1929 EKONOMK BUNALIMI

Hacmi, kapsama alan ve sreci itibariyle modern dnyann en ar ekonomik

buhran 1929 Krizidir. Mali piyasalarda bagsteren bir byk panik, haftalar
iinde reel sektre yansd. Zengin, fakir, yal, gen demeden herkesi ama
herkesi on yl akn bir sreyle perian eden ekonomik knty tetikledi.
Amerikann ehresi deiti.
Oysa, ekonomi ok iyi gidiyordu. Amerikallar, Birinci Dnya Savann aclarn
geride brakmlar, yeniden yaplanmaya girimilerdi. Badndrc bir
teknoloji ve retim patlamas yayorlard. Otomotivden, enerjiye kadar akla
gelebilecek her sektrden her gn yeni bir buluun haberi geliyordu. Sanayiciler
kazanlarn yeni fabrikalara, yeni makinalara, yeni iilere yatryorlard.
cretler artyordu, tketim artyordu. Borsa devaml ykseliyordu. yimser
olmamak, gelecee gven duymamak iin hibir neden yoktu.
1920li yllar tarihe Amerikallarn en yaratc yllar olarak geti. Kkreyen
Yirmiler diye bir de isim takmlard. Kkreme sadece mthi bir hzla
byyen ekonomilerini deil, radikal bir biimde deien yaam biimlerini de
anlatyordu.
Ve seri retim. Kkreyen Yirmilerin en nemli bulularndan birisi de seri
retimdi. nl otomobil sanayicisi Henry Fordun bu mthi buluu sayesinde
retim katlad. lkedeki otomobil says ksa srede alt milyondan yirmiyedi
milyona ykseldi. Otomobil fiyatlar dt. Henry Ford, devrim niteliinde bir
k daha yapt, ii cretlerini gnde be dolar gibi grlmedik seviyeye
kard. Ve tarihte ilk kez iiler kendi rettikleri otomobilleri satn alacak
paray kazanr oldular! Yine tarihte ilk kez yllk izin kavram gndeme
geldi. O zamana kadar zenginlere zg bir ayrcalk olan seyahat de
demokratikleti. Amerikallar lkelerinin tatil cennetlerine akmaya balaynca
bu defa turizm sektr ihya oldu. Arsa fiyatlar frlad, zellikle de
Floridada gayri menkl speklasyonu grlmedik boyutlara ulat. Bataklklar
bile mteri buluyordu.
Borsa iyi kazandryordu, insanlarn ceplerinde paralar vard, kendilerini
elenceye vurdular. ki yasana ramen gece kulpleri adam almyor, dnemin en
sevilen dans arliston maratonlar sabahlara kadar sryordu.
Willa Carter, Gerald Fitzgerald, Ernest Hemingway Amerikann en iyi edebiyat
rnlerini verdiler. Time ve Readers Digest dergileri tiraj patlamalar
yaptlar. New York Times Amerikann en saygn gazetesi olma onuruna eriti.
Yaam ortalamas 55den 60a kt. Lise mezunlarnn says ikiye katlad.
Dnyada ilk kez yemek karn doyurma kavramn at, sanat telkki edilmeye
balad.
Albert Einsteinn sayesinde Kinatn tanm bile deiti!
k ngrlebilir miydi?! Bugn olsa, belki. Ama Yirmili Yllarn hakim
ekonomi anlay, Laissez-faire anlayyd.
Laissez-faire, devletin elini ekonomiden tamamen ekmesini tleyen bir
ekonomi terimi. Onsekizinci yzyldan kalma. Mdahale etmeyin, rahat brakn!
anlamna geliyor. Bu anlaya gre, ekonominin kendisine has i-dinamikleri
vardr. Bu i-dinamikler, gizli bir el gibi hareket eder, ekonomiyi
dzenlerler. Devlet mdahalesi i-dinamikleri altst edeceinden, siyasiler
ekonomiden uzak durmal, ekonomik aktrleri rahat brakmaldr ki, ilerini
grebilsinler.
Bakan Calvin Coolridgein - sadece onun da deil, o dnem dnya liderlerinin
hemen tmnn - ynetim anlay ekonomiyi rahat brakmak eklindeydi. Aslnda
politikaclar olsun, ekonomi brokratlar olsun bireylerin iyi gitmediinin
farkndaydlar. rnein, 1923-29 yllar arasnda, gnde iki banka batyordu.
Borsadaki ykseliin anormal olduunu, kat fiyatlarnn ar ykseldiini
iddia edenler vard. Hatta, kredili kat almlarnn panie yol amadan
kstlanmas gerei zerinde konuulduu oldu. Ama ne Bakan ne de Amerikan
Merkez Bankaclk Sisteminin ekonomistleri mdahaleye cesaret edebildiler.
Borsa ker de kabahat balarna kalrsa diye rkyorlard. nallah iyi olur,
diyerekten, seyretmeyi srdrdler.
yi olmad. Amerikallar, abuk ve kolay para yapmann esriklii iinde, ban
sonunu pek fazla dnmek istemeden speklasyonu srdrdler. Bizim Kastelli
olaynda yaadklarmz anmsatr bir biimde, neleri var neleri yok borsaya

yatranlar oldu. Kimileri evlerini ipotek etti, kda yatrd. Kimileri banka
mevduatlarn ekti, kada yatrd. Paras yetmeyen, kredi ile kt ald.
Kk bir avans, yzde on kadar, veriyorlar, taksitle demek kaydyla kt
alyorlard. Dahas, aldklar bu ktlar teminat gsterip, yeniden
borlanabiliyorlard. yle ki, borsa, spekltif bir piramide dnt. Borsaya
yatrlm gibi duran para, aslnda orada deildi.
Dow-Jones Sanayi Ortalamas, bir dzine sanayi kuruluunun New York Borsasnda
eldeitiren hisse senetlerinin arlkl ortalama deeridir. Borsa hareketleri,
1896 ylnda Charles Dow adl bir adamn gelitirdii bu yntemle saptanr. 1928
ylnn balarnda Dow-Jones Ortalamas 191di, 1929 Eyllnde 382. Tam iki
kat. 1928 Hazirannda kredi ile alnan hisse senetlerinin deeri 5 milyon
dolard, 1929 Eyllnde 850 milyon dolar oldu. Ayn aylarda, fiyat/kazan oran
10dan 20ye frlad ve daha da ykselmesi bekleniyordu.
John Kenneth Galbraith, 1929 Krizini anlatt mkemmel kitabnda 2 Eyll 1929,
Cumartesi gnnn cehennem kadar scak bir gn olduunu kaydediyor. O akamst
denizden dnenler yollar tkamlar, New York ehri istikametinde
kilometrelerce kuyruk olumu. Bir dolu insan otomobillerini olduu yerde
brakmak, ehre trenle dnmek zorunda kalm. Pazar gn, hava daha da scakm,
insanlar evlerine kapanm, radyodan beyzbol malarn dinlemiler. Sonra ne
olmusa olmu, o sakin, tembel hafta sonu tatilinin ardndan borsadaki kkreme
durmu. Tarih 3 Ekim 1929 Pazartesi. Sal kayda deer bir gelime olmam.
aramba, sadece birka byk irketin hisse senetleri dm.
5 Eyll Perembe gn Yllk Ulusal Konferansnn yapld gnm, Roger W.
Babson krsye km,
Borsann kmesi kanlmaz, demi, Ve sonular ok kt olabilir!
Roger W. Babson, kim? Roger W. Babson, MIT mezunu bir inaat mhendisi.
Massachusetts eyaletinde gerekletirdii ok sayda otoban projeleri var.
1898de meslek deitirmeye karar veriyor. Ayn yl Bostonda bir yatrm
irketine giriyor. Menkul kymetler, sermaye hisseleri, bonolar derken kendi
iini kuruyor. Buradan tm yatrmclara hizmet veren i istatistikleri toplama
ve yaynlama iine giriiyor. 1904de o ve ei, Babsonun statistik
Organizasyonu adl bir irket kuruyorlar. irket, bugn halen Babson Birleik
Yatrm Raporlama ad altnda hizmet veriyor. Kenneth Galbraithe gre, adam
eitimci, felsefeci, istatistiki, iktisat, fiziki, eitimci. Mthi bir
ngrs olduu belli zira, 1929 Krizini ve onu izleyen Byk k ilk tahmin
eden finans uzman o.
Babson, szlerine devamla Fabrikalar kapanacak, insanlar iten atlacaklar,
diyor, Bir ksr dng oluacak ve ciddi bir kntyle sonulanacak.
Szleri souk du etkisi yapmakla beraber, yeterince nemsenmedii gibi, New
York Borsas yetkilileri hemen onu yalanlayan ve Wellesley khini diye alay
eden bir yaz yaynlyorlar. Ciddiye alnmamas gerektiini, bir adam keyfi bir
tahminde bulundu diye insanlarn katlarn ellerinden karmalarnn akl kr
olmadn sylyorlar. Yetkili azlardan gelen bu gvence yatrmclar
rahatlatyor. Sknet avdet ediyor. Ama frtnadan nceki sknet gibi bir
sknet bu ve sadece bir iki hafta sryor. Sonra insanlar nceleri yava yava,
sonra daha hzl satmaya balyorlar.
21 Ekim 1929 Pazartesi gn sabah yabanc yatrmclarn, Hollandallarn ve
Almanlarn, katlarn ellerinden karmalaryla balad. zleyen gn iinde
Dow Jones Sanayi Ortalamas 382den 299a dt.
Kkreyen 20li Yllarn sonu, Byk kn balangc, Kara Perembe. New
York Borsas 24 Ekim 1929 Perembe gn dibe vurdu. nsanlar katlarn satmaya
altka fiyatlar dt. Gnn sonunda borsa 4 milyar dolar kaybetmiti yetmi yl ncesinin drt milyar!
Borsa alanlar o gece sabahladlar, araya hafta sonu tatili girdi. Olup
bitenin ciddiyeti ancak pazartesi sabah anlalmaya balad. 29 Ekim Pazartesi
sabah borsa aldndan birka saat sonra fiyatlar bir yl ncesinin krn
sfrlayacak kadar dt. Dow Jones Sanayi Ortalamas 230a indi.
Panik malm insandan insana sirayet eden ok gl korkuyu ifade eder. New York
Borsasnn k insanlar panie srkledi. Binlerce insan, byk
speklatrler deil, kk tasarruf sahipleri, sradan insanlar, perian
oldular. Daha da kts, topladklar mevduatla borsa oynayan bankalar da

ardarda batmaya baladlar. 4000 banka, mudiler veznedara yaklap paralarn

kurtarmak iin birbirlerini inerlerken batt.
Bugn buradan baktmzda bankalarn mudilerinin paras ile borsada
speklasyona kalkm olmalarn anlamak g. Ama yle oldu nk o yllarda
Amerika Birleik Devletlerinde bankaclk yasalar gelitirilmemiti. Mesel,
bir bankann ka dolar sermaye ile alabilecei ya da rezervlerinin ne kadarn
kredi olarak verebileceini belirleyen yasalar yoktu. Gnmzn kstaslarna
gre deerlendirdiimizde ou bankalarn daha kurulduklar gn mflis
olduklarn grebiliyoruz. Ne ki, zamann yneticilerinin gerekli nlemleri
alabilecek tecrbeleri yoktu.
Bankalar, arac kurumlar, fabrikalar, ticarethaneler, derken bat bir girdapa
dnt. O yln sonunda Amerikan ekonomisinden 30 milyar dolar buharlat.
Kimsenin cebine girmedi -kimseyi zengin etmedi, sadece buharlat!
BYK K
Tek bana alndnda borsann k ekonomiyi kertmeye yetmemeliydi. Ancak,
borsa Amerikan ekonomisinin salnn en iyi iareti olarak alglanyordu.
k insanlar derin bir gvensizlie, derin bir fkeye srkledi. Kimi
hkmeti, kimi, Amerikan Merkez Bankaclk Sistemini beceriksizlikle sulad.
Kimi, bata Bakan Hoover olmak zere, devlet yetkililerinin yerli yersiz
konumalarnn piyasalar altst ettiini iddia etti. Dierleri Amerikaya hakim
olan genel kanunsuzluk havasnn borsaya da bulatn syledi. Olanlara finans
evreleri ile ibirlii yapan ahlksz politikaclarn bata ierden haber
alarak gerekletirdikleri ilemler olmak zere, bir dolu kanunsuz icraatlarnn
neden olduu iddia edildi. Kimi de olan bitenden kredili satlar sorumlu
tuttu. Suun tek bana unda ya da bunda olmad ancak zaman iinde anlald.
Ortalk yattktan yllar sonra yaplan aratrmalar gsterdi ki, mesel,
yolsuzluk ve yasa d iler var olmasna vardlar, ama sanldklar kadar ok
ve belirleyici deildiler. Ayn ekilde kredili satlar da olayn nedenini
aklayacak boyutlarda deildi. Buna karn, yatrmclar sahtekarlktan
koruyacak yasalarn olmad da bir vakayd. Mesel, irketlerin mali
tablolarnn gvenilirliini salayan yasalar olmad iin, yatrmc senedini
ald firmann iddia ettii kadar salam olup olmadn bilemezdi. Ksaca SEC
diye bilinen Menkul Kymetler Almsatm Komisyonu, Krizden sonra kuruldu.
Ticari bankalar, yatrm bankalarndan ayran Glass-Steagall yasas da Krizden
sonra geldi. Ama Badel harab-l Basra. Basra harab olduktan sonra.
1929 Krizi Amerikan halkn fiziksel ve ruhsal olarak yaralad. ten atlma
korkusu derin tedirginlie neden olurken, ilerini kaybeden erkekler - bir
tahmine gre 17 milyon aile reisi - deprasyona girdi. 1929-1939 yllar arasnda
ok sayda intihar giriimi oldu. Binlerce insan dpedz a kald.
Bulabildikleri arsalarda sebze yetitirmeye, krsal alanda toplandklar
brtlen, ku zm gibi meyvelerle beslenmeye altlar. Arazileri olanlar,
yardm bahesi/relief garden diye isim taktklar bostanlar ektiler. Kimsede
para olmad iin rnlerini baka ihtiya maddeleriyle takas ederek hayatta
kalmaya altlar. New York, tezghlarnda elma, ayva gibi meyvalar satan
yoksul iportaclarla doldu. ocuklar kt beslenmenin, ila eksikliinin
sonularn mrleri boyunca ektiler. Birden fazla ailenin birlikte oturmak
zorunda kaldklar evler gettoya dnd. Evlilikler azald - ama boanmalar da
yle, nk insanlarn gidip oturabilecekleri ev yoktu. On yl iinde
Amerikann ehresi deiti.
Byk knty ve izleyen trajediyi kimse John Steinbeck kadar iyi nakletmedi.
Steinbeckin 1939da kan Gazap zmleri adl roman yrek burkan bir sosyal
protestoydu. Byk yazar, Kaliforniyal arazi sahiplerinin ve bankalarn gmen
iilerin alktan krlmalarna neden olan tutumlarn hikye ediyor, bireyler
yaplmas iin adeta yakaryordu.
Byk kntnn nedenleri hakknda, yzbinlerce tez, tebli, kitap yazld.
Dnemin psikolojisi, sosyolojisi, ekonomisi, hukuk sistemi aratrld.
kntnn nedenleri, alnabilmesi mmkn iken alnamayan nlemler tartld.
Ktphaneler dolusu bu almalarn zerinde birletii be-alt ortak nokta
var: 1) Gelir Dalm Dengesizlii, 2) irketlerin Mali Durumlar Arasndaki
Dengesizlik, 3) Bankalarn Yaplanmalarndaki Bozukluk, 4) D demeler

Dengesindeki Bozukluk, 5) Ekonomi Ynetiminde Tecrbesizlik, 6) Parada Altn

Standardnda Israr.
Grld ki, cretlerdeki arta karn, Kkreyen Yirmilerde gelir dalm
adamakll bozuktu: Ulusal geliri bir piramit gibi dnrsek, en yukardaki %1,
en aadaki %11in kazandnn tam 650 kat para kazanyordu. Bu lke
servetinin az sayda kiinin elinde toplanmas demek. Bu durumun lke ekonomisi
asndan anlam, iktisadi faaliyetin az saydaki zenginlerin lks tketimi ve
yatrmlar zerine kurulmu olup, her an deiebilir olmasdr. Lks tketim ve
gelecee dnk yatrm, gda gibi, barnak gibi olmazsa olmaz yaam unsurlar
deildir insann. En ufak bir provokasyonda lks harcamalardan da yatrmlardan
da kolayca vazgeilir. Nitekim, New York Borsas knce sadece lks tketim
deil, yatrmlar harcamalar ve bunlarn zerine bina edilen ulusal ekonomi
durdu.
kincisi, Amerikann en zenginleriyle en yoksullar arasnda 650 misli gibi bir
fark olduu gibi, Amerikan irketlerinin mali gleri arasnda da byk
farkllklar vard. 1870li yllardan itibaren holdingler ve karteller halinde
birleen kk irketler, Birinci Dnya Sava sralarnda tekeller
oluturmulard. 1929a gelindiinde Amerikan ekonomisinin %50sini 200 holding
kontrol ediyordu. Bunun anlam, tek birinin ifls halinde koca bir ekonominin
sarslmasyd.
Bankalar kt yaplanmlard. 20li yllarda Amerikada gnde 4-5 banka
alyordu. Bunlarn sermaye esaslarn, rezerv ve kredi oranlarn belirleyen
yasalar yoktu. 1923-1929 arasn gnde iki bankann batyor olmasnn endieye
neden olmamasnn balca nedeni ekonominin iyi gitmesiydi. Ne zaman ki iler
bozuldu, banka iflaslarnn vakay adiye olarak grlmemesi gerei ortaya kt.
Drdncs, Birinci Dnya Savana kadar Amerika, Avrupaya borlu bir lkeydi.
Birinci Dnya Savandan sonra, savan hem galiplerinden, hem de maluplarndan
alacaklarn tahsil etmeye alan, alacakl lke oldu. Herbert Hoover
bakanlndaki Amerikan hkmeti, borlarn altn olarak tahsil etmek
konusunda srarlydlar. Ancak, hem dnya altn stou yetersizdi, hem de bu
yetersiz altn stounu kontrol eden Amerikann kendisiydi! Bataki Cumhuriyeti
Hkmet, yabanc mallarn Amerikan piyasasn igal edecekleri endiesiyle,
Avrupa devletlerinin borlarn mal ya da hizmet olarak demelerini de kabul
etmedi. Amerikan sanayini gmrk duvarlar ile koruma yolunu seti ama d
ticareti kltt. Bylece, Amerika ne borlarn tahsil edebildi, ne de borlu
lkelere mal satabildi.
Beincisi, ekonomi ynetiminde tecrbesizlik. 20 yllarda Amerikan
politikaclarnn ve ekonomistlerinin byk ounluu, liberal ekonominin, en
iyi ekonomik sistem olduuna inanrlard. Laissez-faire/ Mdahale etmeyin,
rahat brakn! politikasn benimsemilerdi. 29 Krizi, ekonominin kendi yolunu
bulmasn beklemenin toplumsal maliyetinin kaldralmayacak byk olabileceini
gsterdi.
Bakan Hoover, mdahale etmesi gerektiine karar verdiinde hem ok geti, hem
de nereye nasl mdahale edecei konusunda tecrbesizdi. rnein, ekonomiyi
ayaa kaldrmann yolunun devlet btesinin dengelenmesinden getiine karar
verdi. Devlet harcamalarn kst, vergileri arttrd. Bu defa da isizlik
bsbtn ykseldi. sizlik ykselince, insanlarn satn alma gc azald.
Fiyatlar dmeye balad. Hoover, iadamlarndan ii karmamalarn, daha az
kra raz olup, retime devam etmelerini istedi. Bu da mmkn olmad, nk
adamlar mallarn satamaz hale gelmilerdi.
Amerikan hkmetinin ekonomi ynetimindeki tecrbesizliinin bir dier
gstergesi, altn esasnda kalma sraryd. Altn esas dediimiz, kat parann
deerini belirli bir miktar altna balamak, insanlarn kat paralarn
istedikleri anda altnla takas edebileceklerini garanti etmek demektir. Ulusal
ekonomi balamnda, bu uygulama hazinede ne kadar altn varsa, tedavlde de o
kadar para olacak anlamndadr. Sk para politikas. Hkmet, altna bal
olmayan para basmay, parann deerini drmeyi reddetti. Piyasada para
olmaynca ekonomik faaliyet mmkn olmad. Sk para politikas ve izleyen faiz
art reel sektrn daha da klmesine neden oldu. 1929-1933 aras retim yar
yarya dt, isizlik daha da artt. Gelir hzla azalrken, fiyatlar yzde otuz
dt.

Bugn buradan baknca grlyor ki, Bakan Hoover yapaca en iyi ey, altn
esasndan vazgeip, para arzn arttrmak, piyasalar rahatlatmakm. Para
arzn arttrsaym, ekonomi canlanma yoluna girebilirmi. Ama bilemedi.
Dediimiz gibi ne politikaclarn ne de ekonomistlerin bu ilerde yeterli
deneyimi vard. Krizin Amerikan ekonomisinin yaplanma biiminden doduunu
gremediler. Mesel, isizlii yenmek iin Amerikan sanayinin korunmas
gerektiini dnyorlard. Bunun iin gmrk duvarlarn ykselten bir yasa
karttlar. Avrupallar annda aynen karlk verince, i piyasada satamayan
Amerikan sanayicileri ihracaat da yapamaz oldular.
Hooverdan sonra baa gelen Franklin D. Roosevelt, farkl bir kiilikti. Dindar
bir adamd. Zenginle fakirin arasndaki uurumdan itenlikle rahatszd.
Bireylerin mutlaka deimesi gerektiine inanyordu. Pragmatikti. Deiimden,
zmler denemekten korkmad. ok yaratc bir adam olmad, bunun kendisi
tarafndan da bilindii sylenir. Eksiini telafi etmek iin, etrafna nitelikli
entellektelleri ve birinci snf i adamlarn toplad. Beyin Trst denilen
bir grup oluturdu. craatn iinden diye bildiimiz programlarnn mucidi
Bakan Roosevelttir. Her hafta radyoya kar, yaplanlar anlatr, halkn gven
tazelemeye alrd.
Roosevelt, 1932de oylarn yzde 57.4n alarak baa geldi. lk 100 gnde
ekonomiyi canlandracak, istihdam arttracak bir dizi program uygulamaya
koydu. Bu program paketine New Deal denildi - Kartlar yeniden datmak
anlamnda. yi bir isimdi, nk ekonomide kartlar yeniden dalacakt,
Amerikann buna ihtiyac vard.
Roosevelt iktidar, birincisi, isizlik sorununun acil zmne ilikin
nlemlerin uygulamaya konulduu 1933-1935 yllar, ikincisi yapsal reformlarn
yapld 1935-1937 yllar olmak zere, iki etapta deerlendirilir. Bunlarn
ilkine, lk 100 gn, ikincisine de kinci 100 gn denir.
lk 100 gnn, ilk icraat icraat, Hkmete bankalar denetleme hakk tanyan
Acil Bankaclk Yasasnn karlmas oldu. Yasay ulusal banka bayramnn
iln izledi. On gn sren bu szde bayramda, lkedeki tm bankalar tatile
ktlar. Federal hesap uzmanlar kapal bankalara daldlar, hesaplarn teker
teker incelediler. Bayram sona erdiinde, bankalarn te biri almad.
Salksz olduklarna karar verilmiti.
Ayn gnlerde kurulan Mevduat Sigorta irketi, 5000 dolara kadar mevduat devlet
gvencesi altna ald. Bylece bankalara duyulan gvensizlik ortadan kalkt.
Daha sonra 1933 ve 1934 yllarnda karlan iki yasa ile borsaya ayrntl
kurallar getirildi. Federal Menkul Kymetler Yasas ve Federal Menkul Kymetler
Almsatm Komisyonu, sata sunulan hisse senetlerine ilikin tm bilgilerin
aklanmas gerekliliini dayatt. Borsa zaptrapt altna alnrken, kredi ile
hisse senedi almaya kstlamalar getirildi.
KARTLAR YENDEN DAITILIYOR
Bundan sonra alnan kararlarn tm ekonomiyi canlandrmak, retimi tevik etmek
amacn gtt. rnein, Federal skan daresi, iftilerin ve ev sahiplerinin
ipotek borlarna kefil olurken, Federal Acil Yardm daresi yardm fonlarn
yerel idarelere devretti. Sivil evre Koruma Birlikleri adndaki kurulu 2,5
milyon Amerikan gencini askeri bir disiplin altnda toplad, lkenin
ormanlarn, parklarn dzenlemek zere istihdam etti. Gnde bir dolara.
Tennessee Vadisi daresi, Rooseveltin en parlak fikirlerinden birisiydi.
Bakan, Kongreden, Hkmetin tm yetkilerini haiz ancak zel irketlerin
esnekliini ve giriimciliini tayacak bir irket kurulmasn istedi.
Amerikann en yoksul eyaletlerinden Tennessee nehri zerine ina edilen bir dizi
hidroelektrik santral blgenin yoksul kyllerine i imkn salad ayrca
selleri kontrol altnda ald. Bu proje uzun yllar devam etti.
iftilerin tarlada kalan rnlerinden doan zararlarn karlamak, tarm
rnlerinin fiyatn ykseltmek iin Tarm Yeniden Ayarlama Yasas diye bilinen
bir yasa karld. Ekicilere ekonomik olmayan rnleri ekmemeleri , ekonomik
hayvanlar beslememeleri iin deme yapma imkan salad. Fakat bu uygulama tam
bir rezalete dnt - nk iftiler hayvanlarn ldrmeye, ekinlerini
yakmaya koyuldular. Ama, rn fiyatlarn ykseltmek, iftiyi ayaa
kaldrmakt ama onca alk iinde tam bir fiyasko oldu. Daha sonralar anayasaya
aykr olduu gerekesiyle kaldrld.

New Dealin ald nlemlerin en yaratclarndan bir dieri de Ulusal Sanayii

Kurtarma Yasasdr. Ksaca NRA diye bilinen bu yasa iki dev proje ieriyordu.
Birincisi, devasa bir altyap inaat giriimi, ikincisi Amerikan i hayatna
kurallar getiren, haksz rekabeti nleyen karmak bir program. Program Ulusal
Kurtarma daresi yrrle koydu. Her bir sektr iin rekabeti mmkn klacak
kurallar getirdi.
Byk bir gayretle allyor olmasna karn, ekonominin ksa srede dze
kmasnn bir hayal olduu ortaya kt. Daha da kts, ironik olan diyelim,
can havliyle karlan yasalarn ounu Amerikan Yksek Mahkemesi anayasaya
aykr bularak iptal etti. nsanlarn bir kez daha nevri dnd. Rooseveltin
popleritesi azalmaya balad.
Durumu kurtarmak isteyen hkmet tekrar ataa kalkt, liberalizmi iar edinmi
bir ulusun yneticileri iin hayli artc sosyal adalet sylemiyle, ii
snfn arkasna ald. kinci New Deal denilen bir dizi program daha nerdi!
1935den itibaren yrrle konulan yeni programlar, hemen tmyle ii
snfnn koullarnn iyiletirilmeye ynelikti. O kadar ki, Bakan Roosevelt,
snf ayrmcln krklemekle itham edildi.
Varlk Vergisi (Wealth Tax Act) vergilerini arttrd iin zenginleri, suelektrik gibi kamu hizmetleri reticilerine sk dzenlemeler getiren yasa
sanayicileri kstrd. verenler toplu szlemelerin devlet gzetimi altna
yaplmasn salayan Ulusal i likileri Yasasnn -Wagner Kanunu kendilerini haksz yere cezalandrdn syleyerek, kinci New Deale destek
vermeyeceklerini ifade ettiler. Amerikann sosyalizmi anmsatan bu yeni
resminden hi holanmamlard.
Asgari cret ve azami alma saatlerini saptayan, ocuklarn almasn
yasaklayan Adil i Standartlar Yasas buna ramen yrrle girdi. Onu
emeklilik, i kazas tazminat, isizlik sigortas, lm halinde ocuklara ve
elere, sakatlara yardm ngren Sosyal Gvenlik Yasas izledi.
Eski bakan Hooverin sk para politikasna karn, Rooseveltin danmanlar
devlet harcamalarnn arttrlmasndan yanaydlar. Bylece talebin artacan,
ekonominin canlanacan hesaplyorlard. 1935 itibaren, 5 milyar dolar gibi bir
para ortaya kondu, bununla i yaratmaya ynelik programlar dzenlendi. Works
Progress Administration (WPA).
Rooseveltin bu balamdaki en artc giriimlerinden birisi Kltrel
Programlardr. Bunlar Amerikan Hkmetinin kltrel gelimeye yapt ilk
dorudan yatrmlard. Federal Proje Numara Bir, sonralar ksaca Federal 1 diye
bilinen proje, be blmden olutu; Federat Sanat Projesi, Federal Resim
Projesi, Federal Tiyatro Projesi, Federal Edebiyat Projesi ve Tarihi Kaytlar
Aratrmas Projesi. Bunlarn bana birer ulusal direktr getirildi. Bylece
devlet kendisinden hi umulmayan bir sahaya girmi oldu.
1936 ylnda Federal Edebiyat Projesi kapsamnda 6,686 vard. Bu yazarlar,
toplam 3.5 milyon satan 800 eser rettiler. Ralph Ellison, Richard Wright, Studs
Terkel, John Cheever, Saul Bellow, Margaret Walker, Arna Bontemps and Zora Neale
Hurston bugn bile tannan isimlerdir Bir sre sonra sanatlar devletin
yaratclklarn kstladndan, sansrden ikayet etmeye baladlar. Bu da
iin baka bir yn.
Btn bu programlar bugn sosyaldemokrat diyebileceimiz, refah devleti
diyebileceimiz ynetim modeliyle rtyordu. Amerikann liberalizme gnl
vermi insanlarnn itiraz etmeleri uzun srmedi. 1937den itibaren sesler
ykselmeye balad, Rooseveltin sac m, solcu mu olduu konusu gndeme geldi.
verenler kinci 100 gnn icraatn beyenmemilerdi. Bakan, kendi snfna
ihanet etmekle suluyorlard. yle ki, Roosevelt ynetimi iveren-kart bir
ynetim olarak damgaland. Oysa bugn buradan bakldnda, Bakann icraatnn
aslnda liberal kapitalizmin yaamasn salad grlyor. Bankacl,
borsay, sosyal gvenlii dzenleyen yasalar son tahlilde iverenin yararna
oldu.
1936 ylna gelinceye kadar, Karaderili Amerikallar, Lincolnin hatrna
Cumhuriyetilere oy verirlerdi. Bu gelenek 36da ykld, o yl Amerikann en
byk 12 ehri Demokratlara yani Roosevelte oy verdi.
O yl iler iyi gitti, ancak bir yl sonra 1937 ekonomi bir kez daha kt,
Amerika kinci Dnya Savana girinceye kadar da toparlanamad.

Ekonominin kme nedeni olarak, eski bir anlay, btenin her koulda denk
olmas gerektii inanc gsterildi. Denk bte isteyen Roosevelt, kendi New Deal
programlarn yar yarya ksm, isizliin 1,5 milyon artmasyla sonulanan
yeni bir durgunluk dnemini balatmt. Tarma denen destek de kesilince, rn
fiyatlar yeniden dibe vurdu, 4 milyon Amerikal daha isiz kald. Bu durum
Bakann szne sadk kalmaktansa, dn vermeyi tercih ettii eklinde
yorumland. Zaten ekonomiden anlamyordu diyenler de kt.
Ekonomiden anlamyordu diyenler szlerine kant olarak Bakann Keynesin
nerilerine kulak asmam olmasn gsterdiler.
Keynes kim? Keynes, 1883-1946 yllar arasnda yaam olan, ngiliz asll bir
iktisat. nemi, klasik iktisatn serbest piyasa ekonomisine dair teorilerini
reddetmi olmasndan ileri gelir. Devlet harcamalar ile zel sektrn refah
arasnda dorudan bir iliki olduunu savunan ilk iktisatdr. Bu balamda,
ekonominin durgun olduu dnemlerde, Keynes, btenin dengesini bozmak pahasna
da olsa devlet harcamalarnn arttrlmas gerektiini savunmutur. Ona gre,
durgunluk, ekonomide daralma uzun-vadeli bir sorun deil, ksa vadeli bir talep
daralmasdr. zel sektrn talebi arttrmaya muktedir olmad zamanlarda
devlet devreye girmeli, bte a pahasna da olsa harcama yapmaldr. Ne
zaman ki, ekonomi rayna oturur, devlet o zaman harcamalarn ksar. Devlet
btesi orta vadede denk olmaldr, ksa vadede deil, diyordu Keynes. Ksa
vadeli ekonomik politikalarn yararn anlatan bir de nl sz vardr: Uzun
vadede hepimiz lm olacaz.
Gnmzde kapitalist ekonomiler Keynesin nerileri dorultusunda ynetilir. Ama
30l yllarda, hayr. Roosevelt, ekonominin kntye gittii zamanlarda devlet
harcalamarnn arttrlmas gereine inanmad. Keynesin hakl olduunu teslim
etmesi iin kinci Dnya Savana girmesi gerekti.
imdi buradan geriye baktmzda, Rooseveltin New Dealnn bir ekonomik
devrim olmadn, radikal deiiklikler getirmediini gryoruz. Byk
knty sona erdirmediini de gryoruz. Ancak, Amerikan toplumu zerinde
nemli bir etkisi oldu: hkmet ve iadam/sanayiciler arasndaki ilikiyi
yeniden dzenledi.
New Deale kadar, Amerikan halk geleceini zel sektrde grr, ulusal meseleri
zel sektrn dzenleyeceine inanrd. New Dealden sonra yzn Washington
D.C.ye evirdi. Federal hkmetin ekonomiye mdahale etmesini bekler oldu.
Yine New Deala kadar, sanayici ve iadamlarnn gerek politikaclar gerekse
hkmet zerindeki etkileri tartlmazd. Hatta, siyasi gcn sanayici ve
iadamlarnn tekelinde olduu sylenebilirdi. Ancak, Rooseveltin i hayatn
tanzim eden yasalarndan sonra durum deiti. Sahneye iverenlerin dnda iki
aktr daha kt: hkmet ve ii sendikalar. Hkmet, Merkez Bankas Sistemi
aracl ile para ynetimini stlendi. Vergi, harcama, borlanma
politikalarnn nelere kadir olduunu, ne gibi sonular douracan rendi.
i sendikalar, ekonominin btnn grmeyi ona gre tavr almay rendiler.
Nihayetinde, iverenler, ii sendikalar ve hkmetin oluturduu sacaya
kinci Dnya Savanda bir btn olarak hareket etti. iler istikrarl bir
igc garanti ederlerken, hkmet yalpalamayan, ini klarn hrpalamad
istikrarl bir piyasay garanti etti. verenlere gelince, onlar hem hkmetle
hem de iilerle uzlamak yoluna gittiler.
1939a gelindiinde New Deal dnemi kapanm, Amerikallar d politika ve
savunma stratejileri zerinde konuur olmulard.
Byk kntnn ekonomi tarihinin en nemli hadiselerinden olmasnn bir
nedeni de Amerikada balam olmasna ramen, ksa srede Avrupaya atlam
olmasdr. Malup ya da galip, Birinci Dnya Savandan bitkin kan Avrupa
lkelerinin Amerikaya olan borlar bellerini bsbtn bkt. Amerikan
ekonomisinin krize girmesi, Avrupaya at kredilerin durmas tuz biber ekti.
Almanya ve ngiltere Byk kntden en ok etkilenen iki Avrupa devleti oldu.
Almanyada isizlik 1929 ylnn sonunda itibaren artt, 1932de alt milyonu
buldu. Bu rakam toplam igcnn %25iydi. ngilterede durum biraz daha iyiydi
ama o lke de, kinci Dnya Savana kadar kendisini toparlayamad. Ve bu arada
hemen herkes ayn yanl yapt: ulusal sanayilerini korumak iin gmrk
duvarlarn ykselttiler. Bunun sonucu olarak uluslar aras ticaret yar yarya

azald. talepin kstl olmas nedeniyle mallar ellerinde kalan sanayiciler,

darya da satamaz oldular.
Byk knt liberal demokrasinin itibarn zedeledi. zellikle de Avrupada
kapitalizm kart akmlar glendirdi. Almanyada Hitlerin iktidara gelmesine
dorudan neden olduu sylendi. 1933de anslye olan Hitler, bir yandan altyap
yatrmlar, te yandan silhlanma harcamalaryla New Dealin senelerce
yapamadn ylda yapt. 1936ya gelindiinde Almanyada knt bitmiti.
imdi bu syleyeceim korkun bir ey: ama ne yazk ki, kinci Dnya Sava ila
gibi geldi. Savala birlikte Amerikan fabrikalar yurtdndan gelen silh ve
malzeme talepleriyle doldu tat. Birdenbire vardiya alr oldular.
sizlik ortadan kalkt. Ekonomi canland. Amerikann 1941de savaa girmesiyle
birlikte Byk knt sona erdi.
Altm bir lkede yaayan bir milyar, yedi yz milyon insan dorudan ya da
dolayl bir biimde etkiyen kinci Dnya Savanda en byk harcamay Amerika
Birleik Devletleri yapt. 341 milyar dolar! Dier bir deyile, Amerikallar
Byk kntden sakndklar paralarn savaa harcadlar. Savaan lkelerin
toplam harcamalarna gelince, o, 1 trilyon dolard!
Yknt da ona gre oldu. Avrupa batan aa harapt. Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birlii servetinin %20sini kaybettiini aklad. Almanya
%30unu. Kuzey Fransay talyan ve Alman bombardman mahvetti. Nkleer
bombalar Japonyay.
Dnya Bankas ve Uluslarararas Para Fonu, bylesine ar artlar altnda
kuruldular. Avrupann yeniden yaplanmas iin byk yardma ihtiya vard.
Dnya Bankas 25 Haziran 1946da, sekiz milyar dolar sermaye ile ie giriti.
IMF daha eskiydi. Uluslararas Para Fonu gibi bir tekiltn art olduu daha
30 yllarda, altn esasndan vazgeilmesi ile belli olmutu.
1929 KRZNN GRNMEYEN YZ
Mali Kaos
Ard ardna kapanan fabrikalar, isizlik, imaretlerin nnde bir tas orba
iin kuyrua giren insanlar, limanlarda gelmeyen kargolarn bekleyen ilepler,
umutsuzluk... Bunlar 1929-1939 Byk kntnn gzle grnr unsurlaryd.
Ama ekonominin bir de dtan grnmeyen cephesi vard: uluslararas finans ve
para piyasalar.
Uluslararas para piyasalar da kt.
1815-1914 aras, Altn Standardnn Klasik dnemi olarak bilinir.
Nedir altn standard? Altn Standard, dolar, mark, sterlin, frank, lira gibi
ulusal para birimlerinin belirli bir miktar altnn isminden ibaret olduu
durumdur. Yani mesel dolar kelimesi, aslnda bir ons altnn - bir ons
yaklak 28 gram - yirmide birinin addr. Sterlin kelimesi bir ons altnn
drtte birinin ad. Bylece bir Sterlin, bir dolardan daha ok altn
miktarn temsil eder. Onun iin daha pahaldr.
Birinci dnya Savandan nce lkelerin para birimlerinin birbirine gre
deerleri, kimin parasnn ne arlkta altnn karl olduu ile llrd.
Herkes ayn arlk lsn kulland iin -bu durumda bir libre eittir
onalt ons - dviz kuru karmaas sz konusu deildi. Hkmetlerin para
deerine mdahale etmeleri, para birimlerinin temsil ettii altn miktaryla
oynamalar anlamna gelirdi.
Hkmet para biriminin temsil ettii altn miktarn ykseltirse, ayn para
birimi ile daha ok meta satn alnabilecei iin, fiyatlar derdi. Tersine,
hkmet para biriminin temsil ettii altn miktarn azaltrsa, para birimi
daha az meta satn alr, fiyatlar ykselirdi.
retim ve tketim, para biriminin temsil ettii altn miktarna gre
fiyatlandrrlard, kadn zerinde yazl rakamlara gre deil. Bu arada
ekleyelim: bugn kullandmz para kelimesi Farsa altn anlamndadr.
Dnn para ile altn nasl zdelemiti.
Ancak, altn kolay tanabilir bir ey deil. Kat para da bu nedenle kt.
Bir kat dolar bir ons altnn yirmide birini simgeledii, o miktarda altnla
her an deitirilebildii srece insann cebinde altn sikke olmu, kat
para olmu farketmiyordu. Hatta dediim gibi ikincisi daha hafif olduundan
tercih edilebilirdi. Ama tabii hkmetler szlerine sadk kaldklar,

hazinelerinde altn karl olmayan para basmadklar srece. Dorusu, bu da

pek grnen bir ey deildi.
Bilinen tek istisnas ngiltere. ngiliz hkmetleri szlerinde durmalar,
hazinelerinde altn karl olmayan para basmamalaryla nldrler. Sterlinin
gnmzde bile salam para olarak bilinmesi buradan gelir.
Altn Standard teorik olarak d-ticareti de dengeler. 18.Yzyl klasik
ekonomistlerinden David Hume, bunu Fransay rnek vererek anlatr. Diyelim ki
Fransz hkmeti, frank arzn arttrd. Ne olur, Fransada fiyatlar artar.
Artan fiyatlar, ithalat krkler. Neden nk fiyatlar hem Fransa dnda
greli olarak daha dktr, hem de cretleri ykselen Franszlar ithal
mallara ynelirler.
Altn standardnda bildiimiz anlamda dviz kavram yoktur. Her lke ithalat
bedelini kendi para birimiyle der. Fransa, yabanc diyarlardan ithal ettii
mallar iin u kadar frank der, yabanc satclar da aldklar franklar
altna evirirler, olur biter.
Ama tabii, bu Fransadan altn k
demektir. Fransa, altn knn ilnihaye srmesini istemeyecei iin, bu
defa frank arzn ksar.
Ayn ekilde, Fransz bankalar da kredileri keseler
ki, paralar ithalata yani yurt dna gitmesin. Para arz daralnca, insanlar
alamaz olurlar, mallar ortada kalr, fiyatlar der. Yurt iinde den
fiyatlar bu defa da ihracat kolaylatrr. Bylece altnn ak ters dner,
Fransaya akar. Sonuta, fiyatlar yurt iinde ve yurt dnda dengelenir.
Klasik iktisatlarn, aman devlet ekonomiye mdahale etmesin! Devlet mdahale
etmezse, ekonominin i dinamikleri kendi dengesini bulur derlerken sylemek
istediklerinden birisi de budur. Onlara gre devlet parann altn standardn
bozmad, pazarn ileyiini rahat brakt srece byk dalgalanmalar,
krizler olmaz. Uluslararas ticaret ve almsatm da kolaylar.
Yine derler ki, Ondokuzuncu Yzylda, 1800li yllarda yani, altn standardnn
ileyii bozan hkmetlerdir. Nasl bozmulardr? Bir kere, altn madenlerini
tekelleri altna alarak ve altn retimiyle oynayarak bozmulardr. kincisi,
altn karl olmayan kat para kartarak bozmulardr. ncs, bankalar
gibi kredi vermek suretiyle alm gcn arttran dolaysyla enflasyonist ortam
yaratan kurululara izin vermek suretiyle bozmulardr. Bu oluumlar altn
standardnn ileyiini geciktiren unsurlardr. Altn Standardnn kmesinde
Kabahat altnda deil, kabahat hkmetlerin szlerine gvenenlerdedir.
Yine klasik iktisatlara gre bir lkenin altn standardndan vazgemesi
iflas etmesi anlamna gelir. nk onlara gre altn tek istikrarl
deerdir. Altn standardndan vazgeilmemi olsayd, dalgalanmaya braklan
kurlar, parann deerinin bilerek drlmesi gibi oyunlar, para birimlerinin
rakip kamplara blnmesi, almsatm kontrollar, gmrk tarifeleri, kotalar
gibi uluslararas ticareti ve yatrm zorlatran uygulamalara gerek
kalmayacakt - inancndadrlar.
Altn Standardnn sonunu Birinci Dnya Sava getirdi. Neden, nk savan
maliyeti ok yksekti, Avrupallarn altn stoklar silahlanma harcamalarn
karlamaya yetmedi. Amerika Birleik Devletleri iin durum farklyd.
Amerika, 1850lerde kendi topraklarnda altn bulmu, dev gibi bir ynak
yapmt.
Avrupa devletleri, bir sre para birimlerinin tekabl ettii altn miktarn
azaltarak idare ettiler. dare edemeyecek duruma geldiklerinde altn
standardndan ktlar.
rnein, ngiltere. Birinci Dnya Sava ncesi, bir sterlin bir ons altnn
drtte biri anlamna geliyordu. Bir Amerikan dolar ise yirmide biri. Bir
baka anlatmla, bir sterlin alabilmek iin 4 dolar 86 sent vermek
durumundaydnz. Ancak, ngilizlerin altn stoklar sava harcamalarn finanse
etmeye yetmeyince, sterlinin temsil ettii altn miktarn azaltmalar gerekti.
Bylece Sava sonunda sterlinin deeri 4 dolar 86 centten, 3 dolar 50 sente
dt. Parann deerinin dmesi enflasyon demekti ki, o da iin baka bir
yn.
imdi baz iktisatlara gre, ngilizler 3 dolar 50 sente raz olup,
paralarnn deerini orada tutmalydlar. Ama ulusal gurur diye bir ey var.
ngilizlerin ulusal gururlar paralarnn pul olmasna izin vermedi. Ne yapp
edip sterlini savatan nceki deerine yani 4 dolar 86 sente karmaya karar

verdiler. Londraya sava ncesi perestijini iade etmek, bakentlerini bir kez
daha sk-para merkezi yapmak istiyorlard.
Anlalan hadlerini aan bir karard bu, nk onlar sterlinin deerini
arttrnca ngiliz mallar pahalland, yurt dnda rekabet edemedi. hracaat
durma noktasna geldi. te yandan, hkmetin hatasndan geri dnmesi, sterlinin
deerini drmesi de siyasi intihar anlamna geliyordu. Neden, nk
ngiliz ii sendikalar ok glyd. Parann deerinin -dolaysyla ii
cretlerinin - dmesine izin vermeyeceklerdi. Ama ne pahasna? retimin
dmesi, isizliin artmas pahasna.
20 li yllarda Amerika kkrer, Fransa hemen her imal ettiini ihra ederken,
ngiliz ekonomisi isizlikle urayordu.
Buna karn ngilizler, hem paralarnn deerini yksek tutmak, hem de ihracat
arttrmak gibi
ekonomide grlmemi bir ey istiyorlard. nl ngiliz
siyaseti bir kez daha alt, ngilizler dier lkeleri de paralarnn
deerini ykseltmeye zorlayacak bir manevra dndler. Dier lkeleri
paralarnn deerini ykseltmeye ikna etmeyi baardklar takdirde, onlar da
ihracat yapmakta zorlanacak, ayrca ngiltereden mal ithaline fiilen yardmc
olmu olacaklard. nanmas zor ama aynen byle oldu!
ngilizler ne yaptlar, ettiler, 1922de Cenova Konferansnn toplanmasn
saladlar. Ve konferansta klasik Altn Standard gitti, onu yerine Altn
Almsatm Standard diye bilinen yeni bir uluslararas para dzeni geldi. Bu
yeni dzenlemeye gre, bir tek altn zengini Amerika Birleik Devletleri Altn
Standardnda kalacak, ngiltere ve dier batl lkeler szde-altn
standardna geeceklerdi.
Szde-altn standard demek , aklna esenin gidip cebindeki parasn altna
evirememesi demek. Sterlin ya da baka bir para biriminin karlnda altn
sikke alnamamas demek. Ancak burada yle bir incelik var: steyen altn
sikke alamayacakt ama kle altn alabilecekti.
imdi, kle altn sradan vatandalarn alabilecekleri bir ey olmadna
gre, gnlk hayatta bundan byle altn kullanm ortadan kalkm demekti.
Kle altna gelince, kle altn bir tek uluslararas demelerde
kullanlacakt. Bylece altn standardndan bsbtn klmam oluyordu. Altn
Almsatm Standardna szde-altn standard denmesinin nedeni bu.
Bu arada ngilizler bir cinlik daha yaptlar: sterlin karl olarak sadece
ellerindeki kle altn deil, altna bal Amerikan dolarn da teminat
gsterebilecekleri bir dzen kurdurdular. Tuhaf bir eydi, bir baka lkenin
altnna yamanmak gibi bir eydi, ama oldu. Dahas, dolara bal dzen sadece
ngiltere iin geerliydi. ngiltere haricindeki lkeler, ulusal paralarnn
karl olarak dolar deil, sterlin kullanacaklard.
Bylece Amerikan dolarnn altna, ngiliz sterlininin Amerikan dolarna, dier
para birimlerinin ngiliz sterlinine dayandn bir sistem olutu: Dolarn ve
sterlinin iki temel para birimi olduu bir sistem.
Altn Almsatm Standard neye yarad? Bir kere, ngilterenin istedii oldu.
Sterlinin deeri dmedi, nk para birimlerinin teminat olarak sterlini
kabul eden lkeler, altn yerine sterlin stokladlar, sterlin stoklarn
karlk gsterip, onlar da kendi paralarnn deerini yksek tuttular.
Bylece ihracaattaki rekabet glerini ngiltere lehine azalttlar ki, zaten
istenilen buydu. Bu arada ngiltere, Amerikay da dolarn deerini arttrmaya
ikna etti. ngilteredeki dolar stoklarnn erimesini ya da altnn Amerikaya
kamasn da bylece nlemi oldu.
Altn almsatm standardnn kmesi 1931de.
1931, Fransann ihracatnn 52 milyar franktan 20 milyar franka dt,
fabrikalarn kapanma noktasna geldii yl. Fransann banda Sosyalistler,
Radikaller ve Komnistlerden oluan Popler Cephe Hkmeti vard. Popler Cephe
hkmeti lkesinin iine dt durumdan hakl olarak rkt, sterlin stokunu
altna tahvil etmeye karar verdi. Ne ki, ngilterenin Fransann talebini
karlayacak altn yoktu, onlar da altn almsatm standardndan toptan
vazgetiklerini ilan ettiler. ngiltere altndan vazgeince, dier lkeler de
ngiltereyi izlediler. Birleik Amerika Devletleri iki yl daha dayand.
1933-34 yllar Amerikallarn Byk kntden kurtulmann yolunun para
arzn arttrmaktan getiini dnmeye baladklar yllar. ngilizlerin

hareketi bir bakma denk geldi, Bakan Roosevelt de klasik altn standardndan
vazgetiklerini ilan etti.
Bundan byle Amerikallar kat dolarlarn altnla deitiremeyeceklerdi.
Dahas, altn sahibi olamayacaklard - ne kendi lkelerinde, ne de yurt dnda.
Bu Amerikan vatandalar iin bu byleydi ama Amerika, yine de altn
standardyla tamamen ipleri kopartmad. Dolar stoklayan yabanc devletlerin
talep etmeleri halinde, altn verme taahhtn srdrd. u farkla ki, eskiden
olduu gibi bir dolara kar bir onsun yirmide biri miktarnda deil,
otuzbete biri miktarnda. Bu tabii, dolarn devaluasyon demekti.
Yine
ABDnin dolarn arkasnda altnla duruyor olmas olumlu bir hava yaratt.
Amerika Avrupallarn altn stoklarn saklamay tercih ettii lke oldu.
1929 Krizinin Grnmeyen Yz
Mali Kaos ve IMF (1)
Birinci Dnya Savandan nce dolar, mark, sterlin gibi ulusal para birimlerinin
deerlerini simgeledikleri altn miktar belirlerdi. Bir sterlin bir ons
altnn drtte biri demektir, bir dolar bir ons altnn yirmide biri anlamna
gelir, gibi. Ve dileyen herkes, elindeki kat paray bankaya gtrp,
karlnda altn sikke talep edebilirdi.
Klasik Altn Standard dediimiz bu uygulama 1914de sonra erdi. Neden nk
Amerika Birleik devletinin haricinde hibir lkenin elinde, Birinci Dnya
Sava harcamalarn karlayacak kadar altn yoktu. Avrupa devletleri, bir
sre para birimlerinin altn miktarn azaltarak idare ettiler. dare
edemeyecek duruma geldiklerinde klasik altn standardndan ktlar.
Mesela, Almanya. Birinci Dnya Savandaki kt yenilgisi, ardndan imzalamak
zorunda kald Versailles antlamas, ok ar sava tazminatlar derken,
1922den itibaren ar bir ekonomik krizin iinde buldu kendini. Alman Markna
olan gven tamamen kayboldu.
Fiyatlarn saat ba artt ei grlmemi bir enflasyon patlad. Alman
ekonomisi tamamen kt.
Almanlar bir somun ekmek alabilmek iin frna bir el arabas dolusu para
gtryorlard. Byle bir durumda, altn ne kelime, Almanlar avdar
bitkisinin deerini esas alan yeni bir para birimi, avdar-paras kardlar.
Austos 1923de. Olmad, ay sonra Rentenmarka dndler.
Renten irad demek, Rentenmark, irad-paras eklinde evirebiliriz.
Rentenmarkn karl lkedeki tm mlklerin ve sanayi kaynaklarnn
zerine konulan ipotekti.
Ad da zaten buradan geliyor. Rettenmark, yalnzca i demelerde
kullanlyordu. Bir Rentenmark bir trilyon katmarka tekabl ediyordu!
Dnn enflasyon ne boyutlardayd!
Almanyadaki kadar deil ama enflasyon ngiltere ve Fransay da sarsyordu.
Klasik Altn Standardndan vazgeildi. Onun yerini Altn Almsatm
Standard denilen uygulama ald.
1922 Cenova Konferans.
Altn Almsatm Standardnn bir ad da szde altn standarddr.
Szde
nk bu yeni dzenleme, altn sikkeyi tedavlden kaldrd. Avrupa
devletlerinin vatandalar eskiden olduu gibi bankalara gidip ceplerindeki
kat paralar altn sikkelerle deitiremeyeceklerdi. Altn, sadece
uluslararas demelerde kullanlacakt.
Ulusal para birimleri, sterlin, frank, yine bir ons altnn muhtelif
kesirlerinin karl olarak ifade ediliyordu, ama yeni uygulamayla birlikte
altn para birimlerinin dayand tek deer olmaktan kt.
Amerikan dolar hari. Dolar, altna dayanan tek para birimi olarak kald.
ngilizler, sterlini hem altn hem de dolara dayandrdklar bir sistem
gelitirdiler. Dier Avrupa lkeleri ise paralarnn teminat olarak sterlini
gstereceklerdi.
Bylece, dolarn altna, sterlinin dolar ve altna, dier tm para birimlerinin
de sterline dayand bir sistem olutu. Bu durum 1931 ylna kadar byle devam
etti.
1931 Fransann ihracatnn 52 milyar franktan 20 milyar franka dt,
fabrikalarn kapanma noktasna geldii yl. lkesinin iine dt durumdan
hakl olarak rken Popler Cephe hkmeti, elindeki sterlin stokunu altna

tahvil etmeye karar verdi. Ne ki, ngilterenin Fransann talebini

karlayacak altn yoktu, altn almsatm standardndan toptan vazgetiklerini
ilan ettiler. ngiltere altndan vazgeince, dier lkeler de ngiltereyi
izlediler.
1931-1945 yllar tarihe mali kaos yllar olarak geti. Altn standardndan
kan lkeler, paralarnn karlnda altn verme taahttnden
kurtulmulard. Hkmetler, bu durumu istismar etmekten geri kalmadlar.
Burada istismar etmekten kastmz, paralarnn deerini ekonomik deil siyasi
mlahazalara gre belirlemeleridir. rnein, rakip ulusun mal satmasn nlemek
iin yaplan devaluasyon gibi. Rakip ulus da ayn ekilde karlk verince para
ile deerin, bir ulusun paras ile teki ulusun parasnn arasndaki
ilikinin saptanamad kaotik bir durum ortaya kt. Kimin ne yapt belli
olmayan bu yllarda dnya ticareti %63 azald. Fiyatlar yar yarya %48 dt.
Altn standardna geri dnmek gibi bir umut da kalmamt. Uluslaras ticaret
ve yatrm hemen tmyle durdu. lkeler, kendi aralarnda takas antlamalar
yaparak birbirlerine mal satmaya altlar. Amerikan D leri Bakan Cordell
Halla gre, Avrupada yaanan bu mali kaos, kinci Dnya Savann asl
k nedenidir.
Cordell Hall yle diye dursun, Altn Standardnn aslnda hi de istenir bir ey
olmadn savunanlar da vard: Friedmanclar. Milton Friedman, Chicago
niversitesinden. Mali konularda Friedman ekol olarak bilinen dnce
sisteminin yaratcs olarak geer. Friedmanclara gre, parann altnla ifade
edilmesi gerektii dncesinden toptan vazgeilmeli, ulusal paralarn
deerlerini serbest piyasa ekonomisinin arz-talep dinamii uyarnca bulmasna
izin verilmeliydi.
nk altn netice itibariyle bir madendi. nemsenmesi Midastan bu yana
sregelen bir alkanlktan ibaretti. Altna atfedilen deer rasyonel deildi.
Hatta insanln barbar yllarndan kalan bir kalntdan ibaretti altn bu son sylediim Maynard Keynesden bir alnt.
Oysa, yaayan bilirdi krizleri iyiletirmek iin neye ihtiya olduunu.
Ekonomiyi canlandrmak iin para gerekiyorsa, hkmetler stokta altn vard
yoktu aldrmayp, insanlarn almsatm yapabilmelerini mmkn klacak bir ortak
ara, deeri zerinde mutabakata varabilecekleri bir ara/para
gelitirmeliydiler.
Parann balang deerinin ne olacana hkmetler karar verecekler, ancak
para sahici deerini serbest piyasada dalgalanmak suretiyle bulacakt.
Altn esasna dayanmayan paralara fiat-para ad verildi. Bildiimiz eder
anlamnda fiyat deil, f-i-a-t Fiat. Amerikan ngilizcesi bir kelime.
Deeri yalnzca hkmet kararna dayanan para demek.
Fiat parann hakiki deeri uluslararas para piyasasnda belli olacakt.
Hkmetler gereinden fazla deer bimilerse paralarna, serbest piyasa onlara
yanldklarn gsterecekti.
Teorik olarak Chicago okulunun yaklamnn da bir sakncas grnmyordu.
Hatta, serbest piyasa ekonomisine inanlara iyi bile geldi. Ancak, mesele
serbest piyasann ne kadar serbest olabilecei meselesiydi. Ve olmad.
Az nce iaret ettiim gibi, Hkmetler durumu istismar etmekten geri
kalmadlar... dalgalanmaya braklan kurlar, parann deerinin bilerek
drlmesi gibi oyunlar, para birimlerinin rakip kamplara blnmesi,
almsatm kontrollar, gmrk tarifeleri, kotalar...
Bu karmaaya son verecek uluslararas bir rgt, yani Uluslararas Para Fonu,
IMF, fikri daha o yllarda, 30l yllarda domutu. Bu amala epeyce bir
toplant yapld ama grld ki, para sorunu para ba tedbirlerle
zlemeyecek kadar byktr. Yaplmas gereken yeryznn hemen tm
uluslarnn katld ve onayladklar bir sistem gelitirmek ve gelitirilen bu
sistemin yrmesini salayacak, sreklilii olan uluslararas bir rgt
kurmaktr.
Amerika Birleik Devletleri, sava sresince bu rgtn nasl bir rgt olmas
gerektiini aratrd.
imekleri stlerine ekmekten korkmayan iki cesur adam, Amerikal Harry
Dexter White ve ngiliz John Maynard Keynes, okyanusun iki yakasndan yaklak
ayn gnlerde yazdklar yazlarda parann uluslararas dengeye kavumasnn

yle arasra yaplan toplantlarla mmkn olmayacan, meselenin sreklilii

olan ortak bir kuruma emanet edilmesi gerektiini anlatyorlard.
Ancak sreklilii olan bir kurum zamanla deien ihtiyalara cevap verebilir,
bir yandan ulusal para birimlerinin birbirlerine hibir kstlama olmakszn
tahvil edilmesini salarken, te yandan da her bir para biriminin deerini ak
ve tartmaz bir ekilde belirleyebilirdi.
1944 Hazirannda ABDnin New Hampshire Eyaletinin Bretton Woods isimli
kasabasnda 44 lkeden delegelerin katld bir toplant dzenledi.
Savan iindeydiler, trl zorluklar vard, aylarca konuuldu ama sonunda
delegeler yeni uluslar aras para sistemini ve onu kollayacak uluslar aras
rgt, yani Uluslararas Para Fonu, IMFyi hepbirlikte kurmay kabul ettiler.
Antlamay 1946 Martnda 29 lke imzalad - bugn itibariyle IMFnin ye says
182. Buna Dou Avrupa lkeleri ve eski Sovyetler Birlii cumhuriyetleri
dahil. IMF antlamas imzalandktan ay kadar sonra ilk crac Direktr
seildi, Fonun Washingtondaki merkezinde almaya balad.
IMF Kurulu Szlemesinin birinci blm, rgtn amalarn alt maddede
zetler. Okuyorum:
1.
Danma ve birlikte alma ortam salayacak devaml bir kurum aracl
ile parasal konularda uluslararas ibirliini ilerletmek,
2.
Uluslaras ticaretin yaylmasn ve dengeli bymesini kolaylatrmak
ve bu amala tm ortaklarn ekonomik politikalarnn temel hedefleri olan
istihdam, reel gelir ve retim kaynaklarnn yaratlmasna, gelitirilmesine ve
idame ettirilmesine katkda bulunmak.
3.
Para almsatmnda istikrar salamak, yeler arasnda dzenli almsatm
usulleri gelitirmek, rekabete dnk karlkl devaluasyonlar nlemek.
4.
ok-tarafl demeler sisteminin kurulmasna ve dnya ticaretini
engelleyen dviz kstlamalarnn bertaraf edilmesine yardmc olmak.
5.
Fon kaynaklarn yelere geici sreyle ve yeterli garantiler altnda
tahsis etmek suretiyle yelerin gvenlerini arttrmak ve d demeler
dengelerindeki aksaklklarn ulusal ya da uluslararas refaha zarar vermeden
dzeltmelerine frsat tanmak.
6.
Bu suretle yelerin uluslararas d demeler dengesizliklerinin
sresini ve etkisini azaltmak.
IMFnin yeni sistemi esas itibariyle Altn Almsatm Standardyd, u farkla
ki sterlinin yerini bu defa IMFnin mimar Amerika Birleik Devletlerinin para
birimi, dolar, almt. Dolar bundan byle dnyann temel para birimi olacakt.
Mali Kaos ve IMF (2)
1931-1945 yllar tarihe mali kaos yllar olarak geti. Altn standardndan
kan lkeler, paralarnn karlnda altn verme taahttnden
kurtulmulard. Bu durumu istismar etmekten geri kalmadlar.
Burada istismar etmekten kastm, paralarnn deerini ekonomik deil siyasi
mlahazalara gre belirlemeleridir. rnein, rakip ulusun mal satmasn nlemek
iin yaplan devaluasyon gibi. Rakip ulus da ayn ekilde karlk verince,
para ile deerin, bir ulusun paras ile teki ulusun parasnn arasndaki
ilikinin saptanamad kaotik bir durum ortaya kt.
Kimin ne yapt belli
olmayan bu yllarda dnya ticareti %63 azald. Fiyatlar yar yarya %48 dt.
Bu karmaaya son verecek uluslararas bir rgte, yani Uluslararas Para Fonuna
ihtiya olduu fikri daha o yllarda domutu. Ancak sreklilii olan bir
kurum zamanla deien ihtiyalara cevap verebilir, bir yandan ulusal para
birimlerinin birbirlerine hibir kstlama olmakszn tahvil edilmesini
salarken, te yandan da her bir para biriminin deerini ak ve tartmaz bir
ekilde belirleyebilirdi.
1944 Hazirannda ABDnin New Hampshire Eyaletinin Bretton Woods isimli
kasabasnda 44 lkeden delegelerin katld bir toplant dzenlendi.
Savan iindeydiler, trl zorluklar vard, aylarca konuuldu ama sonunda
delegeler yeni uluslararas para sistemini ve onu kollayacak uluslararas
rgt, yani IMFyi, hepbirlikte kurmay kabul ettiler.
IMF Kurulu
zetler:

Szlemesinin birinci blm, rgtn amalarn alt maddede

1.
Danma ve birlikte alma ortam salayacak devaml bir kurum aracl
ile parasal konularda uluslararas ibirliini ilerletmek,
2.
Uluslaras ticaretin yaylmasn ve dengeli bymesini kolaylatrmak
ve bu amala tm ortaklarn ekonomik politikalarnn temel hedefleri olan
istihdam, reel gelir ve retim kaynaklarnn yaratlmasna, gelitirilmesine ve
idame ettirilmesine katkda bulunmak.
3.
Para almsatmnda istikrar salamak, yeler arasnda dzenli almsatm
usulleri gelitirmek, rekabete dnk karlkl devaluasyonlar nlemek.
4.
ok-tarafl demeler sisteminin kurulmasna ve dnya ticaretini
engelleyen dviz kstlamalarnn bertaraf edilmesine yardmc olmak.
5.
Fon kaynaklarn yelere geici sreyle ve yeterli garantiler altnda
tahsis etmek suretiyle yelerin gvenlerini arttrmak ve d demeler
dengelerindeki aksaklklarn ulusal ya da uluslararas refaha zarar vermeden
dzeltmelerine frsat tanmak.
6.
Bu suretle yelerin uluslararas d demeler dengesizliklerinin
sresini ve etkisini azaltmak.
IMFnin yeni sistemi esas itibariyle Altn Almsatm Standardyd, u farkla
ki sterlinin yerini bu defa IMFnin mimar Amerika Birleik Devletlerinin para
birimi, dolar, almt. Dolar bundan byle dnyann temel para birimi olacakt.
Ancak, devalue edilmiti dolar. Eskisi gibi, bir dolar eittir bir ons altnn
yirmide biri deil, otuzbete biri.
Amerikan vatandalar kat paralarn dolara tahvil edemeyeceklerdi. Sadece
yabanc devletler ve onlarn merkez bankalar dolarlarn altna
evirebileceklerdi.
Bylece Amerikann altna, dier lkelerin de Amerikan dolarna dayandklar
para sistemi yrrle girdi. Yl 1946.
IMFnin kurulmasndan be yl kadar sonra, 1950li yllarn banda, iler
tekrar ters dnd.
yle ki: Amerikada altn oktu -25 milyar dolarn karl kadar altn
vard. Amerika, istenilen her durumda, dolar ibraz eden yabanc lkelerin
taleplerini yerine getiriyordu. Bu, tabii, lkeden altn k demek.
Dahas, yabanc lkelerin byk ounluu paralarna Sava ncesinin
deerlerini bimilerdi. rnein, ngiltere, hal bir sterlinin 4.85 Amerikan
dolarna eit olduu iddiasndayd. Oysa sterlinin alm gc bunun ok
altndayd. Bunun anlam, Amerikan dolarnn olmas gerekenden daha ucuza
gidiyor olmas.
Dolar ucuz, dier paralar greli olarak pahal olunca, dolara talep artt. Dnya
apnda bir dolar ktldr balad. Bir yandan ktlk, te yandan da ucuz
dolarn Amerikada enflasyona neden oluyor olmas durumu.
IMFnin kurulmasndan be yl kadar sonra, 1950li yllarn balarnda, altn
stouna gvenen Amerikann parasn sat eklinde bir manzara ortaya
kt:
Marshall yardm trnden d-yardmlar, krediler ve deeri her gn
biraz daha den mebzul miktarda dolar.
rktc bir manzarayd, nde gelen Avrupa lkeleri, Bat Almanya, svire,
Fransa ve talya, sk-para politikasna dnmeye karar verdiler. Sk para
politikas, gereki para politikas. Nitekim, ngiltere, sterlinin 4.85 dolar
olduu iddiasn brakt, deerini yaryarya, 2.40 dolara kadar drd.
Gereki para politikasna geri dn, buna ilaveten Avrupa ve Japonya
ekonomilerinin yeniden retir olmalar, giderek Amerikan d demeler
dengesinin ak vermesini getirdi. Amerika, ihra ettiinden ok ithal eden bir
lke konumuna girdi. 60l yllarda enflasyon gzard edilemeyecek boyutlara
ulat.
Bu defa, dolar kendi paralarna temel alan lkeler tedirgin olmaya baladlar.
Deeri dk dolar, istenmeyen para oldu. IMFnin dolar dnya ekonomisinin
temel para birimi olarak kabul eden sisteminden homurdanmalarn balamas ilk
bu zaman.
Homurtular, zellikle de De Gaulle Fransasndan geldi. De Gaullein danman
Jacques Rueff, klasik bir altn-standard ekonomistiydi. Batnn Mali
Gnah isimli nl kitabn yazar. Rueff,
IMFnin denetledii sistemin
giderek bir kbusa dntn sylyordu.

Amerikallar nceleri aldrmadlar. IMFnin dayatt sistemin keyfi deil

kanlmaz olduunu sylyorlard.
Bunun zerine, Avrupa devletlerinin
hkmetleri, ellerindeki dolar altna tahvil etme haklarn kullanmaya
baladlar. Amerikann bitmez tkenmez gibi duran altn stou erimeye durdu.
yle ki, 1946da 25 milyar deerindeki stok, 70lerin banda 9 milyar dolara
dmt.
Eurodolar, Avrupann istemedii dolar demek. 70li yllarn banda Avrupann
istemedii dolarlar 80 milyar buldu. Bakt olmuyor, Amerika,
Avrupa
devletlerine ellerindeki dolar altna evirmemeleri iin siyasi bask
uygulamaya giriti. Tpk, 1931de ngilterenin Fransaya elindeki sterlini
altna evirmemesi iin uygumaya alt gibi bir baskyd bu.
Ama ekonomi emirle yrmez, bu da yrmedi. Amerika, 35 dolar karlnda bir
ons altn vermeyi srdremeyince, bu defa Avrupallar, serbest altn pazarna
dndler. Serbest altn pazar diye bir ey vard nk. Ellerindeki
dolarlarla oradan altn satn almaya baladlar. Dolarn deerini drmek
istemeyen Amerikan hkmeti, Londra ve Zrih altn piyasasn el altndan
doyurmak zorunda kald.
Deimez ve su geirmez olduu dnlen Bretton Woods sisteminin yrmedii
gn getike daha netleiyordu. Amerikallarn duruma bulduklar are, dolarn
serbest altn piyasasndaki deeri ile hkmetler ve merkez bankalar nezdindeki
deerini birbirinden ayrmak oldu.
Dolar serbest altn piyasasnda kaa giderse gitsin, IMF yeleri dolarn
deerinin bir ons altnn 35de biri olduunu ebediyyen kabul edecekler,
kendi aralarndaki ilemleri ebediyyen bu deer zerinden srdreceklerdi.
Hibir merkez bankas, serbest altn piyasasnda dolar bozduramayacak, serbest
altn piyasasndan altn satn alamayacakt.
Bylece altn piyasas, dnya para sisteminden tamamen tecrit edildi. Altn,
herhangi bir baka meta gibi, arz ve talep durumlarna gre kendi fiyatn
bulacakt. Devletlerin elindeki altn stokuna gelince, o kleler de bir
merkez bankasndan dierinin kasasna tanp duracakt.
Klasik ekonomistler serbest altn piyasasnn bir trl, merkez bankalarnn
baka trl ilemeleri eklindeki bu dzenlemeyi fkeyle karladlar. IMF
sistemini kurtarmak iin yaplan bir hareket olarak yorumladlar, kar
ktlar.
Kat para taraftarlar, Keynesciler ve Friedmanclar, ise altnn dnya para
sisteminden geri dnmemek zere kacandan emindiler. Hatta, onlar altnn
deerini dolarn tayin ettiini dnyorlard. Dolar destei ekildiinde bir
ons altnn deerinin deceini iddia ettiler.
Ama yle olmad. Tersine, altnn fiyat artt. 1973de bir ons altn 125
dolara frlad. Amerikada enflasyonun devam ediyor, Eurodolarlarn birikiyor
olmas, dolara duyulan gvenin kaybolmaya yz tuttuunu gsteriyordu. Bakt
olmuyor, Bakan Richard Nixon fiyatlar dondurdu. Bu, Bretton Woods sisteminin
kesin sonu demekti.
Avrupa Merkez Bankalar ayaa kalkt. Bakan ellerindeki dolarlar serbest
altn piyasasnda bozdurmakla tehdit ettiler. Bu defa, Nixon altndan toptan
vazgeti. Amerikan tarihinde ilk kez dolar az ya da ok altn karl olmayan
fiat-paraya dnt. Fiat-paray hatrlataym: fiat para deerini hkmetlerin
kararlatrd para.
Altn esasna dayanmayan paralara fiat-para ad verildi. Bildiimiz eder
anlamnda fiyat deil, f-i-a-t Fiat. Amerikan ngilizcesi bir kelime.
Deeri yalnzca hkmet kararna dayanan para demek.
Fiat parann hakiki deeri uluslararas para piyasasnda belli olacakt.
Hkmetler gereinden fazla deer bimilerse paralarna, serbest piyasa onlara
yanldklarn gsterecekti.
Amerika ile beraber dnya da yle yapt. Hep beraber IMF ncesine, 1933lerin
fiat-para dzenine dnld. O yllarda hi deilse Amerikan dolarnn arkasnda
altn vard, bu defa o da kalkt. te yandan fiat-parann telmihi ekonomik
sava, rakip para birimleri, devaluasyonlar, uluslar aras ticaret ve yatrmn
durmas, 1929-39 Byk kntnn tekraryd.
Bakan Nixon, bu defa da Smithsonian Mutabakat denilen dzenlemeyi getirdi.
Dnya tarihinin en byk parasal mutabakat dedii bu dzenleme uyarnca

hkmetler, paralarna, nceden kararlatrlm art-eksi deerleri amayacak

yeni ve kesin deerler bitiler. Ulusal paralarn para piyasalarnda
dalgalanmaya braktlar. Amerikan dolar svire frank, Japon yeni ile rekabete
girdi. Kurlar her gn ve hatta her saat deiir oldu.
Klasik Amerikan iktisatlara gre Friedmann topyas diye isim taktklar
bu sistemin kmesi de kanlmazd. Altna bal olmayan dolar ister istemez
deeri dk dolard. Bu durum Amerikan mallarnn ihracn kolaylatryordu
ama bedelini Amerikal tketiciler dyorlard.
Enflasyon sryordu. Daha da kts, dnyann tm lkeleri Amerikan
enflasyonunu ithal etmek zorunda kalyorlard, nk dolar uluslar aras finans
sisteminin rezerve parasyd. Byle olunca, dnya devletleri rn ve
hizmetlerinin karl olarak Amerikann kat parasn kabul etmek
durumundaydlar. Global para sistemi aka ilemiyordu.
Bu grleri savunanlar, Gney Asya krizini Amerikan dolarn ba aa
getirecek oluumun ilk perdesi olduunu savunuyorlar. Onlara gre 1995de
Meksikada balayan, 1997de Gney Asyay, 1998de Rusya ve Brezilyay vuran
krizlerin nedeni de global para sistemindeki bozukluktur.
Yine onlara gre dnya enflasyondan da, her an deien kurlardan da, kurlarn
ne olacan tahmin edememekten de bkm usanm durumdadr. Dahas, uluslar
aras para piyasalarndaki bu hareketlilik ve bilinmezlik siyasi
istikrarszln ba nedenidir. Friedmann ryas kle dnmtr.
Bu noktada yaplacak i, bir dnya-paras karmaktr, deniyor. Bu para, fiat
para olacak, deeri Dnya Rezerv Bankas ismiyle kurulacak yeni bir rgt
tarafndan belirlenecektir. Dnya-parasnn imdiden olas birka ad da
var. Keynesin dnya-parasna takt isim Bankor, kinci dnya Sava
srasnda Amerikan Hazine Bakan olan Harry Dexter Whiten takt isim
unita, nl Ekonomist dergisinin takt isim Phoenix.
Almanya
20li yllarn kkreyen Amerikasn dize getiren, Amerikann ehresini
deitiren 1929 Krizi ve onu izleyen Byk knt gezegenimizin en byk
ekonomik buhran olmakla kalmad, bir de faizm namndaki uursuz
uygulamay sard dnyann bana. Byk kntden olmasayd, Almanlar
Hitlere mahkm kalmayabilirlerdi.
(Deutschland, Deutschland ber alles!!!)
Almanya, Amerikadan ok farkl bir lkeydi. Amerika, dnyann demokratik bir
anayasa ile kurulan ilk devleti, Almanya ise 1918e kadar bir imparatorluk.
II. Wilhelm ve onun nl anslyesi mutlakiyeti-muhafazakr Bismarck tarafndan
zenle ynetilen bir imparatorluk.
ki lke arasnda ciddi anlay ve grenek farklar vard. rnein, Bakan
Rooseveltin 1933-37 yllar arasnda uygulad New Deal programna kadar
Amerikada siyasi g, zel sektrn tekelindeydi;
hkmeti sanayiciler ve
iadamlar ynlendirirdi. Washingtonun ekonomi ynetimine arln koymas
Byk kntden sonra. Oysa Berlin... Berlin, bakent olduu 1871den
itibaren, II. Reichn siyasi ve iktisadi merkezi. Alman ticaret ve
bankaclnn beii.
Ayrca, Alman milliyetiliinin, Alman aydnlarnn en
nemli entelektel kalesi.
Amerikan halk bandan beri liberal kapitalizme, laissez fairee, yani devlet
ekonomiye mdahale etmesin retisine inanm bir halkt. Eitimden, emniyete
kadar ne yaplacaksa biz kendimiz yaparz diyen bir halk. Almanlar ise,
liberalizmden komnizme kadar hemen her ekonomik sistemi tartan, hemen her
ekonomik sistemi benimsemeye hazr kesimlere blnm bir halk. Byk
dnrler lkesi. Karl Marxn vatan Almanya. Friedrich Engelsinki de yle.
Alman gelenei ekonominin merkezden ynetilmesine yatknd. Farkl llerde
olmakla birlikte bu, Bismarckn 2. Reichnda da byle olmutu, onu izleyen
Weimar Cumhuriyetinde de, Hitlerin nazi rejiminde de. Yine Amerikadan farkl
olarak, Almanyada demiryollar, posta, telefon-telegraf ve enerji kurulular
devlete aitti. Gaz, su gibi kamu hizmetleri gren irketler de yle. Belediye
sosyalizmi denilen bir sistem yaygnd. Bir ehir ya da eyalet ynetimi reel
retime katlabiliyor, mesel madencilik yapabiliyordu. Mesel, Alman ulusal
bankas Reischbank, ahs malyd ancak bakan ve ynetim kurulu yelerini

imparatorun bizzat kendisi atyordu. irket sahiplerinin ynetimde sz hakk

yoktu.
Almanya sanayilemeye ngiltereden ok daha sonra, 1870lerde balad. Buna
karn, II.Wilhemin ve Bismarckn idaresinde hzla yol ald. 1910 ylna
geldiinde ngilterenin iki kat elik retiyordu. ngiliz-Alman teknolojik
rekabetinin kkenleri de o yllara uzanr. Hatta, ortada dolaan bir fkraya
gre, Almanlara marifetlerini gstermek isteyen ngilizler sa teli inceliinde
bir elik paras gnderirler. Almanlarn ngilizlere cevab sa
inceliindeki bu tele bir delik amaktr!
elik demiryollar yapmnda kullanld... demiryollar, gl bir ticaret
filosu, makinalar... ve tabii silah ve cephane. Almanya ksa srede dnyann en
iyisi olarak anlmaya balad.
Mkemmel bir yksek retim sistemi, Alman bilim ve teknolojisinin srr buydu.
niversiteler, teknik okullar aratrd, sanayi uygulad. Elektrik ve kimya
endstrisi Almanyann en ok gurur duyduu iki sektrd. Werner von Siemens ve
Emil Rathenau ikilisi lkeyi bir batan bir baa aydnlattlar. Geni bir
tramvay a kuruldu. I.G. Farben kimya endstrisinin en nde gelen ismi oldu.
1912 itibariyle Almanyann d lkelere yapt yatrm 30 milyar mark!
Bu
meblan sadece %2si Alman smrgelerindeydi. Bu balamda Alman kolonileri
Alman endstrisinin kuruluunda nemli bir kaynak tekil etmedi.Korumaclk
politikas gdlyordu ama Alman mparatorluunun gzalc kalknmasn gmrk
duvarlarna balamak yanl olur. te yandan, bat lkelerinde rastladmz
kartelleme Almanyada da vard. Karteller gmrk duvarlarndan yararlanarak
fiyatlar i pazarda yksek tutuyorlar, yabanc pazarlarn ele geirmek iin
ihrac mallarn ucuzlatyorlard.
Almanyann demokrasi ile tanmas bir yenilgi ve sefalet ortamnda
gerekleti. 28 Haziran 1919 Versailles Antlamasnn ekonomik artlar ok ok
ard. Almanya, topraklarnn %13n, nfusunun %10nu, tarm arazisinin
%15ini, demir madenlerinin %75ini, kmr madenlerinin %26sn ve Alsastaki
potasyum ve tekstil endstrilerinin tmn kaybetti. Alsas Loren ve Yukar
Silesyada kurulu iletiim sistemleri gitti. Mttefikler yzlerce gemiye,
lokomotife ve vagona el koydular. Bunlara ilveten Almanya ok ar sava
tazminat demek zorunda brakld. nl iktisat John Maynard Keynesin bir
aratrmasna gre 1921de Almanyaya yklenen tazminat deyebileceinin tam
katyd.
1919 ylnda Mark, sava ncesi deerinin %20 altndayd. 1920den itibaren
deer kayb daha da hzland. Buna karn, Weimar hkmetleri enflasyonu
nleyecek ciddi tedbirler almakta ar davrandlar. Bir nedeni Alman
sanayicilerinin ve byk toprak sahiplerinin
enflasyondan kr ettikleri bir
sistem gelitirmi olmalardr. Merkez bankasndan aldklar borlar, deeridk-para ile geri dyorlard ve bu krl durumdan vazgemeye niyetleri yoktu.
te yandan enflasyonun hkmetlerin de ilerine gelen bir taraf vard:
sava
tazminat demelerinden kurtulmak iin bir bahane olarak kullanabiliyorlard.
Sanayiciler sava tazminalar demelerinden yan izilmesi konusunda Hkmete tam
destek halindeydiler, nk, d borlarn denebilmesi iin yaplmas art
olan reformlar ve yapsal deiiklikler ilerine gelmiyordu.
Ne ki, Mttefiklerin de Almanyann borlarn silmeye niyetleri yoktu.
Almanyann sava tazminat demekten kanmasyla durum arlat, sonuta
Fransa Ocak 1923de Ruhr havzasn igal etti. Ruhr madenlerinde alan iiler
greve giderek direndiler. Ancak, bu direni enflasyonun daha da artmasna neden
oldu. 1922den itibaren arlaan buhran, Marka olan gvenin tamamen
kaybolmasyla sonuland.
Fiyatlarn saat ba - sahiden saat ba! - artt ei grlmemi bir enflasyon
patlad. Almanlar bir somun ekmek alabilmek iin frna bir el arabas dolusu
para gtryorlard.
Alman ekonomisi tamamen kmt.
1929 KRZNN BR BAKA SONUCU
Hitler
Almanlarn byk ounluu, hatta SPD, lkelerinin Birinci Dnya Savana
girmesini destekledi. Hzl ve kesin bir zafer bekliyorlard ama yle olmad.
Ar ve kesin bir yenilgiye uradlar. 1918 sonbaharnda mparator tahtn

brakt, Hollandaya srgne gitti, Sosyal Demokratlar iktidara getiler.

ktidar bulan sosyal demokratlarn ilk icraatlarndan biri, Partinin ihtilalci
sol kanad Spartaks birliini tasfiye etmek oldu. Ocak, 1919da ounluu
sosyalist olan Kurucu Meclis Weimarda toplanarak cumhurbakann seti.
Sosyalist Maliye Bakan Hilferding Austos 1923de avdar bitkisinin
deerini esas alan yeni bir para birimi, avdar-paras, kard. ay sonra
avdar-parasnn yerini Rentenmark ald.
Renten irad demek, Rentenmark, irad-paras eklinde evirebiliriz.
Rentenmarkn karl olarak lkenin mlk ve sanayi kaynaklar zerine yaplan
ipotek gsteriliyordu. Ad da zaten buradan geliyor. Rettenmark, yalnzca i
demelerde kullanlyordu. Bir Rentenmark bir trilyon katmarka tekabl
ediyordu! Enflasyon drtnalayd!
Ama durdurmay baardlar. Almanyann en yetenekli politikaclarndan birisi
olan Gustav Stressman, maliye bakan ve merkez bankas bakan ile elele verdi.
Enflasyon dt, 1924de altn esasna dayal Reichsmark kt. Alman mark
bundan byle avdar deil altn esas alacakt.
Stressman, Almanyann batl lkelerle ilikilerini iyiletirmeye alt.
Kapanan kredi musluklarn at. Sava tazminat demelerinin daha makul bir
dzeylere ekilmesini salad. Alman ekonomisi nefes alm, dengesini bulmak
zereymi gibi dururken, buyurun, Kara Perembe! Hi beklenmedik bir ey
oldu, New York Borsas kt!
1929 Krizi Almanyaya annda srad - nk, Alman sanayi ihracatla ayakta
duruyordu ve ihracat kesilince, sanayi durdu.
Byk knt, sakinlemi gibi duran Alman siyasetini yeniden radikalletirdi.
Almanyada o kadar ok siyasi parti ortaya kt ki, parlamenter bir hkmet
kurmak dpedz imkanszlat. Koalisyon yle dursun, Reichstagda, yani Alman
parlamentosunda, iki kii bir araya gelip tek bir ortak karar alamyor
gibiydi. 1930dan itibaren hkmet lkeyi kanun hkmnde kararnamelerle
yrtmek durumunda kald.
Siyasi kaos bir sre komnistlerin iine yarar gibi grnd, ama kargaadan
esas faydalanan Hitlerin Nasyonel Sosyalist Partisi oldu. anslye Brnning
ekonomik krizle, isizlikle uraadursun Naziler, bir yandan olmadk radikal
zmler nerirlerken, te yandan da Almanlarn milli duygularna hitap eden
sylemler gelitiriyorlard. Sava malubiyetinin ve ekonomik krizin
faturasn zlm gruplar dedikleri, komnistlere, yahudilere, hatta
ingenelere kartan - milliyeti demeye dilim varmyor, nk biz Trkler
milliyetilikin bylesini hi bilmeyiz - rk sylemler. yle abarttlar
ki, mziin bile Almanyaya uygun olan, olmayan oraya kt!
1932de parlamentodaki en ok koltuk nazilerindi. Gerek generaller gerekse sac
politikaclar, dzeni bir tek Nazilerin salayacan sylyorlard. Sonunda,
1933de Cumhurbakan Paul von Hindenburg ikna edildi. Brnningi gnderildi,
yerine Hitleri anslyelie getirdi.
imdi... Kapitalizm ile ekonominin brokratikletirilmesinin zde akmayaca,
bir arada yrmeyecei yaygn bir kandr. Ama derler ki, bu doru olsayd,
Hitler rejiminin kapitalizmin sonunu getirmesi gerekirdi. Ama yle olmad.
Tersine, 1933 sonras meydana gelen gelimeler kapitalizmle brokrasinin
birbirlerini pek gzel tamamladklarn gsterdi. Hitler Almanyasnda zel
mlkiyete dokunulmad ancak kullanm kesin olarak ynlendirildi. Dier bir
deyile, zel mlkiyet kald, serbest piyasa ortadan kalkt.
Ar sanayinin hareket alan Nazi rejimin i ve d politikalarn
etkileyemeyecek ekilde kstland. Endstri ok daha kk ve birbirlerine
bal bir grup tarafndan ynetildi.
Bu balamda Nazi ekonomisinin siyasi iradeyle uzlaan bir takm tekelci
sanayicilerin hakimiyetine getiini syleyebiliriz. Hitler kapitalistleri,
kapitalistler Hitleri kullandlar.
Hitler benzeri bir ilikiyi Junkerlerle de gelitirdi. Junkerler, Alman
toprak aalardr.
Naziler gvenebilecekleri yeni bir aa snf yaratmaya giritiler. 700,000
iftiden oluan gl bir ordu kurdular. Junkerlerin arazilerine ipotek
konamyordu. Arazilerini istedikleri kadar bytme hakkna sahiptiler. Ayrca,

rnlerinin fiyatlar devlet korumas altndayd. Btn bu uygulamalar kk

iftilerin aleyhineydi, onlarn srtndan yrtlyordu ama ne gam?!
Franklin Rooseveltin Amerikada yrrle koyduu alt-yap inaat atan
Hitlerin daha etkili bir biimde gerekletirdiini gryoruz. yle ki,
1933de isizlik sorunu hemen tmyle zlmt. Buna karn Hitler
enflasyonun bagstermesini nleyemedi. Bakt olmuyor, 1936da fiyatlar
dondurdu. Hemen ardndan sk bir plnlama ve denetim mekanizmas yrrle
koydu. Mesel, deri sanayinde, bir Deri Kontrol Ofisi kuruldu. Deri Kontrol
Ofisi bir yandan deri fabrikalarna ham deri salad, te yandan iledikleri
derinin kime nasl satlacana karar verdi. Bu tabii kontrol memurlaryla
fabrika sahipleri arasnda srekli pazarlk demekti. Fabrika sahipleri
kotalarn arttrmak iin tandklar siyasileri araya soktular, rvet verdiler
vs. vs.
Ham madde Hkmetin dzenledii ncelik listesine gre taksim edildi. Listenin
banda ulusal gvenlie ynelik faaliyetlerin gerektirdii hammaddeler vard,
en sonunda da tketim mallar. lk bakta makul gibi grnen bu durumun hi de
yle olmad zamanla ortaya kt. Benzin mesel ncelikle Alman ordusuna
tahsis edildii iin, fabrikalara hammadde nakledilemez oldu. Fabrikalar
birbiri ardna kapanmaya baladlar. Hkmetin ncelik listesini deitirmesi de
ie yaramad. Sonunda savan ortasnda Hkmet listeyi iptal etmek zorunda
kald.
Ekonominin merkezden belirli amalara dnk olarak idare edildii durumlarda
verimlilik hesaplarnn gzard edilmesi adettendir. Byle durumlarda fiyatlar
ekonomik anlamlarn kaybederler. Krllk bir maln retilip retilmemesinin
kstas olmaktan kar, fiktif bir kavram haline gelir. Almanyada da yle oldu.
Zarar eden fabrikalarn kapanmasna izin verilmedi. iler her halukrda
gnlk taynlarn almay srdrdler. Hitler daha da ileri gitti, ii
sendikalarn kapatt. ileri ayr bir askeri kurulu olan alma Cephesinde
birletirdi. Genlie ylda alt ay alma mecburiyeti getirdi, kamplarda sk
bir disiplin altnda toplad.
Silhlanma, zellikle hava silhlanmas, 1933den beri sryordu. Hitler,
sregelen ekonomik kaosa bir aklama daha getirdi: lke topraklar Almanyaya
dar geliyordu. Alman ulusunun daha fazla yaam alanna (lebensraum) ihtiyac
vard. Lebensraum iin en msait topraklar da Polonya ve Rusyadayd.
1936da bir manevra ile Versailles antlamasnn silhszlandrd Rhinelanda
asker ydlar. 1938de dndler, kadim mttefekleri Avusturyay Almanyaya
kattlar. Ayn yl, ekoslovakyay paraladlar.
Avrupa devletlerinin mdahalesi 1939da Polonyann igalinden sonra geldi.
Hitler kendisini bir ok cephede savar buldu. 1941de Amerika savaa girince
iler iyice rndan kt. sene sonra 1944 Almanya zlmeye balad.
Nisan 1945de Hitler intihar ettiinde Almanya bir batan teki baa viraneye
dnmt.
Mttefikler dou Almanyann ounu Polonya ve Sovyet Rusyaya verdiler. Geri
kalan Alman topraklar ngiliz, Fransz, Sovyet ve Amerikan olmak zere drt
blgeye blnd. Sovyet blgesinde Alman Komnistlerinin oluturduu rejime
Dou Almanya dendi. Amerikan, ngiliz ve Franszlarn blgeleri birleti,
Demokratik Alman Cumhuriyeti byle kuruldu.
Kondrad Adenauerden olmasayd, Sovyetler Birlii iki Almanyann birlemesine
daha 1950lerde izin verirdi diyenler, bu savlarn Ruslarn Avusturyann
btnlemesine o yllarda msaade etmi olmas keyfiyetine balarlar. Ancak,
1949 Bat Almanyann anslyeliine getirilen - ve bu makam 1963e kadar
elinde tutan, Adenaur, Hristiyan Demokratlarn ba olarak koyu bir phecidir:
phelendii Sovyetlerin Almanya zerindeki emelleri. Bu nedenle, Bat Avrupa
ile sk balar gelitirir, hatta Almanyay NATO yesi yapar, 1955de.
1958de sonunda Avrupa Birlii olacak oluumun iinde yer almasn salar.
Adenauer, Almanlarn gerek isteklerini Bat Almanyann temsil ettii
iddiasnda srarcdr. Hr teebbs kapitalizmi Almanlarn istedikleri
dzendir.
anslye, Alman ekonomisini diriltir, gzalc bir ilerlemenin mimar
olurken, kurallaryla biraz oynanm, duruma uyarlanm kapitalist yntemleri
kulland. Ticaret ve sanayi byk lde zel teebbsn elinde olmasna

karn, vergiler adamakll yksekti ve elde edilen gelir geni bir sosyal
hizmetler a gelitirmekte kullanld. ilere altklar irketlerin
ynetiminde sz sahibi olmalarn salayan 1951 kanunu da kapitalist bir
uygulama saylmazd ama olsun. Alman ekonomisi ayrca Bat Almanyaya Polonya,
ekostavakya gibi Dou Avrupa lkelerinde yaamakta olup da geri dnen 10
milyonu akn Alman mltecisini de barndrd.
Konrad Adenauera 1963te yol verilmi olmasn, zellikle de birlikte
altklarna kar, sert mizacna balarlar. Muhafazakar ekonomi politikalar
kendisinden sonra gelen iki Hristiyan Demokrat ansyle, Ludwig Erhard ve Kurt
Georg Kiesinger, tarafndan baaryla srdrld.
BUHRAN YILLARI ve TRKYE
Dnya kapitalist pazar iinde yer alm Trkiye iin bu buhrann etkilerinden
kanmak imknszd. Nitekim 1930dan itibaren Trkiye iktisadi ve siyasi
hayatndaki gelimeler tekelci kapitalizmin buhran ile yakndan ilgilidir.
Cumhuriyet Trkiyesine yabanc sermaye girmedii iin Bat kapitalizmine
ballk daha ok d ticaret kanalylayd. Bu yzden buhran da etkisini d
ticaret yoluyla hissettirdi. Trk d ticareti genellikle tarmsal rn ve
hammadde ihracna ve sanayi maddeleri ithaline dayand iin, tarmsal
rnlerdeki byk fiyat dleri d ticaret hacmimizi daraltt. 1929 ylnn
Trkiye asndan ikinci bir talihsizlii ise Lozanda halledilemeyen d
borlar sorununun, 1928de Milletler Cemiyeti araclyla halledilerek
demelerin balam olmasyd. Meselenin zmleni ekli Trkiye iin bir
baar olmakla beraber, yllk demeler genel bte harcamalarnn %13-18i gibi
nemli bir ksmn yutuyordu.
Kapitalist dnya buhrannn Trkiyedeki etkilerini inceleme, bu dnemde
memleketimizdeki devletilik uygulamasn incelemeyi gerektirir. Aslnda bu
uygulamalar karmak ve ok ynldr. ktisadi hayat olduu gibi, siyasi rejimi
ve ideolojik gelimeleri de ilgilendirir. Bu bakmdan devletiliik ak bir
kavram deildir ve fikir hayatmzda hl devam eden bir ok karklklara ve
yanl anlamalara yol amtr.
ktisadi hayata devletin mdahalesi esasen ok eskiden beri vard. Ancak
iktisadi buhranla birlikte girilen dnemde bu mdahalenin uygulama alan
genilemitir. Trkiye ekonomisinde devlet mdahalesi eitli biimlerde
uygulanmtr.
Buhranla beraber tarmsal rnlerin fiyatlar dm, ithal mallarmzn
fiyatlar ise ykselmiti. Bu durum bir taraftan d ticaret hacmimizi
daraltm, dier taraftan da iftilerimizin durumunu sarsmt.
Dnya buhran Trkiyede genel fiyat seviyesini drmt. Bu durum bte
gelirlerine de yansm ve bte gelirleri 1929da 224 milyon liradan 1933te
205 milyon liraya kadar dmt. Bu dnemde gmrk ayarlamalarnn yaplmasna
ramen, gmrk vergileri de 1930da 55 milyon liradan 1934te 33 milyon liraya
dmt. Bu durum d ticaretteki daralmadan ileri geliyordu. Nitekim ithalat
deerimiz 1929da 256 milyon liradan 1933te 74 milyon liraya, ihracat deerimiz
ise ayn dnemde 155 milyon liradan 96 milyon liraya dmtr. O zamanlar
ithalatn byk bir nisbetinin tketim mallarna gittii dnlrse, buhrann
Trkiyedeki etkisi Bir avu ehirlinin medeni ihtiyalar iin getirilen
mallar tm toprak rnlerimizle karlayamamak eklinde ortaya kmt.