Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

253

MAX WEBERDE EKONOM, HUKUK VE RASYONALTE

Dr. Engin TOPUZKANAMI

GR
Max Weber (21 Nisan 1864-14 Haziran 1920), Marx ve Durkheim ile
birlikte modern sosyolojinin en nemli ve etkin figr olarak karmza
kmaktadr. Bizim amzdan onu daha da nemli klan ise hukuk
sosyolojisinin kurucu babas kabul edilmesidir1. Entelektel bir ortamda
yetien Weber, erken yalardan itibaren Treitschke, Knapp, Dilthey ve
Mommsen gibi Prusyann nde gelen isimleriyle bir arada olmutur2.
Weber; tarih, hukuk, bilgi sosyolojisi, iktisat, din sosyolojisi, hukuk
sosyolojisi gibi pek ok alanda alm ve dnya tarihini bilen son kii
olarak anlmtr3. Aslnda hukuk ve hukuk tarihi okumu olan Weberin
sosyolojiye geii daha sonra olmutur.
Weberin almalar, merkez brokratik bir devlet etrafnda rgtlenmi kapitalist modern toplumun zmlemesine yneliktir. Bu zmlemede Weber, modern kapitalist toplumlarn en temel zelliini rasyonelleme olarak tehis eder4. Rasyonelleme, modern toplumdaki btn
gelimelerde en etkin prensiptir. Kapitalizm, amaca dnk rasyonalite;
modern hukuk ise mantksal formel rasyonalite niteliini tar. Tabi hukuku
*

1
2
3
4

Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi

Anabilim Dal
Deflem, s. 37-38.
Giddens, Max Weber, s. 23.
Ikta, Hukuk Sosyolojisi, s. 54; Berberoglu, s. 38.
Deflem, s. 37; Aron, s. 397.

Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Cilt: 14, Say: 2, 2012, s.253-274 (Basm Yl: 2013)

254

Dr. Engin TOPUZKANAMI

pre-modern olarak nitelendiren Weber, kat biimde hukuk pozitivizmi

benimsemitir.
Webere gre sosyoloji, toplumsal davran ele alr5. Toplumsal
davran ancak yorumlayarak anlayabilir ve sebeplerini aklayabiliriz6.
Weberin bu sosyoloji tanmndan kavram kmaktadr: anlamak, yorumlamak ve aklamak. Anlay sosyolojisi olarak da adlandrlan bu yaklamda, anlama, aklamann n art olarak karmza kar7. Anlama, davrann yorumlanmas sonucunda ortaya kar ve aktrn davranna verdii
anlamn kavranmasn ierir.8
Anlay sosyolojisi, sosyolojinin inceleme metodunun tabiat bilimlerinden farkl olduunu sylemekle birlikte, bilimselliini korumakta srarlyd. Webere gre insan davranlar da ngrlebilir ve genellenebilir
5

7
8

Toplumbilim (olduka belirsiz olan bu terimi burada kullandmz anlamda,

toplumsal etkinlii yorumlama (deutend verstehen) yoluyla anlamak, bylece
akn ve etkilerini nedensel olarak aklamak isteyen bir bilimdir. Etkinlik
kavra-mn (Handeln), bireyin znel bir anlam ykleyerek yapt (ister da
vursun, ister i dnyasnda kalsn; ister bir savsaklamadan, isterse bir hogrden
olusun, belirleyici olan ey, ona ne lde znel bir anlam yklemekte olduudur)
her trl insan davrann anlatmak zere kullanyoruz. Toplumsal etkinlik ile
de, onu yapan bireyin ona balad znel anlam gereince bakalarnn davranlarn gz nnde bulunduran ve buna gre bir gidi (seyir) izleyen etkinlii
anlatyoruz. Weber, Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme, s. 10-11. Toplumsal
eylem veya davran (sozialesHandeln) znel anlamn bir baka birey veya grupla
ilikili olduu bir eylemdir. Giddens, Sosyal Teori, s. 237.
Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 112 (Economy and Society, s. 4); Aron, s. 435;
Ikta, Max Weberin, s. 274; Swingewood, s. 153.
(Not: Bu almada, Weberin Ekonomi ve Toplum adl almasna ska atf
yaplmaktadr. Bu eserin Trke tercmesi yakn zamanda kt. Byk bir emek
rn olan bu tercme, ne yazk ki, olduka skntl ve yer yer okunamaz niteliktedir. Alnt yapmak durumunda kaldmda, byk lde yeniden eviri yaptm ya da eviriyi dzelttim. Bu sebeple de gerekli hallerde, okuyucuya kolaylk
salamas asndan hem Trke hem ngilizce baskya atf yaparak, sayfa numaralarn vermeye altm.)
zlem, s. 101.
Aron, s. 397.

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

255

nitelikteydi. Bu yzden insan eylemlerinin genellemeye msait olmadklarn sanmak safsatayd; aslnda, toplumsal hayat insan davranlarndaki
dzenliliklere dayanyordu, bu sayede bir birey, kendi eylemlerine baka
birinin verebilecei muhtemel tepkileri hesaplayabiliyordu.9 Ancak yine de
insan eylemleri, pozitivizmin varsayd ekilde, nesnel olarak ele alnabilir
deildir10. Eylemin sbjektif bir ierii vardr ve failin eyleme verdii
anlamn tespit edilerek yorumlanmas, insan davranndaki dzenlilikleri
aklayabilmek iin gereklidir11.
Dolaysyla insana ve topluma ilikin bilimlerde (1) tarih yani hibir
zaman tekrarlanamayacak olan ak ve (2) sosyoloji yani bu aktaki dzenliliklerin ve kurumlarn kavramsal olarak yeniden kurulmas vardr12. nsan
bilimleri, genellemeye konu olabilecek benzerlikleri arad gibi benzemezlikleri de tespit ederek almaktadr.
Weberin genel sosyolojik dncesi burada konu edilmeyecektir. Bu
sebeple yukardaki ok ksa hatrlatmalar nda, Weberin hukuk, ekonomi, rasyonalite ve bu arasnda kurduu ilikiyi ele almaya alacaz.
I. EKONOMK DZEN VE HUKUK DZEN
A. EKONOMK RASYONALTE VE HUKUK RASYONALTE
Yaygn olan yorumlara gre Weberin hukuk sosyolojisi, hukuk dncedeki rasyonelleme (mantk-biimsel rasyonalite) ile kapitalist ekonomik
9
10

11

12

Giddens, Max Weber, s. 48; Giddens, Sosyal Teori, s. 235.

Dolaysyla burada tabiat bilimlerinden, insan bilimleri alanna geilir. nsan bilimleri (ya da tin bilimleri) temel zellie sahiptir: Anlayc, tarihsel ve kltrel.
Aron, s. 399.
Giddens, Max Weber, s. 47; Ayrca bkz. Giddens, Modern Sosyal Teori, s. 218
vd. Tarihsel ve sosyolojik bilimler, anlalr biimde yorumlarken ayn zamanda
nedensel olarak aklamak isterler. Aron, s. 405.
Aron, s. 400. Weberin szleriyle, sosyoloji, insann toplumsal eylemiyle ilikili
genel ilkeler ve kavramlar formle etmeye alr; buna karlk tarih zel, kltrel
adan nemli eylemler, yaplar ve kiiliklerin nedensel analizi ve aklamasna
yneliktir. Giddens, Sosyal Teori, s. 236.

256

Dr. Engin TOPUZKANAMI

ilikilerdeki amasal rasyonel eylem arasndaki balanty kurmak zere

ekillenmitir.13 Baka deyile Weberin hukuk sosyolojisi incelemesi,
belli hukuk yaplarn kapitalist gelimenin artlar olarak nasl ilev grdne hasredilmitir.14
Weber, Marxn snf ve ekonomik kar temelli yaklamn genileterek, iktidar, bir ya da birden fazla kiinin bir toplumsal eylem iinde, o
eyleme katlan bakalarnn direniine karn da olsa, kendi iradelerini
gerekletirme ihtimali olarak tanmlamt15. Bu, iktidar tek bir kaynaa
(genellikle devlete) balama dncesinden farkldr. Marx da aslnda
iktidardan deil, iktidarlardan sz etmiti. Ancak onun vurgusunda iktidar,
belli bir snfa ait olarak gsterilmektedir16. Dolaysyla hukuk ve ekonomi
arasndaki iliki de bir tahakkm ilikisidir.
Weber, Marxn aksine, hukuk ve ekonomi arasndaki ilikiyi, hukukun
ekonomik karlara hizmet etmesi olarak sunmaz. Hukuk, hakim snfn
ideolojik bir arac deildir; daha dorusu sadece bu ekilde tanmlanamaz.

13

14

15

16

Ewing, s. 491. Mantk-biimsel rasyonalite (logically formal rationality) en

yksek ifadesini Alman Pandekt hukukunda bulmaktadr. Weber, bunu be nerme
ile ifade etmitir: Birincisi, her bir somut hukuk karar, soyut bir hukuksal nermenin somut bir gerek duruma uygulanmas olmaldr; ikincisi, her somut
durumda soyut hukuksal nermelerden hukuksal mantk yoluyla karar karmak
mmkn olmaldr; ncs hukuk gerekte ya da fiilen hukuksal nermelerden
oluan boluksuz bir sistem oluturmal veya en azndan byle boluksuz bir
sistemmi gibi ele alnmaldr; drdncs, hukuksal adan rasyonel olarak aklanamayacak ne varsa o hukuksal olarak da geersizdir; ve beincisi, insanlara ait her
sosyal eylem her zaman hukuksal nermelerin ya uygulamas ya da icras veya
onun bir ihlli olarak grlmelidir; zira hukuk sisteminin boluksuzluu btn
sosyal davranlarn boluksuz bir hukuksal dzenlemesiyle sonulanmaldr.
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 29. (eviri dzeltildi. Kar. Economy and
Society, s. 657-658.) (Vurgular yazarn)
Lash, s. 158. Ayrca bkz. Weber, Protestant, s. xxiix vd.; Trubek, s. 721-722;
Swingewood, s. 169.
Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 268; Giddens, Sosyal Teori, s. 250; Swingewood, s.
201.
Giddens, Foucault, Nietzsche ve Marx, s. 269.

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

257

Ekonomik alt yap dnda, baka faktrlerin de hukukun geliiminde byk

etkisi vardr. Weber, Marksist yaklamdaki alt yap-st yap ayrmndan
yola kan ve hukukun, retim ilikileri ile iktidar sahiplerinin karlarnn
bir yansmas olduu dncesini eletirmektedir. Hukukun, toplumsal
yapy birebir yanstt ok doru deildir. Webere gre hukuk, sadece
toplumsal yanstmaz ama ayn zamanda belli lde anonim ve kurucu
(constitutive) nitelik tar17. Dolaysyla hukuk, ne sadece toplumsal yapnn
bir yansmas ne de hakim snfn ideolojisinin bir rndr. Ksaca Webere
gre kapitalizm ve hukuk, biri dierinin asl sebebi olmakszn paralel ve
yekdierini destekleyen bir geliim gstermitir.
Kapitalizmin Avrupaya mahsus ykselii, kapitalizmin ruhu bakmndan Hristiyanlktan (zellikle Protestanlktan), kapitalist retim biimleri bakmndan ise Avrupa hukuk sistemlerinin elverililiinden kaynaklanr18. Bu elverililik, dorudan ekonomik dnmn hukuku retmesinden deil, Roma hukukuna dayanan halihazr hukukun, bu geliime uygun
bir nitelik arz etmesinden kaynaklanr. Bu hukukun geliiminde, profesyonel
hukuku snfnn ortaya k ya da mevcut siyas dzenekler daha
belirleyicidir19. Ekonomik gelimenin buradaki etkisi, artan ya da yeni ortaya
kan ekonomik ilikilerin yeni hukuk problemleri dourmas ve bunlarn
zm iin bir talebin domasdr. Uzmanlam hukuk bilgisine artan
ihtiya, profesyonel avukat ortaya kard.20 Bu talep, hukuk eitiminin de
rasyonellemesini hzlandrmtr.

17
18
19

20

Kennedy, s. 1037.
Trubek, s. 723.
Trubek, s. 723; Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 26 ve 250 (Economy and
Society, s. 883); Weber, Protestant, s. xxxviii. Byle bir biimsel hukuka ynelik
eilimde belirleyici olan hesaplanabilir hukuka ynelik burjuvazininkiler gibi
pratik ihtiyalar, bu zel srete kayda deer herhangi bir rol oynamad. Weber,
Ekonomi ve Toplum 2, s. 221 (eviri dzeltildi. Kar. Economy and Society, s.
855.)
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 141. Eitimin rasyonalizasyounu iin bkz.
Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 319-324.

258

Dr. Engin TOPUZKANAMI

Buradan kan ilk sonu, hukukun geliiminin yalnzca kapitalist snfn

karlar ve iktisad iktidar ile aklanamayacadr.
Giddensa gre, kapitalist retim ile rasyonel hukuk arasndaki
yaknlk, ikisinin de bnyesindeki hesaplanabilirlik faktrnden kaynaklanyordu.21 Hesaplanabilirlik, piyasa aktrleri iin elzem bir n art olarak
karmza kar22. Ancak yine Webere gre, hukukun kat biimde formellemesi (dolaysyla rasyonellemesi), ou kez ticar karlara aykr
durumlar ortaya karmtr. Hukukun mantksal sistematizasyonu, hukuk
teorisyenleri, renciler, hukuk doktorlar gibi hukuk aristokrasisi tarafndan gerekletirilmi ve ska hayattan kopuk olmakla eletirilmitir23.
Dolaysyla aslnda Weber, hukukularn rettii rasyonel-formel hukuk ile
ticar burjuvazinin ihtiya duyduu hesaplanabilir (ngrlebilir) hukuk
arasnda belirgin bir fark olduunu ileri srmekteydi24. Bunun bir lde
olan ve olmas gereken arasndaki gerilim olduu da sylenebilir.
Piyasa aktrlerinin ihtiya duyduu dzen (hesaplanabilirlik-ngrlebilirlik), aslnda byk lde piyasa ahlk tarafndan salanr. nk
piyasadaki ilikilerin devamll, ngrlebilirlie ve dzenlilie baldr.
Weber, kapitalistlerin bireysel karnn, piyasann ilemesi ynndeki en
byk gvence olduunu ileri srmektedir. Dolaysyla hukukun buradaki
garantrl piyasa ahlkna nazaran ikincildir25. Hatta gelimi kapitalist
toplumlarda, hukukun piyasa iindeki rol giderek gerilemektedir. Dolaysyla kapitalizm ve hukuk arasndaki iliki, bir nedensellik ilikisi deildir.
Bunlar birbirlerini etkileyerek, az ok paralel bir geliim gstermilerdir.
lk dnem liberalizminin hukuk devleti anlayn oluturan prosedral
hukuk devleti anlaynda, hukukun rol, bireylerin zgrlklerini korumakla snrldr. zcana gre Weberin hukuk ve ekonomi arasnda kurduu
iliki bunu ortaya sermektedir. Buna gre hukuk (sosyolojik anlamda)
21
22
23
24
25

Giddens, Max Weber, s. 56.

Ewing, s. 490.
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 221 (Economy and Society, s. 855).
Ewing, s. 495.
Ewing, s. 490; Giddens, Max Weber, s. 56.

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

259

ekonomik kardan ok, kii gvenlii ve zgrlne ilikin unsurlar

korur26. Ekonomik dzendeki deiimlere karn, hukuk dzeni belli bir
sabitlikte kalr ve belli bir meselenin hukuk asndan deeri ya da konumu
ekonomik sonulardan bamszdr. Sonu olarak hukuk dzeni tek tek
kiisel ya da ekonomik karlar deil, bir btn olarak sistemin devamn
korumaya almaktadr27. Temel olarak da bu koruma, szleme zgrln
salayarak ve bu szlemelerin yerine getirilmesi iin gerekli zoru temin
ederek salanmaktadr28. O sebeple hukuku snfn, dorudan ekonomik
kar deil ama haklar ve zgrlkleri korumay hedefleyen, mantksal
olarak tutarl, rasyonel ve btnlkl bir sistem olarak hukuk retme abas,
kapitalizmin varlk artlarn temin etmektedir.
Son bir not olarak belirtilmelidir ki, buraya kadar sylenenler, ekonomi
ve hukuk arasndaki balanty yok saymak veya basitletirmek iin deildir.
Weber, bizzat kendisi idar ve hukuk yapdaki rasyonelleme olmakszn
modern kapitalizmin var olamayacan belirtmiti29. Ayrca burjuva
karlarnn, mlkiyet ve szleme haklarn garanti altna aldrmak iin
yrtt mcadele, hukuk stnde byk etkiye sahiptir.
B. POZTF HUKUK VE SOSYOLOJK OLARAK HUKUK
Weber, hukuk ve ekonomi30 arasndaki ilikiyi ortaya koymak iin
ncelikle hukuk, hukuk dzeni ve hukuk nerme kavramlarn, hem
hukuk hem de sosyoloji asnda ele almaktadr31. Hukuk asndan (Weber
dogmatik hukuku kastediyor) baktmzda, aradmz ey, normun anlamdr. Bu, bir yandan geerlilik problemine, te yandan normun yorumu
26

27
28
29
30

31

Haklarn gvence altna alnm olmas, piyasann ngrlebilirlii asndan temel

nemdedir. Ewing, s. 498.
zcan, s. 213.
Ewing, s. 499.
Ewing, s. 501.
Weberin burada ekonomi terimi ile faraz bir dzen olarak hukukun karsndaki
gerek hayat kastetii anlalyor.
Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 431 (Economy and Society, s. 311); San, s. 38;
Kennedy, s. 1042.

260

Dr. Engin TOPUZKANAMI

problemine ve bir btn olarak ise uygulanmay bekleyen, mantksal olarak

tutarl ve boluksuz bir sistem olarak normlara32 iaret eder. Ancak her iki
halde de hukuk dogmatiinin snrlar iinde kalrz.
Buna karlk, yukardaki kavramlar sosyolojik olarak deerlendirdiimizde, farkl bir durumla karlarz. Bu halde soru farkllaarak,
sosyal eyleme katlan bireylerin, zellikle de belli bir iktidar kullanabilenlerin, normu geerli kabul ederek ona gre davranmalar halinde grupta
ne olur, ekline dnr. Dolaysyla sosyolojik anlamda Hukuk Dzeni,
geerlii zorlama cihaz ile teminat altna alnm bir dzeni ifade eder.33
lk durumda bir dzen tasavvurunun oluturulmas iin kurulan mantksal ve
faraz bir sistem, ikinci durumda ise bu faraziyeye uyulmak (ya da uyulmamak) suretiyle gereklik alannda ortaya kan olgu sz konusu olur.
Sosyolojik anlamda hukuku, insan davranlarn gzlemleyerek ve Weberin
belirttii gibi bu davranlarn anlamn tespit edip yorumlayarak tehis
edebiliriz.
Webere gre hukuk dogmatii, belirli bir kiiler grubunun davranlar iin faraz olarak belirleyici bir dzen oluturan nermelerin doru
anlamn amalar.34. Weberin hukuk dogmatiini ya da hukuk bilimini
tanmlama ekli, aina olduumuz bir grnm arz eder. Hukuk dogmatii;
hukukunun, hukuk ve mantk muhakeme erevesinde normun geerlilii
ve anlam stnde almasdr35. Bu dnme biimi, olgusal deil normatif,
32

33

34
35

Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 221. (eviri dzeltildi. Kar. Economy and

Society, s. 855.) (Vurgu yazarn)
San, s. 39. (Vurgu yazarn) Weberin sosyolojik anlamda olan ile ahlk ya da
siyas olmas gereken arasnda kesin bir ayrm koyduu bilinmektedir. Kennedy,
s. 1036.
Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 431 (Economy and Society, s. 311).
Kennedy hukuk dncesindeki bu faaliyeti u ekilde zetlemektedir: Hukuk
dncede geerlilik konusundaki dnme faaliyeti, gereklie ilikin deil, bir
normun sistem iindeki mantksal konumunu ve anlamn bulmaya yneliktir.
Dolaysyla ahlk ya da ieriksel bir gereke aray deil, geerlilik ve anlama
ynelik mantksal ve biimsel bir aratrmadr. Ayrca bilimsel niteliktedir nk
geerlilik, sk bir mantksal srece tbi yorum faaliyeti ile tespit edilebilir.
Kennedy, s. 1042.

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

261

deyim yerindeyse kat stnde bir akl yrtmeye denk der. Buna karlk
sosyolojik ekonomi (Sozialkonomie - sociological economics), ekonomik
hayatn artlar ve gerekleriyle biimlenmi, gerek insan davranlarna
ynelmektedir. Ekonomik dzen, mallar ve hizmetler stndeki gerek
kontroln dalmn ifade etmektedir. Dolaysyla sosyolojik anlamda geerlilik, gereklikte fiilen grlen kurallar (daha doru deyile bu kurallarn
davran stndeki etkisini) ve bu kurallarn kabul grme (ya da bu kurallardan sapma) derecelerini dikkate alr36.
Bu iki yaklamn tamamen farkl sorunlar ele ald ve bunlarn
konularnn birbiriyle dorudan balantl olamayaca aktr. Hukuk
teorisinin ideal hukuk dzeni gerek ekonomik davran dnyas ile
dorudan ilikili deildir; nk her ikisi de farkl dzeylerde var olur. Biri
olmas gerekenin dnyasnda var olurken, dieri var olann dnyasn ele
alr. Ancak, ekonomik dzenin ve hukuk dzeninin birbiriyle ok yaknda
ilikili olduu sylenirse, ikincisinin (hukuk dzeni) hukuk deil, sosyolojik anlamda, yani ampirik olarak geerlilii anlalr. Bylece bu balamda hukuk dzeni tamamen farkl bir anlam kazanr. Mantksal olarak
geerlilii kantlanabilir bir kurallar dizgesine deil, insan davrannn
aktel sebeplerini (determinants- Bestimmungsgrnde) tekil eden bir
yapya iaret eder.37

Weber, ekonomik ya da sosyolojik anlamda dzen ve faraz bir dzen

olarak hukuk (baka deyile, rasyonel dzen tasavvuru olarak hukuk)
arasndaki fark ortaya koyduktan sonra, gndelik hayatta baz kiilerin,
hukuk dzeni yle buyurduu iin belli davranlar sergilediini grebileceimizi38 ifade eder. Ancak hukuk dzeninin geerlilii iin bunun art
olmadn ve aslnda pek ok durumda gndelik davranlarmz hukukun
36
37

38

Kennedy, s. 1043.
Weber, Ekonomi ve Toplum, s. 432 (eviri dzeltildi. Kar. Economy and
Society, s. 312) (Vurgular yazarn).
Hukuk dncesinin asl varsaym budur. Faraz olarak toplumsal hayat ve bireylerin davranlar, hukukun buyurduu normlara gre ekillenmeli ve bireyler bu
normlara gre davranlarn dzenlemelidirler. Fiilen olan ise olduka karmak
bir sre olarak karmza kar.

262

Dr. Engin TOPUZKANAMI

deil, alkanln yahut onaylanma/onaylanmama duygusunun ynlendirdiini belirtir. Ne var ki tamamen bu ekilde dndmzde, hukukun
gelenek ve adetlerden bir fark kalmamaktadr. Bu bakmdan hukukun
arkasndaki zorlayc gc unutmamak gerekir. Normun geerlilii ya da
baars (success) iin, belli bir hukuk dzenine ve kanunlara inan besleyen bireylerin, birebir bu inanla uyum iinde yaamalar ya da davranmalar
gerekli ya da zorunlu deildir. Weberin yaklamna gre normun sosyolojik ya da ampirik geerlilii, bir davrann norma ynelmesinden
(orientation of an action) ibarettir. Bizim anladmz haliyle hukuk,
basite, ampirik geerlilik ihtimali, zel gvenceleri haiz bir dzendir.39
Buradaki gvenceler, normun uygulamas iin grevli kimseler eliyle
kullanlan zoru ifade etmektedir. Bu zorlama, fiziksel ya da psikolojik
olabilir. Ayrca dorudan ya da dolayl olarak uygulanabilir. Ancak
Webere gre sosyolojik adan teminat altna alnm bir hukuktan sz
edebilmek iin, kuvvete dayanmayan hukuk zorlama grevini yklenmi bir
zorlama cihaznn varl ve bu zorlama cihaznn belli kurallarn geerliini
salayacak kadar etkili olmas gerekli ve yeterlidir.40
II. HUKUK OTORTE VE DAR RASYONALTE
Weberin hukuka ilikin yaklam birka kavram ekseninde toplanr.
Bunlar; zor (coercion), meruluk, rasyonalite ve normatiflik olarak belirlenebilir41. Bunlar iinde zor, Weberin hukuk tanm asndan temel

39

40

41

Weber, Ekonomi ve Toplum, s. 433 (eviri dzeltildi. Kar. Economy and

Society, s. 313) (Vurgu yazarn). Weberin hukuk tanmndaki zorlayc cihaz
(coercive apparatus) yani devlet, normun gereklikte uygulanmasn, deyim yerindeyse geerliliini temin etmek sretiyle ngrlebilirlii ve dzenlilii artrmaktadr. Ewing, s. 491. Weberin modern devlet tanm da bu zorlayclk ile ilikilidir. Devlet, belli bir arazi iinde, fiziksel iddetin meru kullanmn tekelinde
(baaryla) bulunduran insan topluluudur. Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 132.
San, s. 40. Dolaysyla hukukun varl iin ihllere kar meru yaptrm uygulama kapasitesi ve ykmllne sahip bir birey veya genelde bir grup tarafndan desteklenmesi gerekir. Giddens, Sosyal Teori, s. 249.
Trubek, s. 725.

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

263

unsur olarak karmza kar. Webere gre belli bir dzeni hukuk olarak
adlandrabilmemiz iin, gerek psikolojik gerekse fiziksel olarak, uymay
salama ya da ihlli cezalandrma yetkisine sahip bir grevli grubunun
varl arttr42. Bu tanm, bir yandan hukuku herhangi bir zor tehdidi ile ayn
seviyeye ektii gibi te yandan da arkasnda herhangi bir zorlama cihaz
bulunmayan kural, hukuk saymamaktadr43. Ancak hukuk dzenine uymay
salayan ana etken, ou kez bu zorun varl deildir. Sosyolojik olarak
geerlilik de diyebileceimiz, normlarn meruluuna duyulan inan, hukuk
dzeninin ilemesini salar. Modern toplum artlarnda dinsel ya da geleneksel meruluk ortadan kalkt iin hukukun meruluu rasyonellik
yoluyla temin edilir. Weber bunu, egemenliin meru kullanm trleri olan,
ideal otorite tipi ile aklar44.
Webere gre meru egemenlik trleri, saf tipte ortaya konabilir. (1)
rasyonel temelde, (2) geleneksel temelde ve (3) karizmatik temelde. Geleneksel ve karizmatik otorite tiplerinde meruluk inanc, irrasyonel temellere
dayanr. Geleneksel otoritede bu, ok eski geleneklerin kutsallna () ve
onlarn altnda uygulanan otoritenin meruluuna duyulan inan iken,
karizmatik otoritede, belli bir kiinin kutsall, kahramanl yahut karakterine duyulan ballktan kaynaklanr45. Weberin burada kulland meruluk kavram, ahlk veya tabi hukuktan kaynaklanan veyahut hukuk
geerlilik anlamnda bir meruluk deildir. Sana gre bu meruluk, kesin
bir biimde ve sosyolojik anlamda bir meruluktur46. Egemenlii kullanan
otoritenin bu davranna duyulan inan ya da rza, meruluun ieriini
oluturur. Tiplerin birbirinden ayrt edilmesini salayan unsur ise bu inancn
hangi temele dayanddr. Modern toplum artlarnda bu inancn kurulmas,
42
43
44

45
46

Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 142 (Economy and Society, s. 34).

Trubek, s. 726.
Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 334-335 (Economy and Society, s. 215-216).
Yine iyi bilindii gibi Weber, ideal tip yaklamna uygun olarak, bu tiplerden
herhangi birinin tarihin belli bir annda saf biimde bulunmadn da sylemektedir.
Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 335 (Economy and Society, s. 215).
San, s. 67 (Vurgu yazarn).

264

Dr. Engin TOPUZKANAMI

byk lde, gayr ahs bir dzen yani hukuk dzeni, e deyile hukuk
devleti yoluyla salanr.
Rasyonel egemenliin sonucu olan hukuk otorite, kiisel nitelikte
olmayan bir dzeni ifade eder. Bu halde bireyler, otoriteye kiisel bir ballk
duymazlar. Otorite ile bireylerin ilikisi, o ilikinin artlarn ve snrlarn
izen kurallar erevesinde gerekleir. Zaten buradaki otoritenin kayna
da, otoriteyi kullanan kiinin bizatihi kendisi deil, hukuk dzeninin ona
tand yetkidir47. Bu otoriteye itaat edenler, kiisel olarak zgr kimselerdir.
Hukuk otorite tanmnda dikkati eken unsurlar, gayr ahs bir dzen
yani hukuk dzeni ve bu dzenin meruluuna duyulan inantr48. Bu inan,
temel olarak rasyonel bir idar sisteme ve bu sistemi ayakta tutan kurallar
btnne dayanr. Ancak bu sisteme uyma, gndelik hayat dzeni iinde her
zaman, Weberin, amal-rasyonel veya deere ynelik rasyonel olarak
nitelendirdii davranlar ile ilikili deildir. Hatta aksine ou kez, alkanlk ve iselletirilmi normlar burada daha etkilidir49.
Bir ideal tip olarak hukuk otoritede () birey otoritesini, gelenein bir
tortusu olmayan, aksine bilinli olarak amal-rasyonalite veya deerrasyonalite balamna yerletirilen kiisel olmayan glere dayanarak
uygulayabilir. Otoriteye tbi olanlar st otorite konumundakilere itaat
ederler, ancak bu itaatin nedeni onlara kiisel ballklar deil, aksine bu
otoriteyi tanmlayan kiisel olmayan gleri kabulleridir ()50

Hukuk otoritenin varl u artlara balanmaktadr51: (1) Genel uygulamaya dnk olarak konulmu kurallarn varl; (2) hukuk dzeninin, soyut
kurallardan oluan tutarl bir btn olduu ve bu soyut normlarn, somut
47

48
49
50

51

Bugn de varln srdren karizmatik otoritede, meruluk, otoriteyi kullanan

kiinin ahsndan kaynaklanmaktadr.
Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 334-335 (Economy and Society, s. 215-216).
Aron, s. 441.
Giddens, Sosyal Teori, s. 252. Ayrca bkz. Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 336337 (Economy and Society, s. 218).
Kennedy, s. 733.

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

265

durumlara uyguland ynndeki inan; (3) stn bizzat kendisinin de

gayr ahs hukuk dzenine tbi olmas; (4) herhangi bir sosyal iktidar trne
deil de soyut hukuk dzenine uyma ve (5) bu uymann rasyonel snrlar
iinde gereklemesi. Hukuk otoritenin hem kuruluu hem de kullanlmas,
herkes iin balayc nitelii olan rasyonel kurallar yani hukuk sistemi ile
salanr. Bu kurallarn uygulanmas, modern devlette yaygn bir brokratik
rgtlenme araclyla gerekletirilir.
Brokrasi, hem idar hem de yargsal rgtlenmenin biimidir. Hukuk
otorite, brokratik organizasyonun varlna tbidir. Hukukun burada ikili
bir grevi vardr. Birincisi, bu devasa kurumsal yap, hukukun temin ettii
meruiyet sayesinde kabul ve rza grr. kincisi, hukuk bu devasa yapnn
rasyonel ileyi mekanizmasn kurar. Biimsel, rasyonel ve tutarl bir btn
olmas, gndelik rutin ve sreklilik asndan elzemdir. Webere gre
brokrasi, bir yandan gittike byyerek iktidarn merkezlemesini salyor,
te yandan da bireyi rasyonel, uzmanlam bir iblmne ve toplumsal
yaamn btn alanlarnn giderek rasyonellemesine tbi klyordu.52
Burada Weberin brokrasiye dair zmlemeleri konunun dnda
kalmaktadr. Vurgulanmak istenen husus, hukuk meruiyeti haiz otoritenin,
brokrasi araclyla ve belli bir idar rasyonalite ile toplumsal dzeni
saladdr.
III. HUKUKUN GELM SREC: TAB HUKUK VE
HUKUK POZTVZM
Webere gre modern hukukun oluumunda, be faktr etkilidir53: (1)
detler, (2) ilgililerin eylemleri (szleme), (3) yarg kararlar, (4) vahiy ve
(5) kanun. Hukuk kurallar (teorik olarak), belli davranlarn fiil alkanlklara (detlere) dnmesi ve zamanla balayclk kazanmas ile olumaktadr54. Bu davranlarn bireyi aan bir biimde genellemesi ve
bakalarnn da bu ynde beklentiler edinmesi, dzen ve kar temelli
52
53
54

Swingewood, s. 200.
San, s. 47-55.
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 120 (Economy and Society, s. 754); San, s. 4748.

266

Dr. Engin TOPUZKANAMI

rasyonalite oluumunda etkilidir. Nihayetinde bir zorlama cihaz tarafndan bu adetlerin ya da alkanlklarn desteklenmesi, hukuk kuralnn oluumunu salar. Modern toplum asndan bu zorlama cihaz, meru iddet
tekelini elinde bulunduran devlettir.
Yine teorik olarak hukuk ve prosedrn gelimesi, drt aamadan
gemitir55: (1) hukuk peygamberlerinin hukuku vahyetmeleri, (2) hukuk
otoritelerinin ampirik olarak hukuku yaratmalar ve bulmalar56, (3) sekler
ve din iktidarn hukuk koymas ve (4) hukuk eitimi alm uzman kimseler
tarafndan hukukun sistematik olarak dzenlenmesi ve yargnn profesyonellemesi. Ksaca belirtilen bu sre, rasyonel-formel bir hukuk anlayna
ulaarak tepe noktasna varr.
Weber genel olarak rasyonelleme kavramn, birbiriyle ilikili
anlamda kullanmtr:
(1) Dnyann (olumlu adan) entelektelizasyonu ya da (olumsuz adan)
bysn yitirmesi (Entzauberung) adn verdii ey; (2) kesin bir
biimde verili, pratik bir amaca, yeterli aralar hakknda hassasiyet derecesi gittike artan hesaplar kullanlarak yntemli olarak ulalmas anlamnda rasyonelliin artmas; (3) sistematik olarak ve belirsizlikten uzak
bir biimde sabit amalara ynelen ahlaklarn olumas anlamnda
rasyonelliin artmas.57

Hukukun rasyonellemesini ise iki tarihsel aama ve drt ideal-tip

etrafnda aklamaya almtr58. Buna gre tarihsel olarak hukukun ahlktan farkllamas ve formellemesi, rasyonellemenin iki unsurudur. Bu
rasyonelleme drt ideal-tip etrafnda ekillenir59: (1) ilkel yani hukukun
irrasyonel ve formel olduu aama; (2) tzsel ve irrasyonel hukukun
55
56
57
58
59

Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 249 (Economy and Society, s. 882).

Lawmaking and lawfinding: Hukukun vazedilmesi ve uygulanmas.
Giddens, Max Weber, s. 50.
Lash, s. 155.
Lash, s. 155. Bu ema Webere gre sadece bir genellemedir ve her zaman bu
ekilde grlm deildir. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 249 (Economy and
Society, s. 882). Ayrca bkz. San, s. 56.

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

267

grld geleneksel aama; (3) tzsel ve rasyonel tabi hukuk aamas

(gei aamas) ve nihayet (4) formel ve rasyonel modern hukuk aamas.
Dolaysyla Weber iin tabi hukuk dnemi (tzsel rasyonalite), premodern bir dnemdir.
Grld gibi Weber tabi hukuku bir gei aamas olarak grmektedir. Ayrca aslnda, sosyal adalete ynelik refah devleti yaklamndaki
tzsel rasyonel tabi hukuk anlay da, bu anlamyla liberal tabi hukukun
ilk halinden bir kopuu ifade eder. Bylesi bir hukuk, niha bir deere
dayanmas bakmndan tzseldir; niversite eitiminden gemi kilise bilginleri ya da hukuk bilginleri tarafndan entelektelletirilmesi ve sistematikletirilmesi lsnde de rasyoneldir.60 Tabii hukukun bir geie tekabl
etmesinin iki temel sebebi vardr. Birincisi, tabi hukuk, ahlktan farkllamamtr. kincisi ise tabi hukuk bir dizi sabit temel ilkeye dayanmakta ve
dolaysyla hukuk deiimin srecini yok saymaktadr. Ayca Weber, toplumsal adalet gibi deerlerin, hukuk ngrlebilirlie ve dolaysyla hukuk
rasyonaliteye zarar vereceini dnmekteydi61.
Weber, yasann adillii ya da hakllna ilikin dnce ve kavramlarn, yasa yapclarn, uygulayclarn ve yasayla ilgili sosyal gruplarn
davran asndan pratik sonu dourduu oranda sosyolojik olarak etkili
olduunu ileri srmektedir62. Tabi hukuk olarak adlandrlan ve ilgili kurala
ieriksel ya da biimsel olarak hakllk ya da hakszlk kazandrmay
hedefleyen bu yaklam, Hristiyanlk tarafndan Stoaclktan devralnmtr.
Webere gre tabi hukuk, pozitif hukukun balayclna meruiyet kazandran bir dizi normu ifade eder63. Pozitif hukukun kendisinden bamszdr
60
61

62
63

Lash, s. 155.
Lash, s. 156. Webere gre tabi hukukun uygulamadaki gizli etkisi hibir zaman
tam olarak yok edilemez. Ancak tabi hukuku ilkeleri arasnda giderilemez
elikiler vardr. Hukukun rasyonellemesi sonucunda tabi hukukun bu ilkeleri,
temel olma niteliklerini tamamen yitirmi ve hukuk pozitivizm kar konulamaz
biimde ykselmitir. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 240 (Economy and
Society, s. 874).
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 232 (Economy and Society, s. 866).
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 232 (Economy and Society, s. 866).

268

Dr. Engin TOPUZKANAMI

ve meruiyeti de kendinden menkul bir nitelik tar. Verili dzen ya da status

quo kendi asl meruiyet gcn yitirdiinde veya mevcut dzene (bir
anlamda pozitif hukuka) muhalefet gelitirilmek istendiinde, tabi hukuk
k yolu olmutur. Ayrca tabi hukuk, dinsel normlara da eit gte kar
kabilmenin rasyonel temelini oluturmutur. Dolaysyla tabi hukuk farkl
trden otoritelere meruiyet kazandrmada etkili olmutur.
Modern tabi hukuk, ngiliz liberalizminin doutan getirilen temel
haklar varsaymna dayanmaktadr. Doutan gelen haklar dncesi, Magna
Cartada baronlarn elde ettii bir takm haklarn, kraln mdahalesinden
masun olduu dncesinin yaygnlaarak btn ngilizlere temilinden
ibaretti64. lk belirdii hliyle liberalizmle sk iliki iindeki bu tabi hukuk,
Webere gre biimsel niteliktedir. En saf formu da szleme teorisi erevesinde grlmektedir. Buna gre mevcut hukuk dzenini oluturan kanunlar, rasyonel bir uzlamadan (sosyal szleme) kaynaklanan bir meruiyete
yaslanrlar. Bu uzlama da ya bireylerin gerekten tarihsel olarak bir araya
gelerek szleme kurmalar anlamnda gerektir ya da makul bir dzen
kurma anlamnda idealdir.
Weber, tabi hukukun iki trn ayrt etmitir65: biimsel ve madd. Her
iki tr de kademeli olarak pozitif hukuka meruiyet salar. Ancak Weber, bu
iki tabi hukuk arasnda kesin bir ayrm konulamayacan nk tamamyla
biimsel bir tabi hukukun olamayacan da belirtmektedir. lk dnem
liberalizmine elik eden tabi hukuk66, byk lde biimsel niteliktedir;
temel bir takm ilkelerden ibarettir. Weberin deyiiyle amal szlemeyle
meru olarak elde edilen bir haklar sistemidir67. Bu tabi hukuk, bir yandan
64
65
66

67

Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 233 (Economy and Society, s. 866).

Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 234 (Economy and Society, s. 868).
Webere gre tabi hukukun bu ilk formu, 17 ve 18. yzylda szleme teorisi
eklinde ortaya kmtr. Meru hukukun btn yasalara, yasalar da rasyonel
uzlamaya dayanmaktadr. Bu szleme ya gerektir yani bireylerin bir araya
gelip bu ynde bir uzlama salamalar sz konusudur yahut da hukukun ancak
zgr bir uzlama ile kurulacak makul bir dzene uygun olmas halinde meru
olabileceini ileri srer ekilde idealdir. Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 234
(Economy and Society, s. 868).
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 235 (Economy and Society, s. 869).

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

269

sisteme meruluk salarken te yandan zgrlklerin snrna yine zgrlkleri yerletirerek, bizzat kendisi biimsel bir snr oluturmutur.
Burada liberalizmin en saf ve aslnda uygulanmas mmkn olmayan
hali gze arpar. Devlet, tabi hukukla bal olduu lde, ieriksel olarak
szleme zgrln kstlayc dzenlemeler yapamaz. nk bu durumda
(biimsel) meruiyetini yitirir. Zaten ilk dnem tabi hukuku bu katlkla
kalamayarak yumuatlmtr68. Weber asndan modern hukukun temel
nitelii rasyonel ve formel oluudur. Tabi hukuk, hem nitelii gerei hem de
tarihsel sre asndan biimsel bir nitelikte kalamamtr. Weber, makul
toplumsal dzen anlayndaki makulln, giderek ngiliz yaklamndaki faydaclkla edeer bir duruma dntn grmektedir. Dolaysyla,
mesel miras gibi szleme zgrl ile aklanamayacak mlkiyet aktarmlar, faydac bir temelde kabul grmtr69. Demek ki aslnda tabi
hukuk, evvela liberal uygulama eliyle ieriksel bir nitelik kazanmtr. Yani
liberal dncenin negatif zgrlk anlay, baka deyile zgr brakan
devlet, hibir zaman tam olarak uygulanm deildir. Ksaca Weber, tabii
hukuk anlaynn, modernite iinde savunulamayacan dnyordu70.
Yukarda belirtildii gibi, Anayasa hukukunda negatif stat haklar
olarak anlan birinci kuak haklar, devletin yaam, zgrlk (szleme
zgrl) ve mlkiyet hakkna dokunmamasn ancak bunlardan kaynaklanan piyasa ilikilerini, sahip olduu meru iddet gc sayesinde koruma
altna almasn ifade eder. Bu basit biimsellik, ne madd adaletin salanmas
ne de karmak toplumda idar sreklilik ve dzen iin gerekli kurallar
sistemine sahiptir. Bu yetersizlik, hukuk pozitivistlerin boluksuz bir btn
olarak hukuk dzenini, btn toplumu kapsayacak/kaplayacak ekilde
tasavvur etmelerine yol amtr. Bilindii bu, tabi hukukun pozitifletirilmesi srecidir. Weberin mtek olduu durum ise pozitifleen hukukun
tedbirleriyle kstrlan halk kitlelerinin, yeniden tabi hukuktan medet
ummasdr. nk Webere gre pre-modern bir hukuk biimi olan tabi
68
69

70

Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 236 (Economy and Society, s. 870).

Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 233 (Economy and Society, s. 867); Giddens,
Sosyal Teori, s. 248 vd; San, s. 68 vd.
Lash, s. 156.

270

Dr. Engin TOPUZKANAMI

hukuk (zellikle madd tabi hukuk), hukuk rasyonalitenin ypratlmasna

yol amaktadr. Webere gre (Weberin dnemindeki) hukukun biimsellii
giderek delinmekte ve madd nitelikte kavramlar gndeme getirilmektedir71.
Karamsar bir dnr olarak Weber, modern toplumun brokrasi iine
skm bunalmn grmekle birlikte, mevcut halin vazgeilemez noktaya
geldiini de dnmektedir.
Webere gre biimsel adalet ya da mantksal-biimsel rasyonel hukuk,
unsur tarafndan ypratlmaktadr72: (1) refah ideolojisi erevesinde
giderek genileyen modern brokratik devlet, (2) sosyal demokrasi ve
alan snf hareketi ve (3) hukukular arasnda hukuk kavramlarn dnm. Refah talebi, biimsel hukukun (prosedral hukuk devleti) yetersizliine vurgu yaparak, ahlk ve tabi hukuk ile temellendirilen taleplerle
hukukun ieriksel olarak da dilliine ynelmiti. Bu da hukukun politik
taleplere kurban gitmesi anlamna geliyordu.
Webere gre, sosyal hukuk ynndeki taleplerin, modern snf
problemi ile birlikte ortaya kmtr. Bu talepler adalet ve insan onuru gibi
duygusal renklere bulanm ahlk kaziyelere dayanmakta ve salt ticar
ahlka eletiri eklinde yneltilmektedir73. Bu dnceler, yalnzca alan
snflar ve kar gruplar tarafndan deil, ayn zamanda baz hukuk
ideologlar tarafndan da savunulmaktadr. Bu taleplerde hukuk, biimselcilikle eletirilmekte; ekonomik bask, szlemenin ahlka aykrl gibi
hukuk adan temelsiz ve btnyle biimsiz itirazlar, ahlk ve madd
adalet asndan savunulmaktadr. Ancak biimsel hukuk anlay, yalnzca

71

72
73

Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 250 vd. (Economy and Society, s. 884 vd.).
Weber, svire Meden Kanununun (dolaysyla bizim Meden Kanunumuzun) 1.
maddesini (meseleye ilikin bir hkm bulunamamas halinde hakimin hukuk
yaratmas), irrasyonel ve madd olduu gerekesi ile eletiriyor. Weber, Ekonomi
ve Toplum 2, s. 253 (Economy and Society, s. 887). Weberin, hukuk biimsellik
ya da hukuk pozitivizm konusunda ne denli kat bir dnr olduu buradan da
grlebilir.
Ewing, s. 507.
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 252 (Economy and Society, s. 886). Ayrca bkz.
Ewing, s. 508.

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

271

alt snflarn tehdidi altnda deildir. Kapitalist karlar da bu hukukun

btnselliini ve biimselliini zorlamaktadr. Weber, ticar hayata ilikin
bir takm zel kanunlarn artna da, bu duruma delil olarak dikkat
ekmektedir74.
Pozitivizmin bu gerileyiinde, hukukularn artk hukuku toplumun
stnde, kapal ve biimsel bir sistem olarak deil, toplumun iinde i gren
bir ara olarak grmeleri de etkili olmutur. Hakimlerin biimsel kriterler
dnda hukuka yaklamalar, Webere gre, irrasyonel hukuk bulmadr.
Biimsel hukuka ynelik sosyolojik, ekonomik ve ahlk mdahaleler, yarg
kararlarnn kesinliini ciddi biimde zedeler75.
SONU
Yukarda ifade edildii gibi Weber, hukuku (1) faraz bir dzen olarak,
baka deyile hukukunun faaliyetine konu olacak ekilde, dogmatik hukuk
bilimi olarak ve (2) olgusal olarak yani hukuk sosyolojisine konu olacak
ekilde, iki balamda incelemitir. Ancak Weberin her iki alana da yaklam, betimseldir. Baka deyile Weber, konular bir hukuku olarak deil bir
sosyolog olarak incelemektedir.
Weberin anlatmnda gre kapal, boluksuz ve rasyonel bir dzen
olarak modern hukuk, kazand mantksallk ve biimsellik ile hukuk
dncesi bakmndan modernliin ulat en yksek noktadr. Bu dzenin,
demokrasiye tezat oluturur biimde, brokrasi ile birlikte insan kat bir
embere ald dorudur. Ne var ki bu rasyonaliteden geri dn yoktur.
Dolaysyla Weber, sosyolojik hukuk ile dogmatik hukuk eklinde ifade
edilebilecek bu yaklamlar arasnda kesin bir ayrm ortaya koymakta ve
bunlarn ikisi arasndaki bir geililie yani hukukun ahlk, siyas ya da
74

75

Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 249 (Economy and Society, s. 882). Hukuk

uygulayclar sadece sosyal idealler adna aadan ne srlen ieriksel faraziyelerin basksna deil, ataerkil g ya da refah politikalar adna yukardan ne
srlen ieriksel faraziyelerin basksna kar da soukkanl kalmak zorundadr.
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 241 (Economy and Society, s. 875).
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 260 (Economy and Society, s. 894). Ayrca bkz.
Ewing, s. 508; Kennedy, s. 1054.

272

Dr. Engin TOPUZKANAMI

kiisel kriterleri esas almasna, iddetle kar kmaktadr. Bu eletirinin

ortaya kmasnn sebebi, Weberin kendi zamannda eitli sosyal snflarn
iktidar talepleri sonucu hukuku etkilemeleridir. Bu talepler neticesinde
prosedral hukuk devleti yani biimsel-rasyonel hukuk, madd hukuk
devletine, baka deyile refah devletine doru ynelmitir. Webere gre bu
yneli, tabi hukuka geri dntr.
Meru egemenlik formlar iinde, modernlik artlarna en uygunu olan
hukuk otoritenin, biimsel-rasyonel hukuk dncesi ve idar rasyonalite ile
olan ilikisi de yukarda konu edildi. Bu anlamda Foucaultnun
governmentality kavram ile Weberin, brokratik rasyonalitesi arasndaki
yaknlk, ayr bir alma konusu tekil edebilir. Brokrasi, seilmilerin
kulland egemenlik yetkisi ve hukuk arasnda nemli bir iliki mevcuttur.
Hukuk, seilmilerin kulland egemenlik yetkisine meruluk temin etmekte
ve seilmilerden, idar grevlilere yaylan geni bir otoritenin kullanlabilmesini salamaktadr. Burada, daha nce de belirtildii gibi hukukun iki
fonksiyonu ile karlarz. lki, hukukun, kullanlan egemenlik yetkisine ve
dolaysyla bir btn olarak devlet dzenine meruluk kazandrmasdr
(ayrca burada hukuk, bizatihi kendine de meruluk kazandrmaktadr).
kincisi ise bu egemenlik yetkisinin somut kullanlma biimleri yani
hukukun btn sistemin ileyi kurallarn tespit etmesidir. Bu iki fonksiyon
sayesinde, otorite kullanan her bir devlet grevlisi, gayr ahs bir dzenin
(hukuk dzeninin) inasn ve ilemesini salam olur. Hem idar hem de
yargsal brokrasi, faraz dzeni (hukuku) gereklie uygulayarak gereklii
bu ynde zorlar. Kamu hukuku dnda da toplumsal dzen, kamu hukukuna
nazaran balayclk etkisi azalm bir biimde zel hukuk tarafndan desteklenir.
Webere gre hukuk, bu byk gayr ahs dzeni iletebilmek iin
mantksal, biimsel ve rasyonel olmak zorundadr. Gayr ahslik, hukukun
hem kendine hem de otoriteye meruluk kazandrabilmesi asndan gereklidir. Geleneksel ve karizmatik otorite biimlerinde meruluk, din ya da
karizma yoluyla salanrken, burada sistemin kendisine duyulan inan ile
salanr (sosyolojik geerlilik). Bylece bireyler, statlerin ortadan kalkt
modern toplumda, hem zgr hem de baml olmay srdrebilirler.

Max Weberde Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

273

Kaynaka
Aron, Raymond; Sosyolojik Dncenin Evreleri, 4. Bask, ev. Korkmaz
Alemdar, Bilgi Yaynevi, Ankara 2000.
Berberoglu, Berch; Klasik ve ada Sosyal Teoriye Giri, ev. Can
Cemgil, stanbul Bilgi niversitesi Yay., stanbul 2009.
Deflem, Mathieu; Sociology of Law- Visions of a Scholarly Tradition,
Cambridge University Pres, New York 2008.
Ewing, Sally; Formal Justice and the Spirit of Capitalism: Max Webers
Sociology of Law, Law & Society Review, Vol. 21, No. 3, 1987, p. 488512.
Giddens, Anthony; Foucault, Nietzsche, Marx, Siyaset, Sosyoloji ve
Toplumsal Teori, ev. Tuncay Birkan, Metis Yay., Ekim 2001, stanbul
s. 267-276. (Foucault, Nietzsche, Marx)
Giddens, Anthony; Max Weber Dncesinde Siyaset ve Sosyoloji,
Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, ev. Tuncay Birkan, Metis Yay.,
Ekim 2001, stanbul, s. 23-87. (Max Weber)
Giddens, Anthony; Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori, 2. Bask, ev. mit
Tatlcan, stanbul 2010. (Modern Sosyal Teori)
Ikta, Yasemin; Max Weberin Anlay Sosyolojisi Ynteminin
Hukuka Uygulanmas zerine Bir Deneme, stanbul niversitesi
Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt: LIII, Say: 1-4, stanbul 1991, s. 273281. (Max Weber)
Ikta, Yasemin; Hukuk Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, stanbul 2008. (Hukuk
Sosyolojisi)
Kennedy, Duncan; The Disenchantment of Logically Formal Legal
Rationality, or Max Webers Sociology in the Genealogy of the
Contemporary Mode of Western Legal Thought, Hastings Law Journal,
Vol. 55, May 2004, p. 1031-1076.

274

Dr. Engin TOPUZKANAMI

Lash, Scott; Modernite mi, Modernizm mi? Weber ve Gnmz Toplumsal

Teorisi, ev. Mehmet Kk, Modernite versus Postmodernite, 3.
Bask, Der. Mehmet Kk, Ankara 2000, s. 133-165.
zcan, Mehmet Tevfik; Modern Toplum ve Hukuk Devleti, XII Levha Yay.,
stanbul 2008.
zlem, Doan; Max Weberde Bilim ve Sosyoloji, 3. Basm, nklp
Kitabevi, Ankara 2001.
San, Cokun; Max Weberde Hukukun ve Meru Otoritenin Sosyolojik
Analizi, Ankara ktisad ve Ticar limler Akademisi Yay., Ankara 1971.
Swingewood, Alan; Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, 3. Bask, ev.
Osman Aknhay, Agora Kitapl, stanbul 2010.
Trubek, David M.; Max Weber on Law and The Rise of Capitalism,
Wisconsin Law Review, Vol. 720, Y. 1972, p. 720-753.
Weber, Max; Economy and Society, (Vol 1-2), Ed. Guenther Roth ve Claus
Wittich, University of California, USA, 1978. (Economy and Society)
Weber, Max; Ekonomi ve Toplum 1, ev. Latif Boyac, Yarn Yay., stanbul
2012. (Ekonomi ve Toplum 1)
Weber, Max; Ekonomi ve Toplum 2, ev. Latif Boyac, Yarn Yay., stanbul
2012. (Ekonomi ve Toplum 2)
Weber, Max; The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism, Trans.
Talcott Parsons, London&New York, Routledge 1992. (Protestant)
Weber, Max; Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram, ev. zer
Ozankaya, Ankara 1995. (Toplumsal ve Ekonomik)
Weber, Max; Sosyoloji Yazlar, 8. Bask, ev. Taha Parla, letiim Yay.,
stanbul 2006. (Sosyoloji Yazlar)