INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

ELEKRINA STRUJA

Elektrini krugovi I

Provodno tijelo, provodnik, je materijal u kome postoje slobodna naelektrisanja koja

mogu da se kreu pod dejstvom spoljanje sile elektrinog polja. Najznaajniji provodnici u
elektrotehnici su metalni provodnici. Slobodna naelektrisanja u metalnom provodniku ine
negativni elektroni.
Ukoliko elimo da odrimo konstantnim kretanje naelektrisanja u provodniku
moramo kontinualno da odravamo spoljanje elektrino polje i razliku potencijala du
provodnika.
Usmjereno kretanje elektrona u provodniku odvijae se u jednom smjeru ukoliko
uspostavljeno elektrino polje du provodnika odrava isti smjer. Uspostavljena struja na
ovaj nain naziva se jednosmjerna struja. Ukoliko uspostavljeno elektrino polje periodino
mijenja smijer tok uspostavljenog naelektrisanja takoe naizmjnino se mijenja i
uspostavljena struja na ovaj nain nazva se naizmjenina struja.
Postoji vie elektrinih ureaja koji imaju sposobnost da na krajevima svojih
prikljuaka kontinualno odravaju razliku elektrinih potencijala. To su generatori, baterije,
akumulatori, itd. Ako se krajevi provodnika (ice) veu sa prikljucima bilo kojeg od ovih
ureaja unutar ice odravae se gradijent potencijala ili elektrino polje i u njoj e postojati
stalno kretanje naelektrisanja. Pod uticajem ovog polja uspostavlja se elektrina sila du
provodnika koja djeluje na slobodne elektrone, pokree ih i ubrzava te dolazi do
uspostavljanja njihovog kretanja u pravcu te sile.
Vezani elektroni i joni takoe se podvrgavaju dejstvu elektrinog polja ali im sile koje
ih dre vezane za jezgro i koje dre jezgra, da bi se odralo vrsto tijelo, ne doputaju da
budu ubrzani. Sudari elektrona koji se kreu sa stacionarnim esticama u metalu usporavaju
ili potpuno zaustavljaju elektrone nakon ega se oni ponovo ubrzavaju i tako dalje. Ovo je
dosta uprotena analiza samog kretanja slobodnih naelektrisanja u provodnicima ali je ista
sasvim dovoljna za potrebe ovog kursa.

Izgledalo bi logino da se smjer struje definie kao smjer kretanja slobodnih nosilaca
naelektrisanja. Meutim, odmah se suoavamo sa tom tekoom to se elektrolitikom ili
gasnom provodniku slobodna naelektrisanja oba znaka nalaze u kretanju u suprotnim
smjerovima.
Poto se dogovorno morala usvojiti neka konvencija, postignuta je saglasnost da se o
smjeru struje govori kao da su nosioci iste iskljuivo pozitivna naelektrisanja. U sluaju
metalnih provodnika elektroni se kreu u suprotnom smjeru od konvencionalnog smjera
struje, to je oznaeno na Slici (1).

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Konvencionalni smjer struje

Smjer elektrinog polja

Smjer kretanja elektrona

Slika 1. Prikaz toka slobodnih elektrona u metalnom provodniku

Na Slici (1) dat je prikaz usmjereng kretanja slobodnih elektrona u provodniku u

obliku ice. Kao to vidimo smjer kretanja elektrona suprotan je od smjera elektrinog polja.

Elektrina struja predstavlja usmjereno kretanje nosilaca naelektrisanja u provodniku.

Koliina elektriciteta koja se u jedinici vremena prenese kroz neki presjek provodnika
(ice) naziva se struja u provodniku, obiljeava se slovom i i izraava se kao

dq
.
dt

(1)

C
Jedinica za jainu elektrine struje jeste kulon u sekundi meutim, zbog vanosti
s
jedinica je dobila posebno ime amper A.

Elektrina struja karakterie se sa dvije veliine:

i.
Gustina struje predstavlja odnos struje prema povrini poprenog presjeka
provodnika.
2

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

di
ds

(2)

Gustina struje je vektorska veliina koja opisuje usmjereno kretanje elektrona u nekoj
taci

J N Q v

(3)

gdje je N broj nosilaca naelektrisanja ; Q naelektrisanje i v srednja brzina kretanja

naelektrisanja.

Izraz (3) predstavlja definiciju vektora gustine struje u sluaju jedne vrste slobodnih
nosilaca naelektrisanja. U sluaju metalnih provodnika vektor gustine struje jeste suprotnog
smjera od stvarnog smjera kretanja elektrona pod dejstvom elektrinog polja.

ii.
Jaina (intenzitet) struje jednaka je koliini elektriciteta Q koji proe kroz popreni
presjek S provodnika u vremenskom intervalu t :

I krozS

dQkrozS
.
dt

(4)

Poto jaina struje opisuje kretanje elektrinih optereenja kroz neku povr ista se
moe prikazati pomou vektora gustine struje i vektora povri

I krozS J S
S

(5)

odnosno

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

I krozS J d S
S

(6)

Na osnovu prethodnog uprotenog modela uspostavljene elektrine struje u

provodniku mogu se izvesti nekoliko veoma vanih zakljuka:

Pod dejstvom elektrinog polja slobodne naelektrisane estice u provodniku se

ubrzavaju na putu izmeu dva sudara.
Ubrzanje slobodnih naeelektrisanja odvija se na osnovu energije spoljanjeg
elektrinog polja i ista se dalje pretvara na kinetiku energiju kretanja estice.
Prilikom sudara sa nekom statinom esticom u provodniku ili kristalnom reetkom
strukture provodnika kinetika energija ubrzane estice naelektrisanja prenosi se
dijelom na tu esticu i pretvara u toplotnu energiju, to dovodi do zagrijevanja
provodnika.
Za odravanje toka elektrine struje neophodno je, posredstvom neke spoljne sile,
vriti rad protiv elektrinih sila. Neelektrine sile koje djeluju na elektrina
optereenja i vre rad protiv elektrinih sila mogu bit razliite prirode, npr.
mehanike sile, elektromagnetne sile, sile hemijskog vezivanja, itd.

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

ELEKTRINA PROVODNOST / OTPORNOST , OMOV ZAKON

Kao to se moe zakljuiti iz prethodnog teksta, da bi se u provodniku odrala

elektrina struja mora da postoji elektrino polje i da se du provodnika uspostavi razlika
potencijala. Pri tom kretanju elektroni se sudaraju sa atomima materije te dolazi do njihovog
usporavanja ili zaustavljanja. Pri ovome dio ili cjelokupna kinetika energija elektrona
predaje se esticama sa kojima se isti sudaraju ili se pretvara u toplotnu energiju, to dovodi
do zagrijavanja provodnika. Dakle, moemo zakljuiti da se na neki nain material
provodnika odupire kretanju elektrona. To odupiranje predstavlja predstavlja odreeni otpor
i naziva se elektrini otpor.

Provodni materijali, koji provode struju, razlikuju se meu sobom prema otporu koji
pruaju kretanju elektrine struje kao i po vrijednosti gustine uspostavljene struje du
provodnika.

Odnos gustine struje prema jaini elektrinog polja naziva se elektrina provodnost
materijala i oznaava se sa .

J
E

(definicija elektrine provodnosti)

(7)

Ukoliko je provodnost nekog materijala vea to je vea i gustina struje za datu jainu
elektrinog polja.

Provodnost datog materijala mijenja se sa promjenom temperature, a u malom

stepenu i sa drugim fizikim uslovima, koje emo pomenuti kasnije. Za mnoge materijale,
posebno metale, provodnost je nezavisna od gustine struje.

Ekvivalentni oblik jednaine (7) glasi

E J .

(definicija elektrine otpornosti)

(8)

Koeficijent naziva se specifina otpornost.

5

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

V m
Prema (3.8) jedinica za specifinu otpornost je
meutim, za istu se koristi
A
ekvivalentna jedinica om-metar m .

Mada izrazi (3.7) i (3.8) predstavljaju fundamentalne jednaine elektrinog

provoenja, u praksi je pogodnije, stoga mnogo ee i izraenije, da se radi sa strujama i
razlikama potencijala nego sa gustinama struje i jainama elektrinog polja.

Slika (2) Uz pojanjenje opisang eksperimenta

Posmatrajmo metalni provodnik izveden u obliku ice prikljuen na jednosmjerni

izvor napajanja, predstavljen na Slici (2). Eksperimentalno je lako dokazati da uspostavljena
elektrina struja kroz provodnik jeste zavisna od veliine napona na krajevima provodnika.
Da bi se potvrdila kvantitativna zavisnost potrebno bi bilo izvriti niz eksperimentalnih
mjerenja. Svi ti eksperimentalni ogledi pokazali bi da pri poveanju napona dolazi do
poveanja jaine struje uspostavljene kroz provodnik. Ukoliko bi smo temperature
provodnika odrali konstantnom tokom mjerenja uoili bi da je jaina struje kroz provodnik
direktno proporcionalna naponu na krajevima provodnika. Ako bi dalje mijenjali provodnike,
nainjene od razliitih materijala, uvidjeli bi da e se jaina struje mijenjati iako bi se zadrao
isti napon na krajevima provodnika. U ovom sluaju ovu srazmjeru moemo izraziti kao

U~I

(9)

Da bi predstavili izraz (3.9) kao jednainu moramo da uvedemo konstantu koju u istu

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

U RI .

(Omov zakon)

(10)

Omov zakon glasi, napon izmeu bilo koje dvije take provodnika srazmjeran je jaini
struje koja protie kroz njega.

Uvedena konstanta, oznaena slovom R, predstavlja pomenuti elektrini otpor. Dakle,

provodnik koji proputa elektrinu struju ima vei otpor od onog provodnika u kojem je pri
istom naponu uspostavljena elektrina struja jaa.

Vratimo se ponovo opisanom eksperimentu. Ako bi smo nastavili dalje da mijenjamo

duine i poprene presjeke provodnika uvidjeli bi smo da se vrijednost elektrine otpornosti,
za isti material provodnika, poveava srazmjerno duini provodnika i obrnuto proporcionalno
poprenom presjeku istog. Tu srazmjeru dakle moemo da predstavimo kao

R~l

(11)

odnosno

R~

1
.
S

(12)

Takoe, vae prethodni zakljuci i proporcionalnosti

R ~ t (t temperatura) i

(13)

R~.

(14)

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Ako poveemo sada rezultate i zakljuke do kojih smo doli eksperimentalnim

zakljuivanjem sa izvedenim jednainama elektrini otpor moemo izraziti pomou
specifine otpornosti u sledeoj jednakosti

l
.
S

(15)

Osjetljivost promjene vrijednosti otpornosti sa promjenom duine otpornika je

konstantna

l
s

(16)

dok je osjetljivost promjene vrijednosti otpornosti sa promjenom poprenog presjeka

nelinearna

R
1
2 .
s
s

(17)

to se tie zavisnosti otpornosti od temperature, ukoliko opseg temperature nije

veliki, specifina otpornost t na nekoj temperaturi t moe se priblino izraziti preko
specifine otpornosti 0 istog provodnika na temperature 0

(t ) 0 (1 t )

C na sledei nain
0

(18)

to vai za manji opseg temperatura.

U sluaju veeg opsega temperature, ili za potrebe odreivanja specifine otpornosti
t sa veom tanou, aproksimacija (16) nije dovoljna. Tada se mora koristiti tanija
aproksimacia zavisnosti specifine otpornost od temperature
8

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

(t ) 0 (1 t t 2 t 3 )

(19)

gdje , i predstavljaju temperaturne koeficijente koji se za razliite materijale

odreuju eksperimentalno.

Daljim razvojem jednaine (19) i koritenjem jednaine (15) i (18) dobija se jednaina

Rt R0 1 (t t0 ) (t t0 ) 2

(20)

Metali imaju osobinu poveanja otpornosti sa poveanjem temperature dok je kod

poluprovodnika prethodno navedena zavisnost negativna.

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

KIRHOFOVI ZAKONI

Elektrini krugovi I

I KIRHOFOV ZAKON

I Kirhofov zakon ima izrazito veliku primjenu u rjeavanju elektrinih kola i predstavlja
jedan od fundamentalnih zakona u elektrotehnici.

Primjena I Kirhofovog zakona u rjeavanju elektrinih kola odnosi se na vorne take

elektrinog kola. Za pojanjenje istog potrebno je prvo definisati vornu taku i petlju
elektrinog kola.

vorna taka elektrinog kola jeste ona taka mree u kojoj su spojena najmanje tri
provodnika. Petlja, u elektrinom kolu, predstavlja bilo koji zatvoreni put sainjen od
provodnika. Na Slici (3.3) dat je primjer elektrinog kola, pri emu

Slika (3) Primjer prostog elektrinog kola

a, b, c i d predstavljaju vorne take mree, E predstavlja elektrini izvor a sa R su

oznaeni otpornici ugraeni u kolo. Zatvorni putevi, od vora do vora, npr. acba, acdba,
abda, bcdb predstavljaju primjere zatvorenih petlji.

I Kirhofov zakon primjenjen na vor u kome se stie proizvoljan broj provodnika n glasi:
10

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Zbir struja koje teku kroz provodnike koji se stiu u zajednikom voru, raunat u
odnosu na vor ka napolju, mora biti jednak 0.

I
k 1

0.

(Prvi Kirhofov zakon)

(21)

Za situaciju na Slici (4), primjenjeno na vor b, vai jednakost

I
k 1

I1 I 2 I 3 0

(22)

ili

I1 I 2 I 3 .

(23)

Slika (4) Uz pojanjenje primjene Kirhofovih zakona u elektrinim kolima

11

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Teorijski izloeno, najoptiji oblik I Kirhofovog zakona glasi:

Tano onoliko naelektrisanja koje ue u neku povr S za vrijeme t mora i da izae iz

nje.

J
dS 0

(Prvi Kirhofov zakon, opti oblik)

(24)

S
S1

S2

Slika (5) Uz pojanjenje I Kirhofovog zakona

Posmatrajmo jednu zatvorenu povr S u provodniku datom na Slici (3.5), gdje S1 i S2

predstavljaju bazise te povri koji se poklapaju sa poprenim presjekom provodnika. Prvi
Kirhofov zkon u ovom sluaju glasio bi, koliina elektriciteta koja u nekom vremenskom
intervalu t ue u povr S kroz povr bazisa S1 jednaka je koliini elektriciteta koja izae iz
povri S kroz povr bazisa S2.

II KIRHOFOV ZAKON

II Kirhofov zakon odnosi se na zatvorenu petlju u elektrinom kolu i glasi, du

proizvoljne zatvorene konture u mrei zbir padova napona na otpornicima i generatorima
iznosi 0.

E RI 0

(II Kirhofov zakon)

(25)

12

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Za karakteristian primjer na Slici (6) vae jednakosti

U 1 R2 I U 2 R3 I U 3 R1 I 0

Elektrini krugovi I

(26)

odnosno

U 1 U 2 U 3 I ( R1 R2 R3 ) 0 .

(27)

Za situaciju prikazanu na Slici (5), za zatvorenu strujnu petlju acda (spoljna kontura)
vrijedi jednaina

U E IR I 4 R I 5 R R ( I I 4 I 5 ) .

(28)

Slika (6) Uz pojanjenje II Kirhofovog zakona

13

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

SNAGA, ENERGIJA, DULOV ZAKON

Elektrini krugovi I

Energija predstavlja sposobnost tijela da vri rad.

Promjena energije jednaka je izvrenom radu.
Snaga predstavlja brzinu vrenja rada.

Posmatrajmo proizvoljan otpornik R kroz koji protie struja I pri emu je napon na
krajevima otpornika U. U skladu sa prethodno dobijenim izrazom (1) znamo da pod dejstvom
elektrine sile kroz posmatrani otpornik u trenutku t protekne koliina naelektrisanja Q. Pri
pronoenju koliine naelektrisanja Q kroz otpornik R dolazi do, takoe prethodno
pomenutih, sudara pokretnih naelektrisanja sa strukturom materije otpornika i do
pretvaranja dijela energije elektrinog polja u otporniku u toplotnu energiju. Pri ovome
dolazi do usporavanja usmjerenih naelektrisanja, zaustavljanja ili odbijanja u suprotnom
smjeru. Meutim, pod stalnim dejstvom elektrinog polja slobodna naelektrisanja ponovo e
se ubrzavati i kretati u eljenom pravcu. Poto se prema zakonu odranja energije energija
ne moe stvoriti niti izgubiti nego samo transformisati, sa svakim sudarom elektroni dio svoje
kinetike energije, dobijene na raun energije elektrinog polja, predaju esticama sa kojima
se sudaraju ili je pretvaraju u toplotnu energiju.

Dakle, da bi elektrine sile pronjele kroz posmatrani otpornik koliinu naelektrisanja

Q potrebno je da izvre odreeni rad

Aelektr .sila U Q U I t .

(29)

Za vrijeme vrenja rada raste ukupni iznos obavljenog rada i u istom se odnosu
poveava i koliina potroene energije, tako da je brzina vrenja rada jednaka brzini
promjene energije. Matematiki posmatrano, brzina promjene neke veliine izraava se
promjenom te veliine u vremenu u kome je ta promjena izvrena. Na isti nain, elektrinu
snagu, kao brzinu vrenja rada, moemo prikazati kao

W
.
t

(30)
14

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Prema Omovom zakonu, izraz (3.10), vai U R I odakle izraz (3.29) moemo
transformisati tako da energiju koja se u otporniku pretvori u toplotnu energiju W izrazimo
kao

W U I t R I 2 t

U2
t .
R

Jedinica za energiju je dul

J .

(Dulov zakon)

(31)

Meutim, za elektrinu energiju u praktinim

primjenama esto se koristi jedinica vatas Wh ili, zbog reda veliine, kilovatas kWh .

Kilovatas je jednak energiji koju jedan prijemnik elektrine energije snage 1 kW

transformie u toplotnu energiju (ili neki drugi oblik energije) u toku jednog asa. Kako je 1
W = 1 J/s

1kWh 1000 3600Ws 3,6 10 6 J

(32)

Poto je proces pomenute transformacije elektrine energije u toplotnu energiju po

pretpostavci konstantan, snaga te energetske transformacije iznosi

P U I RI2

U2
.
R

(33)

Jedinica za elektrinu snagu je vat W .

Kada plaamo elektrinu energiju, plaamo potroene kilovatasove kWh a ne

kilovate kW . To znai da, kada u kui imamo pe jaine 2 kW ona e za 1 as rada

potroiti 2 kWh , za 2 asa rada 4 kWh , itd.

Koliko emo ukupno potroit elektrine energije u toku jednog dana, pri radu pei,
zavisi od vremena tokom koga je pe bila u upotrebi.
15