BYME MODELLER EREVESNDE YEN EKONOMNN MAKRO EKONOM

ZERNDEK MUHTEMEL ETKLER

Dnya genelinde tm ekonomik sistemlerin, kavramlarn, zmlerin, etkileimlerin
tartld gnmzde zerinde byk lde fikir birliine varlan tek konu arkiyel bir a
yaadmz gereidir. Gerek iktisatlar gerek ftristler geleneksel dnyay kknden
deitirecek bir dnmn tanklar olduumuzu kabul etmektedirler. Zaten bat tarihine
baktmzda her birka yzylda benzer bir dnm yaand grlmektedir (Burada
deiim yerine zellikle dnm kelimesi seilmitir. Karl Polanyinin Byk Dnm
kitabna atfta bulunulmutur). Bu dnemlerde ksa bir zaman zarfnda toplum kendini
yeniden dzenler, dnya gr, temel deer yarglar, sosyal ve siyasal yap, sanat, kltr,
kurum ve kurulular bu dnmn etkisiyle yapsal ve ilevsel adan yeniden tanmlanp,
kabul grrler. te gnmzde kreselleme, kapitalizm tesi toplum, bilgi toplumu, nc
dalga vb. gibi adlandrmalarla tanmlanan benzer bir dnemden gemekteyiz.
Tarihte bu tip dnmlerin rnekleri fazlasyla mevcuttur. 13. yzylda krsal kesimden kent
hayatna ve yerleik dzene geile kendini gsteren ticaret devrimi, 15. yzylda
Gutenbergin buluuyla ve 16. yzyln balarnda Lutherin nclnde Rnesans
tohumlarnn ieklendii dnem, iki yz elli yl kadar sonra Wattn buhar makinasn
kusursuzlatrd ve Adam Smithin ekonominin temellerini att dnem, ki bu dnem btn
izmlerin douuna tanklk etmitir, ve nihayetinde II. Dnya Savann ardndan teknolojik
devrimle, bilgi devrimiyle hala srecini tamamlamam olan gnmzdeki dnm rnek
olarak sralanabilir.
Gnmzdeki dnm dier arkiyel dnemlerden ayran en nemli fark; etkileim
snrlarnn ve hznn gemi dnemlere nazaran, belki de enformasyon teknolojisi sayesinde
daha hzl olmasdr. Bu nedenledir ki iinde yaadmz dnmn etkisi daha derin ve
daha arpc olacaktr. Dnmn kukusuz en byk bileeni hatta oaltan etkisine sahip
hzlandrc faktr teknolojidir.
Olay daha basite indirgemeye alarak ncelikle ekonomik boyutta enformasyon
teknolojilerinin etkilerini zelde de internetin ve elektronik ticaretin byme ve makro
ekonomi zerindeki etkilerini incelemeye alacaz. ncelikle byme teorilerine ksaca bir
gz atlacak ve son dnemlerde konuulmakta olan ancak henz kesin bir ereveye
oturtulamayan, hala tartlan yeni byme modellerinin temel zelliklerine deinilecektir.
BYME MODELLER
1930larda Keynesin etkisiyle 1950lerin balarna kadar youn olarak tartlan, aslnda
Ricardo ile temel bulan, Marxla alternatif yaklamlar getirilen byme modelleri, 1980lere
kadar yaklak otuz yl boyunca ekonomi literatrnde geri plana itilmitir. Bu tarihten sonra
ise, farkl yaklamlar (endojen byme modelleri) gelitirilmeye balamtr. Tam anlamyla
bir genel modele ulalmamsa da yeni ekonomik faktrlerin bymeye katlmas bu dneme
rastlamaktadr.

Klasik byme teorileri ok sayda klasik dnrn fikirlerini yanstmaktadr. Bununla

birlikte teoriye zellikle balang niteliinde en nemli katky Ricardo yapm olduundan,
klasik byme teorisi her zaman Ricardo modeli bal altnda incelenir. Ktmser grnl
Ricardo Modelinin arkasnda ngilterenin 19. yzyln balarndaki koullar ve sorunlar yer
almaktadr.
Temel varsaymlarnn ayrntlarn bir kenara brakacak olursak, ayn zamanda bir makro
ekonomik gelir dalm modeli olan Ricardo Byme Modeli, iki ilkeye dayanmaktadr.
Birinci ilke, toprak sahiplerinin toplam hasladan aldklar payn (rant paynn) aklanmasna
yardm eder. kinci ilke toplam hasladan geri kalan ksmn cret ve kar olarak nasl
datlacan belirtir. Bymeyi durdurup ekonomiyi durgunlua sokacak mekanizma
toplumdaki snfn (emeki, giriimci, toprak sahibi) gelir dalmndan aldklar paylarn
deiimidir. Ricardo Modelinin temel varsaymlar byme tecrbelerine uymamaktadr.
Dier bir model de Harrod-Domar byme modelidir. Byme en ak ekilde milli gelirdeki
artlarla llebilmektedir. Milli gelir seviyesi Y, milli gelirdeki art Y ile gsterilecek
olursa, byme hz (Y), Y=Y/Y ifadesi ile belirtilir. Harrod-Domar modelinde sermayenin
verimlilii yerine onun tersi olan sermaye/hasla oran kullanlmaktadr. Yatrm oran ile
varlan fiili byme hznn, istikrarl ve dengeli bir bymeyi salamas iin gerekli byme
hzna eit olmas gerekir. Yani, byme sreci boyunca her dnemde yaratlan mal ve
hizmetlerin tmnn arz ve talep fazlal yaratmadan absorbe edilmesi gerekecektir. Byle
bir dengenin salanmas iin gerekli ve yeter art, yatrm tasarruf eitliidir.
Solowun byme modeli ise, da ak olmayan kapal bir ekonomide, gelimeyi gsteren en
basit neo-klasik tek sektrl bir modeldir. Matematiksel olarak problem, tek diferansiyel
denklemin zmnn davrann incelemektir. Model olduka idealize edilmi olup, zor
agregasyon ve deerlendirme sorunlar yoktur. Ekonomide bir tek retilen mal olduu farz
edilmitir.
Toplumlarn ekonomik gelimesini tarihsel bir yaklamla aklamaya alan grler
arasnda W.Rostow modelinin bir ayrcal vardr. zellikle kalk (take-off) aamasndaki
azgelimi lkelerin kalknma sorununa deinilmesi bu modelin nem kazanmasna neden
olmutur. W.Rostow, K.Marxn modern tarih kuramna bir alternatif olarak hazrlad
modelini nce 1956da yaynlad bir makalesinde, sonra da 1960daki kitabnda
aklamtr. Rostowun modeli, kitabn giri ksmnda da belirtildii gibi modern tarihin seyri
hakknda bir genellemeyi iermektedir. Bu kurama gre, her toplum ekonomik bakmdan
aada sralanan evreleri geirir.
Geleneksel Toplum,
Kalka (take-off) gei aamas,
Kalk aamas,
Olgunluk aamas,
Ktle tketim a.
Her aama kendi ekonomik, toplumsal ve siyasal zelliklerini iinde barndrr. Her aamay
toplumlar i ve d dinamikler nedeniyle deiik zamanlarda farkl uzunlukta ve younlukta
yaamlardr.
zerinde nemle durulmas gereken ve yeni jenerasyon modellere bir gei aamas nitelii
tayan dier bir model de Schumpeterin Yenilik Modelidir. J.Schumpeter kapitalist
sistemin dinamii gerei ekonomik bunalmla karlaaca yerde, devaml gelieceini

savunmutur. Sistemin yaratt hasla art istismara deil, ii snfn refahnn

ykselmesine yol aacaktr. Aslnda kapitalist sistemin sonunu getirecek olan ekonomik
bunalmlar deil, bu refah art olabilir. Yaama dzeyi ykselmi iilerde ve liberal ortam
iinde yetien aydnlarda maddi tatminsizlik yerini manevi tatminsizlie brakacaktr. Kendi
kaderlerini kendileri tayin etmek isteyen bu snflar, kapitalist sisteme ve kapitalist
giriimcilere kar bir tutum alacaklardr. Kapitalist sistem bylece kendini savunan taraftar
bulamayp yerini sosyalist sisteme terk edecektir.
Schumpeter, kapitalist sistemin bymesinde giriimcilerin roln ve teknik ilerlemelerin
giriimciler tarafndan retime uygulanmasna, yani kendi deyimi ile yenilikleri (innovations)
en nemli etken olarak grmtr. Yazar, be tr yenilik olduunu sylemektedir.
Piyasaya yeni bir maln, yeni bir tipin veya kalitenin srlmesi,
retime yeni bir tekniin uygulanmas,
Yeni piyasalarn kefedilmesi ve yaratlmas,
Yeni bir hammadde veya yar mamul kaynann bulunmas,
Endstrinin reorganizasyonu..
Kapitalist sistemin bymesiyle azalan kar haddini yeniden canlandracak olan, yukarda
saylan sreler sonucu ortaya kacak olan yeniliklerdir. Schumpeter bu gr ile kapitalist
giriimcinin elde ettii karlarn da bir eit aklamasn yapmaktadr.
NEW AGE MODELLER
Yukarda ksaca zerinde durmaya altmz modeller incelendiinde, baz ortak zellikler
gze arpmaktadr; bu zelliklerden en belirgin olan temelde bymenin sermaye ve igc
gibi esas retim faktrlerine dayandrlmasdr. Burada nemli olan her iki faktrn de azalan
verimler yasas uyarnca lee gre azalan oranlarda getiri salamasdr (decreasing return to
scale). Bu modeller kukusuz yeni ekonomik fenomenleri aklamakta yetersiz kalmaktadrlar.
Geri Schumpeter ile birlikte yenilik, insan kaynaklarndaki optimum kullanma ve eitime
dayal verim art, teknolojinin spillover etkisi literatre kazandrlmsa da, net bir model
ortaya konulamamtr. Farkl bir deyile, teknoloji, eitilmi insan gc, bilgi retim
faktrleridir ve bymeye pozitif katkda bulunurlar hipotezi tecrbelerle dorulanm ancak
teorik alanda modelletirilememitir.
Bilginin bir ekonomik kaynak olarak davrann bugn iin tam anlamyla kavram deiliz.
ktisatta henz bir teori gelitirip onu snayacak kadar tecrbe sahibi olunamamtr. u an
iin sylenebilen bilgiyi servet retme srecinin merkezine yerletiren bir ekonomik teorinin
gerekliliidir. Bugnn ekonomisini ve ekonomik bymesini ancak byle bir teori
aklayabilir. Yeni teori konusundaki almalar iktisatlar tarafndan yaplmaktadr. Yaplan
balang niteliindeki almalarda genel kabul grm baz ortak noktalarn varl gze
arpmaktadr. Bu noktalar bilginin nitelii ile ilgilidir.
Kukusuz dnya ekonomisi bir piyasa ekonomisi olarak kalacaktr, ancak piyasa kurumlar
korunurken ierii byk lde deimi bulunmaktadr. Kapitalizmden sz etmek
mmknse de artk bu kapitalizm, enformasyon kapitalizmidir. Son krk yl boyunca
ekonominin merkezine yerlemi olan sanayiler, mallarn retimi ve datmyla ilgili
olanlardan ziyade, enformasyon ve bilginin retimi ve dalm ile ilgili olanlardr.

Eski sanayiler arasnda, hangilerinin bydne baklacak olursa, bunlarn kendilerini bilgi
ve enformasyon evresinde rgtleyen sanayiler olduu grlr. Eski kapitalizmin sper
zenginleri on dokuzuncu yzyln elik krallaryd, kinci Dnya Sava sonras ekonomik
canlanma dneminin sper zenginleri ise bilgisayar yapmclar, internet irketleri, yazlm
reticileri, televizyon program yapmclar, biyokimya irketleri gibi enformasyon sistemleri
kurmaya, iletmeye ya da enformasyonu bilgiye dntrmeye, retime entegre etmeye ve
datmaya ynelik giriimcilerdir. Artk mallar retip tamakla servet kazanlmas mmkn
deildir, hatta gnmzde paray kontrol etmekle bile ok byk karlar elde edilemez.
ktisadn temel varsaymlarndan biri kaynaklarn tahsisinde ve ekonomik dllerin
dalmnda esas modelin Tam rekabet olduudur. Eksik rekabet ise gerek dnyada ok
sk rastlanan bir ekonomik olgudur ve ekonomiye dtan gelen mdahalelerin sonucudur. Yani
eksik rekabeti tekeller, patent koruma nlemleri, mevzuatlar gibi teknik ve ynetsel aralarla
yaratmak mmkndr. Oysa bilgi ekonomisinde eksik rekabet ekonominin kendi yapsnda
var olan bir olguymu gibi gzkmektedir. Bilginin ilk uygulamasndan ve ondan ilk
yararlanlndan (renme grafii) kazanlan avantajlar kalc ve geriye dnlmez olmaktadr.
Bu durumun iaret ettii nokta ise, serbest ticaret ekonomisinin de korumacln da kendi
balarna ekonomik politika olarak ilemeyeceidir.
ktisadn bir baka temel varsaym da, bir ekonominin ancak ya tketimle ya da yatrmla
belirlenebileceidir. Keynesciler ile neo-Keynesciler (Milton Friedman gibi) olay tketime
balarken, klasiklerle neo-klasikler (Avusturya Okulu gibi) yatrma balamaktadr. Bilgi
ekonomisindeyse grne gre ikisi de asl etken deildir.
Geleneksel ekonomik teoriyle uyumazlk gsteren bir baka nokta da, deiik tr bilgiler
arasnda bir ortak paydann yokluudur. Bilginin retim faktr haline dntrlmesi
ekilde olmaktadr; birincisi, srecin, rnn ya da hizmetin srekli olarak iyiletirilmesi
(Japon sisteminde kaizen olarak adlandrlan yaklam), ikincisi, var olan bilginin srekli
olarak ilenmesi yoluyla ondan yeni ve farkl sreler, rnler ve hizmetler elde edilmesi,
ncs ise, gerek yeniliktir. Bilgiyi uygulayp ekonomide ve toplumda deiiklik
yapmann yolu, yntemin de e anl ve e gdml uygulanmasndan gemektedir. Ancak
u ana kadar, bilgiyi kantifiye etmek, yani nicelletirmek mmkn olmamtr ki bu da
ekonomi teorisi asndan nemli bir engel anlamna gelmektedir. Hepsinden nemlisi de
bilginin miktarnn yani nicel ynnn, o bilginin verimlilii, yani kalitatif etkisi kadar nemli
olmamasdr. Bu nerme eski bilgi iin de yeni bilgi iin de geerlidir.
Bilginin yukarda anlatlan zellikleri balamnda, yeni nesil byme modelleri (endojen-isel
modeller) bilginin ekonomiye olan katksn iki temel kavramla aklamaktadrlar; bu
kavramlardan birincisi, bilginin ve teknolojinin yaratt pozitif dsallktr. Yaratlan bilgi,
hangi dzeyde olursa olsun farkl sektrlerce alnp kullanlabilmekte, farkl srelerle
ilenerek verim salanabilmektedir. Her yeni bilgi bir sonraki iin hareket noktas
oluturabilmektedir. Bilgiyi, bir duvarn ykselmesi aamasnda yatay ve dikey olarak
konulan yap talarna benzetebiliriz. Srekli ykselen ve genileyen birikim zinciri. kinci
temel kavram ise, bilginin lee gre artan oranda getiri salamasdr (increasing return to
scale). Bu kavram sayesinde bilginin kullanldka, yayldka veriminin artacana dair
savunulan varsaymn doruluu da kantlanabilmektedir. Bu kavram bir cmleyle
zetlenecek olursa, bilgi dier retim faktrlerinin aksine paylaldka artmaktadr.
YEN EKONOM

1980lerin ortasndan itibaren uluslar aras alanda yaanan gelimelerin gnmzde

yorumlanmas Yeni Ekonomi (new economy) denilen kavramn ortaya kmasna neden
olmutur. Bu kavram kimilerinin savunduu gibi sanal bir olgu olmaktan ok uzaktr. Son on
ylda dnya ekonomisi ve ABD ekonomisindeki gelimelere bakldnda, yeni ekonominin
verimlilii, yeniden yaplanmaya ynelik basklar, kresel nitelii, yol at krizleri ile
birlikte yeni ekonominin sistemi nasl kknden deitirip sarst ortaya kmaktadr. Eski
sektrler nemini, karlln, istihdam gcn, retim kapasitesini yava yava yitirirken,
yeni sektrler misali byyerek ekonomik bymenin lokomotifi konumuna gelmektedir.
Teknolojik gelimeyle vcut bulan, byk lde dijitallemeye ve internete bal olan yeni
ekonomi tpk dominant bir gen misali eski ekonomiyi yani eski organizmay kuatp yava
yava yok etmektedir.
Yeni ekonominin drt temel zelliinde sz etmek mmkndr; dijitalleme (internet
ekonomisini, youn olarak da elektronik ticareti bu kapsamda deerlendirmek mmkndr),
aratrma gelitirme faaliyetlerinin artmas, kreselleme ve insan kaynaklar profilinde
yaanan radikal deiim (kurumlarn insan kaynaklarna dayal yeniden yaplanmas).
Bu bileenlerden interneti ve elektronik ticareti ele alarak arz-talep asndan temel ekonomik
bir analizini yapmak mmkndr. nternetin ele alnmasndaki temel yaklam, deiimin
anlalmasnda ve analizinde, internet irketleri ve teknoloji irketlerinin NASDAQ
borsasnda ilem gren hisselerinin piyasadaki ekonomik ajanlarn davranlar ve beklentileri
hakknda ipucu verebilecek kapasitede olduudur.
nternetin her ne kadar uzaklklar anlamszlatrd, insanlar yaklatrd kabul edilse de
son gelimeler neticesinde iktisatlar ikiye blm grnmektedir. Bir blm iktisat
internetin kresel bymeyi artrdn, enflasyonu drdn savunup, teknoloji
hisselerindeki genel talep patlamasn doal sayarken, bir blm iktisat da enflasyonun
parasal bir olgu olduu konusunda srar ederek, teknoloji hisselerindeki ar deerlenmeyi 17.
yzyldaki lale soan balonuna benzetmektedir.
Gelimi piyasalardaki son durum ikinci grubu dorular nitelikte olsa da, gerek iki ar u
arasnda yer almaktadr. Nihayetinde internet araclyla salanacak ekonomik byme ve
fayda eninde sonunda tm dier teknolojik gelimelerde olduu gibi tketicilerin lehine
olacaktr.
nternetin ve elektronik ticaretin ekonomik etkilerine gemeden nce, olayn boyutlarnn
anlalmas asndan birka saysal byklk vermekte fayda grlmektedir.
nterneti enformasyon teknolojilerinden ayr dnmek mmkn deildir. Amerika, Avrupa
Birlii ve Japonyada bu alana yaplan yatrmlar daha nce benzeri grlmemi oranda, yllk
ortalama %12 artmaktadr.
-lk olarak 1995 ylnda yaplan elektronik ticaretin cirosu 1998 ylnda 301.4 milyar dolara
ulam bulunmaktadr. Bu cironun 2002-2003 yllarnda 1 trilyon dolar amas
beklenmektedir.
Asyada 1999 ylnda firmalar aras endstri ii ya da d (B2B-Business to Business)
ticaretin elektronik ticaret yoluyla yaplan blm yaklak 30 milyar dolar dzeyindedir.
Gelimi ekonomilerin nmzdeki be yllk sre ierisinde elektronik ticaretten
salayacaklar fayda, yllk ortalama %1.2 GSYH art ve %0.5-0.8 enflasyon d olarak
tahmin edilmektedir.

Intelin farkl sektrlerden 100 Trk irketi zerinde yapt aratrmaya gre, bu irketlerin
22si halihazrda elektronik ticaret yapmaktadr, 15i yakn zamanda gerekli altyapy
tamamlayarak bu alanda faaliyet gstermeyi planlamaktadr, 63 ise elektronik ticaret
yapmay hi dnmemektedir.
ANALZ
nternetin ekonomi zerindeki etkisini, 1970lerde dnya genelinde enflasyonu artran ve
neredeyse tm ekonomileri durgunlua srkleyen petrol okunun tersi olarak dnebiliriz.
Benzer ekilde bu etkiyi 19. yzyl sonunda demiryollarnn Amerika genelinde yaygn
kullanmyla tamaclk alannda yaratlan ivmenin ekonomik bymeye yapt olumlu ve
kalc katkya da benzetmek mmkndr.
Ekonomiyi arz ve talep asndan dengede kabul edelim, S1 arz erisini, D1 talep erisini, P1
piyasa denge fiyatn ve Q1 de denge retim miktarn tanmlyor olsun. Kukusuz
demiryollar ya da elektrik gibi yeni bir bulu ekonomideki uzun soluklu bymenin temel
kaynan oluturacaktr. zelde internet, genelde ise enformasyon teknolojileri ya da yeni
ekonominin temel bileenleri de uzun soluklu ve istikrarl bymede ayn etkiye sahiptirler.
Dolaysyla S1 erisinin saa doru kaymasna ve S2 eklinde yeni bir arz erisinin
olumasna yol aarlar. imdi internetin bu oluuma nasl yol aabileceini daha ayrntl
olarak incelemeye alalm.

zerinde durulmas gereken ilk nokta, internetin fiyatlar daha dorusu maliyetleri drecek
olmasdr. En ucuz hammadde ya da aramal tedarikisinin bulunmasnn kolaylamas,
firmalar arasndaki tedarik zincirinin daha salkl ilemesi, envanter kontrollerinin optimum
hale getirilmesi kukusuz firma maliyetlerini nemli lde drecektir. nternet ortamnda
satlan kitap, CD gibi mallarn fiyatlar yaplan aratrmalara gre emsallerinin piyasadaki
perakende sat fiyatlarndan ortalama %10 daha ucuzdur. phesiz internet araclyla
yaplan ticaret geleneksel perakendeci firmalar fiyatlar drmeleri hususunda bask altnda
brakacaktr. Lehman Brothers tarafndan gerekletirilen bir aratrmaya gre, banka
hesaplarnda yaplan basit bir transfer ileminin maliyeti, banka tarafndan ube araclyla
yapldnda $1.27, ATM (Automatic Teller Machine) kullanldnda 27 cent, internet
zerinden ise sadece 1 centtir.
Dier bir nokta da internet ve enformasyon teknolojileri kullanmnn firmalarn yaplarn ve
organizasyon emalarn, istihdam profillerini, mteri ilikilerini, pazarlama stratejilerini
radikal bir ekilde deitirecei gereidir. Bu deiimin ipularn elektronik ticaret
matrisinde gzlemlemek mmkndr. nternet zerinden perakende sat yapan ve bireysel
tketiciyi hedefleyen firmalarn sanal ticarette nemli yer tuttuu kabul edilse de, internetin
ekonomi zerindeki olumlu etkisi firmalar aras ticaretle salanacaktr. Firmalar aras ticaretin
elektronik ortamda 2003 yl itibariyle Amerika genelinde 4 trilyon dolara ulaaca
ngrlmektedir.
Goldman Sachsn yapm olduu aratrmaya gre, firmalar aras sanal ticaretin salad
tasarruf tm ekonominin tasarruf eilimlerini ve miktarn etkileyecek boyuttadr.
Hammaddelerin ve ara mallarn internet zerinden temin edilmesi kmr sanayiindeki %2lik
toplam maliyet tasarrufundan elektronik sanayiindeki %40lk toplam tasarruf dzeyine kadar

deiiklik gstermektedir. Sektrler yelpazesine telekomnikasyon irketlerinden araba

reticilerine, ki bu sektrdeki tasarruf oran toplam maliyetlerin %14ne ulaabilmektedir,
tekstil reticilerinden uak imalatlarna kadar tm retim kollarn dahil etmek mmkndr.
Bu noktada yukarda szn ettiimiz pozitif dsallklar olumaktadr. Bir sektrdeki maliyet
dleri kolaylkla dier sektrlere de srayacaktr.
nternetin bir baka faydas da yaratt finans mekanizmasyla tm ekonomik ajanlar iin
fiyatlar daha effaf hale getirmesidir. Tketiciler ve reticiler fiyatlar daha kolay takip
ederek karlatrma olanana kavuacaklardr. Ayn maliyetle dnyann dier ucundaki bir
tedarikiden ayn zelliklere sahip mal temin edilebilecektir. Fiyatlarn effaflamas ticari
faaliyetlerde eitli aamalarda rol alan ve ok az hatta sfr denilebilecek dzeyde katma
deer yaratan araclarn, komisyoncularn sistem d kalmasn salayacaktr. Anlan etkinin
en ok Japon retim srecinde yer alan zaibatsu sisteminin yeniden yaplanmasna yol
aaca tahmin edilmektedir. Bylelikle retici ve tketici birbirine bir adm daha
yaklaacaktr.
Maliyetlerin aa ekilmesiyle younlaan rekabet ortam firmalar yeniden yaplanmaya ve
pazar stratejilerini gzden geirmeye zorlayacaktr. Firmalarn daha optimum boyutlarda
faaliyet gstermeleri esnek retime daha kolay adapte olabilmeleri demektir. nternet
sayesinde kk ve orta lekli firmalarn kresel pazarlara alma anslar artmtr. Zaten
interneti dier teknolojik yeniliklerden ayran en nemli fark da bu noktada devreye
girmektedir. Tm ekonomik aktrlerin nternet ve enformasyon teknolojisinin yaratt
dnme uyum salamalar dier teknolojik devrimlere gre daha dk maliyetli
olmaktadr. Ayrca ou yenilik dar erevede uygulama alan bulurken, interneti hizmet
sektr de dahil olmak zere ekonominin tm alanlarna uygulamak olasdr. Dijital datmn
gc imdiye kadar kimsenin hayal dahi edemedii rnlerin ve hizmetlerin ortaya kmasna
yol amaktadr. Firmalarn geirdikleri yapsal deiiklikler yeterli olmamakta, bu deiimin
organizasyon emasnda, insan kaynaklarnda ve piyasa stratejilerinde yaplacak
deiikliklerle desteklenmesi gerekmektedir. Hiyerariye dayal organizasyon yapsndan ekip
almasna, dairesel hiyerariye kayan bir organizasyon eilimi ortaya kmtr. Personelin
yeni teknolojiyi renmesi, kendisini gelitirmesi, eitimin mr boyu ilkesi erevesinde
firma ya da kurum iine ekilmesi, karlkl etkileim bir gereklilikten te zorunluluk haline
gelmitir. Yaplan bir aratrmaya gre, igcnn yeni teknolojiler karsndaki uyum sorunu
Amerikada %2 orannda bir verim kaybna yol amtr. Eitimli igcnn hareket
esnekliinin artmas ve yaratlan yeni i alanlar igc piyasalarn, dolaysyla firmalarn
maliyetlerini kkten deitirecek boyutlara ulamtr. ABDde son sekiz yl ierisinde
yaklak 20 milyon yeni i yaratlmtr. stelik pazarlama stratejileri ve mteri ilikileri de
internet sayesinde deimi durumdadr. Firmalar aras olan ticaretle ya da tketici-retici
ekseninde tanmlanan geleneksel ticari ilikilerde artk tketici kesim daha aktif rol almakta,
hatta ticaretin yn kimi zaman tketiciden balar konuma gelmektedir (Bknz. E-ticaret
matrisi). Amerikada firmalar, mteriler arasnda internet araclyla ak artrmalar
dzenleyebilmekte, aslnda ikisi de tketici konumunda olan alc ve satcy bir nevi garage
sales yntemiyle kar karya getirebilmekte, nihayetinde tketiciye alaca maln dnyann
neresinde daha ucuz olduunu enforme edebilmektedir. Alternatiflerin ve rakiplerin bolluu
firmalar yeni stratejiler bulmaya itmekte, piyasada kalmak isteyenler iletme ve ynetime
dair kavramlar gzden geirip, revize etmek zorunda kalmaktadrlar.
nternetin dier bir avantaj da ekonomi genelinde yaratt ivmenin firmalarca
paylalabilmesidir. 1937 ylnda Ronald Coase gelitirdii teoride, firmalarn ortaya
klarn deiim maliyetinin minimize edilmesine ynelik davran eilimine balamtr.

Ancak ou zaman piyasaya yeni bir retim ya da teknoloji farkyla giren firma, ilk olmann
avantajn (first mover advantage) kullanm, zamanla monopol haline gelerek yksek kar
oranlarndan faydalanmtr. nternet teknolojisine uyum kolayl bu tip bir oluumu engeller
niteliktedir. Maliyetlerin dmesi, firmalarn optimum byklklere kavumalar, firmalarn
artan rekabet ve kreselleme sayesinde ihtiyalarn en ucuz yoldan ve istedikleri yerden
karlayabilme olanaklar bir btn olarak dnldnde, piyasaya giri engelleri de
azalacaktr.
nternet maliyetleri drm, rekabeti artrm, fiyat mekanizmasnn daha salkl ilemesini
salam, piyasaya giri engellerini ksmen elimine etmi, fiyatlar effaflatrarak alclar ve
satclar arasndaki enformasyon akn dzenlemi, piyasann daha verimli ilemesine
yardmc olmu, ekonomik kaynak kullanmn ve dl datmn daha adaletli hale getirmi,
toplamda ekonomik etkinlii artrmtr. Farkl bir deyile, ekonomi kitaplarnda piyasaya
giri engelinin bulunmamas, enformasyona eriimin ve paylamn snrsz olmas, sfr
maliyetli deiimin varolmas gibi zelliklerle idealize edilen mkemmel rekabeti piyasa
artk internet sayesinde topik dzlemden belki de kurtulacaktr. Gerekten yeni ekonominin
en byk faydas eski ekonomiyi daha etkili hale getirmesidir.
Tm bu olumlu nermeleri makro ekonomik erevede bir araya getirecek olursak, dk
maliyetler veri olarak alnabilecek herhangi bir fiyat seviyesinden firmalar daha fazla
retmeye tevik edecektir. Dolaysyla arz erisi S1den S2ye hareket edecek, uzun dnem
dengede retim miktar artacak, fiyat seviyesi decektir. Ancak burada dikkat edilmesi
gereken nokta decek olann fiyatlar olduudur, yani enflasyon deildir. Belli bir periyot
dahilinde enflasyon debilir, fakat bu d fiyatlarn daha alt seviyede yeni denge noktasna
ulamalarna dek srecektir. Parasal bir olgu olmas nedeniyle, internet enflasyonu srekli
olarak dremez. Eer otoriteler enflasyon hedefini deitirmezlerse, ksa dnemli dn
ardndan enflasyon eskisi gibi kalacaktr. nternetin fiyatlar aaya ekmesi nedeniyle
enflasyon hedeflenen orann altna derse, otoriteler faiz oranlarn indirerek hzl bymeye
izin verebileceklerdir. Bu durumda, internet araclyla ticarete konu olan mallarn fiyatlar
debilir ancak dier rnlerin ve hizmetlerin fiyatlar eskisinden daha hzl artabilecektir.
Verimlilikteki art, ekonomiyi enflasyon artmaya balamadan nce istikrarl bir byme
patikasna tayabilir mi? Goldman Sachs tarafndan yaplan aratrmaya gre, firmalar
arasndaki elektronik ticaretle oluan verimlilik, sanayilemi lkelerde yars nmzdeki on
yl ierisinde gereklemek zere, toplam retimde ortalama %5lik bir arta yol aacaktr.
Bu ngr yllk %0.25lik bir GSYH art anlamna gelmektedir. nternet kullanmnn
farkl sanayi kollarnda hzla yaygnlamasyla toplam kazan tahminlerin de tesine
geecektir. Gemi byme oranlaryla karlatrldnda, yllk ekstra %0.25-0.5lik bir
bymenin hi de yabana atlr cinsten olmad aktr. 19. yzyln ikinci yarsnda
demiryollarndaki tamaclk devrimi sayesinde Amerikan retiminin toplamda %10
byd ngrlmektedir. Amerikan sermaye stokunun yaklak %12sini oluturan internet
ve enformasyon teknolojilerine ait ekipmanlarn yarataca ekonomik etkinliin retim art
zerindeki etkisinin de benzer olacan sylemek mmkndr.
Yazmzn imdiye kadar ki blmnde internetin ksa dnemde enflasyonu
drebileceinden uzun dnemde de bymeyi artracandan sz edilmitir. Bu nermelerin
temelinde internetin yalnzca toplam arz zerinde etkili olaca yaklam yer almaktadr.
Ancak internet kukusuz toplam talep zerinde de etkili olacaktr. Hisse senedi
yatrmclarnn yksek retim dzeyi ve kar beklentileri hisse senetlerinin fiyatlarn
artracak, bu art da hisse senedi sahiplerinin servetini artrarak arzdaki art realize

edilmeden tketicileri daha fazla harcamaya yneltecektir. Ayn zamanda, yksek hisse senedi
fiyatlar ve ucuzlayan sermaye yatrm harcamalarn da tevik edecektir. Sonu olarak,
toplam talep erisi saa kayarak D2 konumuna gelecektir.
Yukardaki paragrafta zetlenen talep ynl yaklamn Amerikadaki fiili durumla neredeyse
birebir rtt sylenebilir. Verimlilik art, hisse senedi piyasas ve fiyatlar araclyla
talepte bir patlama yaratmtr. Talep patlamasnn tad en byk risk, talepteki artn
verimlilik orijinli arz artn ksa vadede gemesi, teknolojik yeniliklerin reel retime
dntrlmesi aamasndaki zaman boluunda (time lag) denge fiyatnn ykselebilecek
olmas, bylelikle ksa dnemde enflasyonist basknn ekonomiyi etkilemesidir. Burada kk
bir parantez ap, Amerikan ekonomisine zg baz farkllklar ortaya koymakta yarar
grlmektedir. Amerikann gerek igc gerek sermaye piyasas dier ekonomilere nazaran
daha esnektir, piyasa etkinlii fazladr, igcnn hareket serbestisi vardr, piyasa
rekabetidir, sermaye ve igc yeni olanaklara kolaylkla kanalize edilebilmektedir. Ayrca
Amerika retimin realize edilmesi srasnda oluan zaman boluundaki talep fazlasn kredi
kart sistemiyle absorbe edebilmitir. statistikler Amerikallarn her bir dolar gelire karlk
bir dolar borlandklarn ortaya koymaktadr. Dier bir faktr de talep fazlasnn d ticaret
ayla elimine edilmesidir, tketim talebi ithalat yoluyla eritilmektedir. Kimi uzmanlarca
hakl olarak eletirilen korkun boyutlardaki d ticaret a ise, Amerikan sermayesinin
dnya genelinde sahibi ya da orta olduu firmalarn kresel satlaryla finanse edilmektedir
(1997 ylnda 275 milyar dolar).
Baz iktisatlara gre, teknolojik okun ardndan nceki enflasyon hedefleri zerinde srar
edilmesi uygun bir politika olmamaktadr. 1999 ylnda Cleveland Federal Merkez Bankas
tarafndan yaymlanan bir rapora gre, hzl verimlilik artnn maliyetleri aaya ekmesi
durumunda, reel cretlerdeki art yoluyla yksek verimlilikten iilerin de yararlanabilmesi
iin fiyatlarn dmesine izin verilmelidir. Otoritelerin fiyat dlerini engellemeleri
durumunda, fiyatlardan daha kat yapya sahip olan nominal cretler verimlilik artnn
gerisinde kalacak, karlarn ykselecei ynndeki beklentiler de hisse senedi fiyatlarnn
yapay olarak artmasna yol aacak, ar yatrmlar ekonomiyi durgunlua srkleyebilecektir.
Sonu olarak, otoritelerin eskisinden daha dk enflasyon hedeflemesi yapmalar
gerekmektedir.
Teknoloji devrimi sayesinde yatrmclarn gelecee dnk kar beklentilerinin iyimser olmas
gayet doaldr. Ancak hzl byme ve azalan maliyetler beraberinde otomatik olarak hisse
senetlerindeki art getirmemektedir. Maliyet asndan nemli miktarda bir tasarrufun
gerekleecei dorudur ancak, piyasaya giri engellerinin az olmas artan firma saysyla
rekabeti krkleyecek ve kar marjlarn azaltacaktr. Gemi tecrbeler gstermitir ki,
1990l yllarn banda teknoloji kaynakl genilemenin ilk yllarnda karlar artm ancak
piyasaya yeni firmalarn dahil olmasyla artan rekabet, kar marjlarndaki dle
sonulanmtr.
19. yzyln sonlarndaki tamaclk devrimine tekrar dnecek olursak, firmalarn yaratt
rekabet ve ar yatrmn neden olduu kapasite fazlas birok demiryolu firmasn iflasa
srklemitir. 1840larda ngilterede yaanan demiryolu lgnl birka adan
gnmzdeki internet lgnlna benzemektedir. nternet irketlerinin hisselerindeki fiyat
ikinlii benzer bir riski tamaktadr. Ancak hatrlanmas gereken nokta, iflaslarn ardndan
dahi demiryollarnn faaliyetine devam ettii ve ekonomik bymeye kmsenemeyecek
lde katkda bulunduudur. Demiryollarndan internete kadar tm teknolojik yeniliklerden
uzun vadede fiyatlarn dmesi ve reel cretlerin artmasyla kazananlar hep tketiciler

olmutur. Gerekten de internet, maliyetleri drerek ve enformasyon akn kolaylatrarak

gcn reticilerden tketicilere gemesine yol amaktadr.
Gerek bir teknolojik devrim nitelii tayan internetin, ekonomik sisteme angaje
edilmesinden en ok yarar, tketiciler ve kimyasal rnler reten sanayicilerden araba
reticilerine kadar geni bir yelpazeyi kapsayan ve eski ekonomi olarak adlandrlan reticiler
yeni teknolojiye adapte olarak salayabileceklerdir. Sonuta nemli olan kar marjnn
artmasndan ziyade, toplam karn yeniden datlacak olmasdr. Analizin de gsterdii zere,
internetin nemi, uygun sosyal ve ekonomik politikalarla desteklenmesi durumunda uzun
vadede yarataca enflasyonsuz bymeden kaynaklanmaktadr.
ZENGNLER KLUB VE TRKYE AISINDAN SONU
nternet, daha sk kontrollerin, daha az esnek igc ve sermaye piyasasnn sz konusu
olduu ekonomilere snrl lde fayda salayacaktr. Enformasyon teknolojilerine
GSYHsndan daha fazla pay ayran, internet kullanmnn daha yaygn olduu Amerikann
bu nedenle Avrupa Birlii ve Japonyaya kar daha avantajl konumda olduu sylenebilir.
nternetin fiyat effafl ve rekabet yoluyla dorudan ekonominin etkinliini artrd gz
nne alnrsa, daha kontroll piyasa ekonomisi uygulayan Avrupa Birlii ve Japonyann
internetten daha ok fayda salayabilme potansiyeli tadklar sylenebilir. nternet yalnzca
firmalar kresel rekabetle kar karya brakmayp ayn zamanda hkmetleri de kamu
politikalarna konusunda yeniden yaplanmaya ve etkinliini artrmaya zorlamaktadr, yani
devletler hatta blgeler arasnda da bir rekabet sz konusudur.
nternet bilginin yaylmasn ve datmn kolaylatrmtr, yeni bululara erimek
gelimekte olan lkeler iin daha hzl ve rahat hale gelmitir. Gelimekte olan lkeler iin
internet srama tahtas grevi yapmakta, bu lkelere gelimi lkeleri yakalamak iin tarihi
bir frsat sunmaktadr. Gelimekte olan lkelerin elektrik, demiryollar, telefon gibi teknoloji
nimetlerinden yararlanmalar iin onlarca yln gemesi gerekmitir. Ancak 21. yzyln
banda internet kullanm Asyada, Latin Amerikada ve Dou Avrupada byk bir hzla
yaylmaktadr.
Trkiye de jeo-ekonomik konumu ve insan kaynaklar birikimi gznne alndnda benzer
bir potansiyeli fazlasyla tamaktadr. Giri blmnde ana hatlaryla zerinde durduumuz
Rostowun byme modelinde kalka gei aamas uygarlklar iin nemli bir evreyi temsil
eder. Bu evrenin zellikleri; tarmn neminin nispi olarak azalmaya balamas, sanayi ve
ticari kesimlerin gelimesi, tarmda ve sanayide verimliliin artmas, doum orannn
dmeye balamas, altyap yatrmlarnn hz kazanmas, sosyal, ekonomik ve siyasal yapnn
genilemesi, toplumda modern bilimi uygulayacak yeni bir snfn ortaya kmas, modern
teknii uygulamak iin sermayesini riske edebilecek giriimcilerin ortaya kmas, topluma
grleriyle egemen bir aydn snfn douu ve ulusal bilinlenme olarak sralanabilir.
Schumpeterin yenilik teorisinde yer alan ekonomik bymenin temel faktrleri de teknolojik
devrim sayesinde hayata geirilmitir. Trkiye iin kalka gei aamasnn kstaslar yerine
getirilmitir, artk teknolojik devrimden yararlanlarak, gerekli ekonomik atlm yaplp, dnya
arenasnda zlenen ve hak edilen konuma ulalmann zaman gelmitir.

KAYNAKLAR:
Barro, R. J. and Sala I. Martin, Economic Growth,
New York, McGraw Hill- Inc. 1995
Romer P., Advanced Macroeconomics,
New York, McGraw Hill- Inc. 1996
Scott M., A New View of Economic Growth,
Oxford University Press, 1989
Heilbroner Robert L., The Making of Economic Society, Revised for The 1990s,
Prentice-Hall International Editions, 1989
Drucker P., Kapitalist tesi Toplum,
nklap Kitabevi, Ynetim dizisi, 1993
Sal Konferanslar, SPK Yaynlar
Jones L. E. And Manuelli R. E., The Source of Growth,
Journal of Economic Dynamics and Control, 21, 75-114
Romer P., Endogenous Technical Change,
Journal of Political Economy, 1990
Romer P., Are Nonconvexities Important for Understanding Growth?
American Economic Review, 1990
Schwartz J. T., Americas Economic-Technological Agenda for The 1990s,
Journal of The American Academy of Arts and Science, Winter 1992
Ekonomi Ansiklopedisi, Dijital Ortam nteraktif Yaynclk
The Economist, April 1st 2000
The Economist, E-Commerce Survey, February 26th 2000
Power Dergisi, Nisan 2000
Yeni Binyl Gazetesi, Para Borsa Eki, 9 Nisan 2000
The Wall Street Journal Europe, March 28th 2000
Yeni Binyl Gazetesi, 7 Nisan 2000
Washington File, Opening of White House Conferance on New Economy, April 5th 2000,
http://usinfo.state.gov/cgi-bin/
Http://www.clev.frb.org