INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

OSNOVNE METODE RJEAVANJA ELEKTRINIH KOLA

VEZIVANJE OTPORNIKA

Vezivanje otpornika moe se vriti u serijskoj (rednoj), Slika (7), paralelnoj, Slika (8)
kao ili kombinovanoj, Slika (9), vezi.

Serijska veza otpornika

R1

R2

Rn

+ UAB
Slika (7) Serijska veza otpornika

U sluaju serijske veze otpornika struja koje protie kroz otpornike je ista te imamo

U AB I ( R1 R2 Rn ) I R EKV

(35)

iz ega slijedi izraz za ekvivalentnu otpornost

R EKV R1 R2 Rn .

(36)

Iz izraza (36) moemo zakljuiti da se vezivanjem otpornika u serijskoj (rednoj) vezi

ukupna otpornost poveava.

16

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Paralelna veza otpornika

A
UAB B

R1

R2

Rn

Slika (8) Paralelna veza otpornika

U sluaju paralelne veze otpornika napon na krajevima svih otpornika je istio dakle vai

U AB U R1 U R 2 U Rn R1 I R1 R2 I R 2 Rn I Rn

(37)

i izraz

I I R1 I R 2 I Rn

U
U R1 U R 2
U

Rn AB .
R1
R2
Rn
REKV

(38)

Iz izraza (37) i (38) dobijamo izraz za ekvivalentnu otpornost paralelno vezanih

provodnika

1
R EKV

1
1
1

R1 R2
Rn

(39)

odnosno

17

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

REKV

1
1
1

R1 R2
Rn

(40)

Iz izraza (37) moemo zakljuiti da se vezivanjem otpornika u paralelnoj vezi ukupna

otpornost smanjuje.

Mjeovita (kombinovana) veza otpornika

Kombinovana veza moe se sastojati od svih kombinacija serijske i paralelne veze

otpornika. Izvoenje izraza za ekvivalentnu otpornost kombinovane veze izvodi se u niz
koraka koji se sastoje od prepoznavanja i ekvivalencije grupa redno ili paralelno vezanih
otpornika u elektrinoj mrei. I tako redom do svoenja mree na jednu ekvivalentnu
otpornost. Na Slici (9) dat je primjer mjeovite veze otpornika.

Slika (9) Primjer mjeovite veze otpornika

18

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Transformacija veze otpornika u zvijezdu i trougao

Prilikom rjeavanja elektrinih mrea i ekvivalentiranja veze otpornika jednom

ekvivalentnom otpornou esto se sreemo sa vezom tri otpornika (ili neka druga tri
elementa) u tzv. vezu zvijezda i trougao. Veza otpornika u zvijezdu i trougao data je na Slici
(10).

Rjeavanjem elektrine mree date na primjeru na Slici (9), granu izmeu vorova 1 i 2
(1-2) kao i granu 2-3 u prvom koraku zamjenili bi smo ekvivalentnim otpornostima R12 i R23,
oba sluaja predstavljaju serijsku vezu otpornosti, na osnovu izraza (36). Nakon opisane
transformacije u prvom koraku petlja 124 predstavljala bi vezu otpornika u tzv. trougao, isto
tako i petlja 234.

Transformacija veze otpornika zvijezda trougao ili trougao zvijezda bie pojanjena
na primjeru sa Slike (10). Na Slici (10) prikazana je veza tri otpornika u a) zvijezdu i b)
trougao.

a)

I1

I2

V1

V2
R1

R2

b)

I1

R12

I2

V1

V2

R13

R23

R3
V3

V3
I3

I3

Slika (10) Veza otpornika: a) zvijezda , b) trougao

19

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Pod ekvivalencijom veza otpornika zvijezda trougao, kao i u sluaju redne i paralelne
veze otpornika, podrazumjeva se zamjena jedne veze drugom u cilju rjeavanja neke vee
elektrine mree.

U sluaju prikazanom na Slici (10) primjetiemo, to je potpuno logino, da su

potencijali taaka 1,2 i 3, odnosno V1, V2 i V3, isti u oba sluaja.

Za prikaznu vezu u zvijezdu vae jednaine

V1 V2 I 1 R1 I 2 R2

(41)

V1 V3 I 1 R1 I 3 R3

(42)

V2 V3 I 2 R2 I 3 R3 .

(43)

Za vorinu taku vrijedi, prema I Kirhofovom pravilu, jednakost

I1 I 2 I 3 0 .

(44)

Za prikazanu vezu u trougao, u cilju uvoenja jednakosti, moramo uvesti struje I12, I13 i
I23 sa smjerom toka, u skladu sa oznakama, od vora 1-2, 13 i 23. Pri emu vrijede
jednakosti

V1 V2 I 12 R12

(45)

V1 V3 I 13 R13

(46)
20

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

V2 V3 I 23 R23 .

(47)

Kao i jednaine struja za tri vora

I 1 I 12 I 13

(48)

I 2 I 23 I 12

(49)

I 3 I 13 I 23 .

(50)

Usvojimo potencijal V3 kao referentni, odnosno V3=0. Rjeavajui jednakosti date

izrazom (41) (50) dobijamo ekvivalentne izraze otpornosti

R12 R1 R2

R1 R2
R3

R13 R1 R3

R1 R3
R2

R23 R2 R3

R2 R3
.
R1

(51)

(transformacija Y - )

(52)

(53)

Na slian nain dobijaju se i izrazi za ekvivalentne otpornosti u sluaju transformacie

trougao zvijezda

21

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

R1

R12 R13
R12 R23 R13

R2

R12 R23
R12 R23 R13

R3

R13 R23
.
R12 R23 R13

(54)

(transformacija - Y)

(55)

(56)

22

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

15

42,5

11,08

Slika (11) Primjer rjeavanja elektrine mree primjenom transformacije Y -

23

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Primjena navedenih transformacija veoma je korisna pri rjeavanju elektrinih mrea u

praksi. Radi boljeg shvatanja primjene iste na Slici (11) dat je primjer sa brojnim
vrijednostima otpornosti ugraenih u jednu elektrinu mreu sa prikazanim postupnim
nainom rjeavanja.

a)

b)

Slika (12) Uproteni primjer iz prakse

Pri rjeavanju elektrinog kola sa Slike (12) predloeni prvi korak sastojao bi se u
ekvivalentiranju redne veze otpornosti B i C ekvivalentnim otporom BC . U drugom koraku
bilo bi potrebno paralelnu vezu otpornosti BC i D ekvivalentirati ekvivalentnim otpornikom
BCD. Idui korak sastojao bi se u ekvivalentiranju redne veze otpornosti A i BCD
ekvivalentnim otpornikom ABCD. U tom sluaju prikazano kolo sveli bi smo na veoma prosto
kolo sa jednim izvorom i jednim otpornikom.

Rjeavanje mrea direktnom primjenom Kirhofovih pravila

U prethodnom tekstu smo vidjeli nain primjene Kirhofovih zakona u elektrinim

mreama za vorita mree i petlje u mrei. Upravo primjenom istih na opisan nain mogue
je napisati sasvim dovoljan broj jednaina, jednak broju grana mree, da bi se odredile struje
i naponi u svim granama mree.

Direktna primjena Kirhofovih zakona jeste najprirodniji put pri rjeavanju elektrinih
mrea iako nije i najkrai.
Opti prikaz naina rjeavanja elektrinih mrea direktnom primjenom Kirhofovih
pravila zasniva se na slljedeem. Zamislimo neku proizvoljnu mreu sa n vorova i ng grana.
24

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Za ng grana u mrei imamo ng nepoznatih struja u granama. Dakle, za dobijanje ng

nepoznatih struja u granama mree potrebno je ng nezavisnih linearnih jednaina.

Za n vorova, prema I Kirhofovom zakonu, moemo da postavimo (n -1) nezavisnih

jednaina za struje u vorovima. Dakle, za rjeavanje problema i odreivanje ng nepoznatih
struja u mrei potrebno je jo da postavimo

n g (n 1)

nezavisnih jednaina u mrei.

Ako zamislimo da se kreemo po granama mree, grane u mrei moemo obilaziti du

vie razliitih kontura. Meutim, samo za nezavisne konture moemo da uspostavimo
potrebne nezavisne jednaine. Broj nezavisnih kontura elektrine mree sa n i ng grana
iznosi

n k n g (n 1) .

(57)

Pri emu se za svaku od njih moe uspostaviti po jedna jednaina primjenom II

Kirhofovog zakona.

To je upravo onoliko koliko treba. Dakle, dobijamo ukupno ng jednaina sa ng

nepoznatih.

Za lake razumjevanje direktne primjene Kirhofovih zakona za rjeavanje elektrinih

mrea dat je prosti primjer elektrinog kola, prikazan na Slici (12).

25

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Slika (12) Uz pojanjenje primjene Kirhofovih pravila

Za dati primjer na Slici (12) moemo uspostaviti sledee jednaine, za strujni krug
fabef,

odnosno
=

+
+

=0

za strujni krug ebcde,

odnosno

+
=

=0

kao i jednainu prema I Kirhofovom zakonu za vornu taku b

=

Rjeavanje strujnog kola, u sluaju poznatih elemenata kola, na ovaj nain svodi se na
rjeavanje linearnih jednaina, u sluaju konkretnog kola prikazanog na Slici (12) na tri
jednaine sa tri nepoznate veliine elektrine struje.

26

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Metoda konturnih struja

Metoda konturnih struja u rjeavanju elektrinih mrea uvedena je od strane Maksfela

i ista se takoe zasniva na primjeni I i II Kirhofovog zakona. Prednost upotrebe metode
konturnih struja za izraunavanje nepoznatih struja u mrei ogleda se u smanjenju broja
linearnih jednaina koje moramo rjeavati to znaajno smanjuje vrijeme potrebno za
rjeavanje elektrinog kola i moe smanjiti vjerovatnou injenja greke.

Primjenu metoda konturnih struja predstaviemo prvo sa uoptenog aspekta

izvedenog za primjenu iste u svakom primjenjenom sluaju kao a radi lakeg razumjevanja i
kroz prikaz primjene iste na jednostavnijem primjeru elektrinog kola.
Naime, u prethodnom tekstu doli smo do zakljuka da elektrina mrea sa n vorova i
ng grana moe imati tano n k n g (n 1) nezavisnih kontura, izraz (57).

Metoda konturnih struja zasniva se na ematskom postavljanju nk jednaina sa nk

nepoznatih struja, za pomenutih nk nezavisnih kontura, primjenom II Kirhofovog zakona.

Osnovni princip metoda konturnih struja zasniva se na tome da se umjesto struja koje
figuriu u pojedinim granama mree uvedu konturne struje, zamiljene struje koje postoje
du kontura u mrei. Struje koje realno postoje u pojedinim granama mree, u ovom sluaju,
predstavljaju se u vidu zbira ili razlike tih konturnih struja. Pozitivni ili negativni predznak
dodjeljuje se u zavisnosti od usvojenog smjera struje u grani i poklapanja smjera konturnih
struja koje teku kroz tu granu.

Posmatrajui detaljno grane u mrei moemo zakljuiti da se iste mogu podjeliti na

grane koje pripadaju samo jednoj konturi i na grane koje pripadaju dvjema konturama i ine
granicu izmeu te dvije konture.

Na isti nain i uspostavljene konturne struje u nezavisnim konturama moemo da

podjelimo u dvije grupe i to struje koje prolaze samo kroz one grane koje pripadaju samo
jednoj nezavisnoj konturi i na struje koje prolaze kroz grane izmeu dvije konture, granine
grane izmeu kontura.
27

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

U ovom drugom sluaju struju kroz neku granu, kroz koju prolazi vie konturnih struja,
moemo superponirati rezultantnom strujom koja se dobija sabiranjem/oduzimanjem
konturnih struja koje teku kroz tu granu, u zavisnosti od usvojenog referentnog smjera
struje.

Generalno gledajui, ako posmatramo neku elektrinu mreu sa n nezavisnih kontura

dobijamo sistem od n nezavisnih jednaina

I 1 R11 I 2 R12 I i R1i I n R1n E11

I 1 R 21 I 2 R 22 I i R 2i I n R 2 n E 22

.
.
.

I 1 R n1 I 2 R n 2 I i R ni I n R nn E nn .

(58)

Izraz (55) predstavlja opti izraz za primjenu metoda konturnih struja za rjeavanje
neke elektrine mree, gdje su:

Rii - otpori oznaeni sa dva jednaka indeksa predstavljaju otpore koji pripadaju
iskljuivo vlastitoj konturi, npr. otpor R11 pripada iskljuivo konturi 1,

Rij - otpori oznaeni sa dva razliita indeksa predstavljaju otpore koji pripadaju dvjema
razliitim konturama, npr. R12 nalazi se izmeu konture 1 i konture 2,

Eii algebarske sume unutranjih napona u konturama predstavljaju sumu svih napona
u posmatranoj konturi i i

28

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Ii struje u mrei predstavljaju struje u konturama mree, npr. I1 predstavlja struju u

konturi 1.

Radi lakeg razumjevanja na Slici (13) predstavljen je primjer prostog elektrinog kola
sa uspostavljenim strujama u granama kola i usvojenim strujama u konturama kola.

Slika (13) Elektrino kolo iz predstavljenog primjera

Za odabrane konture 1 i 2, odnosno struje i1 i i2, posmatrajui u smjeru oznaenom na

slici, s lijeva na desno, moemo uspostaviti sledee jednaine

kontura 1:

V1 i1 ( R1 R3 ) i 2 R3 0

kontura 2:

29

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

i 2 ( R 2 R3 ) i1 R3 V 2 0 .

Dakle, za poznate elemente kola imamo dvije linearne jednaine sa dvije nepoznate
veliine. Prostim rjeavanjem linearnih jednaina dobijaju se vrijednosti konturnih struja i1 i
i2. Slijedi odreivanje stvarnih struja u granama mree.

Kroz granu 1 protie struja I1. Posmatrajui konturu 1 lako je uoiti da struja i1 jedino
protie kroz granu 1, odnosno da vai jednakost I1 = i1 .

Na isti nain moe se zakljuiti da je I2 = i2.

to se tie tree grane, posmatrajui konturne struje koje prolaze kroz granu 3 i
definisanu struju I3 moemo uoiti da kroz granu 3 prolaze obje konturne struje, pri emu se
smjer struje i1 poklapa sa smjernom struje I3 dok je smjer struje i2 suprotan od iste. Dakle,
vai jednakost I3= i1 - i2.

Metoda potencijala vorova

U prethodnom dijelu vidjeli smo da se analiza elektrinih mrea direktnom primjenom

Kirhofovih zakona nepoznate struje po granama mree raunaju rjeavanjem sistema od ng
linearnih jednaina sa ng nepoznatih veliina. Takoe, vidjeli smo da se broj potrebnih
jednaina moe smanjiti ukoliko se rjeavanju iste elektrine mree pristupi koristei metod
konturnih struja.

Prednost primjene metoda potencijala vorova ogleda se, takoe, u smanjenju broja
linearnih jednaina koje moramo rjeavati kao i u ematizovanom nainu postavljanja
jednaina to je izuzetna prednost u sluaju primjene raunarskih modela za rjeavanje
elektrinih kola.

30

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Na osnovu I Kirhofovog zakona jasno je da se za elektrinu mreu sa n vorova mree

moe napisati (n 1) nezavisnih jednaina za struje u granama mree. Primjena metode
potencijala vorova zasniva se na primjeni I Kirhofovog zakona pri emu se uspostavljene
jednaine izraavaju na takav nain da u njima kao nepoznate ne figuriu struje u granama
nego potencijali vorova kao nepoznate. Pri ovome se poslednji vor u mrei proglaava
referentnim. Nakon to se odrede potencijali vorova na osnovu istih lako se dobijaju struje
u granama, na osnovu II Kirhofovog zakona.

Slika (14) Uz pojanjenje metode potencijala vorova

Zamislimo jednu granu strujnog kola koja sadri jedan generator i jednu otpornost,
predstavljenu na Slici (14). Ako krajeve grana obiljeimo sa j i k i ako usvojimo da je smjer
EMS generatora E od vora j prema voru k, za razliku potencijala na krajevima grana
moemo da napiemo sledeu jednakost

V j Vk (

E RI )

k j

RI E

(59)

odakle za jainu struje u grani dobijamo

1
( E V j Vk ) .
R

(60)

31

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Ako u izraz (60) uvedemo provodnost grane, umjesto otpornosti, G 1 / R dobijamo

I G( E V j Vk ) .

(61)

U sluaju neke elektrine mree sa n vorova za svaku struju u grani mree mogue
je postaviti jednainu u kojoj figuriu potencijali na krajevima mree, po uzoru na jednainu
iz izraza (61). Koristei I Kirhofov zakon, dalje, za predmetnu elektrinu mreu izrazi za struje
u granama, predstavljeni na opisani nain, mogu se ikoristiti za pisanje n 1 nezavisnih
jednaina za n vorova u mrei.

Generalno gledajui, za elektrinu mreu sa n vorova, pri emu radi preglednijeg

izraavanja usvajamo da je n 1 = n, dobijamo sistem od n nezavisnih jednaina

V1G11 V 2 G12 Vi G1i V n G1n (

EG )

EG )

EG )

V1G 21 V 2 G 22 Vi G 2i V n G 2 n (

.
.
.

V1G n1 V 2 G n 2 Vi G ni V n G nn (

(62)

Izraz (62) predstavlja opti izraz za primjenu metoda potencijala vorova za rjeavanje
neke elektrine mree, gdje su:

Vj = potencijal vora j,

32

INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

Elektrini krugovi I

Gjj zbir provodnosti svih grana koje se stiu u voru j,

Gjk zbir provodnosti samo onih grana koje se nalaze izmeu vorova j i k,

EG)

- zbir proizvoda EMS svih generatora u granama koje se stiu u voru j sa

provodnou odgovarajue grane, EMS iji je smjer ka voru j se uzimaju sa pozitivnim

predznakom a one druge sa negativnim predznakom.

Posmatrajui izraze (62) i (58) lako je uoiti analogiju. Data analogija korisna je radi
lakeg razumjevanja gradiva.

Naravno, kao i jednaine konturnih struja i jednaine potencijala vorova su linearne

jednaine te se kao takve mogu rjeavati bilo metodom eliminacije bilo metodom
determinanata.

33