kardelenler gibi kampanyalarda are aranmaktadr. Bu
bakmdan daha ok modernist ve yer yer de smrgeci argmanlarn kullanld sylenebilir.
5 Benson, Girls, Educational Equity.
6 OGara, Chloe ve Kendall, Nancy (1996), Beyond Enrollment: A Handbook for Improving GirlsExperiences in Primary
Classrooms, Creative Associates International, Washington DC.
7 Tan, Mine, (2000), Eitimde Kadn Erkek Eitlii ve Trkiye Gerei, Kadn Erkek Eitliine Doru Yry ve Eitim, alma
Yaam ve Siyaset. TUSAD Yaynlar, stanbul.; Otaran, Nur (2003), Eitimin Toplumsal Cinsiyet Asndan ncelenmesi,
Trkiye 2003, UNICEF, Ankara.

16

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

Bylece bu almalarda, okdillilik veya anadilinin eitimdeki nemi tartlmaz, hatta ou

zaman bilerek gz ard edilmeleri tercih edilir. Dolaysyla Krt kz ocuklarnn okula gitmesi
iin yrtlen bu kampanyalar sz konusu kzlarn Trke tekdilli eitim sistemine dahil edilerek
asimile olmalarna kap aralamaktadr. te yandan, Krt evrelerinin dnda da, zaman zaman bu
kampanyalara eletiri olarak, ya da bu kampanyalardan bamsz daha farkl, eitliki, toplumsal
cinsiyet duyarl ve demokratik bir eitim anlayndan yana olan kii veya kurumlar talep ve
nerilini kamuoyuyla paylamaktadr.8

1.10. Krte ve Toplumsal Cinsiyet

Birok Krt ocuu bata yoksulluk ve eitim sisteminin ayrmc yaps olmak zere okul ve retmen
eksiklii, rencilerin okul ortamnda iddete maruz kalmas ve ailelerin ilgisizlii gibi nedenlerden
dolay okula hi gidememektedir. Bu nedenlerden dolaydr ki, Krt aileler, genellikle yoksulluktan
dolay ocuklar arasnda okula gndermek konusunda tercih yapmak zorunda kaldklarnda bu
genelde olan ocuklarnn lehine olmaktadr. Kz ocuklar ise yoksulluktan olduu kadar, baz
ailelerin dini ekinceleri yznden de okula gnderilmeyebilmektedir. Gnderilmeleri halindeyse
kimi tekdilli ve cinsiyeti eitim politikalar ya da baz durumlarda ailelerinin basks sonucu
lise ya da yksek renime devam etmeleri mmkn olmamaktadr. Okula gidebilme ve devam
edebilme gibi artlar salandnda bile kz ocuklarnn nnde bir de okul dilinin sadece Trke
olmasndan kaynakl, olan ocuklarnn yaadndan daha fazla engel ortaya kmaktadr. Zira
zellikle aile iinde, sosyal ilikilerde Krtenin arlkl konuulduu blgelerde kz ocuklarnn
okula balamadan nce eitim dili olan Trke renebilme frsat olan ocuklarnkinden daha
azdr. te yandan, yeterince sistemli verilere dayal bulgularla tartma imknmz olmasa da baz
gzlemler, okula balayp devam edebilen kz ocuklarnn grece daha hzl bir ekilde anadilleri
olan Krteden koptuklarn, olanlarn ise anadilinin muhafaza edilmesi konusunda grece
daha ansl olduklarn gstermektedir.9 Eer dorulanrsa, bu durumun ortaya kmasnda,
toplum iinde kz ve olan ocuklarna yklenen toplumsal cinsiyet rollerinin paynn nemini
kabullenmek ok yanl ve temelsiz olmayacaktr.
Bu durum, g etmi veya zorla yerinden edilmi Krt ailelerinden olan kz ocuklar ve kadnlar
arasnda ok daha iddetli yaanabilmektedir. Zira okulda, iyerlerinde ve sosyal yaam iinde
Krt olmaktan kaynaklanan dlanma, iletiim dili olarak sadece Trkenin varl ile daha ileri
noktalara varmaktadr. Bunun somut rneklerini gsteren nemli aratrmalardan birisi, Handan
alayan, emsa zar ve Aye Tepe Doan tarafndan hazrlanan Ne Deiti isimli almadr.
Aratrmaclar zorunlu g yaayan kadnlar ve kz ocuklar asndan cinsiyete dayal ayrmcln
yan sra blge, etnik kken ve dil/aksan kaynakl ayrmclk deneyimlerinin de yaandna iaret
ediyor.10 Aratrmann bulgularna gre Krtenin kamusal alanda kullanm nndeki sosyal
ve yasal engellerin dnda, aile ii iddet ve erkeklere bamllk gibi zorlu yaam koullar da
kadnlarn ve kz ocuklarnn sz konusu alanlarda uradklar dlanma ve ayrmcl en aza

8 Burada zellikle Eitim-Senin abalarna deinilmelidir.

9 Bu konuda daha kapsaml bir tartma iin baknz: Derince, M. erif (2012), Toplumsal Cinsiyet, Eitim ve Anadili, DSA
Yaynlar, Diyarbakr.
10 alayan, Handan; zar, emsa ve Doan, Aye Tepe (2011), Ne Deiti? Krt Kadnlarn Zorunlu G Deneyimi. Ayizi
Yaynlar, stanbul.

17

indirme beklentisi ile gelinen yerin dilini renmeye altklarn gstermektedir.11 Zira Trke
renme, kadnlar ve kz ocuklar asndan evin dna kma, ataerkil denetimi zayflatma,
d dnyayla bir erkek dolaym olmadan bamsz iliki kurabilme, alma, gelir elde etme gibi
olanaklara kap aralamaktadr.12 Tm srelerle birlikte aratrmann bulgular konuma dili olarak
Krtenin yerini gittike Trkeye braktn ve kuaklar aras bir dil kaymasnn gerekletiini
gstermektedir.
Sonu olarak ister kz ocuklar olsun ister erkek ocuklar, Krte konuma ve kuaklar aras
Krtenin aktarlmas bir tehlikeyle kar karyadr. Ancak Bensonun de belirttii gibi toplumsal
cinsiyetin dilsel farkllk ile kesimesi ile ortaya kan ok katmanl ayrmclk ve dlamalarn
ortadan kaldrlmas ynnde anadilini esas alan ve okdillii hedefleyen bir eitim ve yaam
anlaynn talep edilip glendirilmesi nemli bir potansiyel barndrmaktadr.13 Zira kz ocuklar,
daha ok anadillerinde sunulan eitim programlarna katlabilmekte ve eitim srelerinden
kendilerini glendirecek faydalar grebilmektedir.

1.11. Ky-Krsal Blge ve ehir Merkezleri Arasndaki Farkllklar

imdiye kadar sz edilen tartmalardan da anlalaca gibi Krt rencilerin heterojen
durumunu belirleyen deikenlerden bir tanesi de ocuklarn iinde bulunduklar ortamlardr.
Gerek Dil Yaras iin yaplan grme notlar gerekse DSA Eitimde Anadilinin Kullanlmas
Savunuculuu almas kapsamnda yaplan retmen altaylar kylerde ve krsal blgelerde
yaayan ocuklarla ehir merkezlerinde ve Batdaki metropollerde yaayan Krt ocuklarnn
dilsel becerileri arasnda ciddi farkllklar olduunu gstermektedir. Buna gre zellikle Krt
corafyasndaki ky ve krsal blgelerin ounda yaayan Krt ocuklar okula balamadan nceki
srete ya hi Trke bilmemekte veya ok az bilmektedir. Hem ailelerin, hem de sokaktaki sosyal
etkileimin birinci dili Krtedir. Oysa yine Krt corafyasndaki ehir ile ile merkezlerinde ve
Batdaki g blgelerinde yaayan Krt ocuklarnn ou okula balamadan nce hem Trke
hem de Krtenin etkisi altnda kalmakta ve bu yzden genellikle her zaman dengeli olmasa
da iftdilli bir durum ortaya kmaktadr. zellikle son zamanlarda bu iftdillilikte Trke baskn
olmaya balamtr. Zira ocuklar aileleri ile ve kendi aralarnda gittike daha fazla Trke
konumaktadr. Bu durumda Krte daha ok ikinci dil durumuna gerilemekte ve okul sreci ile
de kaybolmaya yz tutmaktadr.

1.12. Snfsal Farkllklar

ster ehir merkezlerinde, ister kylerde veya krsal blgelerde olsun, Krt ocuklarnn byk
bir ounluu dk gelirli, yoksul ailelerden gelmektedir. Bu nedenle nemli bir ounluu
eitim sisteminin teki ve ayrmc yapsna ilaveten snfsal konumlarndan dolay da kendileri
iin anlaml ve onlar glendirici bir eitim alamazlar. Bu ise yoksulluklarnn srekli yeniden
retilmesinde ve bir ksr dng haline gelmesinde nemli bir rol oynar. rencilerin birou
okul iin kendilerinden istenen ders ara-gerelerini salamakta zorluklar yaarken, retmenleri
de bu durumdaki ocuklara eitim verme konusunda olduka isteksiz davranmaktadrlar. stelik
11 alayan, zar ve Doan, Ne Deiti?, s.121.
12 alayan, zar ve Doan, Ne Deiti?, s.123
13 Benson, Girls, Educational Equity.

18

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

rencilerin hemen hepsi kalabalk snflarda ders grmek zorundadr ve retmenlerinden

yeterince ilgi grmezler.. Ayrca bu rencilerin aileleri de gerek eitim sisteminden kaynaklanan,
gerekse sosyo-ekonomik yaplanmalardan dolay kendilerine yeterince destek verememektedir.
Zira eitim sistemi bu ocuklarn ailelerini ocuklarn eitiminde nemli bir bileen olarak
grmemekte, onlarn bilgisine hibir ekilde bavurulmaktadr.
Yoksul ailelerden gelen rencilerin dilsel becerileri ncelikli olarak yaadklar blgelere gre
ekillenmektedir. nceki blmde anlatlan ky-krsal blge ve ehir merkezi ayrmlar bu
balamda da geerlidir. Yoksul Krt ailelerin tmnn benzer zellikteki blgelerde yaad
sylenemez, zira bu aileler kylerden tutun ile merkezlerine, Krt corafyasndaki ehir
merkezlerinden tutun g edilen metropollere kadar hemen her yerde bulunabilmektedir.
te yandan grece daha az Krt ocuu sosyo-ekonomik adan orta snf zellii tayan ailelerden
gelmektedir. Bu ocuklar daha ok Krt corafyasndaki ehir merkezlerinde yaayan veya Bat
metropollerine g etmi ailelere mensuptur. Bu tr ailelerin ocuklar dilsel ve kltrel olmasa
da grece daha iyi eitim olanaklarna sahiptir ve bu eitimin tek dili Trke olduu iin aile iinde
Trke yaygn olarak kullanla gelmitir. ocuklarn bir ksm hem Krte hem de Trke kullanmaya
devam etse de, gzlemler ve tanklklar bu gruptan ocuklarn genelde Trke tekdillilie gemi
veya gemekte olduunu gstermektedir. stelik bu durum ailelerin politik bilincine de bal
olmayabilir. Dier bir deyile ailelerin politik olarak daha bilinli olmas her zaman bu ailelere
mensup ocuklarn Krteye daha fazla nem verdikleri anlamna gelmeyebilmekte ve bu
ocuklarn birinci dili Trke olabilmektedir.

1.13. Ailelerin Politik Yaklamlar ve Krtenin Kullanm

Krt ailelerin politik yaklamlar ve Krte dil kullanm arasnda dorudan bir iliki olduunu
syleyemeyiz. Normal artlar altnda grece daha politik ailelerin ev iinde ve darda daha
ok Krte konumas beklenir. Oysa tanklklar, zellikle Diyarbakr merkezinde ve belli bal
metropollerde yaayan ve politik olarak etkin olan ailelerin birounun ocuklarnn grece daha
az Krte konutuklarn ve Trkenin birok alanda daha baskn olduunu gstermektedir. Ancak
gzlemler bu konuda genelleme yaplamayacan, Krte konuulmasn veya konuulmamasn
belirleyen politik yaklamlar dnda daha etkin elerin bulunduunu gstermektedir.
te yandan son yllarda zellikle Krt Dili ve Eitimi Hareketinin (Tevgera Ziman PerwerdehTZPKurd) nclk ettii kampanyalar ve Krte kullanmna duyarllk almalar bu konuda
bir deiimin yaanmakta olduu anlamna gelmektedir. Bu kampanyalardan sonra Krte dil
kullanmn aratran ciddi bir alma yaplmam olsa da eldeki veriler, Trkiye genelinde
yrtlen Krte kurslarna olan ilginin son birka ylda nemli lde artt yolundadr. Ayrca
aileler gndelik hayatlarnda Krte kullanmasalar da, eskisine gre daha byk bir evkle
Krtenin eitimde anadili olarak kullanlmas talebini desteklemektedir. Ciddi bir krlma
noktas olan TZPKurd kampanyalar dnda, mahkemelerde Krte savunma yapmak isteyen
Bar ve Demokrasi Partisi (BDP) ynetici ve yelerinin tutumu da bu konudaki farkndal
artrmtr.

19

1.14. okdillilik Dzeyleri

Daha ncede deinildii gibi zellikle Krt corafyasnda kylerde ve krsal blgelerde dnyaya gelen
ocuklarn ou ilk dil olarak Krte duymakta ve kullanmaktadr. Ancak g, artan televizyon ve internet
kullanm ve yolculuk olanaklar gibi elerin etkisiyle gittike daha fazla Krt ocuu doduu andan
itibaren iki veya daha fazla dille karlamaktadr. retmenlerle yaplan grmeler Krt ocuklarnn
sosyodilsel zelliklerinin genel hatlar asndan be kmede incelenebileceini gstermektedir.
Yalnzca Krte konuanlar: Daha ok kylerde ve krsal blgelerde yaayan bu ocuklar okula
balayncaya kadar aile iinde ve sosyal evrelerinde sadece Krte konumakta ve okulun ilk
birka ylnda hl sadece Krte konuabilmektedir. Trke ile etkileimi okula balayncaya kadar
neredeyse hi olmayan bu kmedeki ocuklar ancak okula devam edebilirlerse sonraki yllarda
Trke kullanmaya balayabilmektedir.
Daha ok Krte konuan iftdilliler: Bu kmedeki ocuklar ilk nce Krte ile sosyallemekte,
ilerleyen yllarda okula balaynca Trke renmektedir. Bu ocuklar, aileleriyle ve okul dndaki
alanlarda daha ok Krte konumaya devam ettikleri iin Krte dil becerilerini koruyabilmektedir.
Televizyon ve okulun etkisiyle belli bir oranda Trke renseler de kendilerini en iyi Krte ifade
edebilmekteler.
Krte-Trke dengeli iftdilliler: zellikle Krt blgesindeki ehir merkezlerinde ve Batdaki
metropollerde yaayan Krt ocuklarnn bir ksm dilsel olarak dengeli saylabilecek bir eit
iftdillilie sahiptir. Bu ocuklar genelde doduktan sonra ilk duyduklar dil olan Krte ile byr,
sonraki yllarda ise Trke renirler. Bu gruptaki ocuklar genel olarak okula balamadan Trke
renmi olurlar, ancak gndelik hayatlarnda, zellikle aile, akrabalar ve yakn arkadalarla
Krte konumaya devam ederler. almalar bu durumdaki ocuklarn okulda, dier arkadalarna
oranla daha baarl olduklarn, hatta Trke rendikleri okuma-yazma becerilerini Krteye
aktarabildiklerini gstermektedir.14
Daha ok Trke konuan iftdilliler: zellikle ehir merkezlerinde ve g blgelerinde doan
ikinci kuaktan sonraki ocuklarn nemli bir ksm, eer aileleri zellikle Krte konumay tercih
etmezse, daha ok Trkenin etkisinde bymektedir. Bu ocuklarn nemli bir ksm doutan
itibaren hem Krteye hem Trkeye maruz kalmakta, ancak zellikle televizyon ve sokaktaki
etkileimin dilinin Trke olmasndan dolay ounlukla Trke konumakta, sadece kendisine
Krte sylenenlerin bir ksmn anlayabilmekteler. Bu durumdaki ocuklarn ou Krte cmle
kurma konusunda zorlanr ve basit gndelik kelime ve cmleciklerin dnda Krteyi kullanamaz.
Okula baladktan sonra ise sadece ev iindeki byklerin kendi aralarnda Krte konumasna
tanklk eder ve neredeyse hi Krte kullanamaz.
Yalnzca Trke konuanlar: zellikle Batl metropollerine g etmi Krt ailelerin g edilen
blgede doan ocuklarnn bir ksmnn hi Krte bilmedii grlmektedir. Bu durumdaki ocuklar
kimlik olarak Krt olduklarn bilseler de birok nedenden dolay hi Krte konuamamaktadr.
Bu ocuklarn aileleri ya hi Krte bilmez veya bilseler de zellikle ocuklar ile konuurken
kullanmaz, hatta ocuklar Krte konuursa, nitelikli Trke renemeyecekleri dolaysyla okulda
14 Derince, M. erif (2010), The Role of First Language (Kurdish) Development in Acquisition of a Second Language (Turkish)
and a Third Language (English), Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, yaynlanmam yksek lisans tezi.

20

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

ve i hayatnda baarl olamayacaklar kaygsyla onlar Krte konumaktan caydrmaya alr.

Eer bu ocuklarn sadece Krte konuan aile bykleri varsa, onlarla ya hi iletiim kuramaz ya
da ancak bakalarnn aracl ile anlaabilirler.
Bu gruplarn dnda Kurmanc ocuklar, zellikle Kurmancca, Zazaca ve Arapa konuan ailelerin
bir arada yaad blgelerde ikiden fazla dile maruz kalmakta; bu nedenle, gnlk dilde kullanlan
szcklerle Zazaca ve Arapada konuabilmektedir. zellikle Zazaca ve Kurmanccann ayn dil
grubundan olmasndan kaynakl benzer cmle ve dilbilgisi yaplar ile ok sayda ortak szck, bu
blgelerde ciddi bir okdillilii beraberinde getirmektedir. Bu yzden Diyarbakr, Bingl, Batman,
Urfa, Mardin, Dersim ve Siirt bata olmak zere birok blgede ocuklarn Kurmancca, Trke,
Zazaca ve Arapa konutuklarn duymak mmkndr. Ayrca, ilkretim okullarnda 4. snftan
itibaren ngilizce derslerinin veriliyor olmas, bu dersler yeterince gelikin retme yntemleriyle
ilenmese de, Krt rencilerin mevcut okdillilik durumuna bir bakma yeni bir boyut getirmitir.

1.15. G
G, pek ok Krt ocuunun dil ve eitim durumu tartlrken gz nne en ok alnmas
gereken konularn banda gelmektedir.15 Bu ocuklarn nemli bir blm ya g srecini yaam
ya da g edilen yerlerde dnyaya gelmitir. Ancak gler ayn sebeplerden ve ayn dnemlerde
gereklememitir. Dolaysyla etkileri de birbirinden farkl olmutur. retmenlerin altaylarda
aktard gzlem ve tecrbelere gre Batya g etmi Krtler asndan farkl g eklinin
olduunu syleyebiliriz.
a) 40 yl akn zaman nce ekonomik nedenlerle g: Bu gruba giren ailelerin ounun ocuklar
artk ya ok az Krte bilmekte ve sadece yal aile bireyleriyle konuurken kullanmakta ya da hi
Krte bilmemektedir. Ancak bu gruba giren birok kii, zellikle yirmi ya ve st genler, son
zamanlarda Krte kurslarna giderek anadilini tekrar renmeye almaktadr. Dolaysyla bu
gruba giren ocuklarn ounluunun birinci dilinin artk Trke olduunu syleyebiliriz.
b) 90l yllarda blgedeki sava nedeniyle zorunlu g: Bu gruba giren ailelerin ounun g
ncesi doan ocuklar genelde Krte bilmekte ve aile fertleriyle veya akrabalarla Krte konumaya
devam etmektedir. Ancak g edilen yerlerde dnyaya gelmi ocuklarn bir ksm Krte biliyor
ve etkinlikle kullanabiliyorken bir blm ya sadece Trke konuabilmekte ya da ancak ok basit
gndelik Krte cmleleri anlayabilmekte ve kullanabilmektedir. Baz aileler ise zellikle ocuklar
ile Krte konumaya zen gstermekte ve ocuklarnn Trke dnda Krteyi de iyi dzeyde
konuabilmesi iin aba sarf etmektedir. Bu durumda olan ocuklarn ounun grece daha ansl
olduklar ve dengeli bir iftdilli geliim gsterdikleri gzlemlenmitir. Bu gruba giren ailelerin yeleri
arasnda da Krte kurslarna bir ilgi olduu gzlemlenmektedir. Ayrca evde Krte konuan nene,
dede gibi yaknlar varsa bu da ocuklarn Krte konuabilmesi iin bir imkn yaratmaktadr.
c) Sava srasnda veya sonrasnda ekonomik nedenlerle g: Bu gruba giren aileler 90l yllarda
meydana gelen atmalara dorudan maruz kalmam olsa da, savan dolayl etkilerinden
kaynakl isizlik ve fakirlemeden dolay Batdaki ehirlere g etmitir. Bu ailelerin ocuklar, g
edilen blgede kalma sresine bal olarak ya Krte-Trke iftdillidir veya baskn ekilde Trke
15 Bu alma kapsamnda g kavram kullanlrken, aksi belirtilmedii srece, Trkiyenin batsndaki ehirlere
ekonomik sebeplerle veya sava nedeniyle yaplan zorunlu glerden bahsedilmektedir.

21

konumakta, sadece Krte konuulanlar anlayp Trke cevap verebilmekteler. te yandan, bir
nceki grup iin olduu gibi, bu grupta da evde Krte konuan nine ve dede gibi yaknlar varsa,
bu durum ocuklarn anadillerini unutmamas iin bir tevik yerine gemektedir.
Bu grubun dnda, daha ok 19. yzyl civarnda Orta Anadoluya, zellikle Konya ve Ankarann
baz blgelerine Krt gnn olduunu bilmekteyiz. altaylarmzda da gndeme gelen bu konuda,
retmenler bu dnem g etmi Krtlerin kendilerini gmen olarak saymadklarn, g ettikleri
yerlerin yerlileri gibi hissettiklerini aktard. Bu ailelerin ocuklarnn genel olarak hem Krteyi
hem de Trkeyi iyi derecede kullanabildikleri iin dengeli bir iftdilliliin gelitii gzlemlenmitir.
retmen altaylarnda bu durum, uzun zaman nce g etmi ailelerin yaad yerlerde kendilerini
gmen olarak deil orann halk olarak grmelerine ve bu nedenle dilsel asimilasyona kar daha
uyank olmalarna baland.16 Ancak son zamanlarda televizyon ve internet kullanmnn hzla artm
olmasndan dolay zellikle u srada on ya dolaylarnda olan ocuklar arasnda Krtenin eskiye
oranla ok daha az kullanld tahmin edilmektedir; zira bu alanlarn baskn dili Trkedir.
te yandan bahsedilen tm gruplar iin Krtenin ne kadar kullanldn belirleyen baz elerden
bahsedilebilir. Bu elerin banda aile iinde Krte konuan yal kuaktan nene ve dede gibi
yaknlarn olmas Krtenin aile iinde kullanlmaya devam etmesini salamaktadr. Bir dier e
de g edilen blgede baka Krt ailelerin bulunup bulunmaddr. Eer sz konusu blgede
Krtler youn olarak yayorsa, mahallede Krte duyulabiliyorsa bu durum ocuklarn Krte
renmeye ve kullanmaya devam etmesini tevik etmektedir.

1.16. Az ve Lehe Farkllklar

Dnyann tm dilleri konuulduklar blgelerden kaynakl baka bir blgede konuulan ayn dilden
farkl zellikler barndrr. Bir baka deyile, hibir dil sadece bir az veya lehe olarak geliim
gstermemitir. Ancak zellikle ulus-devletlerin ortaya kmas ve bu devletlerin kurumlarnn
merkeziyeti anlayla rgtlenmesi ve bu rgtlenmede genelde bir azn veya lehenin ayn
dilin dier eitlemelerine kar stn kabul edilmesi sz konusu dil-ii farkllklar arasnda
hiyerarik ilikilerin ortaya kmasna yol amtr. Bu durum zellikle okdilliliin en az olduu
Bat devletlerinde hat safhaya ulam, yazl malzemelerin artmas, eitimin yaygnlamas ve
medya aygtlarnn oalmas ve bu etkinliklerin devlet aygtlar ile standartlatrlm tek bir az
veya lehe zerinden yrtlmesi zamanla hkim az veya lehenin dndakilerin zayflamasna
veya yok olmasna yol amtr. Ancak maalesef bu duruma kar dnya genelinde yeterince
farkndalk olumam ve dil-ii farklln yok olmas kanlmaz ve kendiliinden geliiyormu gibi
karlanmtr. Trke iin bu tr bir dil-ii farkllk kayb nemli boyutlardadr. stanbul Trkesi
ad verilen ve devletin tm resmi kurumlarnda tek dil olarak kabul edilen bu az dnda ok
az yrede farkl azlar kullanlmaya devam etmekte, bu azlar kullanan kiiler genellikle kendi
azlarn itibarl stanbul azna kar kmseyebilmektedir.17 Ayn durum henz Krte iin
16 Bu nemli noktaya dikkatimizi ektii iin Ankara Kurd-Derden Sadk Varl hocamza teekkr ederim.
17 stelik stanbul az, stanbulun Osmanl ynetimine getii 15. yzyldan itibaren buraya yerleen Trk topluluklarn
daha nce ehirde yerleik olan Rum, Ermeni ve dier topluluklarn Trke kelimeleri telaffuz etme biimlerinden
etkilenerek olumutur. Dier bir deyile, esas olarak farkl dillerin bir takm zelliklerini alarak olumutur. Bu
konuda daha ayrntl bir tartma iin baknz: Gmkl, Mehmet (2008), 18. Yzyl stanbul Az Hakknda Baz
Gzlemler, Turkish Studies, Cilt3, Say 3, s. 388-401.

22

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

gereklememi olsa da benzer bir srecin ilemekte olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Zira gerek Dil
Yaras almas srasnda yaptmz mlakatlarda, gerekse Krt kurumlar tarafndan dzenlenen
deiik panel, konferans ve toplantlarda sklkla Krtenin henz tam standartlamad, farkl
blgelerde farkl Krtelerin kullanld, bunun da Krte eitimin nnde bir engel oluturduu
dile getirilmitir. Oysa bu, zerinde yeterince dnlmeden, Trkenin standartlatrlma ve
dil-ii farkllklarn kaybolmas srelerini sorgulamadan, olanlarn doal ve kanlmaz olduu
varsaymna dayanan bir dnceden domaktadr. Bu varsaymla hareket eden yaklama gre
ayn dilin farkl az veya lehelerini konuan insanlar birbirlerini anlayamayabilir ve aralarnda
iletiim gl kar. Oysa ayn dilin farkl azlar arasndaki farkllk ou zaman baz ses ve
kelimelerin farkl kullanlmasndan kaynaklanr; yoksa szdizimi, dilbilgisi gibi temel yaplar byk
oranda ayndr ve farkl azlar konuan birey ve topluluklar birbirlerini anlamakta ok byk
zorluklar yaamaz. Bu durum, leheler sz konusu olduunda sadece kk bir oranda dilbilgisi
deiimi de iermektedir. Krtenin farkl az ve leheleri iin de bu durum geerlidir. Ancak
uzun basklar ve devletin teki dil politikalar yznden Krtenin azlar ve leheleri de zaman
iinde zayflamtr. Dolaysyla azlar ve leheler arasndaki farkllk, benzer sreleri yaamam
dillerdeki farkllktan daha fazla olabilmektedir. Bu yzden Krtenin herhangi bir azn veya
lehesini kullanan bir Krtn dier azlar veya leheleri ne kadar rahat anlayaca ounlukla
kendi az veya lehesini ne kadar iyi kullanabildiine baldr. Kendi az ve lehesini iyi bilen
birinin dierlerini de daha rahat anlayabilmesi byk bir olaslktr.
Kurmancca Krtesi, farkl azlar barndrmas asndan olduka zengin bir dildir. Bu konudaki
akademik almalarn says ok azdr. Ancak mevcut kaynaklara baklarak genel olarak
Kurmanccada Adyaman ve evresinde kullanlan Semsur az, rnak ve Siirt blgelerinde
kullanlan Botan az, Mardin ve civarnda kullanlan Mardin az, Hakkri yresinde kullanlan
Hekar/Culemerg az, Van, Ar, Kars blgesinde kullanlan Serhad az gibi farkl birok
azdan bahsedilebilir. Kurmanc Krtler, gndelik hayatlarnda bu az farkllklarn koruyarak
kullanmaktalar. Ancak yazl Kurmancca iin ayn korumann devam ettiinden bahsedilemez, zira
son zamanlarda iyice gelien Kurmancca kitap basm, Kurmancca yayn yapan televizyon kanallar,
kurslarda izlenen malzemeler ve ders ileyi biimleri bahsi geen az farkllklarn esas alarak
deil, standartlatrlmaya allan bir Kurmanccaya gre ilerlemektedir. Bu abalara karn baz
evrelerde Kurmancca-ii farkllklarn kaybolmasna kar klmakta, bu farkllklarn gnlk
konuma dilinde olduu gibi yazl malzemelerde de korunmas gerektii savunulmaktadr. Ancak
kurumsal destekten mahrum olan Krte iin, bu konuda alma yrten kii ve kurumlarn
ncelii Krtenin yok olmaktan kurtulmasdr. Bu nedenle henz dil standartlatrlmas,
dil-ii farkllk ve farkl azlarn korunmas gibi konular yeterince nitelikli ve farkl ynleriyle
tartlamamakta, bu konuda eletirel almalar yaplamamaktadr.
Oysa Krtenin farkl lehe ve azlar ile birlikte eitimde kullanlmas yeni bir kavray sunma
imknna sahiptir. Bu sadece Krte temelli bir eitim iin deil, genel olarak Trkiyedeki eitim
iin de mevcut diller ve azlar-aras hiyerarilerin bertaraf edilmesi yolunda ciddi bir potansiyel
tamaktadr.
Bununla beraber unu da belirtmek gerekir ki dilin standartlamas ile alfabenin standartlamas
farkl konulardr. Tek bir standart Krtenin olmamas, yaz dilinde bir takm standartlarn
olmamas demek deildir. Zira Krtenin uzun bir yazl gelenei vardr ve her yl yzlerce kitap,
dergi, gazete yaymlanmakta, binlerce internet sitesi Krte yayn yapmaktadr. Tm bu yaynlarda

23

izlenen belli bal yazl dil kurallar vardr ve bu kurallar farkl ktalarda yaayan Krtler arasnda
bile kabul grmektedir. Bu durum, yazarlarn kendi azlarn koruyarak yaz yazdklarnda da
deimemektedir. Dier bir deyile, yazl Krtenin olduka oturmu bir sisteme sahip olduunu
sylemek mmkndr. Bu nedenle Krtenin eitimde kullanlmas iin henz hazr olmad
ve ncelikle standartlamas gerektii gibi savlar salam temellerden yoksundur. Aksine, gerek
Kurmancca gerekse Zazacann farkl azlarnda ortak bir alfabe kullanlarak eitim yaplmas
mmkndr ve byle bir tecrbe dil eitimine yeni bir bak as getirme potansiyeline sahiptir.
Azlararas farkllk konusu kadar nemli bir mesele de ayn dil ailesinin deiik leheleri arasndaki
farklln nasl ele alnmas gerektii konusudur.18 Konu ve corafi konum itibariyle Trkiyede
Krtenin eitimde kullanlmas almalarnda en nemli noktalardan birisi de Zazacann, (dier
isimleriyle Kirmanck, Dimilk) durumudur. Bu konuda temelde iki farkl yaklam sz konusudur.
Kimi dilbilimcilere gre Zazaca, Krtenin bir lehesidir. Kimine gre ise Zazaca, Krte ile ayn
dil ailesinden olan fakat farkl bir dildir. Benzer ekilde kendini Zaza olarak tanmlayan insanlarn
nemli bir ksm ayn zamanda Krt olarak da tanmlamakta ve dillerinin ortak olduunu
sylemektedir. Ancak bir kesim de Zazalarn farkl bir etnik topluluk olduunu ve dillerinin de
farkl olduunu ileri srmektedir. Esas olarak bu raporda kullanlan modellerde Kurmancca ve
Zazacann ayr bir dil mi, yoksa Krtenin leheleri mi olduu ok nemli bir tartma deildir,
zira ne olursa olsun Kurmancca ve Zazacann dilbilimsel olarak ortaklklar, farkllklarndan
ok daha fazladr. kisinden birini anadili olarak konuan ocuklar, dierini ok rahat bir ekilde
renebilirler.
Unutulmamas gereken, bir dilin lehe mi, dil mi olduuna karar verenlerin genelde siyasal
sreler ve iktidar gleri olduudur. Azerice ve Trke birbirine ok yakn diller olsa da ve bu
dilleri konuan insanlar birbirlerini byk lde anlasalar da, bu diller lehe olarak deil ayr
diller olarak konumlandrlr. Bu tr ayrmlar yaplrken genellikle zerinde hemfikir olunan bir
nokta, bir dilin farkl lehelerinin karlkl olarak anlalabiliyor olmasdr; bir dier deyile bir
leheyi konuan kiiler ayn dilin baka lehelerini de en azndan anlayabiliyor olmaldr. Fakat
farkl corafyalarda bu durum bu kadar da basit deildir. rnein Krdistan Federe Blgesinde
yaayan ve Krtenin Kurmancca lehesini konuanlar ayn blgede Soranca lehesini konuanlar
anlayabiliyorken, Trkiyede Kurmancca konuanlarn Soranca konuulduunda anlamas
neredeyse imknszdr.
Ancak, Krtenin farkl lehelerini anlayabilmek byk lde kiilerin sz konusu dillerde
eitim alp almadna baldr ve kiiden kiiye deimektedir. Dil konusunda daha duyarl olan
ve bilinli bir ekilde dil yeterliliini gelitirmi olanlar genelde dier leheleri byk oranda
anlayabilmektedir. Oysa ayn lehenin farkl azlarn konuanlar, baz siyasi ve psikolojik
kalntlarn da etkisiyle birbirlerini anlayamadklarn syleyebilir.
te yandan, anlayabilme szc de sorunludur; zira bu szckten ne anlald grecelidir.19
18 ou kaynaa gre Krtenin temel olarak drt farkl lehesi vardr. Bunlar Trkiyede, Irak Federe Krdistan
Blgesinde, Suriyede ve randa konuulan Kurmanc lehesi; Trkiyede kullanlan Zazaca (Dimilk, Kirmanck)
lehesi, ran ve Irak Federe Krdistan Blgesinde konuulan Soranca lehesi ve randa konuulan Kermanah
leheleridir. Ayrca randa konuulan Hewram (Goran) lehesi de vardr ki Zazaca grubundan olduu kabul edilir.
Baknz: Hassanpour, Amir (2005). Kurdistanda Milliyetilik ve Dil, 1918-1985, (ev. brahim Bingl ve Cemil Gndoan),
Avesta Yaynlar, stanbul.
19 Bu konuya ilk kez dikkat ekmemi salayan Geoffrey Haige teekkr ederim.

24

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

Kimine gre anlayabilmek tm kelimeleri, sesleri ayrt edebilmek iken kimisi iin konuulan
konu hakknda genel bir fikir sahibi olabilmek olarak dnlebilir. Bu konuda geerli bir lt
yoktur. Dolaysyla Zazaca ve Kurmanccann ilikileri tartlrken olduka etrefilli bir sre ve
ilikiden bahsetmi oluyoruz.
Sonu olarak unu diyebiliriz ki Kurmancca ve Zazacann ayn dilin leheleri mi yoksa farkl diller mi
olduu tartmalarna dilbilimsel, tarihsel, kltrel ve politik alardan bakldnda farkl cevaplar
verilebilir ve bu tartmalarda tek bir dorunun olmad aktr. Ancak eitim uygulamalar
asndan nemli olan Kurmancca ve Zazaca arasndaki benzerlikler, ortaklklar ve farkllklarn
ne durumda olduudur. Diyebiliriz ki iyi dzeyde Kurmancca bilen birisi Zazaca konuan birisi
ile genel hatlar ile anlaabilir ve rahatlkla gndelik al-verilerde bulunabilir. Dier bir deyile,
bu dillerden birini bilen bir ocuun tekilerini renmesi normal artlar altnda yabanc bir dil
renmekle kyaslanamayacak kadar kolay ve abuk gerekleebilir.

1.17. nan Farkllklar

Tpk dilsel farkllk konusunda olduu gibi Krtler arasnda dini inan konusunda da ciddi
farkllklar mevcuttur. Trkiyede Krtlerin ounluu Snni-afi olsa da nemli sayda Alevi Krt
de vardr. Ayrca az sayda da olsa Yezidi ve Zerdt Krtlerin olduu da bilinmektedir. Ancak
Trkiyede izlenmekte olan okul mfredat ve inanla ilgili ders ve metinler sadece Hanefi Snnileri
esas alarak hazrlanmakta, tpk dilsel ve kltrel olarak olduu gibi Krtler dini inanlar asndan
da darda braklmakta, hatta Snni-Hanefiler dndaki inan gruplar, zellikle Alevi, Yezidi ve
Zerdt kimlikleri ciddi aalanmalara ve ayrmclklara maruz kalmaktadr. te yandan eitim
sistemi dini bir inanca sahip olmay lt olarak dayatrken, inanmama zgrl tannmamakta,
inansz kesimleri sapkn olmakla sulanmaktadr. Dolaysyla nerilecek herhangi bir eitim
sistemi inan asndan yaratlan bu ayrmc ve hiyerarik iliki biimini bertaraf edici nlemler
alarak farkl inanlara ve inanszla eit lde saygl olabilmelidir.

1.20. Deerlendirme
Yukarda ele alnan deikenlerin ou yle veya byle birbirlerini apraz keserek, eitsizlik ve
ayrmclklarn ok daha derin yaanmasna sebep olabilmektedir. Eitim, dnya genelinde bu
eitsizliklerin retilmesinde ve srekli yeniden retilmesinde ciddi bir rol oynamtr. Ancak, bu
eitsizliklerin giderilmesinde yine eitim yoluyla yaplabilecek birok mdahalenin, eitimi yeni
batan kurmann yollar olduuna inanyoruz. Ancak bu yeni eitim kurgusunun, gerek ierik
gerekse ekil ve siyasal varsaymlar olarak yeni bir dnyay tarif etmesi gerekmektedir. Buradan
hareketle, bu almann ikinci blm bu trden bir eitsel mdahalede ngrlen gereken eitim
modeli, okur-yazarlk ve retmen yetitirme srelerinin nasl olmas gerektiine ayrlmtr.

25

2. BLM: Eitim ve okdillilik

Trkiyede farkl zelliklere ve ihtiyalara sahip Krt rencilerin eitimlerinde kullanlabilecek

anadili temelli okdilli eitim modellerinin yaslanmas gereken belli bal temeller vardr. Bu
temeller bir yandan, mevcut teki eitim sistemi anlayna alternatif bir eitim sistemi oluturmal,
te yandan da imdiye kadar izlenen politikalardan dolay ortaya km oklu ayrmclk ve
eitsizliklerin kendilerinin ve etkilerinin ortadan kaldrlmasn salayabilmelidir. Aada ele
alnan konular bu temellere aklk getirme amacn tamaktadr.

2.00. Dnya Genelinde zlenen Eitim Sistemleri

Dnya genelinde izlenen eitim sistemlerini otoriter/retmen merkezli eitim, ilerlemeci eitim
ve eletirel eitim olarak kabaca grup altnda toplayabiliriz. Aadaki blmde bu sistem
ksaca tantlmaktadr.

2.10. Otoriter/retmen Merkezli Eitim

Otoriter20 eitim anlaynn en belirgin zellii, rencileri edilgen zneler, retmenleri de mutlak
otorite olarak dnmesidir. Buna gre eitimin birincil grevi rencilere bilgi ve becerilerin
aktarlmasdr. Sz konusu bilgi ve becerileri aktaran kii retmen olduu iin retmenin mutlak
otorite olduu ve rencilerle arasnda ciddi bir hiyerarik iliki olmas gerektii varsaylr. Snf
iinde genelde altrmaya ve ezbere dayal renme temrinleri yaplr. Dil retiminde sesler,
kelimeler ve dilbilgisi kurallar ayr ayr ele alnr ve birbirlerinden bamszm gibi retilir.
stelik neyin ne zaman renilmesi gerektii ile ilgili de nceden belirlenmi bir plan vardr. Bu
plana gre dil renilmesi son derece dorusal bir yol izlemektedir. Bu srete retmen, genelde
cevabn nceden bildii ve tek doru cevab olduunu dnd sorular sorarak rencilerin
cevap vermesini bekler. ou zaman snfta konuan kii retmendir ve retmen ne kadar ok
konuursa renciler o kadar az konuur. Bu tr bir eitim anlaynda retmenler, nl eletirel
pedagog Paulo Freirenin bankac eitimini model olarak tanmlad sistemdeki veznedarlar
gibidir. Ne retmen ne de renci bilgiyi aratrmaz, yorumlamaz, eletirmez. Herhangi bir olay
veya olgunun neden ve nasl yle olduunu sormaz, dorulama yoluna gitmez.
Bu tr bir eitim anlay herkes iin ar sonular dourur, ancak zellikle egemen olmayan
topluluklardan olan renciler iin ok daha ar tahribata neden olabilir. Zira tm dil renim
sreleri yalnzca egemen topluluklarn ihtiyalar gz nne alnarak dzenlenir ve bu srelerde
renciler kendi duygu ve dncelerini ifade edebilmek iin deil, egemen topluluklarn dilsel
20 zellikle Bat merkezli aratrmalarda bu tr eitim sistemleri Geleneksel Eitim olarak adlandrlmaktadr. Ancak bu
trden bir adlandrma genelde modernist argmanlara yaslanarak geleneklerle ilgili olan her eyi yaftalayabilmekte
ve arkiyat bir bak asnn domasna sebep olabilmektedir. Bu nedenle bu almada Otoriter/retmen
Merkezli Eitim denilmesi daha uygundur. Zira ama, daha ok ezbere dayanan, rencileri bilgi yklenmesi gereken
bireyler olarak gren bir eitim sistemine vurgu yapmaktr.

26

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

uygulamalarn taklit etmek zere renim grrler. Bu durumda iletiim kanlmaz olarak en
dk seviyede ve anlamsz olur. te yandan tm bu nedenlerle rencilerin kimlikleri yok saylr
ve snfta sessizletirilirler21.

2.11. lerlemeci Eitim

lerlemeci eitim anlay daha ok John Dewey ve Jean Piaget gibi psikolog ve eitim bilimcilerin
savunduu fikirler etrafnda ekillenmitir. Otoriter/retmen merkezli eitim anlaynn aksine,
ilerlemeci eitimde renciler etkin zneler olarak dnlr ve renimin dorudan doruya
uygulamalarla yrtlmesi savunulur. Eitim sadece bir tr bilgi alverii deildir, aksine bilginin
dnlp tartlaca, sorgulanaca bir alandr. renciler, eitimin merkezine konulmu olur,
bu nedenle bu ynteme renci merkezli eitim de denilmektedir. renme, renciye anlaml
olduu srece gerekleir. Bu yzden de dil eitiminde hedef ncelikle anlaml iletiim kurulmasdr.
Buna uygun olarak, dil kk kk paralara ayrlarak retilmekten ziyade bir btn olarak
sunulur. Otoriter/retmen merkezli eitimde, rencilerin kendilerine retilen bilgileri bilmesi
beklenirken, ilerlemeci eitimde bilgi daha ok ileri dzey dnme iin hzlandrc ilevi grr.
lerlemeci eitime eitli eletiriler de yaplmtr. rnein renme sreleri genel olarak bilimsel
aratrmalarn sonular izlenerek dzenlenir, ancak snf-ii uygulamalara fazla odaklanmaktan
dolay ou zaman okul dndaki dnyann sosyal gereklikleri grmezden gelinir. rencilerin
gl yanlar gz nne alnarak hazrlanan snf-ii uygulamalar genelde soyut bir renci tipi
dnlerek hazrlanr. Bu renci tipi dnlrken ou zaman belli bal zellikler n plana
karlr ve genellemelerde bulunulur. Bylece ister istemez renciler arasndaki farkllklar gz
ard edilerek trde gruplar tahayyl edilir. rencileri, trde gruplar olarak dnmek yeterince
olumsuz bir durumdur. Ancak daha da olumsuzu bu trde grubun ayn zamanda egemen
topluluklara mensup ocuklardan olutuunun gzden karlma ihtimalidir. Bu durumda ezilen
topluluklara mensup renciler yine grnmez klnm olur.

2.12. Eletirel/Dntrc Eitim

Eletirel/dntrc eitim anlaynn temelinde, rencilerin iinde yaad evre ve dnya
ile eletirel bir iliki kurmasn salama, sosyal adaletsizlii, oklu ezme ve ezilme biimlerini ve
iktidar ilikilerini srekli sorgulama abas yatar. Buna gre, eitimin grevi rencileri bu tr bir
sorgulamaya ve sz konusu ilikileri dntrmeye yneltmektir. Bu anlayn en bilinen ncs
Brezilyal eitimci Paulo Freiredir. Freireye gre rencilerle birlikte herkes, yalnzca kelam deil
kainat da okumay22 renebilmelidir.
Eletirel/dntrc eitim anlayn benimseyen eitimciler, sosyal gerekliklerin nasl
anlaldn ve okul iinde ve dnda nasl tanmlandn kltr, dil, tarih, iktidar ve siyaset
tarafndan artlanp ekillendirildiini bilirler. Bylece eitim politikalarnn, eitim bilimlerindeki
21 Giroux, Henry (1991), Series Introduction: Rethinking the Pedagogy of Voice Difference and Cultural Struggle, inde
Pedagogy and the Struggle for Voice: Issues of Language, Power, and Schooling for Puerto Ricans, (der.) Catherine Walsh,
OISE Press, Toronto, s. XV-XXVII, alnt Gallagher, Eithne (2008). Equal Rights to the Curriculum: Many Languages, One
Message, Multilingual Matters, Clevedon. s.14-16.
22 Freire, Paulo ve Macedo, Donaldo (1987), Literacy: Reading the Word and the World, Bergen and Garvey, South Hadley,
MA.

27

aratrmalardan ziyade politika, dil ve iktidar ilikileri ile belirlenen siyasi hesaplarla dzenlendiini
gz nnde bulundururlar. Bu yzden, retmenlerin neyi, niin ve nasl rettiklerini srekli
sorgulamalar, sre ve sonularn kimin lehine ilediini nceden grmeleri beklenir. Dil retimi
asndan, eletirel/dntrc eitimin ncelikli amac rencilerin okdillilik ve oksesliliin
okul mfredatna ve derslerin uygulanmasna yansmasn, rencilerin en iyi bildikleri dilleri
kullanmasnn yan sra, yeni diller renmesini salamak, bylece diller arasnda hiyerarik
ilikilerin olumasn engellemektir. Dil retimi tamamen rencilerin sosyal gerekliklerini
hesaba katan ve anlaml etkileimi hedefleyecek biimde dzenlenmektedir.
okdilli eitim, eletirel/dntrc eitimin bir paras olabilir ancak tek bana yetmez. Ayn
zamanda aada ele alnacak olan eletirel okur-yazarln da hesaba katlarak yrtlmesi
gerekmektedir. Ancak o zaman yalnzca kelam deil, kinat da okumak mmkn olabilir.
Bilindii gibi Trkiyede Krt rencileri olan retmenlerin ou, rencilerinin anadillerini,
kimliklerini grmezden gelerek eitim verirler. Zira lkedeki hkim politikalarn etkisiyle
retmen yetitirme sistemi, okullarda izlenen mfredat, kullanlan malzemeler retmenleri bu
ekilde davranmaya yneltmektedir. Bunun sonucunda Krt renciler, kendi anadillerinden ve
kimliklerinden utandrlmakta ve kltrlerini terk etmeleri tevik edilmektedir.
Yukarda ksaca bahsedilen eitim anlaylarn Trkiye ve Krtler balamnda ksaca ele almak
gerekir. Bu almann ilk blmnde anlatlanlardan yola karak Trkiyede otoriter/retmen
merkezli eitim anlaynn hkm srdn sylemek hi de yanl olmaz. te yandan
Cumhuriyetin ilk yllarnda bu konuda bir arayn olduu da bilinmektedir. lerlemeci eitimin
nclerinden biri olan John Dewey, 1924 ylnda dnemin Eitim Bakannn daveti zerine
Trkiyeye gelmi, Trkiyedeki eitim durumu ile ilgili kapsaml bir rapor hazrlam ve tavsiyelerini
yazmtr. Bu tavsiyeler arasnda okur-yazarlk eitimi, ky-enstitlerinin kurulmas, retmen
okullar gibi konular da vard. Cumhuriyetin ilk yllarnda bu tr kurumlarn kurulmas, Deweyin
tavsiyelerinin dikkate alndn gsterir. Ancak bu tavsiyelerin kabul konusunda olduka seici
davranlmtr. Zira Dewey, okullarn bulunduu blgelerin zelliklerine gre yerel bir ekilde
dzenlenmesini tavsiye etmitir. Ancak cumhuriyet tarihi boyunca eitim rgtlenmesi son
derece merkezi bir ekilde dzenlenmi, yukarda bahsedilen otoriter/retmen merkezli eitim
anlay uygulanmtr. Eletirel/dntrc eitim anlay asndan, Trkiyede tarih boyunca
herhangi bir gelimenin olmad ve bu konunun gerek ou akademik evreler gerekse eitim
brokratlar tarafndan tartmaya dahi almadn gryoruz. Elbette bu durum Trkiyede sre
gelen merkeziyeti iktidarlarn politikalar sonucu ekillenmektedir.
Trkiyede bata Krt ocuklar olmak zere herkes iin gerek anlamda dntrc bir eitim
anlaynn benimsenmesi, daha nce deinilen oklu eitsizlik ve ayrmclklarn ortadan
kaldrlmas asndan ok nemlidir.

2.20. Okur-Yazarlk Trleri ve Eletirel Okur-Yazarlk

Yukarda bahsedilen eitim anlaylar, ayn zamanda okur-yazarlk anlaylar da gelitirmitir.
Dier bir deyile, okur-yazarlk ile ilgili temel yaklamn olduunu syleyebiliriz. En yaygn
yaklam olan klasik okur-yazarlk anlaynda okur-yazarlk, bir metni okuyabilme, yazabilme
veya temel matematiksel hesaplamalar yapabilme olarak grlr. Bu becerilere sahip olmayan

28

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

insanlarn ou zaman cahil ve bilgisiz olduklar dnlr. lerlemeci eitim anlaynda ise
ilevsel okur-yazarlk n plana kmaktadr. Buna gre okur-yazarlk, retim kapasitesi, daha
fazla gelir elde etme ve insanlarn hayat standartlarnn artrlmas gibi konularda kimi ilevsel
becerileri kazanma srecidir. Bu da ancak yksek renime eriebilmekle mmkn grnr. Son
olarak, eletirel okur-yazarlk23 yaklamndan bahsedilebilir. Eletirel okur-yazarlk, toplumsal ve
siyasal olarak ayrmclklara ve eitsizliklere uram birey ve halklarn, bu durumlaryla ilgili olarak
farkndalk gelitirmeleri, siyasal ve toplumsal olarak glendirilmeleri esasna dayanr. Byle bir
okur-yazarlk eitimi ile sz konusu birey ve halklarn yaam artlarnn dntrlmesinin yollar
da renilmi olur.
Bu yaklam illa birbirini dlayan anlaylar olarak grlmemelidir, aksine birbirini tamamlayan
sreler olarak ele alnmaldr. Ancak yle grnyor ki gerek uluslararas kurumlarca, gerekse
daha ok yerel olarak rgtlenen okur-yazarlk kampanyalarnn hemen hepsi zellikle klasik
okur-yazarlk anlayn, bazlar ise en fazla ilevsel okur-yazarlk yaklamn benimsemektedir.
Buna karlk, eletirel okur-yazarlk yaklamn dile getiren evrelerin says olduka snrldr ve
genellikle siyasal halk mcadeleleri veren rgtler ve muhalif eitim evreleri tarafndan gndeme
getirilmektedir.
te yandan okur-yazarlk ile ilgili yaklamlarda ok nemli olan ve genellikle gz ard edilen bir
konu da okur-yazarln hangi dil veya dillerde salanddr. Birok yerel ve uluslararas kampanya
bu konuda egemen resmi dilleri varsaylan okur-yazarlk dili olarak almakta ve resmi dil dndaki
diller hakknda herhangi bir bilgi vermemektedir. Bu tr yaklamlar dnya genelinde tekdillilii
esas almakta ve dil krmlarna ortam hazrlamaktadr.
Trkiye okur-yazarlk oranlar bakmndan UNESCO tarafndan 201124 ylnda hazrlanan son rapora
gre 187 lke arasndan yzde 90,8lik okur-yazarlk oran ile ancak 92. srada yer alabilmektedir.
stelik UNESCOya gre bu oran ancak az ve orta gelimilik dzeyine denk gelmektedir. Bu
nedenle okur-yazarlk orannn artrlmas iin eitli kampanyalar dzenlene gelmektedir. Bu
kampanyalar yrtlrken, okur-yazarln nemi sklkla vurgulanmakta, okur-yazar olmayan
kiilerin cahil ve bilgisiz olduklar yaklam sergilenmektedir. Bylece sadece klasik okur-yazarlk
anlay hkm srmektedir. Hiyerarik toplumsal ilikilerin devrede olduu, Trk olmann ve
Trke okuyup-yazmann lt olarak dayatld Trkiyede bu tr bir anlay ayn zamanda Trk
kimlii ve Trke dndaki dier halklar ve dilleri dlayarak smrgeci bir iliki biimi de tesis
etmektedir. Buna gre Trk olmayan ve Trke okuma-yazma bilmeyen insanlar cahil, geri
kalm gibi sfatlarla anlmakta, bu insanlarn iinde bulunduu cehaletten kurtulmalarnn
yegne yolunun Trke okuyup-yazmaktan getii ima edilmektedir. ronik bir ekilde ngilizcede
illiterate olarak kullanlan okur-yazar olmayan kelimesi Trkeye cahil, bilgisiz, deneyimsiz
ve kara cahil olarak da evrilmektedir. Bu da okur-yazar olmayan insanlarn Trkiyede nasl
alglandklarn aka gsteren bir durumdur.
Okur-yazarlk oranlarnn Trkiyede en dk olduu ehirler bilindii zere Krt ehirleri. Bu
nedenle yrtlen okur-yazarlk kampanyalarnn hemen hepsi ncelikle Krt ehirlerini hedef
almaktadr. Dolaysyla ou zaman bu kampanyalarda Trke bilmeyen ve okur-yazar olmayan
Krtler sklkla cehaletten kurtarlmak istenmektedir. Oysa Krtleri okur-yazarlktan ve
23 Ayn zamanda zgrletirici ve glendirici okur-yazarlk olarak da bilinir.
24 Bu rapor iin baknz: http://hdrstats.undp.org/en/indicators/101406.html

29

eitimden dlayan ayrmclk ve eitsizliklere hibir ekilde deinilmemektedir. Okur-yazarln

en rahat insann kendi anadilinde edinildiinin bilinmesine ramen, Trkiyede saysz Krt ocuu
bilmedii bir dil olan Trkede eitim almaya zorlanmakta, okdilliliin sunabilecei psikolojik,
sosyolojik ve eitsel imknlardan mahrum edilerek tekdilli bir eitim sistemine sokulmakta ve
anadilleri olan Krteyi unutmalar salanmaktadr. Bu tr bir yaklam, Krt ehirlerinde okuryazarlk oranlarnn ok daha dk olmasnda ve Krtlerin maruz kaldklar dier ayrmclk ve
eitsizliklerin srekli olarak yeniden retilmesinde nemli bir rol oynamaktadr.
te yandan, bu durumdan en ok Krt kadnlarn ve kz ocuklarnn etkilendikleri sylenebilir.
Zira kltrel ve siyasal sebeplerden dolay tarihsel olarak erkek egemen bir kltrn hkim olduu
Trkiyede ve Krt corafyasnda kadnlar ve kz ocuklar erkeklerden daha fazla ve daha eitli
biimlerde ezilmekte ve ayrmcla uramaktadr. Ancak klasik okur-yazarlk anlayyla ve Trke
tekdilli yrtlen ve genellikle Krt kadnlar hedef kitle olarak belirleyen okuma-yazma kurslar
uzun uralar sonunda ulaabildii ok az Krt kadna zorlukla okur-yazarlk kazandrmakta,
bunu yaparken smrgeci bir iliki biimini dayatmaktadr. Maalesef buna alternatif olarak Krte
okuma yazma retmekle balayan ve katlanlarn iinde yaadklar artlar eletirel bir ekilde
zmlemelerini salamaya ynelik kurslar neredeyse hi yoktur. Baz Krt belediyelerinin
desteiyle kimi giriimlerde bulunulmu olsa da bunun yaygn bir uygulama olarak geni evrelere
sunulduu gnleri hl beklemekteyiz.
phesiz gnmz dnyasnda, okur-yazarln ok nemli bir parasn oluturduu eitim
bireylerin ve toplumlarn glendirilmesinde ve zgrlemesinde hayati nem tamaktadr.
Ancak bunun gerekletirilebilmesi iin zgrletirici ve glendirici okur-yazarlk yaklamnn
uygulanmas gerekmektedir. Aksi takdirde, bireylerin ve toplumlarn kendi yaam artlarna
yabanclatklar, gszletirildikleri ve politik olarak iktidar sahiplerine tabi klndklar sistemler
ortaya kmaktadr.
Bu yzden Trkiyede yaplmas gereken, tekdilli eitim ve okur-yazarlk politika ve uygulamalarndan
vazgeilmesi; bunun yerine eletirel bir okur-yazarlk anlayyla okdilli eitim politika ve
uygulamalarnn gelitirilip kullanlmasdr. Bu tr bir yaklamla rgtlenen okur-yazarlk
programlarnn zellikle Brezilyann baz blgelerinde toplumsal ve politik olarak yoksullar ve
ezilenler lehine nasl dntrc bir rol oynad bilinmektedir. Trkiyedeki tm halklar iin,
zellikle kadnlar ve kz ocuklar iin, bu tr uygulamalarn yrtlmesi, devam eden baskc ve
hiyerarik toplumsal, siyasal ve ekonomik ilikilerin ortadan kaldrlmas iin gereklidir.
Bahsedilen trden eletirel bir okur-yazarlk retiminin sadece yetikin eitiminde
kullanlabilecei dnlebilir. Ancak eitimci Alma Flor Ada, Freirenin retilerinden yola
karak eitimin tm dzeylerinde kullanlabilecek bir ereve sunmaktadr.25 Bu ereveye gre,
eletirel okuma eyleminin drt aamas vardr. Her bir aama, renciler ile retmen arasnda
veya rencilerin kendi aralarnda etkileimsel sreler gelitirmektedir. Bu sreler, rencilerin
kendi yaamlarndan hareket eden anlaml ilikiler gelitirmesini ve buna gre iletiim kurmasn
salamaktadr. Cummins, bu aamalar aadaki ema ile aklamaktadr.26
25 Ada, Alma Flor (1988), Creative Reading: A Relevant Methodology for Language Minority Children, inde NABE87
Theory, Research and Application: Selected Papers, (der.) Lilliam Malave, State University of New York, Buffalo, s. 97112
26 Cummins, Jim (2001), Empowerment through Biliteracy, iinde An Introductory Reader to the Writings of Jim
Cummins, (der.) Colin Baker ve Nancy Hornberger, Multilingual Matters, Clevedon, s.276-281.

30

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

Figr 1: Yaratc okuma eylemi. Kaynak: Cummins (2001)

2.21. Betimleme Aamas

Betimleme aamasnda genel olarak kullanlan metin esas alnr. Metindeki konu ile ilgili, ne,
nasl, kim, nerede, niin gibi sorular sorularak bir tartma zemini hazrlanr. Bu sorularn
cevaplar kolaylkla metinden bulunabilir. Bu aamada genellikle yzeysel bir tartma yrtlr
ve toplumdaki iktidar ilikilerini sorgulamak hedeflenmez. Bu bakmdan daha nce bahsedilen
klasik bir okur-yazarlk uygulamas sergilenmi olur.

2.22. Kiisel Yorumlama Aamas

lk aamada, metinde geen konu veya konular tartldktan sonra renciler bunu kendi
yaamlaryla ve tecrbeleriyle ilikilendirirler. Bu aamada da Sen daha nce byle bir ey
grdn/hissettin/yaadn m? Neler hissettin? Ailen asndan nasl oldu? gibi sorular sorulur.
Bu sorular sayesinde rencilerin tecrbeleri ve anlattklar nemsenmi olur. Bu da ciddi bir
gven, dayanma ve anlay ortam hazrlar. stelik rencilerin kltrleri ve kimlikleri de snf
ii uygulamalarda konu edilmi olur. te yandan bu sayede metindeki bilgiler, rencilerin kendi
kiisel tarihleri ile ilikilendirilerek ok daha iyi kavranr.

2.23. Eletirel zmleme Aamas

Bu aamadan sonra, renciler metinde bahsi geen konu ve sorunlarla ilgili eletirel zmleme
aamasna geebilir. Soyut dnmenin ne kt bu aamada renciler, karmlara ve
genellemelere ulaabilmek iin zendirilir. Bu aamada kullanlabilecek sorular unlar olabilir:
Sizce anlatlanlar geerli midir?
Ne zaman geerli olabilirler?
Herkes bundan ayn ekilde mi etkilenmektedir?
Daha farkl nasl olabilirdi?
Baka kltrlerden, snflardan ve cinsiyet gruplarndan insanlar nasl davranrd? Neden?
Nasl?

31

Adaya gre tm renciler bu tr sorular zerinde dnmeye tevik edilebilir, ancak

zmlemeleri kendi tecrbelerine ve geliimlerine gre deiecektir. Bu aama sayesinde
rencilerin metni anlamalar ve kavrama biimleri geniletilmi olaca gibi, mevcut bilgi
ve birikimleriyle karlatrlarak kim olduklar ve dnyadaki yerleri hakknda da dnmeleri
desteklenmi olur.

2.24. Yaratc Eylem Aamas

Son aama, nceki aamalarn sonularn geree veya somut bir eylem planna dntrme
aamasdr. Bu aamada, rencilerin metinlerden ve sonrasnda gelitirilen tartmalardan yola
karak kendi hayatlarn gelitirmek ve sz konusu sorunlar zme kavuturmak iin ne gibi
admlar atabilecekleri konuulur. Bu aama zellikle ok nemlidir; zira rencilerin, kendilerinin
ve ailelerinin hayatlarn dntrmeye ynelik somut admlar atmasnn yollar aranr ve
uygulamaya konulur. Bylece eitim bireyler ve topluluklar iin ok daha anlaml ve glendirici
bir ileve sahip olur.
Buradan hareketle denilebilir ki rencilerin anlama ve kavramalar eitli dzeylerde gerekleir.
Eer sadece birinci aamada okur-yazarlk eitimi verilirse ve rencilerin bunun tesine gemeleri
tevik edilmezse sadece klasik anlamda bir okur-yazarlk gelitirilmi olur. Bylece rencilerin
bamsz dnebilen ve kendileriyle birlikte iinde yaadklar evreyi dntrebilme
potansiyeline sahip olduklar gz ard edilir. Oysa yukarda bahsedilen teki aamalara
doru ilerledike rencilerin, okulda rendii bilgileri kendi hayatlar ve kiisel tarihleri ile
ilikilendirmeleri salanr ve iinde bulunduklar evreyi dntrmek iin glenmeleri mmkn
klnr. stelik tm bu aamalarda, retmenler ve renciler arasnda dayanmaya dayal
ilikilerin glenmesiyle baskc hiyerarik ilikilerin gelimesi en bandan engellenmi olur.

2.30. Eitimde Anadilinin Kullanlmas ve Yaygn Modeller

iftdilli veya okdilli eitim denilince farkl isimlerle anlan birok eitim modelinden bahsedilir.
Bu modellerin bazlarnda, anadili, sadece ikinci bir dilde eitime gei srecinde (gei modeli)
kullanlr, dier modellerdeyse anadiliyle birlikte yeni dillerin renilmesi ve okdilli bir ortamn
gelitirilmesi ve korunmas (koruma modeli) esas alnr. Bu modellerin uygulanmas ve sonular
hakknda dnyann farkl blgelerinde eitli almalar yaplmtr. Bu almalar, dil eitim
modellerinin ardndaki gizli gndemleri ve dil edinimi ve retimi konularnda ne kan
varsaymlar daha iyi anlamamz salamaya yaramtr.27 Ayrca, bu sayede hedeflenen sonularn
ne olduu da daha iyi grlmtr. rnein, sadece egemen dilde yaplan eitim egemen dilin
mutlaka en iyi renildii eitim sistemi olmamtr; ayn ekilde ad iftdilli eitim olan her
model iftdillilii gelitirmemitir. te yandan, dnyann farkl blgelerinde kullanlan eitli dil
eitimi modellerinin snflandrlmas, dil eitiminde tek bir doru veya yanln olmadn, farkl
modellerin blgelerin zelliklerine gre eitlendiini gstermitir. Aada, dnya genelinde
kullanlan yaygn belli bal eitim modelleri ksaca ele alnmaktadr.

27 Benson, Carol (2009), Designing effective schooling in multilingual contexts: going beyond bilingual models. inde
Social Justice through Multilingual Education, (der.) Mohanty, Ajit, Minati Panda, Robert Phillipson ve Tove SkutnabbKangas. Multilingual Matters, 63-82.

32

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

2.31. Dil Eitiminde Kullanlan Modeller28

Tekdilliletirme/Batrma Modeli: ngilizcede submersion olarak bilinen bu model, Trkiyenin
de dahil olduu dil ve eitim konularnda etkileri birok adan en olumsuz olan politika ve
uygulamalara gre mfredatn hazrlayan lkelerde kullanlmaktadr. Eitim kalitesinin olduka
dk olduu bu modelde yalnzca egemen (resmi) dilde eitim verilir. Egemen diller dnda
lkenin teki dilleri grmezden gelinir, ikinci dil olarak sadece bildik Bat dillerinin retimine
yer verilir. Sonu olarak, anadilinin korunmasnn eitli nedenlerden dolay srdrlemedii
yerlerde, dilsel aznlk halklar yeni kuaklara kendi anadillerini aktarmakta zorluk yaarlar ve
giderek egemen dilde bir tekdillilik ortaya kar. Bir baka deyile anadili batrlmak suretiyle
kaybedilir. Trkiyede Cumhuriyet tarihi boyunca Trke dndaki dillerin hzla kaybolmasnn esas
nedeni budur.
Gei Modeli: Bu model, dilsel aznlk rencileri arasnda okul baarsnn ve okula devam
oranlarnn ok dk olduu yerlerde, okuma-yazmaya daha hzl ve kolay gei yaplmas ve okula
devam oranlarnn artrlmas iin kullanlmaktadr. Bu modelde, renciler okulun ilk bir-iki ylnda
kendi anadillerinde okuma-yazmaya balar; sonraki dnemde hzl ve geri dnlemez bir biimde
tamamen egemen dilde devam eden bir eitime gei yapmak zorunda kalrlar. En bilinen rnek
Amerikadaki Hispanik topluluklara mensup ocuklara uygulanan eitim modelidir. Aratrmaclara
gre bu modelin esas hedefi btnletirme ad altnda asimilasyonu hzlandrmaktr; dolaysyla
okuma-yazmaya gei grece daha hzl gereklese de eitim ortamndaki eitsizlik ve ayrmclk
ortadan kaldrlmamakta, anadilinin renilmesi ve korunmas salanamamakta ve egemen dilin
renilmesindeyse sorunlar devam etmektedir.29
Koruma-Srdrme Modeli/Kademeli okdilli Eitim Modeli: Genelde dilsel aznlk
topluluklarnn eitiminde kullanlan bu modelde, en az 6-8 yl kadar anadili temelli iftdilli veya
okdilli eitim yaplmakta, ikinci dil veya diller kademeli olarak nce dil dersi sonra da baka baz
dersler eitim dili olarak programa eklenmektedir. zellikle Gney Afrika, Asya lkeleri, Bolivya
ve Etiyopyada bu modelin uygulanmasnn iyi rnekleri vardr. Bask lkesi30 ve Katalonyadaki baz
okullar da buna rnek olarak verilebilir. Aratrmalar ve istatistikler, bu okullarn gei modellerine
gre ok daha iyi sonular verdiini gsteriyor.31
Koruma modellerinin bir rnei de Susan Maloneun nerdii Kademeli okdilli eitim
programlardr.32 Bu tr programlarda renciler okur-yazarla en iyi bildikleri ve kullandklar
dilde, yani kendi anadillerinde eitim veren bir okulda balar. Daha sonra, ikinci ve nc
28 Bu blmdeki tartmalar temel olarak u kaynaklara dayanmaktadr: Baker, Colin (2006), Foundations of Bilingual
Education and Bilingualism, 4. bask, Clevedon, UK: Multilingual Matters.; Benson, Carol (2009), Designing effective
schooling in multilingual contexts: going beyond bilingual models. inde Social Justice through Multilingual
Education, (der.) Mohanty, Ajit, Minati Panda, Robert Phillipson ve Tove Skutnabb-Kangas. Multilingual Matters., ve
son olarak Skutnabb-Kangas, Tove (1984) Bilingualism or Not: The Education of Minorities. Clevedon, UK: Multilingual
Matters. Snflandrma ise esas olarak bunlardan Carol Bensonun (2009) makalesine gre yaplmtr.
29 Thomas, Wayne ve Virginia Collier (1997), School effectiveness for language minority students.
http://www.ncela.gwu.edu/ncbepubs/resource/effectiveness.
30 Bask lkesinde uygulanan eitim modelleri ile ilgili daha kapsaml bir analiz iin baknz: Cokun, Vahap; Derince, M.
erif ve Uarlar, Nesrin, Dil Yaras, s.117-123.
31 Benson, Designing effective schooling, s.68.
32 Malone, Susan (2010), MLE Program Planning Manual (baslmam kaynak).

33

dillerde nce dinleme ve konuma becerileri, ardndan da okuma ve yazma becerileri kademeli
olarak retilir. Bu sayede renciler bir yandan ikinci ve nc dillerini kullanarak gndelik
ilikileri srdrebilir duruma gelirken, bir yandan da bu dilleri daha soyut ve akademik bilgilerin
renilmesinde kullanmak iin gerekli zgveni kazanrlar. Bu sayede hem ocuklarn anadilleri
korunmu, hem de yeni diller renilmi olur.
iftdilliletirme/Daldrma Modeli: ngilizce ismiyle immersion olarak bilinen bu model,
daha ok orta snfa mensup ailelerin ocuklarnn tercih ettii bir eitimi ngrr. Gerek eitim
nitelii asndan gerekse okdilliliin geliimi asnda olduka olumlu sonular veren bu
modelde kullanlan tm diller itibarl bir statye sahiptir ve genel olarak bu dillere toplumsal
bir destek mevcuttur. renciler, okulda kendi anadillerinde deil ikinci bir dilde eitim grr;
ancak retmenler rencilerin anadilini de iyi bilen iftdilli retmenlerdir ve rencilerin
anadillerine her zaman deer vermeleri beklenir. Bu modelin en bilinen rnei Kanadadaki
Franszca ve ngilizce iftdilliletirme programlardr. te yandan, byle bir model ekonomik
olarak dezavantajl olan ve resmi dil ile anadili arasnda tarihsel olarak ciddi stat ve saygnlk
fark olumu blgelerde uygulandnda sonu tekdilliletirme/batrma modeline benzer. Zira bu
durumda ounlukla tarihsel olarak bask altnda tutulmu dil, yani ocuun anadili, retmen
tarafndan ve okul mfredatnca ihmal edilir ve bu dil giderek unutulur. Bylece, aslnda daha
nce aklanan tekdilliletirme/batrma modeli uygulanm olur.
ift-Ynl Model: Hem akademik geliim hem de iftdillilik asndan son derece baarl sonular
verebilen bir eitim modelidir. Bu tr modellerin kullanld okullarda bir aznlk dili ve egemen dili
konuan ocuklar ayn snflarda eitim grr; eitim-retim ihtiyalara ve renci profiline gre
genelde iki dilin yar yarya kullanld biimde yaplr; ancak sz konusu aznlk dil tarihsel olarak
gszletirilmise ve yeniden canlandrlmaya allyorsa aznlk diline daha ok nem verilerek
kullanm oran %90lara karlabilir. Zaten itibarl olan egemen dil, okul dnda yeterince destek
grd iin renilmeme veya eksik renilme gibi bir risk ile kar karya deildir. Uzmanlara
gre anadilinin %90 orannda kullanld biimde eitim veren okullar aznlk rencileri iin
koruma-srdrme modeli; egemen dili konuan renciler iin de iftdilliletirme grevi grr. Bu
modellerdeki esas sorun egemen dili konuan topluluklardan yeterince rencinin bu okullara ilgi
gstermemesidir. zellikle metropollerde bunu baarmak daha zahmetliyken, daha kk ehirlerde
ve krsal blgelerde, gndelik etkileimin ve ekonomik ilikilerin okdilli yapld yerlerde bu tr
modeller uygulanabilmektedir. rnein Amerikada baz okullarda anadili spanyolca olan ocuklar,
anadili ngilizce olan ocuklarla ayn snfta iftdilli retmenlerden ders alr ve spanyolca arlkl
eitim yaplan bu okullar sayesinde her iki topluluktan da renciler baarl bir ekilde iftdilli olur.
phesiz yukarda ele alnan bu modellerden herhangi birisi basit bir ekilde tercih edilerek,
zerinde iyice dnlmeden bir blgede uygulanmaya konulamaz. Ayn ekilde, bir blgede bu
modellerden yalnzca bir tanesi kullanlabilir tarznda bir yaklam da yanltr. Bunun yerine, ayn
blge iinde kullanlacak birbirinden farkl modellerden bahsedilebilir. Dikkat edilmesi gereken
husus, eitim ortamnn tm bileenleriyle ilgili dilsel, sosyo-ekonomik ve lojistik (retmen ve
ders materyalleri gibi) alardan yeterince iyi bilinmesi ve programlarn buna gre ekillendirilmesi
ihtiyacdr. te yandan bu programlar bir kere uygulanmaya baland zaman hep ayn ekilde
devam etmek zorunda deildir. htiyalara ve zaman iinde oluan deiikliklere gre uyarlamalar
yaplabilir ve hatta baka model ve programlara geilebilir.

34

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

2.32. Dil Eitim Modelleriyle ilgili Sorunlar33

Birok aratrmann ikna edici bir ekilde gsterdii gibi tekdilliletirme/batrma modelleri ve gei
modelleri ksa ve uzun vadede eitli eitsel, dilsel ve toplumsal soruna yol amaktadr. Bu tr
modellerin kullanlmas eitimde eitliin salanmas ve mahrumiyetlerin ortadan kaldrlmasnn
nnde byk engeller oluturmaktadr.
Ancak yukarda sunduumuz dier modeller de tamamen sorunsuz deildir. Baz modellerin kt
zerinde kimi artlar olsa da, iftdilli eitim politikalar ilkesel olarak benimsendiinde bile bu
politikalarn uygulamaya dntrlmesinde skntlar yaanabilir. Bu modellerin her biri kendi
iinde bir takm eitlilikler gsterebilmekte, farkl uygulamalar farkl sonular elde edilmesine yol
aabilmektedir. Ayrca bir blge iin belirlenmi hedeflerden hareketle uygulanan bir model, ayn
hedefleri olan baka bir blgede deiik sonular verebilmektedir. Dier bir sorun ise udur; bu
modeller uygulanrken genellikle ocuklarn ya ezilen ya da egemen dilde tekdilli olduu varsaylr.
Dolaysyla bu modellerde ocuklarn ayn anda birok dilde szl ve yazl malzemeyle kar karya
kald ve dilsel adan olduka benzemez olabildikleri gz ard edilir. zellikle son zamanlarda
ulam ve iletiim aralarnn hzlanmas ve eitlenmesi, sanldndan daha melez bir dilsel ve
kimliksel durumu ortaya karmtr. Bu modellerin byle bir farkll yeterince hesaba katt
sylenemez. Trkiyede anadili Trke dnda bir dil olan birok renci, okulda Trke renim
grmeye balamadan nce, zaten kendi anadilini, ikinci dili olan Trkeyi ve baz durumlarda
da nc veya drdnc bir dili gndelik hayatnda kullanmaktadr. rnein anadili Zazaca/
Kirmanck olan ve Urfada yaayan birok ocuk evin iinde veya dar kt andan itibaren Zazaca,
Kurmancca, Trke ve Arapa dillerini duyabilmekte, bu dillerle ilgili olarak farkl dzeylerde
bilgi sahibi olabilmektedir. Benzer ekilde Mardinde yaayan ve anadili Arapa olan birok ocuk,
genellikle okula balamadan nce Kurmancca, Arapa, Trke ve Sryanice dillerini, hatta turizmin
gelimesiyle de ngilizce gibi dilleri duymakta ve bu dilleri kendi ihtiyacna gre zaman zaman
kullanabilmektedir, ve bylece Ofelia Garciann alad aktarml dil durumu ortaya km olur34.
te yandan, eitim-retimin eitli kademelerinde kullanlacak dil eitimi modelleri ile sonraki
yllarda uygulanacak olan merkezi snavlarn dengesinin ok iyi gzetilmesi gerekmektedir. lkretim
sresince eitimin tm rencilerin anadillerinde yrtlse de ve olduka nemli gelimeler elde
edilse de, sonraki dnemde rencilerin devam etmesi gereken okullar sadece egemen dilde eitim
veriyorsa veya lke genelinde snavlar tek bir dilde yaplyorsa, aileler ocuklarn anadili temelli
eitim veren okullara gndermeyebilir. Snavlarn merkezi olarak yaplyor olmas bal bana
sorunlu bir alan, ancak mutlaka yaplmalar gerektii durumlardaysa okdilli hazrlanmalar gerekir.
Tm bu sorunlar nedeniyle, farkl dilleri esas alarak gelitirilen eitim modellerinin birou deiik
lkelerde hatal uygulamalarla hayata geirilmi, baarl olma ihtimalleri baka sorunlardan dolay
kesintiye uram, kimi zaman da siyasi amalar dorultusunda kullanlmlardr. Bu nedenle eitli
eitim modellerinin tartlmasnn yan sra, dillerin renilmesi ve retilmesi ile ilgili ilkelerin bu
konunun ilgili kiileri olan retmenler, ana babalar, eitim program uzmanlar ve renciler tarafndan
daha iyi anlalmasna allmaldr. Bu sayede her blge ve topluluk iin verili koullar daha iyi
33 Daha detayl bir tartma iin baknz Benson, Designing effective schooling, s. 70-76.
34 Garcia, Ofelia (2009), Education, multilingualism and translanguaging in the 21st century. inde Social Justice
through Multilingual Education, (der.) Mohanty, Ajit, Minati Panda, Robert Phillipson ve Tove Skutnabb-Kangas.
Bristol:Multilingual Matters, 140-158.

35

anlalabilir, ulalmak istenen hedefler ve bu hedeflere ulamak iin yaplmas gerekenler belirlenebilir.
Susan Malone, bu srete yaplmas gereken almalarn bazlarn yle sralamaktadr:35

renci, ana baba ve retmenlerin szl ve yazl dilsel becerilerinin tespit edilmesi,
Dillere ynelik tutumlarn ve alglarn kapsaml bir biimde aratrlmas,
Dil edinimi ve renilmesi ile ilgili farkndalk yaratlmas,
Toplumsal ve bireysel taleplerin katlmc bir ekilde belirlenmesi,
Eitsel ve dilsel hedeflerin saptanmas,
Mevcut insan, malzeme ve mali kaynaklarn gereki bir ekilde deerlendirilmesi,
Hedeflere ulamak iin ksa, orta ve uzun vadede atlmas gereken admlarn belirlenmesi,
Belirlenen hedeflere ulalabilmesi iin srekli gzden geirilmek kaydyla programlarn
hazrlanmas,
Dngsel bir planlama, pilot uygulama, deerlendirme, lme ve zmleme srecinin
uygulanmas.

Ancak bunlar yapldktan sonra farkl ihtiyalara cevap verebilecek eitli dil eitim modelleri
gelitirilebilir.

2.40. Tekdillie kar Dinamik bir Sre olarak okdillilik ve okluyetkinlik

Dnya genelinde baskn dilbilimi evrelerinde tekdillilik genellikle lt olarak alnmakta, dil
aratrmalar yaplrken bu varsaym zerinden aratrma yntemleri ve veri toplama aralar
kullanlmaktadr. Bylece birden fazla dil bilen ve gndelik hayatlarnda farkl amalarla eitli
dilleri kullanan okdilli insanlarn dilleri, birbirinden bamszm gibi deerlendirilmektedir. Oysa
dnyann hemen her yerinde insanlar gn iinde eitli dillere maruz kalmakta ve ihtiyalarna
gre bu dilleri kullanabilmektedir. Dnyann hibir lkesinde sadece tek bir dil kullanlmaz. stelik
kreselleme sreciyle birlikte dillerin birbirleri ile temas ok daha artm ve hzlanmtr. Bu da
dnyay her zamankinden ok daha fazla okdilli hale getirmitir.
Bu konuda zellikle Vivian Cookun nerdii okluyetkinlik perspektifi ok aklaycdr.
okluyetkinlik, en geni tanm ile ayn beyinde birden fazla dilin bilgisinin bulunmas36 olarak
tanmlanmaktadr. Bylece okdilli birinin sahip olduu diller, yan yana duran ayr diller deil
bir btn oluturan okluyetkinlik durumu olarak ele alnr. Bu bakmdan, okdillilik kiinin
salt birinci ve ikinci dilinden deil, beynin tm dilsel fonksiyonlarndan meydana gelir. Dier
bir deyile, birden ok dili konuan bir insan tekdilli bir insandan birok bakmdan farkldr ve
tm bu farkllklar ile birlikte dnlmelidir. Bu farkllklar, okdilli insanlar iin, uygun artlar
olutuunda, ciddi bilisel ve zihinsel ayrcalklar salamaktadr.37 stelik bu tr bir anlay,
okdillilii duraan bir hal olarak deil, sz konusu dillerin srekli etkileim ve deiim halinde
olduu, birbirini besleyen dinamik bir iliki iinde dnr.38
35 Malone, Manual for Developing MLE.
36 Cook, Vivian (2006), Interlanguage, Multi-competence and the Problem of the Second Language, Rivista di
Psicolinguistica Applicata, Say 3, s. 39-52.
37 Bu konuda daha ayrntl bir tartma iin baknz: Baker, Colin (2006), Foundations of Bilingual Education and
Bilingualism (4. Basm), Multilingual Matters, Clevedon.
38 Bu konuda yaplm aklayc bir tartma iin baknz: Herdina, Philip ve Jessner, Ulrike (2002). A Dynamic Model
of Multilingualism: Perspectives of Change in Psycholinguistics, Multilingual Matters, Clevedon. Ayrca Cook, Vivian
(1995) Multi-competence and Learning of Many Languages, Language, Culture and Curriculum, Say 8, s. 9398.

36

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

Genelde Trkiyenin hemen her yerinde, zelde ise Krt corafyasnda ciddi anlamda bir okdillilik
ve okluyetkinlik olduu sylenebilir.39 Birok Krt ocuu yaad yere bal olarak doduu
andan itibaren Kurmancca, Zazaca, Arapa, Sryanice ve Trke dillerini duymakta, okul yllarnda
ise ngilizce dersleri almaktadr. Bu ocuklar, sz konusu dillerin hepsini renmeyebilir ve
gndelik hayatlarnda kullanmayabilir ancak bu dillerin varln bilerek byr. Dolaysyla dil
ile ilgili yaplmakta olan aratrmalarn lt olarak tekdillilii deil pratik karl olan dinamik
okdillilii almalar gerekmektedir.

2.50. Dilsel ve Kltrel Farkllk Asndan retmen Yetitirme

retmen yetitirme, lkeden lkeye, blgeden blgeye hatta kltrden kltre farkllk gsteren,
eitli iktidar mcadelelerinin srekli olarak dorudan hissedildii bir alandr. retmen yetitirme
srelerini kontrol edebilen iktidarlar ayn zamanda eitimin dier alanlarn da daha rahat kontrol
edebilmektedir. Dolaysyla iktidar mcadelesi retmen yetitirme srelerinin her aamasnda
kendini hissettirir. Bu mcadeleler sonucu kimi yerlerde kltrel ve dilsel farkllklar temel alan
bir eitimi srdrecek retmenler yetitirilirken, kimi yerlerde ise farkllklar tamamen gz
ard edilerek rencileri tektip sayan bir eitim sistemi oluturmak zere retmen yetitirilir.
retmen adaylarnn ald eitimin tr, toplumsal ilikileri ve eitli iktidar mekanizmalarn
dorudan etkiler.
Trkiye, okdilli ve okkltrl bir lke olmasna ramen retmen yetitirme kurumlar,
retmen adaylarn tekdilli ve tekkltrl bir ortamda alacaklarm gibi hazrlamaktadr.
Bunun sonucu olarak retmen adaylar, fakltelerinden mezun olup greve baladklar zaman
byk glklerle kar karya kalrlar.
te yandan, kltrel ve dilsel farkllklar resmi olarak kabul eden ve eitim programlarn buna
gre dzenleyen lkelerde de en tartmal konularn banda retmen yetitirme gelmektedir. Zira,
okdilli ve kltrel adan oulcu bir eitim anlay ile retmen yetitirmek, eitim srelerinin
tm bileenlerinin srekli gzden geirilmesini, kullanlan kaynaklarn eletirel bir ekilde ele
alnmasn, izlenen yntemlerin srekli sorgulanmasn gerektirmektedir. Ancak bu tr bir anlayla
retmen yetitirildiinde, oulcu ve eitliki toplumsal ilikilerin gelimesine katkda bulunulabilir.
Sonu olarak diyebiliriz ki hem eitim politikalar asndan tekdillilii esas alan sistemlerde, hem
de okdillilii esas alan sistemlerde, eitim programlarnn nasl sonular dourduunun en temel
belirleyenlerinin banda retmenlerin zellikleri, becerileri, mesleki birikimleri ve pedagojik
donanmlar gelmektedir. retmenlerin, deiimin etkin zneleri olabilmeleri iin var olan durumu
sorunsallatrabilmeleri ve bu duruma eletirel bir ekilde yaklaabilmeleri gerekir. Ana akm ve
tektip politikalarn yrrlkte olduu yerlerde retmenler, iktidar odaklarnn bilgisini rencilere
aktaran edilgen teknisyenler olarak grev yapmaktadr. Buna gre, retmenin rol ve ii sadece
bilgi veren bir kaynak eklindedir. renci edilgin durumdadr, kendisine verilen bilgileri alr ve
ezberler. Ne retmen ne de renci bilgiyi aratrmaz, yorumlamaz, eletirmez. Herhangi bir olay
Cook, Vivian (2003), The Changing L1 in the L2 Users Mind, Effects of the Second Language on the First, (der.) Vivian
Cook. Multilingual Matters, Clevedon, s. 1-18 ve son olarak Garcia, Education, multilingualism and translanguaging
kaynaklar da bu konudaki nemli almalardr.
39 Bu konudaki birok kaynak arasndan baknz: Eitim Sen (2011), Eitimde Anadilinin Kullanm ve iftdilli Eitim; Halkn
Tutum ve Grleri, Eitim-Sen Trkiye Taramas, Eitim Sen Yaynlar, Ankara.

37

veya olgunun neden ve nasl yle olduunu aratrmaz, gerekleme yoluna gitmez. Bunun aksine
dntrc retmen eitimi, retmen adaylarnn dnyaya ve toplumsal ilikilere, yani iktidar
sylemlerine ve eitim kurumlarnn sosyal, politik ve ekonomik adaletsizlik ve eitsizlikleri srekli
yeniden retme biimlerine eletirel bir ekilde yaklamasn salar. Bu trden bir dntrc
eitimin, bir retmen yetitirme programna nasl uygulanabileceini bir rpda sylemek ok
zordur, ancak yine de bu tr programlarn ortak noktalar konusunda unlar sylenebilir:

retmen adaylarnn iinde yaad kltrel ve toplumsal ilikiler hakknda eletirel

bir ekilde dnmesini salama,
rencilerin, dnyay ve toplumsal ilikileri kendi sesleriyle anlamlandrabilmeleri
iin uygun zeminler hazrlama,
Demokratik deerler etrafnda katlmc bir ekilde yer alacak eit bireyler barndran bir
toplum yaratma tahayyl kazandrma.

2.60. Ebeveynlerin (M)dahil Olmalar

Eletirel olmayan birok eitim anlaynda, ebeveynler okulun ve eitimin esasl bir bileeni olarak
dnlmez. ou zaman onlara biilen rol, rencilerin beslenmesi, eitim malzemelerinin
temini trnden ihtiyalarn karlamaktan teye gemez. Dier bir deyile, eitim sistemi
ve bileenleri dzenlenirken ebeveynlere danlmaz, ilgili srelere dahil olmalar iin frsat
tannmaz. Aksine, alnan kararlara biat etmeleri beklenir. Bu dlanma durumu, aznlk topluluklar
sz konusu olduunda ok daha iddetli yaanmaktadr. Zira bu almamzn birinci blmnde
deinildii gibi Krt rencilerin ounluunun ebeveynleri, Trkiyede eitim sisteminin
dzenleme biiminden kaynakl olarak ocuklarnn derslerinde ve devlerinde onlara yardmc
olamamakta, retmenlerle anlaml diyaloglar gelitirememektedir. phesiz bu durumun en
nemli belirleyenlerinden birisi okul dilinin yalnzca Trke olarak belirlenmi olmasdr.
Bu yzden, okdilli eitim politika ve uygulamalar en bandan itibaren ebeveynleri bu srece
katacak ekilde dzenlenmeli, onlarn bilgi ve tecrbelerine sayg gsterilmeli ve alnacak kararlarda
sz sahibi olmalar salanarak eitim sistemine dahil edilmelidir. Bunun yolu kltre duyarl kapsayc
mfredatlarn hazrlanmasnda yatar. Kapsayc mfredattan kast, okul iinde olup biten her eyin
okulun tm bileenlerinin tecrbeleri, ihtiyalar ve haklarn gz nne alarak bunlara cevap
verebilen mfredat olmaldr. Bu da ancak okul mfredatlarnn uygulanacaklar blgelerdeki dilleri
ve kltrleri esas alarak hazrlanmasn, her trl ayrmcln eitimin tm kademelerinde bertaraf
edilmesini gerektirir.
te yandan uzun sreli ayrmclk ve eitsizliklere uram topluluklara mensup ebeveynlerin
gemi tecrbelerinin de yeniden dntrlecei eitim dzenlemeleri yaplmaldr. rencilerin
okuldaki durumlarn iyiletirmeye ynelik admlar ancak ebeveynlerinin benzer dnmlerden
gemesiyle mmkndr. rnein, uzun sre dili aalanm bir ailede stelik de tekdilliliin
lt olarak dayatld blge ve lkelerde ebeveynlerin diller hakkndaki tutum ve alglarnn
dnmesi zordur. Bu yzden, okdilliliin ve kltrel okluun esas alnd yeni bir eitim
anlaynn yaygnlatrlmas srecinde ebeveynlerin bir tr yetikin eitimi almas gerekir. Bu
trden bir eitimin ierii ve ekli yine katlacak olanlarla birlikte ekillenmelidir ve mutlaka dilsel
ve kltrel farkllklar, ayrmclk, eitsizlik gibi temalarn ele alnd seminerleri iermelidir.

38

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

Ebeveynlerin eitim srecine mdahil olmasnn nemli bir yolu da ders malzemelerinin onlar
tarafndan hazrlanmasdr. zellikle Krte gibi yasal eitim srelerinden dlanm dillerin
eitimde kullanlmasna balandnda yaanacak skntlarn banda uygun yazl, szl ve grsel
malzemelerin eksiklii ne kar. Bu durumdaki diller iin birok lkede yaplan uygulamalardan
biri de sz konusu gruptan olan uzmanlar tarafndan ana babalara verilecek seminerlere paralel
olarak, onlarn malzeme retmeleridir. Bylece hem kltre uygun ara gere retilmi olur,
hem diyalekt farklklar hesaba katlm bylece ana babalar srecin faal katlanlar olmu olurlar.
stelik renciler, kendi ana babalar veya akranlar tarafndan hazrlanm malzemeyi kullanrken
heveslerinin artaca phe gtrmez. Bu tr bir uygulamada mutlak suretle dikkat edilmesi
gereken nokta mmkn olduka ok fazla kadn ve kz ocuunun bu hazrlk srecine karar alc
olarak dahil olmasnn salanmasdr. Bu da toplumsal cinsiyet konusunda daha duyarl retim
materyallerinin retilmesin imkn salayabilir.
Bu sayede daha nceleri okuldan ve eitimden dlanm ana babalarn eitimle ilikisi salkl
bir ekilde kurulabilir ve sadece rencilerin deil ebeveynlerinin de glendirilmesi salanabilir.

2.70. okdilli Eitimin Temel Dayanaklar

okdilli bir eitim anlaynn belli bal dayanaklar vardr. Bu konu ile ilgili eitli platformlarda
bir hayli almas bulunan Jim Cummins, Tove Skutnabb-Kangas, Colin Baker ve Carol Benson gibi
uzmanlarn grlerinden hareketle aadaki dayanaklar sralanabilir.40
1- Her ocuk en iyi bildii dil veya dillerde eitim aldnda en iyi renir. Okur-yazarlk
geliiminin zellikle ilk safhalarnda ses-simge ile anlam-simge arasndaki ilikinin kavranmas
hayatidir. renciler, anlamlarn bildikleri kelimeleri yazarken ok daha abuk renir. teki
trl, ocuklarn okuma-yazmaya balamas da, eitimin verildii dili renmesi de gecikir.
2- Herkes ayn anda veya birbiri ardna birok dili hzlca renebilme yeteneine sahiptir.
Tm ocuklar doutan, biyolojik engelleri olmad takdirde, tm dillerin temelinde yatan ortak
evrensel dilbilimi bilgisine sahiptir. Ancak bydke evresel eler, bu yetenein zamanla
daralmasna yol amaktadr. ocuklar etraflarnda yalnzca bir dili duyageldiklerinde, dier dilleri
kullanmak iin sahip olduklar doutan gelen yetileri zamanla kaybeder. Bu anlamda, Cookun da
dedii gibi, aslnda tekdillilik ciddi bir dil mahrumiyeti durumudur.41 okdillilii esas olarak alan
bir eitim anlay, ocuklarn sahip olduu evrensel dilbilgisini batan itibaren dikkate alarak
ocuklarn sahip olduklar dil kullanma becerilerinin hzl bir ekilde canlanmasna yardmc olur.42
Noam Chomsky bu konuda von Humboldttan u alnty yaparak bu konudaki keskin grn
40 Bu kaynaklar iin baknz: Baker, Colin (2011), kidilli Eitim: Anne-babalar ve retmenler iin Rehber (ev. Sezi Gvener),
Heyamola Yaynlar, stanbul; Cummins, Jim (2000), Language, Power, and Pedagogy. Bilingual Children in the Crossfire,
Multilingual Matter, Clevedon; Skutnabb-Kangas, Tove (2000), Linguistic Genocide in Education-or Worldwide Diversity
and Human rights? Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, NJ; Benson, Carol (2005) The Importance of Mother
tongue-based Schooling for Educational Quality. EFA Global Monitoring Raporu, baknz http://unesdoc.unesco.

org/images/0014/001466/146632e.pdf

41 Cook, Vivian (2009) Multilingual Universal Grammar as the Norm, Third language acquisition and Universal Grammar,
(der.) Yan-kit Ingrid Leung, Multilingual Matters, Celevedon, s. 55-70.
42 Dnyaca nl dilbilimi profesr Noam Chomskynin gelitirdii bu kuramn ayrntlar iin u kaynaklara baklabilir:
Chomskynin ilgili almalar. rnein baknz: Chomsky, Noam (2009), Bilgi Sorunlar ve Dil: Managua Dersleri (ev.
Veysel Kl), BGST Yaynlar, stanbul.

39

ortaya koymaktadr: Gerek anlamyla bir dili retemeyiz; ancak bir dilin beyinde kendi bildii
yolla gelimesinin artlarn oluturabiliriz.43 Buradan hareketle, okdilli bir eitim anlaynda
snf ii uygulamalar bu artlar oluturmaya ynelik hazrlanmaldr.
3- Diller arasnda daha nceden edinilmi bilgi ve beceriler rahatlkla aktarlabilir. Bu yzden
diller arasnda kpr kurarak bir dilde renilen bilgi ve beceriler baka dil veya dillere aktarlabilir.
okdilli eitim modellerinde dilsel ve zihinsel becerilerin karlkl olarak aktarlmas programl bir
ekilde ve mfredatn bir paras olarak retilir. Bylece dillerin birinde okuma-yazma becerileri
gelitikten ve dier bir dilde de belli bir szl dil becerisi gelitikten sonra birinci dilde renilen
okuma-yazma becerileri ok ksa srede ikinci dile aktarlarak bu dilde de okuma-yazma fiilen
gerekleebilir.
4- Diller birbirlerinin rakibi deil, destekisidir. okdilli eitim benimsendiinde, dillerin
birbirlerinin rakibi veya dman olduu ya da birbirinin geliimini engelledii yanl algs yerine
birbirlerinin geliimine katk sunduklar algsnn gelimesi salanr. Bu sayede okdillilik, bireyi
olumsuz olarak etkileyen deil, ona deer katan fazladan bir zellik olarak alglanr.
5- okdilli eitim sayesinde yeni diller kolaylkla renilir. okdilli bir eitim uygulamasnda,
renilen her yeni dilin ncelikle ders eklinde kademe kademe gelitirilerek ve szl beceriler
zerinden retilmeye balanmas, rencilerin yeni dili anlaml bir ekilde konumalarla
renmesine yardmc olur. Bu sayede, dil renme keyifli ve rahat bir ekilde ilerleyerek renciler
iin sadece baarlmas gereken zorunlu bir ders olmaktan kar. Aksi halde, rencilerin bilmedii
bir dilde verilen eitim, ou zaman renciler tarafndan tam olarak anlalmayan cmle veya
cmleciklerin ezberlenmesi eklinde olur.
6- okdilli renciler, tekdilli rencilere gre derslerinde daha baarldr. Uluslararas
literatr ve Krt rencilerle yaplan aratrmalar, birden fazla dil bilen rencilerin gerek sosyal
bilimler gerekse fen bilimleri derslerinde tekdilli rencilere oranla birok adan avantajl
olduunu gstermitir. Aratrmalara44 gre okdilli renciler, beyinlerinin farkl blgelerini daha
fazla kullanarak, olay ve konulara farkl alardan yaklaarak daha yaratc sonular gelitirirler.

43 Von Humbold, 1836, alnt Chomsky, Noam (1965), Aspects of theory of Syntax, MIT Press, Cambridge, s.51
44 Bu konuda baklabilecek iki nemli kaynak daha nce de atfta bulunulan u kaynaklardr: Cummins, Language,
Power, and Pedagogy; Baker, Foundations of Bilingual Education.

40

ortaya koymaktadr: Gerek anlamyla bir dili retemeyiz; ancak bir dilin beyinde kendi bildii
yolla gelimesinin artlarn oluturabiliriz.87 Buradan hareketle, okdilli bir eitim anlaynda
snf ii uygulamalar bu artlar oluturmaya ynelik hazrlanmaldr.
3- Diller arasnda daha nceden edinilmi bilgi ve beceriler rahatlkla aktarlabilir. Bu yzden
diller arasnda kpr kurarak bir dilde renilen bilgi ve beceriler baka dil veya dillere aktarlabilir.
okdilli eitim modellerinde dilsel ve zihinsel becerilerin karlkl olarak aktarlmas programl bir
ekilde ve mfredatn bir paras olarak retilir. Bylece dillerin birinde okuma-yazma becerileri
gelitikten ve dier bir dilde de belli bir szl dil becerisi gelitikten sonra birinci dilde renilen
okuma-yazma becerileri ok ksa srede ikinci dile aktarlarak bu dilde de okuma-yazma fiilen
gerekleebilir.
4- Diller birbirlerinin rakibi deil, destekisidir. okdilli eitim benimsendiinde, dillerin
birbirlerinin rakibi veya dman olduu ya da birbirinin geliimini engelledii yanl algs yerine
birbirlerinin geliimine katk sunduklar algsnn gelimesi salanr. Bu sayede okdillilik, bireyi
olumsuz olarak etkileyen deil, ona deer katan fazladan bir zellik olarak alglanr.
5- okdilli eitim sayesinde yeni diller kolaylkla renilir. okdilli bir eitim uygulamasnda,
renilen her yeni dilin ncelikle ders eklinde kademe kademe gelitirilerek ve szl beceriler
zerinden retilmeye balanmas, rencilerin yeni dili anlaml bir ekilde konumalarla
renmesine yardmc olur. Bu sayede, dil renme keyifli ve rahat bir ekilde ilerleyerek renciler
iin sadece baarlmas gereken zorunlu bir ders olmaktan kar. Aksi halde, rencilerin bilmedii
bir dilde verilen eitim, ou zaman renciler tarafndan tam olarak anlalmayan cmle veya
cmleciklerin ezberlenmesi eklinde olur.
6- okdilli renciler, tekdilli rencilere gre derslerinde daha baarldr. Uluslararas
literatr ve Krt rencilerle yaplan aratrmalar, birden fazla dil bilen rencilerin gerek sosyal
bilimler gerekse fen bilimleri derslerinde tekdilli rencilere oranla birok adan avantajl
olduunu gstermitir. Aratrmalara88 gre okdilli renciler, beyinlerinin farkl blgelerini daha
fazla kullanarak, olay ve konulara farkl alardan yaklaarak daha yaratc sonular gelitirirler.

87 Von Humbold, 1836, alnt Chomsky, Noam (1965), Aspects of theory of Syntax, MIT Press, Cambridge, s.51
88 Bu konuda baklabilecek iki nemli kaynak daha nce de atfta bulunulan u kaynaklardr: Cummins, Language,
Power, and Pedagogy; Baker, Foundations of Bilingual Education.

40

3. BLM: Trkiyede Krt rencilerin Eitiminde Kullanlabilecek Anadili Temelli

okdilli ve okdiyalektli Dinamik Eitim Modelleri45
Birinci blmde ele alnan oklu ayrmclk ve eitsizlik durumlarn dntrebilecek ve ikinci
blmde tartlan yollarla dilsel okluu ve farkllklar merkeze alarak zelde Krt ocuklarnn,
genelde Trkiyede tm kesimlerin, farkl ihtiya ve zelliklerine cevap olabilecek bir eitim, ancak
anadili temeli okdilli ve okdiyalektli bir eitim anlayndan geer. Buradan hareketle, almann
bu blmnde Trkiyede Krt ocuklarnn eitiminde kullanlabilecek anadili temelli okdilli
ve okdiyalektli dinamik eitim modelleri sunulmaktadr. Bu almann birinci blmnde bu
terimlerin her birinin neden tercih edildii ve ne kastedildii aklanmt.
imdiye kadar ele alnan bilgilerden yola karsak farkl ihtiya ve zelliklere sahip Krt
rencilerin eitiminde drt farkl model kullanlabilir. Bu modeller genel olarak rencilerin
Krte ve Trke dillerindeki sosyodilsel durumlarna gre hazrlanmtr. Dier bir deyile
bu modellerin snflandrlmasnda, rencilerin Krte ve Trke dillerindeki yeterlilikleri ve
dil kullanmlar esas alnmtr. Model 1 yalnzca Krte bilen veya daha ok Krte konuan
renciler, Model 2 doutan itibaren Krte ve Trkeye maruz kalp her iki dili de bilen
renciler, Model 3 ve 4 ise eitli nedenlerle birinci veya baskn dili Trke olmu Krt renciler
dnlerek hazrlanmtr. Ayrca, bu modeller Krtlerin yaad yerler gz nne alnarak
Krt blgesi, g blgeleri ve zel durumlu blgeler olmak zere farkl blgede kullanlabilir.
Krt blgesinden kast tarihsel ve kltrel olarak Krtlerin binlerce yldr yaaya geldikleri
corafyadr. G blgeleriyse, almann ikinci blmnde akland gibi farkl dnemlerde
eitli sebeplerden dolay stanbul, Ankara, Mersin, Adana, Antalya, zmir, Bursa gibi Trkiyenin
batsndaki g alan ehirlerdir. zel durumlu blgeler ise, yine almann ikinci blmnde ele
alnd zere Krtlerin Cumhuriyet ncesi dnemlerde srgne gnderildii Konya ve Ankara
gibi ehirlerin kimi blgelerini kapsamaktadr.
Aada aklanan modeller yalnzca okulncesi ve ilkretim dnemini kapsamaktadr. Bu dnem,
toplam dokuz yl olan zorunlu bir eitim sresine denk gelmektedir. Ancak bu dokuz yllk dnemin
kendi iinde nasl dzenlenecei konusunda farkl yntemler tercih edilebilir. Yani, dokuz yllk
kesintisiz eitim eklinde de dnlebilir, kendi iinde birka farkl dneme de ayrlabilir. nemli
olan dokuz yllk bu srenin tamamnn zorunlu olmas ve tm rencilere parasz ve nitelikli
bir ekilde sunulabilmesidir. Bu raporda, farkl dillerin modele dahil edilmesi ve bu dillerde
yaplacak eitim-retim etkinlikleri dnlerek, modellerin kendi iinde drt farkl aamada
dzenlenmesi tercih edilmitir. Birinci aama bir yl srecek okulncesi dnemidir. Bu aamada
rencilerin bildikleri dillerde temel szl dil becerilerini gelitirmeleri ve eitime hazrlanmalar
hedeflenir. kinci aama ise okulncesinden sonraki ilk yldr. Bu dnemde szel beceriler dnda
rencilerin okur-yazarlk becerilerinin gelitirilmesi ve yeni dilleri aamal olarak renebilmesi
beklenir. Bundan sonraki aama 4. ve 5. snflar kapsamakta olup, rencilerin Kurmancca, Zazaca
45 Bu blmn ilk tasla, Diyarbakrda dzenlenen bir panelle kamuoyuna sunulmu, ardndan gelen eletiri, yorum
ve nerilerle birlikte blm zenginletirilerek yeniden hazrlanmtr.

41

ve Trkede epey yol alm olmalar ve ngilizcede belli bir seviyeye gelmi olmalar beklenir. Ayrca
bu dnemde soyut dnebilme becerilerini ve akademik bilgi edinmelerini gelitirecek dersler
verilir. Drdnc ve son aama ise 6., 7. ve 8. snflar kapsar; bu aamada renciler deiik dersleri
farkl dillerde almaya balar ve okdilli eitim tam anlamyla uygulanmaya balanm olur. Bu
srete renciler zorunlu sosyal ve fen bilimleriyle matematik derslerinin yan sra toplumsal
cinsiyet, yurttalk ve demokrasi eitimi, doa bilimleri, dinler tarihi, okdillilik ve okkltrllk,
medya okur-yazarl, kltr ve sanat, edebiyat ve ek bir yabanc dil eitimi gibi birok dersin
bazlarn zorunlu, bazlarn ise semeli ders eklinde alarak lise eitimine hazrlanr. Bu aamalarn
hepsinin zorunlu eitim kapsamnda olmas ve rencilerin her bir aamay baarl bir ekilde
tamamlamas ok nemlidir. rencilerin bir ksm, herhangi bir aamada kazanmalar beklenen
becerileri yeterince gelitirememilerse, bu rencilerin eksiklerini giderecek mekanizmalarn
dzenlenerek kendilerine destek olunmas gerekir. Bunun iin de rencilerin geliimiyle ilgili olarak
okulncesinden balayarak renci merkezli ve geliim srelerini deerlendiren alternatif lme
ve deerlendirme yntemlerinin gelitirilmesi hayati nem tar. Ancak, bu lme ve deerlendirme
yntemlerinin bugn sklkla kullanlan ve sadece sonucu lmeye odakl testlerden olumamasna
zen gsterilmelidir. Yine bu konuyla ilgili olarak, zorunlu ilkretim dneminden sonra balayacak
lise eitimine, rencilerin sadece belli bir dilde yaplacak standartlatrlm, basit ve sadece sonu
odakl snavlar araclyla deil, kendi ilgi ve hedefleri dorultusunda yapacaklar tercihler yoluyla
devam etmesi iin gerekli altyap hazrlanmaldr.46
Daha nce de deinildii gibi Krt rencilerin bir ksm anadili olarak Kurmancca lehesini bir
ksm da Zazaca lehesini konumaktadr. Dolaysyla burada nerilen modellerde kullanldklar
blgelere bal olarak kimi deiiklikler olacaktr. Birinci dili Kurmancca olan renciler iin eitim
esas olarak bu dil zerinden yrtlrken, Karlatrmal Diyalekt olarak belirtilen durumlarda
Zazaca retilmesi hedeflenmelidir. te yandan birinci dili Zazaca olan renciler iin eitimde
daha ok kullanlacak dil Zazacadr ve Karlatrmal Diyalekt olarak da Kurmancca retilir.
Bir baka nemli nokta da burada nerilen modellerde kullanlan yabanc dille ilgilidir. Dnyann
hemen her yerinde ngilizceye olan ilgi ve bu dili bilmekle ulalabilen farkl sosyoekonomik ve
akademik getiriler dnlerek ncelikli olarak bu modellerde de nc dil olarak ngilizce
nerilmitir. Ancak ngilizce yerine Arapa, Farsa, Ermenice, Almanca, spanyolca, Franszca veya
baka bir dil de sunulabilmelidir. Bu konuda tercih ocuklara ve ailelere braklmaldr.
Son olarak unu belirtmek gerekir: bu modellerde bir sre olarak okdilli geliim hedeflenirken
yeni dillerin nce szel, sonra da yazl dil olarak retilmesi ngrlmtr. Byle bir tercihin
esasnda iki sebebi vardr. Birincisi dil, doal ortamnda renilirken ilkin szel beceriler geliir
ve ou gndelik ihtiyalar iin ncelikli olarak szel dile bavurulur. kincisi, Trkiyede zellikle
devlet okullarnda yabanc dil retme tecrbeleri gz nne alndnda, daha ok yazl dil
zerinden balayan ve devam eden yeni dil renme etkinlikleri, genelde mekanik bir renme
eklinde olumakta ve sz konusu dili renen kiiler bu dilde okuyup yazabilseler de gndelik dili
konuamamaktadr. Bu nedenlerden dolay burada nerilen modellerde dillerin ncelikle szel,
daha sonra da aamal olarak yazl retilmesi dnlmtr. Szel dilden kast ise rencilerin
yazl malzemelerden ziyade resimler, nesneler, videolar ve ses dosyalar gibi aralar kullanarak
dil renmeleridir.
45 Bunun nasl yaplabilecei daha ayrntl bir almann konusu olmaldr.

42

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

3.00. Modellerin Cevap Vermesi Gereken Soru ve Sorunlar

Gerek bu raporda nerilen modellerin gerekse de nerilebilecek dier eitim modellerinin
mutlaka cevap vermesi gereken bir takm soru ve sorunlar vardr. stelik bunlara cevap aranrken,
hem tekdilli ve ayrmc eitim politika ve uygulamalarndan kaynakl geriye dnk tahribatn
giderilmesi, hem de daha salam bir gelecek tasavvur edilmesi iin kullanlacak okdilli eitim
modellerinin, ierik ve ekil asndan olmak zere iki dzeyde planlanmas gerektii belirtilmelidir.
erik planlamasndan kast, her modelde rencilere verilecek derslerin ierikleri, kullanlacak
szel, grsel veya yazl malzemelerin ierikleri, retim teknikleri gibi konularn, raporun ikinci
blmnde tartlan Eletirel/Dntrc Eitim anlayna uygun ekilde ele alnmasdr.
ekil planlamasyla kastedilen ise, eitimde kullanlacak dillerin, nerilen modellerde yer alma
biimidir.
1. Soru: Dilsel ve kltrel oulculuk lt olarak nasl yanstlacak?
Hem ierik hem de ekille ilgili olan bu soru, yine hem ierik hem de ekil ynnden yaplacak
dzenlemelerle karlanabilir. ekil asndan, batan itibaren birden ok dilin tm modellerde
kullanlmas, dilsel ve kltrel adan oulcu bir bak as gelitirmi olacaktr. te yandan, okul
ncesi dnemden 8. snfa kadar tm aamalarda kullanlan - metin ve resimler dahil olmak zere
tm ders malzemeleri, dilsel ve kltrel oulculuun ve farkllklarn ilkeli bir rnei olacak
ekilde hazrlanmaldr.
2. Soru: Anadillerini unutan rencilere dillerinin yeniden kazandrlmas nasl salanacak?
ekil asndan yaplacak bir dzenleme olan ve aada anlatlan Model 3 ve Model 4 uygulanarak,
anadillerini unutmu olan Krt ocuklarnn Krteyi yeniden kazanmalar salanabilir.
3. Soru: Her trl ayrmcla kar nasl bir rol stlenilecek?
Tm ders malzemeleri ve mfredat konular hazrlanrken, cinsiyetten etnik kimlie, fiziksel
engelden snfsal aidiyete kadar, ayrmclk uygulamasna esas tekil eden her trl farkllk ele
alnarak, ayrmcln eitim yoluyla yeniden retilmemesi iin gerekli ierik dzenlemeleri
yaplmaldr. Bu konuda temel alnacak yntem, Eletirel/Dntrc Eitim ile Eletirel Okuryazarlk anlaynn benimsenmesidir.
4. Soru: Dil kayb nasl nlenecek?
Bu modeller, adlarndan da anlalabilecei gibi, temel olarak okdillilii yaygnlatrmak zere
hazrlanmtr. Yukarda tantlan tm eitim modelleri, mevcut bir dilin korunmas ve eitim
programlarna yeni dillerin eklenmesini hedeflemektedir.
5. Soru: Bu modeller snfsal farkllklara nasl cevap vermektedir?
nerdiimiz modeller, Eletirel/Dntrc Eitim ile Eletirel Okur-yazarlk anlaylar
sayesinde, farkl snfsal gruplar arasnda yeni hiyerarilerin retilmesini engelleyecek ve daha
eitliki ilikilerin gelitirilmesini tevik edecek politika ve uygulamalar benimsemektedir.
6. Soru: Az ve lehe farkllklar nasl ele alnacak?
Hem ierik hem ekil planlamas ile ilgili olan bu ihtiyaca karlk olarak, modellerin uygulanaca
blgelerde kullanlan farkl lehe ve azlarn retim srelerinde kullanlmas gerekir. Yazl ders
malzemeleri tek bir Krte leheyi ve sz konusu lehenin bir tek azn esas alarak deil tm

43

lehe ve azlar gz nnde bulundurularak hazrlanacaktr. Malzemelerin farkl lehe ve azlara

gre gzden geirilmesinde, ilgili blgelerde alacak ve sz konusu lehe ve azlar konuan
retmenler grevlendirilebilir. Ayrca, eitimin tek bir merkezden hazrlanan malzemelerle
yrtlmemesi iin, retmen adaylarna ve retmenlere gerekli donanm kazandrlarak,
retmenlerin sz konusu blgede geerli olan az kullanmalar ve kendi malzemelerini
hazrlamalar tevik edilmelidir. Bu sayede, hem merkeziyeti eilimlerin nne geilmi, hem
retmenlerin daha etkin bir yaratma srecine girmeleri salanm, hem de malzemelerin
rencilerin hayatlaryla daha yakndan ilikili hale gelmesi salanm olur. Bu tr bir uygulama,
Eletirel Okur-yazarlk anlay ile birebir rtmektedir.
7. Soru: retmen yetitirme ve hizmet-ii eitim, hem retmenleri hem de rencileri
glendirecek ekilde nasl dzenlenmelidir?
Tm modellerde, istenilen hedeflere ulalmasnn esas belirleyicilerinden birisi, retmen
yetitirmektir. Daha ok ierik dzenlemesi ile ilgili olan bu ihtiya, almamzn ikinci
blmnde yer alan Dilsel ve Kltrel Farkllk Asndan retmen Yetitirme bal altnda
anlatlan yntemlerle karlanabilir. Buna gre, dntrc bir retmen yetitirme modeli
benimsenerek, retmen adaylarnn ve mevcut retmenlerin dnyaya ve toplumsal ilikilere,
eitli iktidar sylemlerine ve eitim kurumlarnn sosyal, politik ve ekonomik adaletsizlik ve
eitsizlikleri srekli yeniden retme biimlerine eletirel bir ekilde yaklamas salanmaldr.
Bu trden bir retmen yetitirme anlay sayesinde, okdilli eitim modelleriyle ulalmak
istenen hedefler gerekletirilebilir. Elbette bunun gerekletirilmesi, ncelikle retmenlerin
okdilliletirilmelerine baldr.
8. Soru: Mfredat ve ders malzemeleri, ayrmcla uram gruplarn glendirilmesini
salayacak ekilde nasl hazrlanabilir?
Yine ierik dzenlemesi kapsamnda yer alan Eletirel/Dntrc Eitim ve Eletirel Okuryazarlk yaklamlar benimsenerek, mfredat ile birlikte yazl, grsel, sesli ve grntl tm ders
malzemeleri, ayrmcla uram gruplarn yaad hakszlklar gidermek iin gerekli farkndala
ve bilgiye sahip renciler yetitirmeyi amalamaktadr. zellikle ikinci blmde anlatlan okuryazarlk modelinin yaratc eylem aamas, bu konuda rencilerin harekete gemesini tevik
etmektedir.

44

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

3.10. Farkl Balamlarda Kullanlabilecek Anadili Temelli okdilli ve okdiyalektli

Dinamik Eitim Modelleri
Aada nerilen modeller temel olarak iki hat zerinden hazrlanmtr. Birincisi, Krt ocuklarn
heterojen yaps gz nne alnmtr. Yani daha nce de belirtildii gibi Krt ocuklar farl zellik
ve ihtiyalara sahiptir, bu nedenle bu ocuklarn eitimleri iin tek bir eitim modeli yerine, birden
ok model sunulmal, ocuklarn durumlarna gre bu programlardan birine katlabilmelidir.
kinci hat, farkl lke rneklerinin hesaba katlmasdr. Tarihsel ve sosyo-politik artlar gz nne
alndnda, dnyann eitli blgelerinde dzenlenen anadili temelli okdilli eitim programlar
ile takip edilen farkl eletirel eitim anlaylarnn bir ksm Krt ocuklarn eitimi iin de
nemli potansiyel tamaktadr. Buradan hareketle, bu raporda nerilen modeller ekil asndan
Bask lkesinde uygulanmakta olan eitim programlar47 ile Susan Maloneun dnyann birok
lkesinde uygulanan Kademeli okdilli Eitim Programlar48 ve Carol Bensonun birok lkede
yapt almalar sonucu ortaya koyduu somut neriler49 bir araya getirilerek hazrlanmtr.
erik olarak da Vivian Cookun nerdii dillerin birbirleriyle ilikisi bakmndan okluyetkinlik50,
okur-yazarlk bakmndan Jim Cummins51 ve Ada Alma Florun52 nerdikleri Eletirel Okur-yazarlk
Modeli ve genel eitim anlay bakmndan da Paulo Freire ve Jim Cumminsin nerdii Eletirel/
Dntrc Eitim anlaylar53 benimsenmitir.
Sonu olarak denilebilir ki aada nerilen modeller hem Krt ocuklarnn farkl zellik ve
ihtiyalar dnlerek hem de eitli blgelerdeki uygulamalarda olduka olumlu sonular
veren anadili temelli okdilli eitim modelleri ve eletirel eitim anlaylarndan yararlanlarak
hazrlanmtr.

47 Cokun, Derince ve Uarlar, Dil Yaras, s. 106-111.

48 Malone, MLE Program Planning Manual.
49 Benson, The Importance of Mother Tongue-based Schooling
50 Cook, Multi-competence and Learning of Many Languages
51 Cummins, Empowerment through Biliteracy
52 Ada, Alma, Flor (1988) The Pajaro Valley experience: Working with Spanish speaking parents to develop childrens
reading and writing skills in the home through the use of childrens literature. inde Minority Education: From Shame
to Struggle, (der.) T. Skutnabb-Kangas ve J. Cummins (s. 223238). Clevedon: Multilingual Matters.
53 Freire, Paulo (2010), Ezilenlerin Pedagojisi, (ev. Erol zbek ve Dilek Hattatolu), Ayrnt Yaynlar, stanbul; Cummins,
Language, Power, and Pedagogy; ve Cummins, Empowerment through Biliteracy.

45

Model 1 Krte Temelli Aamal okdilli ve okdiyalektli Eitim

Aadaki tabloda yalnzca Krte bilen veya daha ok Krte konuan rencilerin eitimlerinde kullanlabilecek Model 1 gsterilmektedir.

46

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

Okulncesi Dnemi
Bu dnemde hedef, rencinin anadilinde szel dil geliiminin salanmas ve birinci dili Kurmancca
ise Zazacay, Zazaca ise Kurmanccay haftann iki gn birer saat oyunlar oynayarak tanmaya
balamasdr. Bu aamada ocua yazl malzemelerden ziyade eitli grseller sunularak anlaml
szcklerle iletiim kurmas beklenir. Hem Kurmancca hem de Zazaca derslerinde genel olarak
TPR (Total Physical Response) teknikleri kullanlarak dil geliimi tevik edilir. Bu teknik, rencilerin
daha ok hareketler, oyunlar veya komutlarla dil renmesini ngrr. Bu dnemde henz Trke
veya ngilizce devreye girmemitir.

1. Snf Dnemi
Bu dnemde hedef szel Krte geliiminin devam etmesi ve Krte okuma-yazma renmeye
balanmasdr. Eitim dili tamamen Krtedir. Ancak haftada saat Trke ders verilerek szel
olarak Trkenin retilmesine balanr. Trke dersleri, temel olarak gndelik Trke retilmesini
hedefler. Ayrca haftann iki gn birer saat Karlatrmal Diyalekt derslerine devam edilir. Bu
aamada henz ngilizce retilmeye balanmaz.

2. Snf Dnemi
Bu dnemde Krte szel ve yazl beceriler gelitirilmeye devam eder. Yine haftada saat Trke
ders verilir, ancak bu kez Krtede edinilen okur-yazarlk becerileri aktarm teknikleriyle Trkeye
aktarlr. Bylece ikinci dilde de okur-yazarlk balam olur. Son olarak haftann iki gn birer
saat Karlatrmal Diyalekt dersi devam eder, ancak bu sefer rencilere fabllar veya geleneksel
masallar anlatlr.

3. Snf Dnemi
Bu dnemde 2. snfta balayan derslere devam edilir. Krte ve Trkenin kullanm ile
Karlatrmal Diyalekt derslerinde fabl ve geleneksel masallarn anlatm srdrlr. Tek fark, 3.
snfta ilk kez haftada saat szel ngilizce dersi verilmeye balanmasdr. Burada ama ngilizce
gnlk baz diyaloglarn ve basit dil kalplarnn retilmesidir.

4. Snf Dnemi
nc aamann devreye girdii bu dnemde nceki snflardan farkl olarak mfredata Fen
Bilimi ve Sosyal Bilgiler gibi yeni dersler eklenerek program daha da zenginletirilir. Ancak Krte
anlatlan, grece kolay bir mfredat dersi ayn zamanda Trke olarak da retilmeye balanr
ve bu derste kullanlan dilbilgisi konularna paralel olarak Trke dilbilgisi dersi verilir. Onun
dndaki dersler sadece Krte verilmeye devam eder. ngilizce bu aamadan itibaren yazl dil
olarak retilmeye balanr. Karlatrmal Diyalekt derslerinde ise bu aamada rencilere fabl
ve geleneksel masallarn yerine modern ykler okunur.

5. Snf Dnemi
Bu dnemde, nceki yl izlenen program byk oranda devam eder. Sadece nce Krte sonra
Trke verilen ders says ikiye karlr ve Trke dersinde bu mfredat derslerinin ieriklerine
paralel Trke dilbilgisi dersleri devam eder. Bunlarn dnda ngilizce dersi ve Karlatrmal
Diyalekt derslerinde yk okunmaya devam edilir.

47

6. Snf Dnemi
Drdnc aamann balad bu dnemde bir nceki dnemde izlenen programdan farkl olarak
Trke verilen grece hafif mfredat dersleri artk sadece Trke verilmeye balanr. Dier bir
deyile, ayn dersin daha nce Krte de verilmi olmas beklenmez. Trke Dilbilgisi dersinde
Trke ilenen mfredat derslerine paralel dilbilgisi retilmeye devam edilir. ngilizce ders saati
ten drde karlr. Ayrca Karlatrmal Diyalekt dersi de ilk kez bu aamada yazl metinler
kullanlarak retilmeye balanr.

7. Snf Dnemi
Bu dnemde, bir nceki dnemin derslerine neredeyse aynen devam edilir. Farkl olarak sadece
Krte ilenen bir mfredat dersi ayn hafta iinde ngilizce ilenmeye balanr. ngilizce dersinde
ise bu mfredat konularna paralel dilbilgisi ve kelime dersi verilir. Ayrca programa Akademik
Karlatrmal Diyalekt dersi eklenir. Bu derste karlatrmal olarak retilen sz konusu
diyalektte okuma ve yazma becerileri gelitirilmeye allr, rencilerin eitli akademik metinleri
bu diyalektte okumalar beklenir ve akademik metinler yazmalar tevik edilir. Onun dnda,
semeli dersler rencilerin tercihlerine gre deiir.

8. Snf Dnemi
Bu dnemde tamamen bir nceki dnemde izlenen programa devam edilir. Sadece semeli
dersler, rencilerin tercihlerine gre deiir.

48

Aadaki tabloda hem Krteyi hem Trkeyi iyi bilen rencilerin kullanabilecekleri Model 2 gsterilmektedir.

Model 2 Krte-Trke Dengeli Kademeli okdilli ve okdiyalektli Eitim

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

49

Okulncesi Dnemi
Bu dnemde hedef, rencinin Krte ve Trke dillerinde szel dil geliiminin salanmas ve
Karlatrmal Diyalekti haftada iki gn birer saat oyunlar oynayarak tanmaya balamasdr. Bu
aamada, yazl malzemeden ok eitli grseller araclyla ocuun grdklerini basit szcklerle
anlatmas beklenir. Krte ve Trke derslerinde genel olarak TPR (Total Physical Response)
teknikleri kullanlarak dil geliimi tevik edilir. Bu dnemde henz ngilizce devreye girmemitir.

1. Snf Dnemi
Bu dnemde hedef rencilerin szel Krte ve Trke geliimlerinin devam etmesi ve Krte
okuma-yazma renmeye balamasdr. Eitimin dili Krte ve Trkedir. Ancak bu dnemde
Trke yazl metinler henz okunmaya balanmaz. Ayrca birer saat Karlatrmal Diyalekt oyun
saatine devam edilir. Bu aamada henz ngilizce retilmeye balanmaz.

2. Snf Dnemi
Bu dnemde rencilerin Krte szel ve yazl becerileri gelitirilmeye devam ederken, Krtede
kazanlan okur-yazarlk becerileri karlatrma yntemi ile Trkeye aktarlr. Bylece Trkede
de okur-yazarlk balam olur. Son olarak haftada iki gn birer saat Karlatrmal Diyalekt dersi
devam eder, ancak bu sefer rencilere sadece fabl veya geleneksel masallar anlatlr.

3. Snf Dnemi
Bu dnemde 2. snftaki derslere devam edilir. Krte ve Trkenin szel ve yazl kullanm ile
Karlatrmal Diyalektte fabl ve geleneksel masallarn anlatm srdrlr. Tek fark, 3. snfta ilk
kez haftada saat szel ngilizce dersinin verilmeye balanmasdr. Burada ama ngilizce gnlk
baz konumalarn ve basit dil kalplarnn retilmesidir.

4. Snf Dnemi
nc aamann devreye girdii bu dnemde nceki snflardan farkl olarak mfredata Fen
Bilimi ve Sosyal Bilgiler gibi yeni dersler eklenerek program daha da zenginletirilir. Mfredat
derslerinde kullanlan metinlere paralel olarak Krte ve Trke dilbilgisi dersleri verilir.
rencilerin tercihlerine gre bir veya iki semeli ders de eklenir programa. ngilizce bu aamadan
itibaren yazl dil olarak retilmeye balanr. Karlatrmal Diyalekt dersinde ise bu aamada
rencilere fabl ve geleneksel masallarn yerine modern ykler okunur.

5. Snf Dnemi
Bu dnemde, nceki yl izlenen program nemli lde devam eder. Sadece rencilerin
tercihlerine gre semeli dersler farkllk gsterebilir.

6. Snf Dnemi
Drdnc aamann balad bu dnemde nceki snflardan farkl olarak eklenen yeni derslerle
program daha da zenginletirilir. Mfredat derslerinde kullanlan metinlere paralel olarak Krte
ve Trke dilbilgisi dersleri verilir. Ayrca iftdilli ilenmi bir mfredat dersi ngilizce ilenir ve bu
derse paralel ngilizce dilbilgisi dersi verilir. Bununla birlilikte Karlatrmal Diyalekt dersi de ilk
kez bu aamada yazl metinler kullanlarak retilmeye balanr. Bunlarn dnda rencilerin
tercihlerine gre iki semeli ders daha eklenir programa.

50

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

7. Snf Dnemi
Bu dnemde, bir nceki dnemdeki derslere neredeyse aynen devam edilir. Farkl olarak akademik
Karlatrmal Diyalekt dersi verilir. Bu derste Karlatrmal Diyalektte okuma ve yazma becerileri
gelitirilmeye allr, rencilerin eitli akademik metinleri bu diyalektte okumalar beklenir
ve akademik metin yazmalar tevik edilir. Sadece semeli dersler, rencilerin tercihlerine gre
deiir.

8. Snf Dnemi
Bu dnemde btnyle bir nceki dnemde izlenen programa devam edilir. Sadece semeli
dersler, rencilerin tercihlerine gre deiir.

51

Model 3 - Trke Temelli Kademeli okdilli ve okdiyalektli Eitim

Aadaki tabloda yalnzca Trke bilen veya daha ok Trke konuan Krt rencilerin eitimlerinde kullanlabilecek Model 3 gsterilmektedir.

52

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

Okulncesi Dnemi
Bu dnemde hedef, rencinin Trke ve Krte dillerinde szel dil geliiminin salanmasdr.
Bu aamada ocua yazl malzemelerden ok eitli grseller gsterilerek szl dil becerilerinin
gelitirilmeye allr. Genel olarak TPR (Total Physical Response) teknikleri kullanlarak dil geliimi
tevik edilir. Eitimin dili temel olarak rencinin en iyi bildii Trke dilinde yaplmaktadr, ancak
her gn birer saat szel Krte renimi yaplr. Bu dnemde henz ngilizce ve Karlatrmal
Diyalekt dersleri devreye girmemitir.

1. Snf Dnemi
Bu dnemde hedef szl Trke ve Krte geliiminin devam etmesi ve Trke okuma-yazma
renmeye balanlmasdr. Eitim dili Trkedir. Ancak her gn birer saat Krte ders verilerek
szel Krtenin geliiminin devam salanr. Krte dersleri, temel olarak gndelik Krtenin
retilmesini hedefler. Bu aamada henz ngilizce ve Karlatrmal Diyalekt retilmeye
balanmaz.

2. Snf Dnemi
Bu dnemde Trke szel ve yazl becerileri gelitirilmeye devam eder. Yine her gn birer saat
Krte ders verilir, ancak bu sefer Trkede edinilen okur-yazarlk becerileri aktarm teknikleri
kullanlarak Krteye aktarlr. Bylece ikinci dilde de okur-yazarlk balam olur. Bu aamada
henz ngilizce ve Karlatrmal Diyalekt retilmeye balanmaz.

3. Snf Dnemi
Bu dnemde 2. snfta retilenlere ek olarak Trke ilenmi bir mfredat dersi ayn zamanda
Krte verilmeye balanr ve bu derse paralel olarak Krte dilbilgisi dersi verilir. Ayrca, 3. snfta
ilk kez haftada saat szel ngilizce dersi verilmeye balanr. Burada ama ngilizce gnlk baz
konumalarn ve basit dil kalplarnn retilmesidir. Bu aamada henz Karlatrmal Diyalekt
retilmeye balanmaz.

4. Snf Dnemi
nc aamann devreye girdii bu dnemde mfredata Fen Bilimi ve Sosyal Bilgiler gibi yeni
dersler eklenerek program zenginletirilir. Dersler genel olarak Trke ilenir ancak daha Trke
ilenmi iki mfredat dersi, Krte de ilenir. Krte dilbilgisi dersinde de bu mfredat derslerine
paralel dil ve szck gelitirilir. ngilizce bu aamadan itibaren yazl dil olarak retilmeye balanr.
Bu aamada henz Karlatrmal Diyalekt retilmeye balanmaz. Ayrca bu dnemde ilk kez baz
dersler semeli olarak verilir.

5. Snf Dnemi
Bu dnemde, nceki dnemler aynen izlenir. Sadece renci tercihlerine gre semeli dersler
farkllk gsterebilir.

6. Snf Dnemi
Drdnc aamann balad bu dnemde zorunlu ve semeli birok yeni ders eklenerek program
daha da zenginletirilir. nceki dnemde izlenen programdan farkl olarak hem Trke hem
Krte verilen dersler artk sadece Krte verilmeye balanr. Ayn dersin Trkesinin daha nce
ilenmi olmas beklenmez. Krte dilbilgisi dersinde Krte ilenen mfredat derslerine paralel

53

dilbilgisi retilmeye devam edilir. ngilizce ders saati ten drde karlr. Ayrca bu dnemde ilk
kez Karlatrmal Diyalekt dersi verilir.

7. Snf Dnemi
Bu dnemde, bir nceki dneme neredeyse aynen devam edilir. Farkl olarak sadece Trke ilenen
bir mfredat dersi ayn hafta iinde ngilizce ilenmeye balanr. ngilizce dersinde ise bu mfredat
konularna paralel dilbilgisi ve szck dersi verilir. Ayrca renci tercihlerine gre iki semeli ders
Trke, Krte veya ngilizce dillerinden birinde verilir. Karlatrmal Diyalekt dersine de yine bir
nceki senedeki gibi devam edilir.

8. Snf Dnemi
Bu dnemde btnyle bir nceki dnemde izlenen programa devam edilir. Sadece semeli
dersler, rencilerin tercihlerine gre deiir.

54

Aadaki tabloda birinci dili Trke olmu Krt rencileri, Krte dahil okdilli yetitirmek zere kullanlabilecek Model 4 gsterilmektedir.

Model 4 - Birinci Dili Trke Olmu Krt renciler iin Yeniden Canlandrma Program

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

55

Okulncesi Dnemi
Bu dnemde hedef, rencinin Krte dilinde szel dil geliiminin salanmasdr. Bu aamada
ocua yazl malzemelerden ok eitli grseller gsterilerek, ocuun anlaml szcklerle
kendini ifade etmesi tevik edilir. Genel olarak TPR teknikleri kullanlarak dil geliimi desteklenir.
Bu dnemde henz Trke, ngilizce ve Karlatrmal Diyalekt devreye girmemitir.

1. Snf Dnemi
Bu dnemde hedef szel Krte geliiminin devam etmesi ve okur-yazarlk becerilerinin
kazandrlmasdr. Bu aamada okur-yazarlk becerileri temel olarak Krte zerinden retilmeye
allr ancak retmenlerin hepsinin ayrca Trke bilmesi de gerekir, zira rencilerin zorland
yerlerde Trkeden faydalanlarak karlatrmal okur-yazarlk eitimi verilir. Eitimin dili Krtedir.
Krte dersleri, bu aamada daha ok gndelik konumalar esas alan bir Krte retilmesini
hedefler. Bu aamada henz ngilizce ve Karlatrmal Diyalekt retilmeye balanmaz.

2. Snf Dnemi
Bu dnemde Krte szel ve yazl beceriler gelitirilmeye devam eder. Haftada gn birer
saat Trke ders verilir ve szel Trke dil geliimi desteklenir. Bu aamada henz ngilizce ve
Karlatrmal Diyalekt retilmeye balanmaz.

3. Snf Dnemi
Bu dnemde 2. snftaki derslere devam edilir. Bu snfta ilk kez yazl Trke ve haftada saat
szel ngilizce dersleri verilmeye balanr. Burada ama ngilizce gndelik konuma dilinin ve basit
dil kalplarnn retilmesidir. Bu aamada henz Karlatrmal Diyalekt retilmeye balanmaz.

4. Snf Dnemi
nc aamann balad bu dnemde mfredata Fen Bilimi ve Sosyal Bilgiler gibi yeni dersler
eklenerek program zenginletirilir. Dersler genel olarak Krte ilenir ancak bir mfredat dersi
Trke ilenir. ngilizce bu aamadan itibaren yazl dil olarak retilmeye balanr. Bu aamada
henz Karlatrmal Diyalekt retilmez. Ayrca bu dnemde ilk kez baz dersler semeli olarak
verilir.

5. Snf Dnemi
Bu dnemde, nceki dnem olduu gibi izlenir. Sadece Trke mfredat dersi says birden ikiye
karlr. Ayrca renci tercihlerine gre semeli dersler farkllk gsterebilir.

6. Snf Dnemi
Drdnc aamann balad bu dnemde zorunlu ve semeli birok yeni ders eklenerek program
daha da zenginletirilir. Bylece rencilerin Trke veya Krte alabilecekleri ders says artm
olur. ngilizce ders saati ten drde karlr. Ayrca bu dnemde ilk kez Karlatrmal Diyalekt
dersi verilmeye balanr.

7. Snf Dnemi
Bu dnemde, bir nceki dneme neredeyse olduu gibi devam edilir. Sadece farkl olarak Trke
veya Krte ilenen bir mfredat dersi ayn hafta iinde ngilizce ilenmeye balanr. ngilizce
dersinde ise bu mfredat konularna paralel dilbilgisi ve szck dersi verilir. Ayrca rencilerin

56

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

tercihine gre iki semeli ders Trke, Krte veya ngilizce dillerinden birinde verilir. Karlatrmal
Diyalekt dersi devam eder.

8. Snf Dnemi
Bu dnemde btnyle bir nceki dnemde izlenen programa devam edilir. Sadece semeli
dersler, rencilerin tercihlerine gre deiir.

3.20. Gei Dnemi Krte Eitimi

Yukarda sralanan modeller, ilk kez eitime balayacak Krt renciler dnlerek hazrlanmtr.
Oysa hali hazrda Krt rencilerin hepsi tekdilli Trk okullarna devam etmek zorundr. Anadili
temelli okdilli eitim ilkesel olarak kabul edildiinde bu rencilerin geriye dnp en batan
balamas mmkn deildir. Dolaysyla bu rencilerin bulunduklar aamadan itibaren Krte
eitimi almalar gerekecektir. Yine rencilerin sosyodilsel zellikleri hesaba katlarak farkl
renci grubu dnlerek devam eden eitime mdahalede bulunulabilir.
Krtesi iyi dzeyde olan renciler: Bu gruba giren renciler, daha ok okul dnda etkin bir
ekilde Krte konumaya devam edebilen kiilerdir. Okulncesi ve 1. snf hari, eitimin hangi
kademesinde olurlarsa olsunlar Trke okur-yazarlk becerileri kazandklar dnlrse bu renciler
iin Karlatrmal Okur-yazarlk Aktarm dersleri verilerek, Trke dilinde kazandklar becerilerin
Krteye aktarlmas salanr. En fazla bir yl iinde bu aktarm ileri dzeylere ulaabilir. Bundan
sonraki aamalarda ise baz mfredat derslerini Krte almaya balayabilirler. Bu sayede yazl alanda
da dengeli bir okdillilik gelitirilmi olur. Aktarm dersleri mfredata ders olarak eklenebilir.
Krtesi ok az olan renciler: Bu durumda olan renciler iin yine mfredata Krte
Canlandrma Dersi eklenerek, ders eklinde rencilerin Krtelerini gelitirmeleri ve edilgen
durumdaki Krte bilgilerini yeniden hatrlama/canlandrmalar salanr. lerleyen aamalarda
baz mfredat dersleri Krte verilmeye balanabilir.
Hi Krte bilmeyen renciler: Bu durumdaki renciler iinse balang dzeyinden en ileri
dzeye kadar Krte dil dersleri verilir. Bu derslere Krt olmayan renciler de katlabilir. Ama
ncelikle gndelik Krte, sonraki aamalarda akademik amalar iin kullanlabilecek Krte
retmektir.
renciler dnda ana babalar iin de okullarda Krte kurslar dzenlenebilir. Bunun iin de yine
onlarn sosyodilsel zellik ve ihtiyalarna gre Krte okur-yazarlk kurslar ve Yetikin Eitimi
verilebilir. Bu kurslar hafta ii akamlar veya hafta sonu okullarda dzenlenebilir.
Gerek renciler gerekse de ana babalar iin dzenlenecek Krte derslerinde yine okdilli eitim
modellerimizde nerdiimiz Eletirel/Dntrc Eitim ve Eletirel Okur-yazarlk anlayna
gre program hazrlanmaldr.

57

Sonu
Sonu olarak, bu raporun en banda sylenenler en sonunda da sylenebilir. Anadili temelli
okdilli bir eitim anlay sadece Krtler iin deil, Trkler dahil Trkiyedeki tm kesimler iin
gerekli ve nemlidir. Bu hem toplumsal barn salanmasnda, hem de halklar arasnda eit
ilikilerin kurulmasnda nemli bir rol oynayabilir.
Bu rapor, bugne kadar yrtlen eitimde anadilinin kullanlmas tartmalarna katkda
bulunmak amacyla hazrlanmtr. Zira daha nce farkl lke rnekleri verilerek tartlan
Trkiyede eitimde farkl gruplarn anadilleri nasl kullanlabilir tartmasna ilk kez somut eitim
modelleri nerilerek, anadili temelli okdilli eitimin nasl mmkn olabilecei gsterilmektedir.
stelik bu yaplrken, diller aras ilikiler, dillerin renilmesi, eitim anlaylar, okur-yazarlk
trleri, lehe ve azlarn eitimde kullanlmas, renci gruplarnn birok adan benzemezlii
gibi ok sayda konuyla ilgili yeni bir sz ve sylem retmenin de kaygs tanmaktadr.
Umut ediyoruz, bu alma eitliki ve herkesin zgrce kendini ve kimliini ifade edebilecei bir
dnyann yaratlmasnda atlacak admlara katkda bulunabilir.

58

ANADL TEMELL OKDLL VE OKDYALEKTL DNAMK ETM

Kaynaka
Kitap ve Makaleler
Ada, Alma Flor (1988), Creative Reading: A Relevant Methodology for Language Minority Children, inde
NABE87 Theory, Research and Application: Selected Papers, (der.) Lilliam Malave, State University of New
York, Buffalo.
Baker, Colin (2006), Foundations of Bilingual Education and Bilingualism, (4. Basm), Multilingual Matters,
Clevedon.
Baker, Colin (2011), kidilli Eitim: Anne-babalar ve retmenler iin Rehber, (ev. Sezi Gvener), Heyamola
Yaynlar, stanbul.
Benson, Carol (2005), Girls, Educational Equity and Mother Tongue-Based Teaching, UNESCO, Bangkok.
Benson, Carol (2005) The Importance of Mother tongue-based Schooling for Educational Quality. EFA
Global Monitoring Raporu.
Benson, Carol (2009), Designing effective schooling in multilingual contexts: going beyond bilingual
models. inde Social Justice through Multilingual Education, (der.) Mohanty, Ajit, Minati Panda, Robert
Phillipson ve Tove Skutnabb-Kangas. Multilingual Matters.
alayan, Handan; zar, emsa ve Doan, Aye Tepe (2011), Ne Deiti? Krt Kadnlarn Zorunlu G Deneyimi.
Ayizi Yaynlar, stanbul.
Chomsky, Noam (1965), Aspects of theory of Syntax, MIT Press, Cambridge.
Chomsky, Noam (2009), Bilgi Sorunlar ve Dil: Managua Dersleri, (ev. Veysel Kl), BGST Yaynlar, stanbul.
Cook, Vivian, (1995) Multi-competence and Learning of Many Languages, Language, Culture and Curriculum, 8.
Cook, Vivian (2003), The Changing L1 in the L2 Users Mind, inde Effects of the Second Language on the
First, (der.) Vivian Cook, Multilingual Matters, Clevedon.
Cook, Vivian (2006), Interlanguage, Multi-competence and the Problem of the Second Language, Rivista
di Psicolinguistica Applicata, 3.
Cook, Vivian (2009) Multilingual Universal Grammar as the Norm, inde Third language acquisition and
Universal Grammar, (der.) Yan-kit Ingrid Leung, Multilingual Matters, Celevedon.
Cokun, Vahap; Derince, M. erif ve Uarlar, Nesrin (2010), Dil Yaras: Eitimde Anadilinin Kullanlmamas ve
Krt rencilerin Deneyimleri, DSA, Diyarbakr.
Cummins, Jim (2000), Language, Power, and Pedagogy. Bilingual Children in the Crossfire, Multilingual Matter,
Clevedon.
Cummins, Jim (2001), Empowerment through Biliteracy, inde An Introductory Reader to the Writings of Jim
Cummins, (der.) Colin Baker ve Nancy Hornberger, Multilingual Matters, Clevedon.
Derince, M. erif (2010), The Role of First Language (Kurdish) Development in Acquisition of a Second Language
(Turkish) and a Third Language (English), Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, yaynlanmam
yksek lisans tezi.

59

Derince, M. erif (2012), Toplumsal Cinsiyet, Eitim ve Anadili, DSA Yaynlar, Diyarbakr.
Eitim Sen (2011), Eitimde Anadilinin Kullanm ve iftdilli Eitim; Halkn Tutum ve Grleri, Eitim-Sen
Trkiye Taramas, Eitim Sen Yaynlar, Ankara.
Freire, Paulo ve Macedo, Donaldo (1987), Literacy: Reading the Word and the World, Bergen and Garvey,
South Hadley, MA.
Freire, Paulo (2010), Ezilenlerin Pedagojisi, (ev. Erol zbek ve Dilek Hattatolu), Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Gallagher, Eithne (2008). Equal Rights to the Curriculum: Many Languages, One Message. Multilingual Matters,
Clevedon.
Garcia, Ofelia (2009), Education, multilingualism and translanguaging in the 21st century. inde Social
Justice through Multilingual Education, (der.) Mohanty, Ajit, Minati Panda, Robert Phillipson ve Tove,
Skutnabb-Kangas, Bristol: Multilingual Matters.
Giroux, Henry (1991), Series Introduction: Rethinking the Pedagogy of Voice Difference and Cultural
Struggle, inde Pedagogy and the Struggle for Voice: Issues of Language, Power, and Schooling for Puerto Ricans,
(der.) Catherine Walsh, OISE Press, Toronto.
Gmkl, Mehmet (2008), 18. Yzyl stanbul Az Hakknda Baz Gzlemler, Turkish Studies, 3, 3.
Hassanpour, Amir (2005), Krdistanda Milliyetilik ve Dil, 1918-1985, (ev. brahim Bingl ve Cemil
Gndoan), Avesta Yaynlar, stanbul.
Herdina, Philip ve Jessner, Ulrike (2002), A Dynamic Model of Multilingualism: Perspectives of Change in
Psycholinguistics, Multilingual Matters, Clevedon.
Malone, Susan (2010), MLE Program Planning Manual, (baslmam kaynak).
OGara, Chloe ve Kendall, Nancy (1996), Beyond Enrollment: A Handbook for Improving GirlsExperiences in
Primary Classrooms, Creative Associates International, Washington DC.
Otaran, Nur (2003), Eitimin Toplumsal Cinsiyet Asndan ncelenmesi, Trkiye 2003, UNICEF, Ankara.
Skutnabb-Kangas, Tove (1984), Bilingualism or Not: The Education of Minorities. Clevedon, UK: Multilingual
Matters.
Skutnabb-Kangas, Tove (2000), Linguistic Genocide in Education-or Worldwide Diversity and Human rights?
Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, NJ.
Tan, Mine, (2000), Eitimde Kadn Erkek Eitlii ve Trkiye Gerei, Kadn Erkek Eitliine Doru Yry ve
Eitim, alma Yaam ve Siyaset. TUSAD Yaynlar, stanbul.
nternet Kaynaklar
http://www.disa.org.tr/files/images/dilyarasi.pdf
http://hdrstats.undp.org/en/indicators/101406.html
http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001466/146632e.pdf

60