Ekonomik Gzlem

Baki ALKAAR
balkacar@avsam.org

CAR LEMLER AIINI NASIL FNANSE EDECEZ ?

Net Hata Noksan Tartmalarna Bir Katk

etiimiz gnlerde ekonomi evrelerini en ok

megul eden konulardan biri de cari ilemler
a oldu. Yaplan tartmalar konuyla ilgili
uzmanlarn, iki grupta toplandn gsteriyor: Birinci
grup, 2006 ylnda global nakit daralmas olaslna
iaret ederek, Trkiyenin bu cari ak nedeniyle ciddi bir skntyla kar karya kalabileceini vurgularken1, dier grup Trk ekonomisinin daha uzun yllar
byk cari aklarla yaayacan2 ve Merkez Bankas
rezervlerinin ok yksek olduunu ifade ederek iyimser bir bak sergiliyor.
demeler dengesine ilikin veriler, 2005 ylnda Trkiye ekonomisinin 23 milyar Dolar cari ilemler a
verdiini ortaya koyuyor. Bu miktarda cari ilemler
a Trkiye ekonomisi iin bir rekor. Muhtemelen
nmzdeki gnlerde, Trkiyenin bugnk ekonomik
konjonktrnn Asya Krizi ncesi Uzak Dou lkeleri
konjoktryle paralellik arzettiini tartmak yerine3,
bu an nasl kapatlacan daha ok konuacaz.
Kukusuz bu arada an nasl finanse edildii ve
edilecei de gndeme gelecektir. Bu tartmalarda,
nemli bir finansman kalemi olarak, net hata noksann da gndeme gelmesi ve n plana kmas artc
olmayacaktr. Kayt dndan ekonomik sisteme giren
ve kan dvizin bu balk altnda demeler dengesi
tablosunda yer ald4 dikkate alndnda, tartmalarn ilgi ekeei muhakkak. te bu tartmalara katkda bulunmak amacyla, kayna belli olmayan dviz
olarak da tanmlanan ve ASAM olarak sistem d
kaynak olarak adlandrdmz6, demeler dengesi
tablosunda net hata noksan kalemini mercek altna
aldk. Bu erevede, 1975-2005 demeler dengesi
verilerini inceleyerek, ortaya kardmz szkonusu
kaynak hareketinin yapsna ilikin bulgular u ekildedir :
1- Net hata noksan kaleminden, lkeye giren dviz
miktarnn cari ilemler ana oran 2004 ylnda
yzde 15 olarak gereklemitir. Bu yla ilikin veriler, bu orann yzde 21 civarnda olacan ortaya
koymaktadr. Uluslararas derecelendirme kurulularna gre kritik oran, yzde 30un zeridir.
2- Geleneksel olarak, net hata noksan kalemi, cari
ilemler ann yzde 35 ile yzde 45ini finanse

etmektedir. Tablo Ide grld gibi 1977-1984

arasnda bu oran, yzde 21 ile yzde 45 arasnda deimektedir. Ancak Tablo IIden de anlalaca gibi,
1994-2004 arasnda net hata noksan kalemi, cari
an giderek daha fazla ksmn finanse eder hle
gelmitir. Bu dnemde an ortalama yzde 63n
finanse eden kaynak, net hata noksan kaleminden gelmektedir.
Tablo I: Net Hata Noksan Kaleminin Cari Aa Oran

(1979-1984)
(1)
Net Hata
Noksan

1979
651
1980
1434
1981
649
1983
409
1984
469
ORTALAMA

(2)
Cari
lemler
Dengesi

(1) / (2)
-46,1
-42,1
-33,5
-21,3
-32,6
-35,1

-1413
-3408
-1936
-1923
-1439

Tablo II: Net Hata Noksan Kaleminin Cari Aa Oran

(1995-2005)
(1)

(2)

Net Hata
Noksan

Cari lemler
Dengesi

(1) / (2)
1995

2432

-2339

-104,0

1996

1499

-2437

-61,5

1999

1721

-1344

-128,1

2002

152

-1524

-10,0

2003

5033

-8035

-62,6

2004

2349

-15647

-15,0

ORTALAMA
2005

2109

-63,5
-23007

-9,2

Nisan06, Stratejik Analiz

81

Ekonomik Gzlem

GRAFK 1
Birikimli Sistem D Kaynak (1993-2006)
14,000
Kas.05
11.802

12,000

Eyl.98
9.145

10,000

Tem.99
5.509

8,000

Haz.04
6.214

6,000
Oca.97
4.599

Ara.03
4.729

4,000

2,000

Ara.02
-314

Kas.97
2.643
0

Ocak 99
1.837

Nis.95
97
-2,000

ub.01
318

Eki.01
-3.048

-4,000

ub.03
-2.142

Mar.94
-4.635

-6,000

GRAFK 2
Birikimli Sistem D Kaynak Hareketi ve Bellibal Siyasi Gelimeler (1993-2005)
14,000

12,000

10,000

8,000

6,000

4,000

Aralk 1995
Genel Seimler
AB ile Gmrk
Birliinin
kurulmas

Nisan 1993
Cumhurbakan zal'n
lm, Demirel'in
Cumhurbakan olmas

28 ubat Srecinin
balangc

Aralk 1999
Helsinki Zirvesi
Trkiye'ye tam yelik
perspektifi verilmesi

Nisan 1999
Genel Seimler
Yerel Seimler

ubat 2001
II. Para Krizi
Kasm 2000
I. Para Krizi

Haziran 1996
Erbakan Hkmeti
(28.06.1996-30.06.1997)
Mart 1996
II. Ylmaz Hkmeti
(06.03.1996-28.06.1996)

-2,000

-4,000
Mart 1994
Yerel Seimler

-6,000

Stratejik Analiz, Nisan06

5 Nisan Kararlar
Finansal Kriz

Eyll 2005
Almanya Merkel
Hkmeti

Mays 1999
V. Ecevit Hk.
(28.05.1999 - 18.11.2002 )

Haziran 1993
I. iller Hkmeti
(25.06.1993-05.10.1995)

2,000

82

Austos 1998
Rusya Ekonomik Krizi

Ekim 1995
II. ve III. iller Hkmeti
05.10.1995-30.10.1995)
(30.10.1995-06.03.1996)

Ocak 1999
IV. Ecevit Hkmeti
(11.01.1999-28.05.1999)

Aralk 1997
Lksemburg Zirvesi
Trkiye'nin tam yelik
perspektifinden uzaklatrlmas

Haziran 1997
III. Ylmaz Hkmeti
(30.06.1997-11.01.1999)

3 Ekim2005
AB
Mzakereleri
Balang

Nisan 2000
Sezer'in Cumhurbakan
seilmesi

Haziran2004
Trkiye'de NATO
zirvesi
Nisan 2004
Yerel Seimler
Annan Plan
Oylamas

ubat 2005
KKTC Talat
Hkmeti

Aralk 2004
Trkiye'nin AB
ile tam yelik
mzakerelerinin
balamasnn kabul

Eyll 2001
kiz Kulelere
terrist Saldr

Mays 2004 AB'nin

10 ye ile
genilemesi

Mart 2003
Erdoan Hkmeti
(14.03.2003 - )
ABD'nin Irak
Harekatnn Balamas

Kasm 2002
Genel Seimler
Gl Hkmeti
(18.11.2002 - 14.03.2003)

Ekonomik Gzlem

3- Net hata noksan kaleminden sistem dna kan

para miktar da, yllara gre deimekle birlikte, genel
olarak cari ilemler ann yzde 35 ile yzde 45i
kadar olmutur.

zelliini tamaktadr. Buradan hareketle, net hata

noksan kaleminden sisteme kaynak sokanlarn, uluslararas sermaye akmlarna paralel hareket ettiini
sylemek mmkndr.

4- Grafik 1den de izlenebilecei gibi, net hata noksan

kaleminden sisteme giren kaynak evrimsel bir nitelik
tamaktadr.

11- Aada yer alan ve siyasi gelimelerin net hata

noksan giri k grafii zerinde gsterildii izim,
yakndan incelendiinde, bu kaynak sahiplerinin i
siyasetteki gelimelere ciddi tepki vermedii gzlenmektedir.

5- 1993-2005 yllar arasnda 1,5 evrim bulunmaktadr. Mart 1994 - Eyll 1998- Ekim 2001 tarihleri,
izimde grlen tam evrimin dip, zirve ve yeniden dip
aamalarn gstermektedir.
6- Ekim 2001 veya daha net biimde ubat 2003,
ikinci evrimin ilk dip noktasdr. Austos 2005in zirve olup olmad henz belli deildir.
7- Birinci evrim esas alndnda, Mart 1994-Eyll
1998 tarihleri arasnda, sisteme giren kaynak miktar
14 milyar Dolar civarndadr. Eyll 1998-Ekim 2001
tarihleri arasnda sistemden 12,5 milyar Dolar kmtr.
8- kinci evrimde Kasm 2005 tarihi itibaryla sisteme giren kaynak, Ekim 2001 esas alndnda 15
milyar Dolar, ubat 2003 esas alndnda 14 milyar
Dolar civarndadr.
9- Birinci evrime gre, lkeye kaynak girii 53 ay
srm, k 38 ayda tamamlanmtr. kinci evrimde, Ekim 2001 baz alndnda kaynak girii 49 aydr
srmektedir (Kasm 2005 itibaryla). Kaynak giriini
ubat 2003 tarihinden balatrsak, akmn 33 aydr
srdn sylemek mmkndr.
10- Net hata noksan kaleminden, lkeye giri-klar
uluslararas sermaye akmyla uyumlu hareket etmektedir. Grafiuk IIde izilen evrimlerin k dnemleri, rnein 1996-1997 yllar ve 2002 ylndan beri
iinde bulunduumuz dnem, uluslararas sermaye
akmnn gelimekte olan lkelere yneldii dnem

12- Bunun en nemli rnei 28 ubat srecindeki net

hata noksan kalemi hareketleridir. O dnemde Trk siyasetinde gzlenen gerginlie, net hata noksan kalemi
fazla tepki vermemi ve sisteme kaynak girii devam
etmitir.
13- ok yaygn bir gr olarak, 2001 ubatnda yaanan krizin kaynak kn tetikledii dnlmektedir. Ancak, o tarihe kadar sistemden 9 milyar Dolarn
km olduuna dikkat edilirse, siyasi krizin kaynak
knn nedeni deil sonucu olmasnn daha kuvvetle
muhtemel olduu ortaya kmaktadr. Bu da kaynak
knn siyasi gelimelere sanld kadar duyarl olmad anlamna gelmektedir.
Yukardaki incelemeyi zetlemek gerekirse, iki hususun altnn izilmesi gerekir:
1- Net hata noksan kalemi, geleneksel olarak cari ilemler ann yaklak yzde 40n finanse etmektedir.
2- Net hata noksan kalemi evrimsel zellik gstermektedir. Sisteme giriler bir sre devam etmekte
ve sonra kmaktadr. 1993-2001 dnemi byle bir
dnemdir. 2002 Kasmndan beri de giriler devam
etmektedir. Bu erevede, net hata noksan kalemine
ilikin tartmalarda ilk nce cevaplanmas gereken
soru, iinde bulunduumuz dnemde kaynak knn
balayp balamad ve baladysa kn neresinde
olduumuz sorusudur.SA

Dipnotlar
1 2006 Ylna Girerken Trkiye Ekonomisi, Aralk 2005. Trkiyeyi de iine
alan gelien piyasalara ilikin tartmalar iin bkz. Morris Goldstein, What
Might the Next Emerging Market Financial Crisis Look Like, Institute for
International Economics Working Paper 05-7, Temmuz 2005.
2 Babacan : Cari Ak Yllarca Yksek Kalacak, 17 ubat 2006, Milliyet, Devlet Bakan Ali Babacan, cari an yllar boyunca yksek seyredeceinin....
3 1990larda, kriz ncesinde 420 milyar Dolar ASEAN-4lere akmt. Dnem iinde bu lkelerin, borlanma maliyetleri dm ve mali disiplin-

leri korunmutu. Ekonomik byme ise olaanst yksek gereklemiti.

Tartmalar iinbkz. Morris Goldstein, Asian Financial Crisis: Causes,
Cures and Systemic Implications, Policy Analysis in International Economics,
No. 55, Haziran 1998.
4 Teoman Akgr,, Trkiye ve Bat, Verso Yaynlar, Ankara,1990.
5 Sistem D Kaynak Hareketi, ASAM, http://www.avsam.org/tr/
analizler.asp?ID=33, Mays 2004.

Nisan06, Stratejik Analiz

83