The Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Noli Me Tangere
Author: Jose Rizal
Translator: Pascual H. Poblete
Release Date: December 30, 2006 [EBook #20228]
Language: Tagalog
Character set encoding: ISO-8859-1
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NOLI ME TANGERE ***

Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online

Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks
to the following for their help in making this project
possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet
Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and
the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released
in commemoration of Dr. Jos Rizal's 110th Death Anniversary
on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng
Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang
Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)

[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is

marked as ~g.]
[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay
hindi na ginagamit.]
NOLI ME TANGERE
HUAG ACONG SALAN~GIN NINO MAN
[Larawan: Dr. Jose Rizal]
Dr. J. RIZAL

NOLI ME TANGERE
Novelang wicang Castila na tinagalog
NI
PASCUAL H. POBLETE
Kilalang manunulat at Tagapatnubay n~g m~ga unang Pamahayagang Tagalog.
An? Di bag cay macallabas sa
inyong man~ga dulaan ang isang
Csar? Tang na bag lamang macallabas
doon ang isang Aquiles,
ang isang Orestes, Andrmaca?
Aba! Cung ganyan namang ual
na tayong namamasdan cung di
ang m~ga nan~gan~gatungculan sa bayan,
m~ga pari, m~ga alfrez at m~ga
secretario, ang m~ga hsar, comandante
at m~ga alguacil.
Datapowa't sabihin mo, an ang
dakilang bagay na magagaw nang
m~ga alibughang ito? Pang-gagalin~gan
bag ang ganitng m~ga tcas
n~g m~ga di caraniwang gaw?
Was? Es drfte kein Csar auf euren
Bhnen sich zeigen?--Kein Achill,
kein Orest, keine Andromacha mehr?
Nichts! Man sieht bei uns nur Pfarrer,
Commerzienrthe,--Fhndriche,
Secretrs oder Husarenmajors.
Aber, ich bitte dich, Freund, was kann
denn dieser Misere--Groes begegnen,
was kann Groes denn durch sie geschehn?
Schiller. Ang anino ni Shakespeare.
MAYNILA
Limbagan ni M. Fernandez
PAZ, 447, Sta. Cruz.
1909

Ang sabing Noli me Tangere ay wikang latin. M~ga wika sa Evangelio ni

San Lcas. Ang cahulugn sa wikang tagalog ay Huwag acong salan~gin nino
man. Tinatawag din namng Noli me Tangere ang masamang bukol na
nacamamatay na Cancer cung pamagatn n~g m~ga pants na mangagamot.

_Sa han~gad na ang m~ga librong NOLI ME TANGERE at FILIBUSTERISMO, na

kinatha n~g Dr. Jose Rizal ay maunwa at mlasapang magaling n~g
catagalugan, ang m~ga doo'y sinasabing nagpapakilala n~g tunay nating
calayaan at n~g dapat nating gawiin, at nacapagpapalab, namn n~g
nin~gas n~g ating puso sa pag-ibig sa kinamulatang lupa, minatapat cong
ipalimbag ang isinawikang tagalog na m~ga librong yaon, sa dahilang sa
bilang na sampng millong (sampong libong libo) filipino, humiguit
cumulang, ay walang dalawampong libo ang tunay na nacatatalos n~g wicang
castila na guinamit sa m~ga kinathang yan._
_Cung pakinaban~gan n~g aking m~ga calahi itong wags cong adhica,
walang cahulilip na towa ang aking tatamuhin, sa pagca't cahit
babahagya'y nacapaglicod ac sa Inang-Bayan._
_Maynila, unang araw n~g Junio n~g taong isang libo siyam na raan at
siyam._
Saturnina Rizal ni Hidalgo,

NENENG RIZAL.

=NOLI ME TANGERE=
Catha sa wicang castila ni
=Dr. Jos Rizal=
at isinatagalog ni
=Pascual H. Poblete=

=SA AKING TINUBUANG LUPA=[1]

Ntatal sa "historia"[2] n~g m~ga pagdaralit n~g sangcataohan ang
isng "cncer"[3] na lubhng npacasam, na bahagy na lmang msalang
ay humhapdi't napupucaw na roon ang lubhng makikirt na sakt. Gayn
din naman, cailn mang inibig cong icw ay tawguin sa guitn n~g m~ga
bgong "civilizacin"[4], sa han~gad co cung minsang caulayawin co ang
sa iyo'y pag-aalaala, at cung minsan nama'y n~g isumag co icw sa m~ga
ibng lupan, sa tow na'y napakikita sa akin ang iyong larawang rog na
may tagly n~g gayn ding cncer sa pamamayan.
Palibhasa'y nais co ang iyong cagalin~gang siyng cagalin~gan co rin
namn, at sa aking paghanap n~g lalong mabuting paraang sa iyo'y
paggamt, ggawin co sa iyo ang guingaw n~g m~ga tao sa na sa
canilang m~ga may sakt: canilng itintanghal ang m~ga may sakt na
iyan sa m~ga baitang n~g sambahan, at n~g bawa't manggaling sa pagtawag
sa Dios ay sa canil'y ihatol ang isng cagamutan.

At sa ganitng adhica'y pagsisicapan cong siping walng an mang

pacundan~gan ang iyong tunay na calagayan, tatalicwasn co ang isng
bahagui n~g cumot na nacattakip sa sakt, na an pa't sa pagsy sa
catotohanan ay ihhandog co ang laht, samp n~g pagmamahl sa sariling
dan~gl, sa pagc't palibhasa'y anc mo'y tagly co rin namn ang iyong
m~ga caculan~gn at m~ga carupucn n~g ps.
Ang Cumatha.
Europa, 1886.
TALABABA:
[1] _A mi ptria_, ang sabi sa "original" na wicang castil. Ang sabing
"ptria" ay walng catumbas sa wc natin cung d: ang tinubuang lup,
ang tinubuan bayan, ang kinaguisnang bayan, ang kinamulatang bayan, at
iba pa. N~guni't ang sinasabing bayan lup rito'y saclaw ang boong
Sangcapuluang Filipinas, hind ang lupang Naic bayang Malabon
lalawigang Tayabas, cung di ang capisanan n~g lahat n~g bayan, n~g lahat
n~g lalawigan sa boong Sangcapuluang ito, casama ang m~ga bundc, gubat,
ilog, dagat at iba pa.--P.H.P.
[2] "Casaysayan n~g ano mang nangyayari." Ipinan~gun~gusap na "istoria";
sa pagka't sa wicang castila'y hind isinasama ang h sa pagbasa--P.H.P.
[3] Ang cncer ay masamng "bcol" bag, na hind maisatagalog na
"bag" bcol, sa pagca't ibang iba sa m~ga sakit na it. Caraniwang
napagagaling ang "bag" bcol, datapowa't ang "cncer" ay hind.
Bawa't dapuan n~g "cncer" ay namamatay. Wala pang lunas na natatagpuan
ang m~ga pants na manggagamot upang mapagalng ang "cncer", na cung
pamagat'y "carcinoma." May nagsasabing napagagaling ang "carcinoma" sa
pamamag-itan n~g paglaplp sa bcol, cung panahng bagong litw, na
walang ano mang ittira, datapuwa't palibhasa'y hind nararamdaman n~g
may sakt n~g carcinoma na siya'y mayroon nito, cung d cung malubha na,
iyan ang cadahilana't wal n~g magaw ang m~ga cirujano. Ang caraniwang
dinadapuan n~g cncer, carcinoma, ay ang m~ga taong bayan at hindi ang
taga bukid; at lalong madalas sa babae cay sa lalak. Sa suso sa
bahay-bata madals dump cung sa babae. Ang sakt na "cancer" ay
tinatawag na "Noli me tangere," na ang cahuluga'y "Howag acong salan~gn
nino man;" sapagca't cung laplapin at hindi macuhang maals na lahat at
may matirang cahi't gagahanip man lamang ay nananag-ul at lalong
lumalacas ang paglaganap, tulad sa inuulbusang halaman, dam cahoy na
lalong lumlacas ang paglag, at pagcacagayo'y lalong nadadal ang
pagcamatay n~g may sakit.--P.H.P.
[4] Tinatawag na civilizacin ang caliwanagan n~g isip dahl sa
pag-aaral n~g m~ga bago't bagong dunong. Nagpasimula ang tinatawag na
"civilizacin moderna," bagong civilizacin, n~g icalabinglimang
siglo, at nacatulong na totoo na bagay na ito ang pagctuclas n~g
limbagan.--P.H.P.

=NOLI ME TANGERE=
=I.=

=ISANG PAGCACAPISAN.=
Nag-anyaya n~g pagpapacain nang isng hapunan, n~g magttapos ang
Octubre, si Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala n~g
bayan sa pamagt na Capitang Tiago, anyayang bag man niyn lamang
hapong iyn canyang inihayg, laban sa dati niyang caugalan, gayn ma'y
siyang dahil na n~g laht n~g m~ga usap-usapan sa Binundc, sa iba't
ibang m~ga nayon at hanggang sa loob n~g Maynl. N~g panahng yao'y
lumalagay si Capitang Tiagong isng lalaking siyang lalong maguilas, at
talastas n~g ang canyang bahay at ang canyang kinamulatang bayan ay
hind nagssara n~g pint canino man, liban na lamang sa m~ga calacal
sa an mang isip na bago pan~gahs.
Cawan~gis n~g kislp n~g lintc ang cadalan n~g pagcalaganap n~g balt
sa daigdigan n~g m~ga dp, m~ga lan~gaw m~ga "colado"[5], na kinapal
n~g Dios sa canyang walng hanggang cabaitan, at canyang pinararami n~g
boong pag-irog sa Maynl. Nan~gagsihanap ang ib nang "betn" sa
canilng zapatos, m~ga botn at corbata naman ang ib, n~guni't silng
laht ay nan~gag iisip cung paano cay ang mabuting paraang bating
lalong walng cakimang gagawin sa may bahay, upang papaniwalin ang
macacakitang sila'y malalaon n~g caibigan, cung magcatao'y humin~g
pang tawad na hind nacadalng maaga.
Guinaw ang anyaya sa paghapong it sa isng bahay sa daang Anloague, at
yamang hind namin natatandan ang canyang bilang (nmero), aming
ssaysayin ang canyang any upang makilala n~gayn, sacali't hind pa
iguiniguib n~g m~ga lindl. Hind cam naniniwalang ipinaguib ang
bahay na iyon n~g may-ar, sa pagca't sa ganitong gawa'y ang
namamahala'y ang Dios ang Naturaleza[6], na tumanggap din sa ating
Gobierno n~g pakikipagcayar upang gawn ang maraming bagay.--Ang bahay
na iyo'y may calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa m~ga lupang
it; natatay sa pampang n~g ilog na san~g n~g ilog Pasig, na cung
tawaguin n~g iba'y "ra" (ilat) n~g Binundc, at gumganap, na gaya rin
n~g laht n~g ilog sa Maynl, n~g maraming capacan-ang pagcapaliguan,
agusn n~g dum, labahan, pinan~gin~gisdan, daanan n~g bangcang
nagddala n~g sarisaring bagay, at cung magcabihir pa'y cucunn n~g
tubig na inumn, cung minamagalng n~g tagaiguib na insc[7]. Dapat
halatang sa lubhng kinakailan~gang gamit na it n~g nayong ang dami
n~g calacal at tong nagpaparoo't parito'y nacatutulig, sa layong halos
may sanglibong metro'y bahagy na lamang nagcaroon n~g isang tuly na
cahoy, na sa anim na bowa'y sir ang cabilng panig at ang cabil nama'y
hind maraanan sa nlalabi n~g taon, na ano pa't ang m~ga cabayo, cung
panahng tag-init, canilang sinasamantala ang gayong hind nagbabagong
any, upang mul roo'y lumucs sa tubig, na ikinagugulat n~g nalilibang
na tong may camatayang sa loob n~g coche ay nacacatulog nagdidilidili
n~g m~ga paglag n~g panahn.
May cababan ang bahay na sinasabi namin, at hind totoong magaling ang
pagcacany; cung hind napagmasdang mabuti n~g "arquitectong"[8]
namatnugot sa paggaw ang bagay na ito'y cagagawn n~g m~ga lindl at
m~ga bagy, sino ma'y walang macapagsasabi n~g tucoy. Isng malapad na
hagdanang ma'y cacapitng culay verde, at nalalatagan n~g alfombra sa
mumunting panig ang siyang daanan mul sa silong macapasoc n~g
pintuang nalalatagan n~g "azulejos"[9] hanggang sa cabahayn, na ang
linalacara'y napapag-itanan n~g m~ga maceta[10] at lagaan n~g m~ga
bulaclac na nacalagay sa "pedestal"[11] na lozang gaw sa China, na may
sarisaring culay at may m~ga dibujong hind mapaglirip.
Yamang walang bantay-pint alilang humin~g magtanong n~g "billete"

 sulat na anyaya, tayo'y pumanhic, oh icaw na bumabasa sa akin, catoto

caaway! sacali't naaakit icaw n~g tugtog n~g orquesta, n~g ilaw n~g
macahulugng "clin-clan" n~g m~ga pingga't cubiertos[12] at ibig mong
mapanood cung paano ang m~ga pigung doon sa Perla n~g Casilan~ganan.
Cung sa aking caibign lamang at sa aking sariling caguinhawahan, hind
cat ppagalin sa pagsasaysay n~g calagayan n~g bahay; n~guni't lubhng
mahalag ito, palibhasa'y ang caraniwan sa m~ga may camatayang gaya
natin ay tulad sa pawican: hinahalagahan at hinihirang tayo alinsunod sa
ating talucab tinatahanang bahay; dahil dito't sa iba pang m~ga any
n~g asal, cawan~gis n~ga n~g m~ga pawican ang m~ga may camatayan sa
Filipinas.--Cung pumanhic tayo'y agad nating marrating ang isng
malowang na tahanang cung tawaguin doo'y "caida"[13], ayawn cung bakit,
na n~g gabing ito'y guinagamit na "comedor"[14] at tuloy saln n~g
orquesta. Sa guitna'y may isng mahabang mesa, na nahihiyasan n~g marami
at mahahalagang pamuti, na tila mandin cumikindat sa "colado," taglay
ang catamistamisang m~ga pan~gac, at nagbabal sa matatacuting
binibini, sa walang malay na dalaga, n~g dalawang nacaiinip na oras sa
casamahn n~g m~ga hind cakilala, na ang pananalita't m~ga pakikikiusap
ay ang caraniwa'y totoong cacaiba. Nammucod n~g di ano lamang sa m~ga
ganitong handang sa mundo'y nauucol, ang sumasapader na m~ga cuadrong
tungcol sa religin, gaya bag n~g "Ang Purgatorio", "Ang Infierno,"
"Ang hulng Paghuhucom", "Ang pagcamaty n~g banal," "Ang pagcamaty n~g
macasalanan," at sa duyo'y naliliguid nang isng marin~gal at magandag
"marco" na anyong "Renacimiento"[15] na gaw ni Arvalo, ang isng
mabuting ayos at malapad na "lienzo" na doo'y napapanood ang dalawang
matandang babae. Ganit ang saysay n~g doo'y titic: "Nuestra Seora de
la Paz y Buen Viaje, na sinasamba sa Antipolo, sa ilalim n~g anyong
babaeng magpapalimos, dinadalaw sa canyang pagcacasakt ang banal at
bantog na si Capitana Ins"[16]. Tunay mang ang pagcacapinta'y hind
nagpapakilala n~g "arte" at cabutihang lumikh, datapowa't nagsasaysay
naman n~g caraniwang mamalas: ang babaeng may sakt ay tila na bangcay
na nabbuloc, dahil sa culay dilaw at azul n~g canyang mukh; ang m~ga
vaso't iba pang m~ga casangcapan, iyang maraming m~ga natitipong bagay
bagay sa mahabang pagcacasakt ay doo'y lubhang mabuti ang pagcacasip,
na ano pa't napapanood pat n~g linlaman. Sa panonood n~g m~ga
calagayang iyong umaakit sa pagcacagana sa pagcain at nagudyoc n~g ucol
sa paglasp n~g masasarp na bagay bagay, marahil acalain n~g ilng may
masamng isipan ang may-ar n~g bahay, na napagkikilalang magalng ang
calooban n~g halos laht n~g m~ga magsisiup sa mesa, at n~g huwag
namng mhalatang totoo ang canyang panucal, nagsabit sa quzame n~g
maririkt na lmparang gaw sa China, m~ga jaulang walng ibon, m~ga
bolang cristal na may azogueng may culay pul, verde at azul, m~ga
halamang pangbting lant na, m~ga tuyng isdng botete na hinipa't n~g
bumintg, at iba pa, at ang laht n~g ito'y nacculong sa may dacong
log n~g maiinam na m~ga arcong cahoy, na ang anyo'y alan~gang huguis
europeo't alan~gang huguis insc, at may ntatanaw namng isng
"azoteang"[17] may m~ga balag at m~ga "glorietang"[18] bahagy na
naliliwanagan n~g m~ga maliliit na farol na papel na may sarisaring
culay.
Nasasalas ang man~gagsisicain, sa guitn n~g lubhng malalakng m~ga
salamn at na n~gagnningning na m~ga araa[19]: at doon sa ibabaw n~g
isng tarimang[20] pino[21] ay may isng mainam na "piano de cola"[22],
na ang halaga'y camalcmalc, at lal n~g mahalag n~g gabng it, sa
pagca't sino ma'y walang tumtugtog. Doo'y may isng larawang "al
leo"[23] n~g isng lalaking makisig, nacafrac, unt, matuwd, timbng
na tulad sa bastng may borlas na tagly sa m~ga matitigs na daliring
pusps n~g m~ga sinsng: wari'y sinasabi n~g larawan:
--Ehem! masdn niny cung gaano carami ang suot co at aco'y hind

tumatawa!
Magagand ang m~ga casangcapan, baga man marahil ay hind maguinhawahang
gamitin at nacasasam pa sa catawan: hind n~g ang icaiilag sa sakt
n~g canyng m~ga inaanyayahan ang naiisip n~g may-ar, cung d ang
sariling pagmamarikt.--Tunay at cakilakilabot na bagay ang
pag-iilagun, datapowa't cay nam'y umup sa m~ga sillng gawng
Europa, at hind palaguing macactagp cay n~g ganyn!--it marahil ang
sinasabi niya sa canil.
Halos pun n~g tao ang salas: hiwaly ang m~ga lalaki sa m~ga babae,
tulad sa m~ga sambahang catlico at sa m~ga sinagoga[24]. Ang m~ga babae
ay ilng m~ga dalagang ang iba'y filipina at ang iba'y espaola:
binbucsan nila ang bibg upang piguilin ang isng hicb; n~guni't
pagdaca'y tintacpan nil n~g canilng m~ga abanico; bahagy na
nan~gagbubulun~gan n~g ilng m~ga pananalit; an mang pag-uusap na
ipinagssumalang pasimuln, pagdaca'y naluluoy sa ilng putl-putl na
sbi; catulad niyng m~ga in~gay na nririn~gig cung gab sa isng
bahay, m~ga in~gay na gaw n~g m~ga dag at n~g m~ga butik. Bac cay
naman ang m~ga larawan n~g m~ga iba't ibang m~ga "Nuestra Seora"[25] na
nagsabit sa m~ga pader ang siyang ninilit sa m~ga dalagang iyong huwag
umimc at magpacahinhng lubs, dito'y talagang natatan~g ang m~ga
babae?
Ang tan~ging sumasalubong sa pagdatng n~g m~ga guinoong babae ay isng
babaeng matandang pinsan ni capitn Tiago, mukhang mabait at hind
magaling magwicang castil. Ang pinacaubod n~g canyng pagpapakitang
loob at pakikipagcapuwa tao'y wal cung ang d mag-alay sa m~ga espaola
n~g tabaco at hits, at magpahalc n~g canyang camy sa m~ga filipina,
na ano pa't walang pinag-ibhn sa m~ga fraile. Sa cawacasa'y nayamot ang
abng matandang babae, caya't sinamantala niya ang paglagapc n~g isang
pinggang nabasag upang lumabs na dalidal at nagbububulong:
--Jesus! Hintay cay, m~ga indigno[26]!
At hind na mulng sumipt.
Tungcol sa m~ga lalaki'y nan~gagcacain~ga'y n~g caunt. Umaaticabong
nan~gagsasalitaan ang ilng m~ga cadete[27]; n~guni't mahihin ang
voces, sa isa sa m~ga sloc at manacanacang tinitingnan nila at
itinuturo n~g dalir ang ilng m~ga taong na sa salas, at silasila'y
nan~gagtatawanang ga inililihim n~g hindi naman; ang bilang capalit
nama'y ang dalawang extrangero[28] na capow nacaput n~g pananamit,
nan~gacatalicod camy at d umimic ay nan~gagpaparoo't paritong
malalak ang hacbang sa magcabicabilang dulo n~g salas, tulad sa
guingaw n~g m~ga naglalacbay-dagat sa "cubierta"[29] n~g isng
sasacyn. Ang masaya't mahalagng salita'y na sa isang pulutng na ang
bumubuo'y dalawang fraile, dalawang paisano[30] at isng militar na
canilang naliliguid ang isng maliit na mesang kinalalagyan n~g m~ga
botella n~g alac at m~ga biscocho ingls[31].
Ang militar ay isang matandang teniente, matangcd, mabalasic ang
pagmumukh, na ano pa't anaki'y isang Duque de Alba[32] na napag-iwan sa
escalafon[33] n~g Guardia Civil[34]. Bahagy na siya nagssalita,
datapuwa't matigs at maicl ang pananalit.--Ang is sa m~ga fraile'y
isang dominicong bata pa, magand, malinis at maningning, na tulad sa
canyang salamn sa matang nacacabit sa tangcy na guint, maaga ang
pagca ugaling matand: siya ang cura sa Binundc at n~g m~ga nacaraang
tao'y naguing catedrtico[35] sa San Juan de Letran[36]. Siya'y balitang
"dialctico"[37], caya n~ga't n~g m~ga panahong iyng nan~gan~gahas pa

ang m~ga anac ni Guzmang[38] makipagsumag sa paligsahan n~g catalasan

n~g sip sa m~ga "seglar"[39], hind macuhang malit siya mahuli
cailan man n~g magalng na "argumentador"[40] na si B. de Luna[41];
itinutulad siya n~g m~ga "distingo"[42] ni Fr. Sibyla sa mn~gin~gisdang
ibig humuli n~g igat sa pamamag-itan n~g sl. Hind nagsaslit ang
dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang m~ga pananalit.
Baligtd ang is namng fraile, na franciscano, totoong masalit at lal
n~g manam magcucumps. Bag man sumusun~gaw na ang m~ga uban sa canyang
balbs, wari'y nananatili ang lcas n~g canyang malusg na
pan~gan~gatawn. Ang mukh niyang magand ang tabas, ang canyang m~ga
pagtin~ging nacallaguim, ang canyng malalapad na m~ga pan~g at
batbot na pan~gan~gatawan ay nagbibigay any sa canyng isng patricio
romanong[43] nagbalt cay, at cahi't hind sinasadya'y inyng
mgugunit yaong tatlong monjeng[44] sinasabi ni Heine[45] sa canyng
"Dioses en el destierro"[46], na nagdaraang namamangc pagcahating gabi
sa isang dagatan doon sa Tyrol,[47] cung "equinoccio"[48] n~g
Septiembre, at sa tuwing dumaraa'y inillagay n~g abang mmamangca ang
isng salapng plac, malamg na cawan~gis n~g "hielo," na siyang sa
canya'y pumupuspos n~g panglulum. Datapuwa't si Fray Dmaso'y hind
mahiwagang gaya nil; siya'y masay, at cung pabug-al bug-al ang canyng
voces sa pananalit, tulad sa isang taong cailan ma'y hindi
naaalang-alang, palibhasa'y ipinallagay na banal at wal n~g ggaling
pa sa canyng sinasabi, kinacatcat ang saclp n~g gayng ugal n~g
canyng twang masay at bucs, at hangang sa napipilitan cang sa
canya'y ipatawad ang pagpapakita n~g m~ga paang walng calcetn at m~ga
bintng mabalahbo, na icakikita n~g maraming pagcabuhay n~g isng
Mendicta sa m~ga feria sa Kiap.
Ang isa sa m~ga paisano'y isang taong malingguit, maitm ang balbs at
walng kinatatn~g cung d ang ilng, na sa calakh'y masasabing hind
cany; ang is, nama'y isang binatang culay guint ang buhc, na tila
bagong datng dito sa Filipinas: it ang masilacbng
pinakikipagmatuwiranan n~g franciscano.
--Makikita rin niny--ang sabi n~g franciscano--pagca p cay'y ntirang
ilng bowan dito, cay'y maniniwl sa aking sinasabi: ib ang mamahala
n~g bayan n~g Madrid at ib, ang mtira sa Filipinas!
--N~guni't....
--Ac, sa halimbw--ang patuloy na pananalit ni Fr. Dmaso, na lalong
itinaas ang voces at n~g d na macaimc ang canyang causap--aco'y
mayroon na ritong dalawampo at tatlong tang saguing at
"morisqueta"[49], macapagsasabi aco n~g mapapaniwalan tungcl sa bagay
na iyan. Howg cayng tumutol sa akin n~g alinsunod sa m~ga carunun~gan
at sa mabubuting pananalit, nakikilala co ang "indio"[50]. Acalain
ninyong mul n~g aco'y dumatng sa lupang ito'y aco'y iniucol na sa
isang bayang maliit n~ga, n~guni't totoong dmog sa pagsasaca. Hind co
pa nauunawang magalng ang wicang tagalog, gayon ma'y kincumpisal co na
ang m~ga babae[51] at nagcacawatasan cam, at lubhng pinacabig nila
aco, na ano pa't n~g macaraan ang tatlng tan, n~g aco'y ilipat sa
ibng byang lalong malak, na walng namamahl dahil sa pagcamaty n~g
curang "indio" roon, nan~gagsipanan~gis ang lahat n~g babae, pinuspos
ac n~g m~ga handg, inihatid nila acong may casamang msica....
--Datapowa't iya'y nagpapakilala lamang....
--Hinty cay! hintay cay! howag naman sana cayng napacanin~gas!
Ang humalili sa akin ay hind totoong nagtagal na gaya co, at n~g siya'y

umals ay lal n~g marami ang naghatd, lalo n~g marami ang umiyc at
lalo n~g mainam ang msica, gayng siya'y lal n~g mainam maml at
pinataas pa ang m~ga "derechos n~g parroquia"[52], hangang sa halos
nag-ibayo ang lak.
--N~guni't itutulot niny sa aking....
--Hind lamang iyan, ntira aco sa bayang San Diegong dalawampong tan,
may ilng bown lamang n~gayong aking.... iniwan (dito'y nagpakitang
tila masam ang loob). Hind maicacait sa akin nino mang dalawampong
tao'y mahigut cay sa catatagn upang makilala ang isang bayan. May anim
na libo ang dami n~g taong namamayan sa San Diego, at bawa't tagaroo'y
nakikilala co, na parang siya'y aking ipinan~ganac at pinasuso:
nalalaman co cung aln ang m~ga lisyang caasalan nito, cung an ang
pinan~gan~gailan~gan niyon, cung sino ang nan~gin~gibig sa bawa't
dalaga, cung ano anong m~ga pagcadupilas ang nangyari sa babaeng it,
cung sino ang tunay na am n~g batang inianac, at iba pa; palibhasa'y
kinucumpisal co ang calahatlahatang taong-bayan; nan~gag-iin~gat n~g
mainam sila sa canicanilng catungculan. Magsabi cung nagsisinun~galing
aco si Santiagong siyang may ar nitong bahay; doo'y marami siyang m~ga
lup at doon cam nagung magcaibigan. N~gayo'y makikita niny cung an
ang "indio"; n~g aco'y umals, bahagya na ac inihatid n~g ilang m~ga
matatandng babae at ilng "hermano" tercero[53], gayng ntira aco
roong dalawampong tan!
N~guni't hind co mapagcr cung an ang cabagayn n~g inyong m~ga
sinabi sa pagcacalis n~g "estanco n~g tabaco"[54]--ang sagot n~g may
mapulng buhc na causap, na canyang sinamantala ang sandaling
pagcatiguil dahil sa pag-inom n~g franciscano n~g isang copita n~g
Jerez[55].
Sa pangguiguilalas n~g d an lamang ni Fr. Dmaso ay caunt nang
mabitiwan nito ang copa. Sandalng tinitigan ang binata at:
--Paano? paano?--ang sinabi pagcatapos n~g boong
pagtatac.--Datapowa't mangyayari bagang hind ninyo mapagwar iyang
casng liwanag n~g law? Hind ba niny nakikita, anc n~g Dios, na ang
lahat n~g ito'y nagpapatibay na totoo, na pawang cahalin~gn ang m~ga
pagbabagong utos na guingaw n~g m~ga minstro?
N~gayo'y ang may pulng buhc naman ang natigagal, lalong ikinunot n~g
teniente ang canyang m~ga kilay, iguinagalaw ang ulo n~g taong bulilit
na parang ipinahahalat niyang binbigyan niyang catuwiran hindi si
Fray Dmaso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa pagtalicd sa canilang
lahat halos.
--Inaacal bag niny ...?--ang sa cawacasa'y nagawang tanng n~g boong
catimpian n~g bint, na tintitigan n~g boong pagtatac ang fraile.
--Na cung inaacal co? Sinasampalatayanan cong gaya n~g pagsampalataya
sa Evangelio[56]! Napaca "indolente"[57] ang "indio"!
--Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalit--anang
binat, na idinahan ang voces at inilapt n~g caunt ang canyang upuan;
sinabi po ninyo ang isang salit na totoong nacaakit sa aking
magdilidili. Tunay n~ga cayang catutub n~g m~ga dalisay na tagarito
ang pagca "indolente," nangyayari ang sinasabi n~g isang maglalacby
na taga ibang lupain, na tintacpan natin n~g pagca indolenteng ito ang
ating sariling pagca indolente, ang pagchuli natin sa pagsulong sa m~ga
carunun~gan at ang ating paraan n~g pamamahala sa lupang nasasacupan?

Ang sinabi niya'y ucol sa m~ga ibang lupang sacp, na ang m~ga
nananahan doo'y pawang sa lah ring iyan!...
--Oh! M~ga cainguitan! Itanong p ninyo cay guinoong Laruja na
nacakiklala rin sa lupang it; itanong ninyo sa canya cung may m~ga
catulad ang camangman~gan at ang pagca "indolente" n~g indio!
--Tunay n~ga--ang sagt namn n~g bulilt na lalaking siyang
binangguit--hind po cay macacakita sa alin mang panig n~g daigdg n~g
hhiguit pa sa pagca indolente n~g indio, sa alin mang panig n~g
daigdg!
--Ni iba pang lalong napacasama n~g asal na pinagcaratihan, ni iba pang
lalong hind marunong cumilala n~g utang na loob!
--At n~g ibang lalong masam ang tr!
Nagpasimul ang binatang mapul ang buhc n~g pagpapalin~gaplin~gap sa
magcabicabil n~g boong pag-aalap-ap.
--M~ga guinoo--ang sinabing marahan--tila mandin tayo'y na sa bahay n~g
isang "indio". Ang m~ga guinoong dalagang iyan....
--Bah! huwag cayng napaca magugunigunihin! Hind ipinalalagay ni
Santiagong siya'y "indio," bucd sa roo'y hind siya nahharap, at....
cahi't nhaharap man siya! Iya'y m~ga cahalin~gn n~g m~ga bgong
dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan; magbabago cayng isipn
pagca cayo'y nacapagmalimt sa maraming m~ga fiesta at "bailujan"[58],
nacatulog sa m~ga catre at nacacain n~g maraming "tinola".
--Tinatawag po ba ninyong tinola ang bun~gang cahoy na cahawig n~g
"loto"[59] na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa m~ga tao?
--Ano bang loto ni loteria!--ang sagot ni pr Dmasong
nagttawa;--nagsasalit cay n~g m~ga cahalin~gn. Ang tinola ay ang
pinaghalong inahng manoc at sac po. Buhat pa cailn dumating cay?
--Apat na araw--ang sagot n~g binatang ga namumuh na.
--Naparito ba cayong may catungculan?
--Hindi p; naparito ac sa aking sariling gugol upang mapagkilala co
ang lupang it.
--Aba, napacatan~g namang ibon!--ang saysay ni Fr. Dmaso, na siya'y
minamasdan n~g boong pagtatac--Pumarito sa sariling gugol at sa m~ga
cahalin~gn lamang! Cacaib namng totoo! Ganyang caraming m~ga libro
... sucat na ang magcaroon n~g dalawang dling noo[60].... Sa ganya'y
maraming sumulat n~g m~ga daklang libro! Sucat na ang magcaroon n~g
dalawang daling noo....
--Sinasabi n~g "cagalanggalang po ninyo"[61] ("Vuestra reverencia"),
pr Dmaso--ang biglang isinalabat n~g dominico na pinutol ang
salitaan--na cayo'y nanahng dalawampong tan sa bayang San Diego at
cayo umalis doon.... hind p ba kinallugdan n~g inyong cagalan~gan
ang bayang iyon?
Biglang nawal ang catowaan ni Fr. Dmaso at tumiguil n~g pagtataw sa
tanng na itong ang anyo'y totoong parang walang an man at hind
sinsady.

Nagpatuloy n~g pananalit ang dominico n~g anaki'y lalong nagwwalang

bahl:
--Marahil n~ga'y nacapagpipighati ang iwan ang isng bayang kintahanang
dalawampong tan at napagkikilalang tulad sa hbitong suot. Sa ganng
akin lamang naman, dinaramdam cong iwan ang Camilng, gayng iilang
buwan acng ntira roon ... n~guni't ya'y guinaw n~g m~ga pn sa
icagagaling n~g Capisanan ... at sa icgagaling co namn.
Noon lamang n~g gabng iyn, tila totoong natilihan si Fr. Dmaso. Di
caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan n~g suntc ang palun~gn n~g camy
n~g canyng silln, humin~ga n~g malacs at nagsalit:
--O may Religin wala! sa macatuid baga'y ang m~ga cura'y may
calayan wal! Napapahamac ang lupang it, na sa capahamacn!
At sc mulng sumuntc.
--Hindi!--ang sagt na paan~gil at galit, at saca biglang nagpatinghig
n~g boong lacs sa hilign n~g silln.
Sa pagcmangh n~g nan~gasasalas ay nan~gagtin~ginan sa pulutng na
iyn: itinunghy n~g dominico ang canyng ulo upang tingnn niya si pri
Dmaso sa ilalim n~g canyng salamn sa mata. Tumiguil na sandali ang
dalawng extranjerong nan~gagpapasial, nan~gagtin~ginan, ipinakitang
saglt ang canilng m~ga pan~gil; at pagdaca'y ipinagpatuloy uli ang
canilng pagpaparoo't parito.
--Masam ang loob dahilng hind niny binigyn n~g Reverencia
(Cagalang-galang)!--ang ibinulng sa tain~ga n~g binatang mapul ang
buhc ni guinoong Laruja.
--An p b, ang ibig sabihin n~g "cagalanggalang" niny (Vuestra
Reverencia)? an ang sa inyo'y nangyayari?--ang m~ga tanng n~g
dominico at n~g teniente, na iba't ib ang taas n~g voces.
--Cay dumarting dito ang lubhng maraming m~ga sacun! Tinatangklik
n~g m~ga pinn ang m~ga "hereje"[62] laban sa m~ga "ministro" n~g
Dios[63]! ang ipinagpatuloy n~g franciscano na ipinagtutumas ang
canyng malulusog na m~ga panuntc.
--An p ba ang ibig ninyng sabihin?--ang mulng itinanng n~g abot
n~g kilay na teniente na anyng titindig.
--Na cung an ang big cong sabhin?--ang inulit ni Fr. Dmaso, na
lalong inilacs ang voces at humarp sa teniente.--Sinasabi co ang ibig
cong sabihin! Ac, ang ibig cong sabihi'y pagca itinatapon n~g cura sa
canyng libin~gan ang bangcy n~g isng "hereje," sino man, cahi ma't
ang hr ay walng catuwirang makialm, at lal n~g walng catuwirang
macapagparusa. At n~gayo'y ang isng "generalito"[64], ang isng
generalito Calamidad[65]...!
--Pr, ang canyng Carilagn[66] (ang marilg bagng Gobernador
General) ay Vice-Real Patrono[67],--ang sigaw n~g teniente na nagtindg.
--An bang Carilagn Vice-Real Patrono[68] man!--ang sagt n~g
franciscanong nagtindg din.--Cung nangyari it sa ibng panaho'y
kinaladcd sana siy n~g pabab sa hagdanan, tulad n~g minsa'y guinaw
n~g m~ga Capisanan n~g m~ga fraile sa pusng na Gobernador

Bustamante[69]. Ang m~ga panahng iyn ang tunay na panahn n~g

pananampalataya!
--Ipinauunaw co sa iny na di co maitutulot ... Ang "Canyang
Carilagn," ( ang marilg na Gobernador General) ang pinacacatawn n~g
Canyng Macapangyarihan, ang Hr[70].
--An bang hr cung Roque[71] man! Sa ganng amin ay walng ibng
hr cung d ang tunay[72]....
--Tiguil!--ang sigw n~g tenienteng nagbabal at wari'y mandin ay
nag-uutos sa canyng m~ga sundalo;-- inyng pagsisisihan ang laht
ninyng sinabi bcas din ay magbbigay sabi ac sa Canyang
Carilagn!...
--Lacad na cay n~gayn din, lacad na cay!--ang sagt n~g boong
paglibc ni Fr. Dmaso, na lumapt sa tenienteng nacasuntc ang
camy.--Acal ba ninyo't may suot acng hbito'y wal acng ...? Lacad
na cayo't ipahihram co pa sa iny ang aking coche!
Naoow ang salitaan sa catawatawang any. Ang cagalin~gang palad ay
nakialam ang dominico.--M~ga guinoo!--ang sabi niyng taglay ang anyng
may capangyarihan at iyng voces na nagdaraan sa ilng na totoong
nababagay sa m~ga fraile;--huwag sana ninyng papagligwligawn ang m~ga
bagay, at howag namn cayng humnap n~g m~ga paglapastan~gan sa walng
makikita cay. Dapat nating ibucd sa m~ga pananalit ni Fr. Dmaso ang
m~ga pananalit n~g tao sa m~ga pananalit n~g sacerdote. Ang m~ga
pananalit n~g sacerdote, sa canyng pagcasacerdote, "per se"[73], ay
hind macasasakt n~g loob canino man, sa pagca't mul sa lubs n~g
catotohanan. Sa m~ga pananalit n~g tao, ay dapat gawn ang is pa
manding pagbabahagui: ang m~ga sinasabing "ab irato"[74], ang m~ga
sinabing "exore"[75], datapuwa't hind "in corde"[76], at ang sinasabing
"in corde". Ang m~ga sinasabing "in corde" lamang ang macasasakt n~g
loob: sacali't dating tinatagly n~g "in meate"[77] sa isng
cadahilanan, cung nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcacinitan
n~g salitan, cung mayroong....
--N~guni't aco'y "por accidens" at "por mi"[79] ay nalalaman co ang
m~ga cadahilanan, pri Sibyla!--ang isinalabat n~g militar, na nakikita
niyng siya'y nabibilot n~g gayng caraming m~ga pag tatan~gitan~gi, at
nan~gan~ganib siyng cung mapapatuloy ay siy pa ang lalbas na may
casalanan.--Nalalaman co ang m~ga cadahilanan at papagtatan~giin n~g
"cagalan~gan p ninyo" (papagtatan~gitan~giin p ninyo). Sa panahng
wala si pri Dmaso sa San Diego ay inilibng n~g coadjutor[80] ang
bangcy n~g isng tong totoong carapatdapat ...; op, totoong
carapatdapat; siya'y macilan cong ncapanayam, at tumloy ac sa
canyng bahay. Na siya'y hindi nan~gumpisl cailan man, at iyn bag'y
an? Ac ma'y hindi rin nan~gun~gumpisl, n~guni't sabihing
nagpacamaty, iya'y isng casinun~galin~gan, isng paratang. Isng tong
gaya niyng may isng anc na lalaking kinabubuhusan n~g boong pag-irog
at m~ga pag-asa, isng tong may pananampalataya sa Dios, na nacacaalm
n~g canyang m~ga catungculang dapat ganapn sa pamamayan, isng tong
mapagmahl sa capurihn at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyng
tao'y hind nagppacamatay. Ito'y sinasabi co, at hind co sinasabi ang
m~ga ibng aking iniisip, at kilanlng utang na loob sa akin n~g
"cagalan~gan" p niny.
At tinalicdn ang franciscano at nagpatuloy n~g pananalit:
--N~g magcgayo'y n~g magbalic ang curang it sa bayan, pagcatapos na

maalipust ang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang bangcy na iyn,

ipinadala sa labs n~g libin~gan, upang iban hindi co maalaman cung
saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego'y hindi tumutol; tunay n~ga't
iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasir, at na sa Europa
ang canyang bugtng na anc; n~guni't nabalitaan n~g Gobernador General, at
palibhasa'y tong may dalisay na ps, ay hinin~gi ang caparusahn ...
at inilipat si pri Dmaso sa lalong magaling na bayan. It n~g lamang
ang nangyari. N~gayo'y gawn n~g "iny pong cagalan~gn" ang
pagtatan~gitan~gi.
At pagca sabi nit'y lumay sa pulutng na iyn.
--Dinramdam cong hind co sinsadya'y nbanguit co ang isng bagay na
totoong mapan~ganib ani pr Sibylang may pighat.--Datapuwa't cung sa
cawacasa'y nakinabang naman cay sa pagpapalt-bayan....
--An bang pakikinaban~gin! At ang nawwal sa m~ga paglipat ... at
ang m~ga papel ... at ang m~ga ... at ang laht n~g m~ga
nliligwn?--ang isinalabat na halos nauutl ni Fr. Dmaso na hindi
macapagpiguil n~g galit.
Untiunting nanag-li ang capisanang iyn sa dating catahimican.
Nan~gagsidatng ang ib pang m~ga tao, caacby ang isng matandng
castilng pily, matams at mabat ang pagmumukh, nacaacay sa bsig n~g
isng matandng babaeng filipinang pun n~g cult ang buhc, may m~ga
pint ang mukh at nacasuot europea.
Sila'y sinalubong n~g bating catoto n~g naroroong pulutng, at
nan~gagsiup sa tab n~g ating m~ga cakilala ang Doctor De Espadaa at
ang guinoong asawa niyang "doctora" na si Doa Victorina. Doo'y
napapanood ang ilng m~ga "periodista"[81] at m~ga "almacenero"[82] na
nan~gagpaparoo't parito at walng maalamang gawn.
--N~guni't masasabi p ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung anng
tao cay ang may ar n~g bahay?--ang tanng n~g binatang mapul ang
buhc.--Aco'y hind pa naipapakilala sa cany[83].
--Ang sabihana'y umals daw, ac ma'y hindi co pa siy nakikita.
--Dito'y hind cailan~ganang m~ga pagpapakilala!--ang isinabd ni Fr.
Dmaso,--Si Santiago'y isng tong mabat.
--Isang tong hindi nactuclas n~g plvor--ang idinugtong ni Laruja.
--Cay p namn, guinoong Laruja!--ang sinabi sa malambing na pagsisi
ni Doa Victorinang nag-aabanico.--Paano p bang matutuclasan pa n~g
abang iyn ang plvora, ay alinsunod sa sabi'y natuclasan na ito n~g
m~ga insc na malaong panahn na?
[Larawan:.....Ang Doctor De Espadaa at ang canyang guinoong asawa ang
"Doctora" Doa Victorina ...--Imp. de M Fernndez, Paz 447, Sta. Cruz.]
--Nang m~ga insc? Nasisir b ang isip ninyo?--ang sabi ni Fr.
Dmaso,--Tumahn n~g cay! Ang nactuclas n~g paggaw n~g plvora'y
isang franciscano, is sa aming samahan, Fr. Hind co maalaman Savalls,
n~g siglong ... icapit!
--Isang franciscano! Marahil nagung misionero sa China, ang pr
Savalls na iyan--ang itinutol n~g guinoong babae na hind ipinatatalo

n~g gayongayon lamang ang canyang m~ga isipan.

--Marahil Schwartz[84] ang ibig p ninyong sabihin, guinoong babae--ang
itinugn namn ni Fr. Sibyla, na hind man lamang siya tintingnan.
--Hind co maalaman; sinabi ni Fr. Dmasong Savalls: wal acng guinaw
cung d inulit co lamang ang canyang sinalit.
--Magalng! Savalls Chevs, eh an n~gayon? Hind dahil sa isng
letra ay siya'y maguiguing insc!--ang mulng sinaysay na nayyamot ang
franciscano.
--At n~g icalabing-apat na siglo at hind n~g icapit--ang idinugtng
n~g dominico, na ang anyo'y parang sinsala ang camalan at n~g
pasakitan ang capalaluan niyong isng fraile.
--Mabuti, datapuwa't hind sa paglalabis cumulang n~g isng siglo'y
siya'y maguiguing dominico na!
--Ab, howag p sanang magalit ang cagalan~gn p ninyo!--ani pr
Sibylang n~gumn~git.--Lalong magalng cung siya ang nactuclas n~g
paggaw n~g plvora, sa pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa
pagcacapagod sa gayng bagay ang canyang m~ga capatd.
--At sinasabi p ninyo, pr Sibyla, na nangyari ang bagay na iyn n~g
icalabng apat na siglo?--ang tanng na malak ang nais na macatals ni
Doa Victorina--n~g hind pa n~g macapagcatawng tao na si Cristo?
Pinalad ang tintanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.
TALABABA:
[5] _Colado_, ang taong hindi inaanyayaha'y cusang dumdalo sa isang
pigung. Maraming di ano lamang sa ma~ga bayanbayan, at lalonglalo na
dito sa Maynil, ang ma~ga taong di nating calah, na hind man
inaanyayahan ay nagdudumalng dumal sa man~ga pigung nang man~ga
filipino, na canilang tinatawag _na indio_, at ang man~ga taong yaong di
natin calah ang siyang tinatawag ni Rizal na man~ga _colado_ sa
pigung.--P.H.P.
[6] Ang catutubong mahusay at d nagbabagong calacarn n~g m~ga linikh
n~g Dios--P.H.P.
[7] Nang panahng sulatin ni Rizal ang Noli me tangere ay hindi pa
umaagos dito sa Maynila ang tubig na inumng nanggagaling sa ilog San
Mateo at Marikina. Talastas nang madla, na ang guinugol sa pagpapaagos
na ito ay ang ipinamanang salapi, upang iucol sa ganitong bagay, ni D.
Francisco Carriedo, castilang nagung magistrado sa Real Audiencia nang
una. Salamat sa isng castl, sa isng hind nating calh ay
nagcaroon ang Maynl n~g tubig na totoong kinacailan~gan sa pamumuhay!
Maraming mayayamang filipinong bago mamatay ay nagpapamana n~g maraming
salap at mahahalagng cayamanan sa m~ga fraile sa m~ga monja,
datapowa't hind nan~gababalinong magpamana n~g an mang iguiguinhawa
magagamit sa pamumuhay n~g canilng m~ga cababayan. Wal rin acng
nalalamang nagawng handg sa m~ga filipino ang m~ga fraile na
macacatulad n~g pamana n~g dakilang si Carriedo; gayng dahil sa m~ga
filipino cay yumaman at nagung macapangyarihan ang m~ga fraileng
iyan.--Culang palad na Filipinas!--Nang di pa umaagos ang tubig na
inumng sinabi na ay sa ilog Pasig sa man~ga ibng nacaliliguid sa

Maynil umiiguib nang inumn at ib pang cagamitan sa bahay, sacali't

ang bahay walang _algibe_ tipunn n~g tubig sa uln.--P.H.P.
[8] Ang namamatnugot sa paggaw n~g an man edificio. Tinatawag na
edificio ang bahay, palacio, simbahan, camalig at iba pa.--P.H.P.
[9] Ang ladrillong parang pinggan ang pagcacayar.--P.H.P.
[10] Ang "maceta" ay wicang castil na ang cahuluga'y ang lalagyn n~g
lup na pinagtatamnan n~g m~ga halamang guingawang pangpamuti, sa
macatuwid ay mal ang tawag na "macetas" sa halaman.--P.H.P.
[11] Patun~gn n~g m~ga "maceta" ptirican n~g haligue ano mang
bagay.--P.H.P.
[12] Ang capisanan n~g guinagamit sa pagcaing cuchara, cuchillo, tenedor
at iba pa.--P.H.P.
[13] Ang sabing "caida" ay wcang castil, na ang cahuluga'y ang
pagcahulog, pagclagpac, pagcrap pagcatimbuang, ang kinahuhulugan
ang laly n~g ano mang bagay; datapuwa't dito sa Filipinas, ayawan cung
anong dahil, tinatawag na "caida" n~g m~ga castil at n~g m~ga lahing
castila ang macapanhc n~g bhay.--P.H.P.
[14] Ang panig n~g bahay na pinagllagyn n~g mesang cacann.--P.H.P.
[15] Mulng pan~gan~ganac. Ang panahong nagpasimul nang calaghatian
nang Siglo XV, na napucaw sa man~ga taong tub sa dacong calunuran n~g
Sandaigdigan ang masilacbong pagsisiyasat nang m~ga maririkit na
guinagw sa una nang m~ga griego at nang m~ga latino--P.H.P.
[16] Batalng bat, na ang caraniwa'y baldosa ang tungtun~gan.--P.H.P.
[17] Sa convento n~g Antipolo ay may isang cuadrong catulad nit.--J.R.
[18] Isng pabilg na parang culuong na ang caraniwa'y pinagagapan~gan
n~g m~ga halaman.--P.H.P.
[19] Ang ilawang san~gasan~ga na ibinibiting may m~ga pamuting m~ga
cristal na nagkikislapan.--P.H.P.
[20] Isng papatun~gang cahoy, na catulad n~g papag na mabab ang
any.--P.H.P.
[21] Cahoy na caraniwang tawaguin n~g tagalog na "Palo-China." Ang cahoy
na ito'y caraniwan sa Europa at Amrica. Sumisibol din sa Benguet, dito
sa Filipinas, dahil sa malamg ang sin~gaw roon.--P.H.P.
[22] Natuclasn ang paggaw n~g "piano" n~g siglo XIII at siyang naguing
cahalili n~g "clavicordio" at n~g "espineta." Alinsunod sa any at lak
ay tinatawag na piano de mesa, piano de cola, piano de media cola, piano
vertical, piano diagonal at iba pa. Ang piano de cola'y nacahigang
parang mesa, na sa isng dulo'y malapad at sa cabilng dulo'y makitid at
is sa m~ga lalong mahl ang halag.--P.H.P.
[23] Tinatawag na larawang "al leo," (retrato al leo) ang larawang
ipinpinta sa pamamag-itan n~g m~ga culay pinturang tinunaw sa
lan~gis.--P.H.P.
[24] Sambahan n~g m~ga judo.--P.H.P.

[25] Caraniwang tinatawag na Nuestra Seora ang an mang larawan ni

Guinoong Santa Mara, na halos may d mabilang na pamagt: Nuestra
Seora del Carmen, cung may m~ga escapulario sa camay; Nuestra Seora
del Rosario, cung may tan~gang cuints; Nuestra Seora de la Correa,
cung nacabigks n~g balt, Nuestra Seora de Turumba, Nuestra Seora de
Salambaw at iba pang lubhng napacarami.--P.H.P.
[26] "Hind carapatdapat" ang cahulugn n~g sabing "indigno," salitang
caraniwang sabihin n~g m~ga nacacastilan.--P.H.P.
[27] Tinatawag na cadete ang nag-aaral sa isng colegiong doo'y
itinutr ang m~ga bagaybagay na nauucol maalaman n~g isng militar.
[28] Taga ibng lp, sa macatuwid ay hind taga Filipinas ang cahulugn
n~g sabing "extranjero." Gayon ma'y d caraniwang tawaguing "extranjero"
ang insc, ang castl, ang turco, ang japons, ang bombay, ang colombo
at ib pa; sila'y tinatawag ditong insc, castl, "turkiano," japn,
bombay, colombo. Tinatawag lamang "extranjero" ang ingls, alemn,
francs, suizo at ib pa, sa pagca't iniuucol lamang ang sabing
"extranjero" sa m~ga man~gan~galacal na may malalaking puhunan.--P.H.P.
[29] Ang bubng na tabl n~g m~ga sasacyn.
[30] Tinatawag na "paisano" n~g m~ga sundalo ang hind militar.--P.H.P.
[31] Caraniwang tinatawag na "biscuit" ang biscochong na sa m~ga
maliliit na latang nanggagaling sa Inglaterra. Tinatawag dito sa ating
"biscocho" ang m~ga malulutng na tinapay, gaya n~g tinatawag na
"biscocho y caa" at "biscocho y dulce," at ang tunay na biscocho'y
tinatawag na "sopas" n~g m~ga d nacaaalm n~g wicang castl. N~gayo'y
gumgaw na rito sa atin n~g masasarp na biscochong hind sabl sa m~ga
nanggagaling sa Inglaterra, ang _La Perla_ ni G.J.E. Monroy, ang _La
Fortuna_ ni G. Claro Ong at ib pa. Carapatdapat papurihan ang m~ga
cababayang itng naglligtas sa Filipinas na bomobows sa m~ga taga
ibng lupan sa pagbil n~g m~ga bagay na dito'y naggaw.--P.H.P.
[32] Maran~gal na general ni Crlos V at ni Felipe II. Siya ang
nagtagumpy sa panghihimagsic n~g Paises Bajos at nacalupig sa
Fort.--P.H.P.
[33] Ang talan n~g m~ga oficial at m~ga pn sa m~ga hucb.
[34] Ang may catungculang umusig sa masasamang tao at man~gasiw sa
capanatagn n~g m~ga bayanbayan. N~g panahn n~g Gobierno n~g Espaa'y
may dalawang bagay na Guardia Civil dito sa Filipinas: "Guardia Civil"
ang pan~galan n~g m~ga na sa bayanbayan n~g m~ga lalawigan, at "Guardia
Civil Veterana" ang na sa ciudad n~g Maynl.--Pawang m~ga filipino ang
m~ga sundalo n~g Guardia Civil at n~g Guardia Civil Veterana, at m~ga
castl ang m~ga oficial at ang m~ga pn. Manacnacng nagcacaroon n~g
alferez at tenienteng m~ga filipino. Ang nahalili n~gayon sa Guardia
Civil ay ang Polica Insular, na tinatawag ding Polica Constabularia,
at sa Guardia Civil Veterana ay ang Polica Metropolitana na pawang
americano at ang Polica Municipal na pawang filipino. Bucod sa Guardia
Civil at Veterana'y may m~ga Cuadrillero pa na pawang filipino ang m~ga
sundalo at pinun, na ang caraniwa'y fusil na walang cabuluhn at
talibng ang m~ga sandata. N~g m~ga hulng tan n~g Gobierno n~g
castila'y nagcaroon sa Maynl n~g m~ga tinatawag na "Guardia
Municipal," na ang dalang sandata'y revolver at sable. Sa macatuwd ang
m~ga namamahal n~g catahimican n~g m~ga namamayan, n~g m~ga hulng

panahn n~g m~ga castil, dito sa Maynl'y ang Guardia Civil Veterana,
ang Guardia Municipal at ang Cuadrillero, at sa m~ga lalawiga'y ang
Guardia Civil at ang Cuadrillero, bucd sa Polica Secreta na itinatag
dito sa Maynl, hind co matandaan cung n~g tang 1894 1895.--P.H.P.
[35] Ang nagtutur sa paaralan.--P.H.P.
[36] Colegio paaralang m~ga fraileng dominico ang may-ar at sil rin
ang nan~gagtutur.
[37] Tinatawag na "dialctico" ang gumagamit n~g dialctica. Ang
"dialctica'y" ang carunun~gang ucol sa pag iisip-sip at ang m~ga
pinanununtunang lands sa bagay na it.--P.H.P.
[38] Si Santo Domingo de Guzman ang nagtatag n~g capisanan n~g m~ga
fraileng dominico cay sila'y tinatawag na m~ga anc ni Guzman.--P.H.P.
[39] Ang nananatili sa pakikipanayam sa sangcataohan; ang hind
sacerdote.
[40] Ang nagppalagay n~g m~ga palisipang dapat sagutin at tutulan sa
pan~gan~gatowiran n~g catalo.
[41] Ito'y ang balitang si G. Benedicto de Luna, marunong na abogadong
filipino.
[42] Ang pagtatan~g at pagbubucod n~g pinagmamatuwirang an man.
[43] Ang m~ga inanc iniap n~g m~ga unang senador sa Roma.
[44] M~ga fraile.
[45] Si Enrique Heine ay bantg na poeta at crtico alemn. Sumulat sa
wicang alemn. Ipinan~ganc n~g 1796 at namaty n~g 1856.
[46] Ang m~ga dios sa pinagtapunan.
[47] Ang Tyrol ay isng magandng panig n~g Suiza at Baviera at is sa
m~ga lalawigan n~g Austria-Hungra. May siyam na raang libong tao ang
namamayan doon.
[48] Tinatawag na equinoccio ang pagcacais n~g hb n~g
gab. Nagcacaequinoccio pagpapasimul n~g signo Aries at
namn n~g signo Libra. May equinoccio n~g tag-araw, mul
21 n~g Marzo, at may equinoccio n~g tag-ulan, mul sa 22
Septiembre.

araw at n~g
pagpapasimul
sa 20 hanggang
hanggang 23 n~g

[49] Halos tals n~g laht n~g fipinong ang cahulugn n~g "morisqueta"
ay canin; n~guni't ang wal marahil nacacaalm niyan ay cung saang wic
nanggaling; sa pagca't ang sabing morisqueta'y hind wicang castil,
hind tagalog, hind latn, hind insc at iba pa. Ang m~ga fraile cay
ang nagtatag n~g salitang iyan?
[50] Sinabi co na sa sa is sa m~ga paunaw sa Buhay ni Rizal na sa
pasimul n~g librong it na ang sabing "indio" ay wicang castil na ang
cahuluga'y tb inianc sa India. Ang Filipinas ay m~ga pulng na sa
panig n~g libutng tinatawag na "Oceana," at ang India ay na sa panig
n~g libutng tinatawag na Asia. Ang tawag na indio n~g m~ga fraile, n~g
m~ga castil at n~g m~ga lahing put sa m~ga tb sa Filipinas ay isng
pag-alimura at pagcuty sa m~ga lahing caymanggui. Caacby n~g sabing

indio ang cahulugang tamd, walng damdamin, han~gal, dugong mabb,

cutad na sip, ugaling pan~git, walng cahihiyan at iba pang lalong m~ga
casamasaman. Sacs nitng m~ga sabi co ang m~ga sinulat n~g m~ga
fraile't castil tungcol sa Filipinas. N~guni't ang lalong nacattawa'y
ang m~ga tong tb rin dito sa Filipinas, na dahil sa maput ang
canilng balt ay tumatawag sa capow tagritong caymangui n~g indio ...
M~ga dukhang damdamin!--P.H.P.
[51] Ito'y lubs na catotohanan. Ang sumusulat nito'y nacapan~gumpisal
n~g panahng cabataan pa sa isng fraileng palibhasa'y bahagy n~g
macawatas n~g wicang tagalog, ipinipilit na ang casalanang ikinucumpisal
ay sabihin n~g nan~gun~gumpisal sa m~ga salitng cahalayhalay at
magagaang na sa Diccionariong wicang castil at wicang tagalog na
sinulat n~g canilng capow fraile.--P.H.P.
[52] Ang m~ga sinisin~gl sa binyag, casal, tawag, libng, campana,
ciriales at iba pa.
[53] Ang caraniwang tinatawag na "manong" "manang", galing sa salitang
"hermano", "hermana". May dalawang bagay na manong, ang manong na
franciscano franciscana at manong na dominico dominicana.
[54] Dating estancado ang tabaco dito sa Filipinas. Ang Gobierno n~g
Espaa ay siyang nammil n~g tabacong dahon sa m~ga magsasac sa m~ga
bayang may pahintulot na magtanm n~g tabaco, ang Gobierno ang
nagpapadal dito sa Maynl siya ang nagpapagawa n~g tabaco at
cigarrillo at siya rin ang nagbibil. Sino ma'y walang nacabibil n~g
tabacong dahon cung d ang Gobierno at sino ma'y walang nacapagbibil
n~g tabacong dahon, n~g tabacong yar at n~g cigarrillo cung d ang
Gobierno. Sa m~ga bayang may pahintulot na magtanm n~g tabaco'y may
m~ga cagawad ang Gobierno, na siyang nan~gan~gatawa't n~g gumalng ang
tanm na tabaco at mag-ani n~g marami. Ang Gobiernong mamimili ay siya
ring naghhalaga n~g tabacong dahong canyang binbili. N~g tang 1883 ay
inals dito sa Filipinas n~g Gobierno n~g Espaa ang estanco n~g tabaco
at binigyang calayaan ang lahat na macapagtanm at macapagbil n~g
tabacong dahon, tabacong yar cigarrillo, at ang inihalili sa estanco
ay iba't ibang bagay na pagpapabowis sa m~ga tagarito.--P.H.P.
[55] Alac na Jerez, na nanggagaling sa uvas na inaani sa bayang Jerez de
la Frontera, na sacop n~g lalawigang Cadiz, caharian n~g Espaa. Ang
bayang iyo'y mayaman, nasa tab n~g ilog Guadalete at may 62,009 ang
nananahang tao.--P.H.P.
[56] Tinatawag na Evangelio ang m~ga sinulat ni San Mateo, San Lucas,
San Marcos at San Juan. Ang m~ga sinulat n~g apat na Santong it, na d
iba cung d ang casaysayan n~g m~ga ipinan~garal at buhay ni Jesucristo,
ang siyang pinagpapatuunan n~g m~ga utos at palatuntunan n~g Iglesia
Catlica Apostlica Romana, n~g Iglesia Cismtica sa Rusia at sa Grecia,
n~g Iglesia Protestante at n~g Iglesia Filipina Independiente.--P.H.P.
[57] Ang cahulugan n~g sabing indolente ay ang tong hind napupucaw ang
loob sa m~ga bagay na sa iba'y nacasakit. Ang walang malasakit sa ano
man, ang mabagal, ang tamd.
[58] "Bailujan," galing sa sabing "baile," sayw. Ang baile ay wicang
castil. Ang "bailuhan" ay hind guinagamit n~g m~ga fraile at n~g m~ga
castil dito sa Filipinas cung d ang sabing "baile" pagca ang sayawan
ay sa bahay n~g capow castl, at "bailujan" pagca ang sayawan ay sa
bahay n~g m~ga filipino. Sa maiclng sabi, ang cahulugan n~g "bailujan"
ay sayw na carapatdapat cutyan, catawtaw, walng cahusayan.

[59] Ang "loto" ay isng cahoy sa Africa. Anang m~ga poeta, ang taga
ibang lupang macacain daw n~g bun~ga n~g "loto" ay nacalilimot sa
canyang kinamulatang bayan.
[60] Sa macatuwid baga'y sucat na ang magcaroon n~g caunting pag-iisip.
[61] Caugalian sa m~ga castilang hind "usted" (cay p) na guinagamit
sa caraniwan, cung d "Vuestra Reverencia" "Vuesarevencia" (sa
cagalanggalang p ninyo) ang siyang ibinibigay na galang sa m~ga fraile
sa pakikipag-usap sa canila.
[62] Ipinan~gun~gusap n~g "ereje," sa pagca't sa wicang castila'y hindi
isinasama ang h sa pagbasa. Tinatawag na "hereje" ang cristianong
sumsalansang hindi sumasampalataya sa m~ga pinasasampalatayanan n~g
Iglesia Catlica Apostlica Romana.--P.H.P.
[63] Ang kincatawan n~g Dios.
[64] Maliit na general; sa macatuwd baga'y walng halagang general.
[65] Maliit na general Capansanan.
[66] "Su excelencia" sa wicang castila, paunlc na tawag sa Capitan
General at sa iba pa n~g m~ga castila.--P.H.P.
[67] Pan~galawa n~g Real Patrono. Tinatawag na Real Patrono n~g Iglesia
Catlica Romana ang Har sa Espaa. Haring tagatangkilic ang cahulugan
sa wicang tagalog--P.H.P.
[68] Hind ac nassilong cahi't siya'y pan~galaw man n~g har--ang
ibig sabihin ni Pri Dmaso.--P.H.P.
[69] Mul sa tang 1717 hangang 1719 ay nagung Gobernador General sa
Filipinas si Don Fernando Bustamante. Sa pagca't canyng napagunw ang
malaking m~ga pagnanacaw sa pamamanihal n~g salap n~g Har, minaglng
niya ang magtatag n~g m~ga bgong utos sa pamamahal n~g salap n~g
calahatn. Pinasimuln niyng kinulng sa bilangguan ang m~ga taong
pinaghihinalan; sila'y canyng pinag-usig sa harp n~g m~ga tribunal.
Galt na galt cay Bustamante ang m~ga may matataas na catungculang sa
ganito'y nan~gagsipan~ganib na mapahamac, at sa gayng cahigpita'y hind
nan~gabihasa cailn man. Sa pagc't nabalitan ni Bustamante ang
panucalang manghimagsic laban sa canyng capangyariha't pamamahl, at
tinatangklic n~g m~ga fraile sa canilng m~ga simbahan ang lalong m~ga
kilalng mahihigpt niyng m~ga caaway, naglathal siy n~g pagtawag sa
laht n~g m~ga lalaking may mahigut na labng apat na tan upang
man~gagsipanig sa hucbng magsasanggalng sa capangyarihan n~g Har.
Dinin~gg n~g bayan ang pag tawag na iyn, at ntatag ang isang hucb
n~g m~ga cusang pumasoc sa pagsusundalo. Nan~gagsifirma ang Arzobispo at
ilng m~ga abogado sa isng casulatang doo'y itinututol na walng
capangyarihan at walng catowiran daw si Bustamante na ipag-utos ang
pagpapabilang sa notariong si Osejo, na tumacb at nagtag sa simbahang
Catedral: dahil dito'y ipinag-utos n~g Gobernador General na dacpn at
ibilangg ang arzobispo at gayon din ang m~ga abogadong cainalm sa
gayong panucalang catacsilan.--Pinanggalin~gan ang m~ga
pagpapabilanggong it n~g iba't ibang m~ga caguluhan, at sa tacot n~g
m~ga fraileng bac sla namn ang pag-usiguin, minagalng nil ang sil
ang mamatnugot sa m~ga lumlabag sa capangyarihan n~g
Gobernador.--Lumabs sa m~ga simbahan ang m~ga nagtatag roon, nagdal
n~g m~ga sandata, at n~g macasanib na sa canil ang ilng m~ga tagarito,

lumacad sil't ang tinun~go'y ang palacio n~g Gobernador, na n~g

panahng iy'y na sa taguilirang ilaya n~g tinatawag n~gayng Plaza ni
William McKinley. Nan~gun~guna sa paglacad ang m~ga fraile na may m~ga
hawac na Santo Cristo sa canilng m~ga camy. Nang maalaman ni
Bustamante ang gayng panghihimagsic, ipinag-utos sa canyng m~ga
guardiang bariln ang m~ga nanghihimagsic na iyn; datapuwa't hind
sumund sa canyng utos ang m~ga sundalo, at n~g dumating ang m~ga
nanghihimagsic sa tapt n~g palacio, isinuc nil ang canilng m~ga
sandata sa harp n~g pagca damt sacerdote n~g m~ga fraileng nn~gagtas
ang m~ga camay na may hawac na m~ga Santo Cristo at m~ga larawan n~g
Santo. Pinabayaan din n~g m~ga sundalong alabardero na sil'y macapasoc.
Lumabs ang cahabaghabag na si Bustamanteng may sandatang hawac, at
sinalubong sa hagdanan ang m~ga nanghihimagsic. Hinandulong siy n~g
m~ga nanghihimagsic at sa sandali lamang ay may sugat na siyng malubha.
Dumal sa cany ang canyang anc na lalaki, at it nama'y agd binaril
at nasugatan n~g bla. Kinaladcad n~g m~ga nanghihimagsic ang canilang
Gobernador na naghihin~gal hanggang sa isng bilangguang na sa silong
n~g Audiencia, at doon siya namaty n~g magtatakip silim n~g hapon n~g
araw ring iyong ica 11 n~g Octubre n~g 1719; ipinagcat sa cany ang
laht n~g saclolo at hindi siy binigyn n~g is mang lamang vasong
tubig. Kinaladcd namn ang anc n~g Gobernador General sa talian n~g
m~ga cabayo sa palacio, at doon siya namaty n~g hapon ding iyn, at
ipinagcit sa canyng macaguibc ang sino man manggagamot at itinanggu
sa cany ang lahat n~g bagay na saclolo. Ang m~ga nanghimagsic na
pinamunuan n~g m~ga fraileng pumupuri at nagpapaunlac sa m~ga pumaty sa
Gobernador at sa canyng anc ay nan~gagsitun~go sa cta n~g Santiago at
doo'y kinuha at pinawaln ang arzobispo, na pagdaca'y siy, ang nagatang
sa sarili n~g catungculang pagca Gobernador General sa Sangcapuluang
it. Hindi nagcamt parusa cailan man ang m~ga cakilakilabot na
katampalasanang ito.--Sinipi sa "Censo de las Islas Filipinas" n~g 1903,
tomo I,pgina 342--P.H.P.
[70] "Su Majestad el Rey" sa wicang castil. Masasabing: "ang
Macapangyarihan Har."
[71] Sa matuwid bag'y hindi niya pinahahalagahan ang taong sinasabi n~g
Teniente.
[72] Aayaw kilalanin n~g m~ga fraile si Alfonso XII,na n~g panahong
sinasabi sa "Noli me tangere" ay syang hari sa Espaa, cung di si
Crlos de Borbn na naghahan~gad na siyng maghari sa m~ga castil.
Dahil sa paghahan~gd na ito'y silasila ring m~ga castil ang
nan~gagsipagbaca, at maraming dug ang nabuhos. Ang unang nacabaca n~g
reina Cristina at n~g reina Isabel IIay si Crlos de Borbn, capatid ni
Fernando VII;isinalin niy pagcatapos ang tinatawag niyang catuwiran sa
Corona n~g Espaa sa canyng anc na si Crlos Luis, na nagpamagat n~g
Conde de Montemolin at haring Crlos VI,na siyang muling nagsabog n~g
caligaligan, dug at m~ga capahamacan sa Espaa, sa isang manin~gas na
pagbabaca at n~g siy'y matalo'y omowi sa Trieste at doon namaty n~g
1861.
Humalili cay Crlos Luis ang canyang capatd na si Juan Borbn, n~guni't
wal itng nagawng may cahulugn.
Ang anc ni Juang nagn~gan~galang Crlos at nagpamagt n~g haring Crlos
VIIang siyang nagpatuloy n~g pagbabaca, sa udyc at tulong n~g m~ga
fraile at macafraile. Pinasimuln ang icatlong pagbabaca sa Espaang
m~ga capowa castila rin ang nagpatayan, n~g 8 n~g Abril n~g 1872. N~g
panahong iy'y maraming totoong salapi ang ipinadalng galing sa
Filipinas na handg n~g m~ga fraile cay Crlos, datapuwa't wala ring

kinahinatnan ang pagpupumilit nit, n~g m~ga fraile at n~g m~ga

macafraile, cung d magsabog n~g dugong calahi at papaghirapin n~g di
ano lamang ang Espaa. Natapos ang pagbabaca roon n~g 27 n~g Febrero n~g
1876, araw na ibinalic ni Crlos sa Francia. Ang pinacamabuti sa m~ga
general nito'y si Zumalacrregui at si Cabrera. Cumilala at sumuco si
Cabrera sa haring Alfonso XII n~g tang 1895. Cung pamagatn si Don
Crlos n~g m~ga castila'y "Crlos Chapa."
Marahil ibiguin n~g m~ga bumabasang maalaman cung ano ang dahil n~g
pagbabacang ito, na nagpasimula n~g 2 n~g Octubre n~g 1833 at nagtaps
n~g 27 n~g Febrero 1876, at aking sasabihin sa maicling salit:
Bago pa lamang nacacawal ang Espaa sa capangyarihan n~g m~ga francs,
ay nagpasimul na ang pancal n~g m~ga fraile at n~g m~ga macafraileng
papanumbalikin doon ang pagtatatag ul n~g "absolutismo"; sa macatuwid
baga'y ang capangyarihan n~g haring magaw ang bawa't maibigan, at
manumbalic ang "tribunal n~g Inquisicin." Hindi pumayag si Fernando VII
sa gayng balac, at sa gay'y kinagalitan siya at minagaling n~g m~ga
fraileng sa cany'y mahalili ang canyng capatid na si Crlos Mara
Isidro de Borbn, na nan~gacong cung siya ang maguiguing har ay gagawin
niya bawa't ibiguin n~g Papa at n~g m~ga fraile. Bago namaty si
Fernando ay gumawa it n~g testamentong isinasalin niya ang canyng
corona sa canyng anc na babaeng si Isabel. N~g mamatay si Fernando VII
n~g 29 Septiembre n~g 1833 ay nahahanda na upang bacahin ang hahaliling
reinang si Isabel II, na sa pagca't musms pa noon, ang namamahal n~g
caharia'y si reina Cristinang nabao cay Fernando VII, at n~g icatlng
araw n~g pagcamatay nit'y pinasimulaan na n~g ang panggugul sa Espaa
ni Crlos, na tinutulun~gan n~g papa, n~g m~ga fraile, n~g lahat n~g
m~ga pr at n~g canilang m~ga cacampi.
N~gayng m~ga panahng it'y mahinang mahin na ang carlismo sa Espaa,
at sila sila'y nagsisiran. May nan~gagpapan~galang "integrista" na
siyang nan~gag-iibig n~g "absolutismo" at n~g "inquisicin," at
"mestizo" ang itinatawag nila sa sumasang ayon sa calagayang dal n~g
panahn at ayaw sa "inquisicin" at sa "absolutismo." N~gayo'y macucur
na cung bakit aayaw kilalanin n~g m~ga fraileng hr nila si Alfonso XII
at si Alfonso XIII man; n~guni't ang sawicain n~ga n~g m~ga castil'y "
la fuerza ahorcan" (sapilitan ang pagbitay). Aayaw man sila'y sapilitang
nillagoc ang apdng handg n~g catuwiran at n~g catotohanan.--P.H.P.
[73] Sa canyng calagayan sa canyng sarili.
[74] Sa galit ay nabiglaanan.
[75] Sa bibg lamang.
[76] Mul sa ps, taimtim sa ps.
[77] Na sa pag-iisip.
[78] Sa isng pagcacatan, hindi sinasadya.
[79] Sa pagcacataon at sa ganng akin.
[80] Ang pring catulong n~g cura. N~g panahn n~g Gobierno n~g Espaa,
halos ang lahat n~g paring filipino ay pawang coadjutor lamang ang
naaabot na catungculan; bihirang bihir ang naguiguing cura, at ang
caraniwa'y m~ga fraile ang naguiguiug cura; caya't ang laht n~g m~ga
cura halos sa sangcapuluang ito'y pawang m~ga fraile. Aliping mistul
ang pagpapalagay n~g m~ga curang fraile sa m~ga coadjutor na filipino.

Salamat sa revolucing guinawa n~g Katipunang tatag ni Gat Andrs

Bonifacio'y nahan~g ang m~ga paring filipino sa gayng caalipinan;
datapuwa't hangg n~gay'y wal is man lamang sa m~ga paring filipinong
nacacagunitang magpaunlc cay Gat Andrs Bonifacio. Cahimanawar sila'y
man~gguising sa panahng hinharap. Wala n~g carimarimarim na psong
gaya n~g di marunong tumumbs sa utang na loob!!!]
[81] Ang sumusulat n~g m~ga inilalathala sa m~ga peridico
pmahayagan.
[82] Ang may almacen tindahan. Tinatawag ding almacenero ang catwala
sa pag-iin~gat n~g m~ga camalig na ligpitan n~g an man, ang isng
catungculan sa Gobiernong ganito ang pan~galan.--P.H.P.
[83] Caugalan n~g m~ga taong may pinag-aralang cung pumapanhic sil sa
bahay n~g isang hind cakilala, ang siya'y iharap sa maybahay n~g isng
cakilala nit at sabihing:--"May capurihan po acng ipakikilala sa iny
si guinoong Fulano."--P.H.P.
[84] Ang monje Bernardo Schwart, alemn, na siyng nactuclas n~g
pag-gaw n~g plvora n~g siglo XIV.--P.H.P.

=II.=
=CRISOSTOMO IBARRA=
Hind magagand at mabubuting bhis na m~ga dalaga upang pansinn n~g
lahat, samp ni Fr. Sibyla; hind ang crilagdilagang Capitan General na
casama ang canyang m~ga ayudante upang maals sa pagcatigagal ang
teniente at sumalubong n~g ilang hacbng, at si Fr. Dmaso'y magung
tila nawal-an n~g dw: sila'y wal cung d ang "original" n~g larawang
naca frac, na tan~gan sa camy ang isng binatang luks ang boong
pananamit.
--Magandang gab p, m~ga guinoo! Magandang gab p "among"[85]!--ang
unang sinabi ni Capitang Tiago, at canyng hinagcan ang m~ga camy n~g
m~ga sacerdote, na pawang nacalimot n~g pagbebendicion. Inals n~g
dominico ang canyang salamn sa mata upang mapagmasdan ang bagong datng
na binat at namumutl si Fr. Dmaso at nangddidilat ang m~ga mat.
--May capurihan acng ipakilala p sa iny si Don Crisstomo Ibarra, na
anc n~g nasir cong caibigan!--ang ipinagpatuloy ni Capitang
Tiago.--Bagong galing sa Europa ang guinoong ito, at siya'y aking
sinalubong.
Umalin~gawn~gaw ang pagtatac n~g mrin~gig ang pan~galang ito;
nalimutan n~g tenienteng bumat sa may bahay, lumapit siya sa binat at
pinagmasdan niya ito, mul sa paa hanggang ulo. Ito'y nakikipagbatian
n~g m~ga ugaling salit n~g sandalng iyon sa boong pulutng; tila
mandin sa canya'y walang bagay na naiba sa guitn n~g salas na iyon,
liban na lamang sa canyang pananamt na itm. Ang canyang taas na higut
sa caraniwan, ang canyang pagmumukh, ang canyang m~ga klos ay pawang
naghahalimuyac niyang cabataang mainam na pinagsabay inaralan ang
catawa't clolowa. Nababasa sa canyang mukhng bucs at masay ang
cauntng bacs n~g dugong castil na naaaninag sa isang magandng culay
caymanggui, na mapulapul sa m~ga pisn~gi, marahil sa pagcpatira niya

sa m~ga bayang malalamg.

--Ab!--ang biglang sinabi sa magalc na pagtatac--ang cura n~g aking
bayan! Si par Dmaso: ang matalic na caibigan n~g aking am!
Nan~gagtin~ginang lahat sa franciscano: ito'y hindi cumilos.
--Ac po'y pagpaumanhinan niny, aco'y nagcmali!--ang idinugtong ni
Ibarra, na ga nahihiy na.
--Hind ca nagcmali!--ang sa cawacasa'y naisagot ni Fr. Dmaso, na
sir ang voces.--N~guni't cailan ma'y hind co nagung caibigang matalic
ang iyong am.
Untiunting iniurong ni Ibarra ang canyang camy na iniacmng humawac sa
camy ni par Dmaso, at tiningnan niya it n~g boong pangguiguilalas;
lumin~gn at ang nakita niya'y ang mabalasic na any n~g teniente, na
nagpapatuloy n~g pagmamasd sa canya.
--Bagongtao, cay po b ang anc ni Don Rafael Ibarra?
Yumucd ang binat.
Ga tumindg na sa canyang silln si Fr. Dmaso at tinitigan ang
teniente.
--Cahimanawar dumatng cayong malualhat dito sa inyong lupan, at
magtam naw p cay n~g lalong magandang palad cay sa inyong ama!--ang
sabi n~g militar na nan~gin~ginig ang voces. Siya'y aking nakilala at
ncapanayam, at masasabi cong siya'y isa sa m~ga taong lalong
carapatdapat at lalong may malinis na capurihn sa Filipinas.
--Guinoo--ang sagt ni Ibarrang nababagbag ang ps--ang inyo pong
pagpuri sa aking am ay pumapaw n~g aking m~ga pag-alap-ap tungcol sa
caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang anc ay di co pa
napagttalos.
Napun n~g lh ang m~ga mat n~g matand, tumalicd at umals na
daldl.
Napag-isa ang binata sa guitn n~g salas; at sa pagca't nawal ang may
bahay, wal siyang makitang sa canya'y magpakilala sa m~ga dalaga, na
ang caramiha'y tinitingnan siya n~g may paglin~gap. Nang
macapag-alinlang may ilng minuto, tinun~go niya ang m~ga dalagang
tagly ang calugodlugod na catutubong kilos.
--Itulot ninyo sa aking lacdan~gan co--anya--ang m~ga utos n~g mahigpit
na pakikipagcapwa tao. Pitng tan na n~gayong umals ac rito sa aking
bayan, at n~gayong aco'y bumalc ay hindi co mapiguilan ang nasang aco'y
bumti sa lalong mahalagang hiyas niya; sa canyang m~ga suplng na
babae.
Napilitan ang binatang lumay roon, sa pagca't sino man sa m~ga dalaga'y
walng nan~gahs sumagot. Tinun~go niya ang pulutng n~g ilang m~ga
guinoong lalaki, na n~g mmasid na siya'y dumarating ay nan~gagcabilog.
M~ga guinoo--anya--may isang caugalan sa Alemaniang pagca pumaparoon sa
isang capisanan, at walang masumpun~gang sa canya'y magpakilala sa m~ga
ib; siya ang nagsasabi n~g canyng pan~galan at napakikilala, at
sumasagot naman ang m~ga causap n~g sa gayn ding paraan. Itlot p

niny sa akin ang ganitng ugl; hind dahil sa ibig cong dito'y
magdal n~g m~ga asal n~g m~ga tag ibng lupain, sa pagca't totoong
magaganda rin naman ang ating m~ga caugalian, cung d sa pagca't
napipilitan cong gawn ang gayong bagay. Bumati na ac sa lan~git at sa
m~ga babae n~g aking tinubuang lp: n~gayo'y ibig cong bumati naman sa
m~ga cababayan cong lalaki. M~ga guinoo, ang pan~galan co'y Juan
Crisstomo Ibarra at Magsalin!
Sinabi naman sa canya n~g canyang m~ga causap ang canicanilang m~ga
pan~galang humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan, humiguit
cumulang ang pagca hind nakikilala nino man.
--Ang pan~galan co'y A--!--ang sinabi't sucat n~g isang binata at
bahagya n~g yumucd.
--Bac po cay may capurihan acong makipagsalitaan
sinulat ay siyng nacapagpanatili n~g marubdb cong
kinaguisnan cong bayan? Ibinalit sa aking hind na
sumusulat, datapuwa't hind nila nasabi sa akin ang

sa poetang ang m~ga

pagsint sa
raw po cay
cadahilanan ...

--Ang cadahilanan? Sa pagc't hind tinatawag ang daklang nin~gas n~g

isip upang ipamalingcahod at magsinun~galng. Pinag-usig sa harp n~g
hucm ang isang tao dahil sa inilagy sa tul ang isang catotohanang
hindi matututulan. Aco'y pinan~galanang poeta, n~guni hind aco
tatawaguing ull.
--At mangyayari po bagang maipaunaw ninyo cung an ang catotohanang
yaon?
--Sinabi lamang na ang anac n~g len ay len din namn; cacaunti na't
siya'y ipinatapon sana.
At lumay sa pulutng na iyn ang binatang may cacaibang asal.
Halos tamtacbo ang isng tong masay ang pagmumukh, pananamit
filipino ang suot, at may m~ga botones na brillante sa "pechera."
Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa cany at nagsalit:
--Guinoong Ibarra, hinahan~gad cong mkilala co p cay; caibigan cong
matalic si Capitang Tiago, nakilala co ang inyng guinoong am ...; ang
pan~galan co'y Capitang Tinong, nannahan aco sa Tundng kinlalagyan
n~g inyng bhay; inaasahan cng pauunlacn niny ac n~g inyng
pagdalaw; doon na p cay cumain bcas!
Bihg na bihg si Ibarra sa gayng calakng cagandahang loob:
n~gumn~git si Capitang Tinong at kinucuyumos ang m~ga camay.
--Salamat po!--ang isinagt n~g boong lugd.--N~guni't pasasa San Diego
po ac bcas ...
--Syang! Cung gayo'y sac na, cung cayo'y bumalc!
--Hand na ang pagcain!--ang bigy lam n~g isng lingcod n~g Caf "La
Campana." Nagpasimul n~g pagpasamesa ang panauhn, bag man
nagpapamanhc na totoo ang m~ga babae, lalong lal na ang m~ga filipina.
TALABABA:
[85] Caraniwan sa catagalugan tawaguing "among" ang par, marahil sa

tur rin n~g fraile. Ang sabing "among" ay galing sa "amo," na ang
cahuluga'y "pan~ginoon," at ang tumatawag n~g "amo" ay "alipin." Bakit
hindi sila nagpatawag n~g "ama" na siyng cahulugan sa wicang tagalog
n~g sabing "padre?" Bakit itinutulot n~g m~ga sacerdote na sil'y
tawaguin "amo?"

=III.=
=ANG HAPUNAN=
_Jele jele bago quiere,_[86]
Tila mandn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at
hind na nmamasid sa canyng nan~gin~gilis at manips na m~ga lab ang
pagpapawalng halag; hanggng sa marapating makipagusap sa pilay na si
doctor De Espadaa, na sumsagot n~g putl-putl na pananalit, sa
pagct siya'y may pagc utl. Cagulatgulat ang sam n~g loob n~g
franciscano, sinisicaran ang m~ga sillang nacahahadlng sa canyng
nilalacaran, at hanggng sa sinic ang isng cadete. Hind nagkikikib
ang teniente; nagsasalitan n~g masay ang ib at canilng pinupuri ang
cabutiha't casaganan n~g haying pagcain. Pinacunot ni Doa Victorina,
gayn man, ang canyng ilng; n~guni't caracaraca'y lumin~gng malak
ang glit, cawan~gis n~g natapacang ahas: mangyari'y natuntun~gan n~g
teniente ang "cola" n~g canyng pananamt.
--Datapuwa't wal p b, cayng m~ga mat?--any.
--Mayroon p, guinoong babae, at dalawng lalng magalng cay sa m~ga
mat niny; datapowa't pinagmmasdan co p iyang inyng m~ga cult n~g
buhc--ang itinugn n~g militar na iyong hind totoong mpagparay sa
babae, at sac lumay.
Bag man hind sinasadya'y capuw tumun~go ang dalawng fraile sa dyo
ulunn n~g mesa, marahil sa pagca't siyng pinagcaratihan nil at
nangyari n~g ang mahhintay, na tulad sa nan~gagpapan~gagaw sa isng
ctedra[87]: pinupuri sa m~ga pananalit ang m~ga carapatn at catasan
n~g sip n~g m~ga capan~gagw; datapua't pagdaca'y ipinakikilala ang
pabaligtad, at nan~gag-un~gol at nan~gag-uupasal cung hind sil ang
macapagtam n~g canilng han~gd.
--Ucol p sa iny, Fr. Dmaso!
--Ucol p sa iny, Fr. Sibyla!
--Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na it ... confesor n~g
nasirang may bahay na babae, ang lalong may gulang, may carapatn at may
capangyarihan....
--Matandng matanda'y hind pa naman!--n~guni't cayo p naman ang cura
nitong bayan!--ang sagt na matabang ni Fr. Dmasong gayn ma'y hind
binibitiwan ang silla.
--Sa pagca't ipinag-uutos p niny'y ac'y sumusunod!--ang iniwacs ni
Fr. Sibyla.

--Aco'y hind nag-uutos!--ang itinutol n~g franciscano--aco'y hind

nag-uutos!
Umuup na sana si Fr. Sibylang hind pinpansin ang m~ga pagtutol na
iyn, n~g macasalubong n~g canyang m~ga mat ang m~ga mat n~g teniente.
Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa caisipn n~g m~ga
fraile, ay totoong malak ang cababaan sa isng uldog na tagapaglt n~g
pagcain. "Cedant arma tog"[88], ani Cicern sa Senado; "cedant arma
cotae"[89] anang m~ga fraile sa Filipinas. Datapuwa't mapitagan si Fr.
Sibyla, caya't nagsalit:
--Guinoong teniente, dito'y na sa mundo[90] po tayo at wal sa sambahan;
nararapat po sa inyo ang umup rito.
Datapuwa't ayon sa any n~g canyang pananalita'y sa canya rin nauucol
ang upuang iyn, cahi't na sa mundo. Ang teniente, dahil yat n~g siya'y
howag magpacagambal, n~g huwag siyang umup sa guitn n~g dalawng
fraile, sa maiclng pananalita'y sinabing yaw siyang umup roon.
Aln man sa tatlng iyo'y hind nacaalaala sa may bahay. Nakita ni
Ibarrang nanonood n~g boong galc at nacan~git sa m~ga
pagpapalaman~gang iyn sa upuan ang may bahay.
--Bakit p, Don Santiago! hindi p b cay makikisalo sa amin?--ani
Ibarra.
N~guni't sa lahat n~g m~ga upuan ay may m~ga tao na. Hind cumacain si
Lculo[91] sa bahay ni Lculo.
--Tumahimic p cay! howag cayng tumindg!--ani Capitang Tiago,
casabay n~g pagdidin sa balicat ni Ibarra. Cay pa namn gumgaw ang
pagdiriwng na ito'y sa pagpapasalamat sa mahl na Vrgen sa inyng
pagdatng. Nagpagaw ac n~g "tinola" dahil sa iny't marahil malaon n~g
hind niny ntiticiman.
Dinal sa mesa ang isng umasong malaking "fuente"[92]. Pagcatapos
maibulng n~g dominico ang "Benedcte"[93] na halos wal sino mang
natutong sumagot, nagpasimul n~g pamamahagui n~g laman n~g fuenteng
iyon. N~guni't ayawan cung sa isng pagcalibng iba cayng bagay,
tumam cay pr Dmaso ang isng pinggang sa guitn n~g maraming po at
sabw ay lumlan~goy ang isng hubd na lig at isng matigs na pacpc
n~g inahng manc, samantalang cumacain ang ib n~g m~ga hit at dibdb,
lalong lal na si Ibarra, na nagcapalad mapatam sa cany ang m~ga aty,
balonbalonan at ib, pang masasarp na lamng loob n~g inahng manc.
Nakita n~g franciscano ang laht n~g it, dinurog ang m~ga po, humigop
n~g cauntng sabw, pinatung ang cuchara sa paglalagy at biglng
itinulac ang pingga't inilay sa canyng harapn. Nallibang namng
totoo ang dominico sa pakikipagsalitan sa binatang mapul ang buhc.
--Gaano pong panahng npaalis cay sa lupang ito?--ang tanng ni
Laruja cay Ibarra.
--Pitng tan halos.
--!Aba! cung gay'y marahil, nalimutan na niny ang lupang ito?
--Baligtd p; bag man ang kinaguisnan cong lupa'y tila mandin
linilimot na ac, siy'y lagu cong inaalaala.

--An po ang big ninyng sabihin?--ang tanng n~g mapulng buhc.

--Ibig cong sabhing may isang tan na n~gayng hind aco tumtangap n~g
ano mang balit tungcol sa bayang it, hanggang sa ang nacacatulad co'y
ang isang d tagaritong hind man lamang nalalaman cung cailan at cung
paano ang pagcamatay n~g canyang ama.
--Ah!--ang biglang sinabi, n~g teniente.
--At saan naroon p cayo at hind cayo tumelegrama?--ang tanong ni Doa
Victorina.--Tumelegrama cami sa "Peinsula"[94] n~g cami'y pacasal.
--Guinoong babae; nitong huling dalawang tao'y doroon aco sa dacong
ibab n~g Europa, sa Alemania at sac sa Colonia rusa.
Minagaling n~g Doctor De Espadaa, na hangg n~gayo'y hind
nan~gan~gahs magsalit, ang magsabi n~g caunt:
--Na ... na ... nakilala co sa Espaa ang isang polacong tag, Va ...
Varsovia, na ang pan~gala'y Stadtnitzki, cung hind masam ang aking
pagcatand; hind p b niny siya nakikita?--ang tanong na totoong
kim at halos namumula sa cahihiyan.
--Marahil p--ang matams na sagt ni Ibarra--n~guni't sa sandalng
it'y hind ko naaalaala siy.
--Aba, hind siy maaring ma ... mapagcamal-an sa iba!--ang idinugtng
n~g Doctor na lumacs ang loob.--Mapul ang canyng buhc at totoong
masamng man~gastl.
--Mabubuting m~ga pagcacakilalanan; n~guni't doo'y sa casaliwang palad
ay hind aco nagsasalit n~g isa man lamang wicang castl, liban na
lamang sa ilang m~ga consulado.
--At paano ang inyng guingawang pamumuhay?--ang tanong ni Doa
Victorinang nagttaca.
--Guinagamit co p ang wc n~g lupang aking pinagllacbayn, guinoong
babae.
--Marunong po b naman cayo n~g ingls?--ang tanong n~g dominicong
natira sa Hongkong at totoong marunong n~g "Pidggin-English"[95], iyang
halo-halong masamng pananalit n~g wic ni Shakespeare[96] n~g anc n~g
Imperio Celeste[97].
--Natira acng isang tan sa Inglaterra, sa casamahn n~g m~ga tong
ingls lamang ang sinsalit.
--At aln ang lupang lalong naibigan p niny sa Europa?--ang tanng
n~g binatang mapul ang buhc.
--Pagcatapos n~g Espaa, na siyang pan~galaw cong Byan, aln man sa
m~ga lupan n~g may calayang Europa.
--At cay pong totoong maraming nalacby ... sabihin niny, an p b
ang lalong mahalagng bagay na inyong nakita?--ang tanng ni Laruja.
Wari'y nag-isp-sp si Ibarra.
--Mahalagng bagay, sa anng cauculn?

--Sa halimbaw ... tungcl sa pamumuhay n~g m~ga byan ... sa bhay n~g
pakikipanaym, ang lcad n~g pamamahal n~g byan, ang col sa religin,
ang sa calahatn, ang cats, ang cabooan....
Malaong nagdidilidili si Ibarra.
--Ang catotohanan, bgay na ipangguilals sa m~ga byang iyan, cung
ibubucod ang sariling pagmamalak n~g bawa't is sa canyng nacin....
Bago co paroonan ang isng lupain, pinagsisicapan cong matals ang
canyng historia, ang canyng Exodo[98] cung mangyayaring masabi co it,
at pagcatapos ang nasusunduan co'y ang dapat mangyari: nakikita cong ang
iguiniguinhawa ipinaghihirap n~g isng baya'y nagmmul sa canyng
m~ga calayan m~ga cadilimn n~g isip, at yamang gay'y nanggagaling
sa m~ga pagpapacahirap n~g m~ga namamayan sa icgagalng n~g calahatn,
ang sa canilang m~ga magugulang na pagca walang ibng iniibig at
pinagsusumakitan cung d ang sariling caguinhawahan.
--At wal ca na bagng nakita cung d iyn lmang?--ang itinanng na
nagttawa n~g palibc n~g franciscano, na mul n~g pasimulan ang
paghapon ay hind nagssalita n~g an man, marahil sa pagc't siya'y
nalilibang sa pagcain; hind carapatdapat na iwalds mo ang iyong
cayamanan upang wal cang maalaman cung d ang bbahagyang bagay na
iyn! Sino mang musms sa escuelaha'y nalalaman iyn!
Npatin~gn na lamang sa cany si Ibarra't hind maalaman cung an ang
sasabihin; ang m~ga iba'y nan~gagtitin~ginan sa pagkatac at
nan~gan~ganib na magcaroon n~g caguluhan.--Nagttapos na ang paghapon,
ang "cagalan~gn p ninyo'y busg na"--ang issagot sana n~g binat;
n~guni't nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang sumsunod:
--M~ga guinoo; huwg cayng magttaca n~g pagsasalitang casambahy sa
akin n~g aming dating cura; ganyn ang pagpapalagy niy sa akin n~g
ac'y musms pa, sa pagc't sa cany'y para ring hind nagdaraan ang
m~ga tan; datapowa't kinikilala cong utang na loob, sa pagc't
nagpapaalaala sa aking lubs niyng m~ga raw na madals pumaparoon sa
aming bhay ang "canyng cagalan~gn", at canyng pinaunlacan ang
pakikisalo sa pagcain sa mesa n~g aking am.
Sinulyp n~g dominico ang franciscano na nan~gan~gatal. Nagpatuloy n~g
pananalit si Ibarra at nagtindg:
--Itulot niny sa aking ac'y umals na, sa pagc't palibhasa'y bago
acng datng at dahil sa bcas din ay aco'y alis, marami pang totoong
ggawn acng m~ga bgay-bgay. Natapos na ang pinacamahalag n~g
paghapon, caunt lamang cung aco'y uminm n~g alac at bahagy na
tumtikim ac n~g m~ga licor. M~ga guinoo, mtungcol naw ang laht sa
Espaa at Filipinas!
At ininm ang isng copitang alac na hanggng sa sandalng iy'y hind
sinsalang. Tinularan siy n~g Teniente, n~guni't hind nagsasabi n~g
an man.
--Howg p cayng umals!--ang ibinulng sa cany, ni Capitang
Tiago.--Drating na si Mara Clara: sinund siy ni Isabel. Paririto ang
sa byang bgong cura, na santong tunay.
--Paririto ac bcas bago ac umals. N~gayo'y may ggawin acng
mahalagng pagdalaw.

At yumao. Samantala'y nagluluwal n~g sam n~g loob ang franciscano.

--Nakita na niny?--ang sinasabi niy sa binatang mapul ang buhc na
ipinagcucucumpas ang cuchillo n~g himagas. Iy'y sa pagmamataas! Hind
nil maipagpaumanhng sil'y mapagwicaan n~g cura! Ang acal nil'y
m~ga taong may cahulugn na! Iyn ang masamng nacucuha n~g pagpapadal
sa Europa n~g m~ga bt! Dapat ipagbawal iyn n~g gobierno.
--At ang teniente?--ani Doa Victorinang nakikicamp sa
franciscano--sa boong gabng ito'y hind inals ang pagcucunt n~g
pag-itan n~g canyng m~ga kilay; magalng at tayo'y iniwan! Matand
na'y teniente pa hangg n~gayn!
Hind malimutan n~g guinoong babae ang pagcacabanggut sa m~ga cult n~g
canyng buhc at ang pagcacayapac sa "encaonado" n~g canyng m~ga
"enagua."
N~g gabng ya'y casama n~g m~ga ib't ibng bagay na isinusulat n~g
binatang mapul ang buhc sa canyng librong "Estudios Coloniales," ang
sumsunod: "Cung an't macahihilahil sa casayahan n~g isng pigung ang
isng liig at isng pacpc sa pinggn n~g tinola." At casama n~g m~ga
iba't ibng paunw ang m~ga ganit:--"Ang taong lalong walng cabuluhn
sa Filipinas sa isng hapunan casayahan ay ang nagpapahapon
nagpapafiesta: macapagpapasimul sa pagpapalayas sa may bahay at
mananatili ang laht sa boong capanatagn."--"Sa m~ga calagayan n~gayn
n~g m~ga bagay bagay, halos ay isng cagalin~gang sa canil'y ggawin
ang huwg paalisn sa canilng lupan ang m~ga filipino, at huwg man
lamang turan silng bumasa"....
TALABABA:
[86] Wicang haluang castil't tagalog, na cung tawagui'y "wicang
tinul". Nagpapatumpictumpic bago'y ibig,--May m~ga filipinong hind
nan~gingiming magsalitang sila'y hind nacacawatas n~g wicang tagalog,
na hind sil marunong n~g wicang tagalog; datapawa't hind rin naman
marunong magsalit n~g tunay na wicang castil; walng nalalaman cung d
ang wicang tind: cahabaghabag na m~ga tao!
[87] Ang pagtutur n~g isng carunun~gan; sa halimbaw: si Fulano'y
nagtutur n~g catedra n~g "Derecho" na gaya rin cung sabihing si
Fulano'y nagtutur n~g dunong n~g "Derecho."
[88] Magbigay ang sandata sa harp n~g carunun~gang; sa macatuwid baga'y
dapat gumalang ang m~ga militar sa m~ga tong pants.
[89] Magbigy ang sandata sa harap n~g m~ga fraile; dapat gumalang ang
m~ga militar sa m~ga fraile.
[90] Wicang castil ang sabing "mundo" at maraming cahulugn: ang
cabooan n~g lahat n~g m~ga kinapal.--Ang lup.--Ang cabooan n~g laht
n~g tao.--Bal na malak.--Tungcol sa pamumuhay. Is sa m~ga caaway n~g
caluluwa. Dito'y ang cahulugan ay isng tan~ging bahgui n~g
sangcataohan, sa macatuwid baga'y ang m~ga tao sa pigung na
iyn.--P.H.P.
[91] Si Lucio Licino Lcalo, cnsul romano, na bantog dahil sa totoong
magalng na pagcain sa canyang mesa.
[92] Ang cahulugn dito'y isang malaking tasang malucng na

pinagllagyan n~g pagcain--Cahulugan din n~g wicang "fuente"; Bucl n~g

tubig na nanggagaling sa lp.--Isng "aparato" upang doo'y lumabas ang
tubig na nanggagaling sa m~ga "tubo" at n~g magamit sa bahay, sa daan
sa halamanan.--Mul n~g isang bagay.--Ang sugat na talagang guingaw sa
brazo, sa bint at iba pa.--Kinacailan~gang sa pagsasalit n~g "fuente"
ay magpalabas n~g han~gin sa bibig, sa pagca't cung hindi ay masasabing
"puente" na ang cahuluga'y tuly. Ito'y is sa m~ga cadahilanan cay
ayaw acng makisunod sa bagong palacad na isulat n~g P cahi't ang
pinanggalin~ga'y F, gaya sa halimbw n~g Filipinas, Fernando, Faustino
na may m~ga sumusulat n~gayon n~g Pilipnas, Pernando, Paustino. Gayon
ma'y iguinagalang co at hindi co pinipintasan ang sa ibang caisipan at
palacad na sinusunod.--Upang maipan~gusap ang "efe" ay idinadaiti ang
labi sa m~ga n~giping itaas sac magpalabs n~g han~gin sa pagsasalit
n~g letra.--P.H.P.
[93] Pinupuri cata. Pasimul n~g isng dasl sa Dios na wicang latng
sinasabi n~g m~ga pri at iba pang catlico bago cumain.
[94] Tinatawag n~g m~ga castilang "Pennsula" ang Espaa.--"Peinsula"
ang sabi ni Doa Victorina, sa pagca't siya'y is riyan si m~ga babaeng
taglog na nagcacasticastilaan ay bago'y hind man lamang marunong
man~gusap n~g wicang castil. Ang tunay na cahulugan n~g Pennsula ay
ang lupang halos naliliguid n~g tubig magcabicabil.--P.H.P.
[95] Tulad sa tinatawag nating wicang "castilng tinda." Halohalong
salitang ingls, insic, portugus at malayo; gaya namn n~g nangyayari
na rito sa Filipinas tungcol sa pananalit n~g ingls na halohal n~g
ingls, castila't tagalog.--P.H.P.
[96] Guillermo Shakespeare, dakilang poetang ingls at isa sa m~ga
pan~gulong dramtico sa sangcataohan. Ipinan~ganac sa Strafford n~g 1564
at namatay n~g 1616. Ang m~ga pan~gulong sinulat niya'y ang "Macbet,"
"Romeo at Julieta", "Hamlet," "Otelo," "Ang Mercader sa Venecia," "Ang
panaguinip n~g isng gabng tag-araw" at iba pa.--P.H.P.
[97] Ang caharian n~g China.
[98] Pan~galawng libro n~g Pentatesco ni Moiss.--Ang paglalacbay sa
ibang lupain n~g m~ga tb sa isng nacin byan, na siyng cahulugn
dito.

=IV.=
=HEREJE AT FILIBUSTERO=
Nag-aalinlan~gan si Ibarra. Ang han~gin sa gab, na sa m~ga buwng iy'y
caraniwang may calamign na sa Maynil, ang siyng tila mandn pumaw sa
canyng noo n~g manips na lap na doo'y nagpadilm: nagpugay at
humin~g.
Nagdaraan ang m~ga cocheng tila m~ga kidl't, m~ga calesang pupahang
ang lacad ay naghhin~gal, m~ga nagllacad na tag ib't ibng nacin.
Tagly iyng paglacad na hind nan~gagcacawan~gis ang hacbng, na siyng
nagpapakilala sa natitilihan sa walng mgaw, tinun~go n~g binat ang
dacong plaza n~g Binundc, na nagpapalin~gap-lin~gap sa magcabicabil na
wari'y ibig niyng cumilala n~g an man. Yao'y ang m~ga dating daan at

m~ga dating bhay na may m~ga pintng put at azul at m~ga pader na
pinintahn n~g put cung dil caya'y m~ga anyng ibig tularan ang
batng "granito" ay masam ang pagcachuwad; nananatili sa campanario
n~g simbahan ang canyng rels na may cartulang cups na; iyn ding
m~ga tindahan n~g insc na iyng may marurumng tabing na nsasampay sa
m~ga varillang bacal, na pinagbalibalicuc niy isng gab ang is sa
m~ga varillang iyn, sa pakikitulad niy sa masasama ang pagcaturong
m~ga bt sa Maynil: sino ma'y walng nagtowd niyn.
--Marahan ang lacad!--ang ibinulng, at nagtuly siy sa daang
Sacrista.
Ang m~ga nagbbili n~g sorbete ay nananatili sa pagsigw n~g:
Sorbeteee! m~ga huepe rin ang siyng pang-ilaw n~g m~ga dating
nan~gagttindang insc at n~g m~ga babaeng nagbbili n~g m~ga cacanin at
m~ga bun~gang cahoy.
--Cahan~gahan~g!--ang sinabi niy--it rin ang insc na may pitng
tan na, at ang matandng babae'y ... siy rin! Masasabing nanaguinip
ac n~g gabng it sa pitng tang pagca pa sa Europa!.. at Santo Dios!
nananatili rin ang masamang pagclagay n~g bat, na gaya rin n~g aking
iwan!
At naroroon pa n~ga't nacahiwalay ang bat sa "acera" n~g linlicuan n~g
daang San Jacinto at daang Sacrista.
Samantalang pinanonood niy ang catacatacng pananatiling it n~g m~ga
bhay at ib pa sa byan n~g walng capanatilihn, marahang dumap sa
canyng balicat ang isng camy; tumunghy siy'y canyng nakita ang
matandng Teniente na minmasdang siyng halos nacan~git: hind na
tagly n~g militar yang mabalasic niyng pagmumukh, at wal na sa
cany yang m~ga kilay na totoong canyng ikinatatan~g sa ib.
--Bagongtao, magpacain~gat cay! Mag-aral p cay sa inyng am--ang
sinabi niy.
--Ipatawad p niny; n~guni't sa acal co'y inyng pinacamahl ang aking
am; maaar p bang sabihin niny sa akin cung ano ang canyng
kinhinatnan?--ang tanng ni Ibarra na siy'y minmasdan.
--Bakit? hind p b niny nalalaman?--ang tanng n~g militar.
--Itinanng co cay Capitng Tiago ay sumagt sa aking hind niy
sasabihin cung d bcas na. Nalalaman po b niny, sacal?
--Mangyari bag, na gaya rin namn n~g laht! Namaty sa bilangguan!
Umudlt n~g isng hacbng ang binat at tinitigan ang Teniente.
--Sa bilangguan? sinong namaty sa bilangguan?--ang itinatanng.
--Ab, ang iny pong am, na nbibilangg!--ang sagt n~g militar na
may cauntng pangguiguilals.
--Ang aking am ... sa bilangguan ... napipit sa bilangguan? An p
ang wic niny? Nakilala p b niny ang aking am? Cay p ba'y ...?
ang itinanng n~g binat at hinawacan sa brazo ang militar.
--Sa acal co'y hind ac nmamal; si Don Rafael Ibarra.

--Siy n~ga, Don Rafael Ibarra!--ang marahang lit n~g binat.

--Ang boong sip co'y iny pong nalalaman na!--ang ibinulng n~g
militar, na pusps n~g habg ang any n~g pagsasalit, sa canyng
pagcahiwatig sa nangyayari sa clolowa ni Ibarra; ang acal co'y inyng
...; n~guni't tapan~gan niny ang inyng loob! dito'y hind
mangyayaring magtamng capurihn cung hind nabibilangg!
--Dapat cong acaling hind p cay nagbbir sa akin--ang mulng
sinabi ni Ibarra n~g macaraan ang ilng sandalng hind siy umimic!
Masasabi p b niny sa akin cung bakit siy'y nasasabilangguan?
Nag-anyng nag-iisip-isip ang militar.
--Ang aking ipinagttacang totoo'y cung bakit hind ipinagbigay alam sa
iny ang nangyayari sa inyng familia.
[Larawan:--Binat, mag-n~gat p cay! Mag-aral cay sa inyng
am!--anng teniente sa cany.--Imp. de M. Fernndez Paz, 447, Sta
Cruz.]
--Sinasabi sa akin sa canyng hulng sulat, na may isng tan na
n~gayn, na huwg daw acng maliligalig cung d niya ac sinusulatan, sa
pagc't marahil ay totoong marami siyang pinakikialamn;
ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy ac n~g pag-aaral ... at
benebendiconan ac!
--Cung gay'y guinaw niy ang sulat na iyn sa iny, bago mamatay;
hind malalao't mag-isang tan n~g siy'y aming inilibng sa inyng
bayan.
--Anng dadahilana't nbibilangg ang aking am?
--Sa cadahilanang totoong nacapagbbigay puri. N~guni't sumama p cay
sa aki't ac'y paroroon sa cuartel; sasabihin c han~ggng tayo'y
lumalacad. Cumapit p cay sa aking brazo.
Hind nan~gag-imican sa loob n~g sandal; may anyng nagdidilidili ang
matand at wari'y hinhin~gi sa canyng "perilla,"[99] na
hinihimashimas, na magpaalaala sa cany.
--Cawan~gis n~g lubs p ninyng pagcatalasts--ang ipinasimul n~g
pagsasalit--ang am p niny'y siyng pan~gulo n~g yaman sa boong
lalawigan, at bag man iniibig siy't iguinagalang n~g marami, ang m~ga
ib'y pinagtatamnan namn siy n~g masamng loob, kinainguitn. Sa
casaliwang palad, camng m~ga castilang naparito sa Filipinas ay hind
namin inuugal ang marapat naming ugalin: sinasabi co it, dahil sa is
sa inyng m~ga nunong lalaki at gayn din sa caaway n~g inyng am. Ang
walng lict na paghahalihalil, ang capan~gitan n~g asal n~g m~ga
matataas na pn, ang m~ga pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan
at ang caiclan n~g paglalacbay-bayan, ang siyng may sla n~g laht;
pumaparito ang lalong masasam sa Pennsula, at cung may isng mabat na
mparito, hind nalalao't pagdaca'y pinassam n~g m~ga tagarito rin. At
inyng talastasng maraming totoong caaway ang inyng am sa m~ga cura
at sa m~ga castl.
Dito'y sandalng humint siy.
--N~g macaraan ang ilng buwn, bhat n~g cay po'y umals, nagpasimul
na ang saman n~g loob nil ni pr Dmaso, na d co masabi ang tunay na

cadahilanan. Binbigyang casalanan siy ni pr Dmasong hind raw siy

nagcucumpisal: n~g una'y dating hind siy nan~gun~gumpisal, gayn ma'y
magcabigan silng matalic, na marahil natatandaan pa p niny. Bucd sa
rito'y totoong dalisay ang capurihn ni Don Rafael, at higut ang
canyng pagcabanl sa maraming nan~gagcucumpisal at nan~gagpapacumpisal:
may tintunton siy sa canyng sariling isng cahigpithigpitang pagsund
sa atas n~g magandng asal, at madals sabihin sa akin, pagca nsasalit
niy ang m~ga smang it n~g loob: "Guinoong Guevara,
sinasampalatayanan po b ninyng pinatatawad n~g Dios ang isng mabigt
na casalanan, ang isng cusang pagpaty sa cpuw to, sa halimbw,
pagc, nasabi na sa isng sacerdote; na to rin namng may catungculang
maglihim n~g sa cany'y sinasaysay, at matacot msanag sa infierno, na
siyng tinatawag na pagsisising "atricion"? Bucod sa duwag ay walng
hiyng pumapanatag? Ib ang aking sapantah tungcl sa Dios--ang
sinasabi niy--sa ganng akin ay hind nasasawat ang isng casam-an n~g
casam-an din, at hind ipinatatawad sa pamamag-itan n~g m~ga walng
cabuluhng pag-iyc at n~g m~ga paglilims sa Iglesia." At inillagy
niy sa akin ang ganitng halimbw:--"Cung aking pinaty ang isng am
n~g familia, cung dahil sa catampalasanan co'y nabao't nlugam sa
capighatan ang isng babae, at ang m~ga masasayng musms ay nagung
m~ga dukhng ulila, mababayaran co cay ang walng hanggang Catowiran,
cung aco'y cusang pabitay, ipagcatiwal co ang lhim sa isng
mag-iin~gat na howag mhayag, maglims sa m~ga cura na siyng hind
tunay na nan~gagcacailan~gan, bumil n~g "bula de composicin,"
tuman~gistan~gis sa gab at araw? At ang bao at ang m~ga ulila?
Sinasabi sa akin n~g aking "conciencia"[100] na sa loob n~g cya'y dapat
acng humalili sa tong aking pinaty, ihandg co ang aking boong lacs
at hanggng aco'y nabubuhay, sa icgagalng n~g familiang itng ac ang
may gaw n~g pagcapahamac, at gayn man, sino ang macapagbibigay n~g
capalt n~g pagsint n~g am?"--Ganyn ang pan~gan~gatuwiran n~g iny
pong am, at ang an mang guinagawa'y isinasangayong lgu sa mahigpit
na palatuntunang it n~g wags na caasaln, at masasabing cailn ma'y
hind nagbigy pighat canino man; baligtd, pinagsisicapan niyng
pawin, sa pamamag-itan n~g magagandng gaw, ang m~ga tan~ging casawan
sa catuwirang, ayon sa cany'y guinaw raw n~g canyng m~ga nun.
Datapuwa't ipanumbalic natin sa canyng samaan n~g loob sa cura, ang
m~ga pagcacaalit na ito'y lumlubh; binbangguit siy ni pr Dmaso
buhat sa plpito, at cung d tinutucoy siy n~g boong liwanag ay isng
himal, sa pagca't sa caugalian n~g paring iy'y mahihintay ang laht.
Nakikinikinita co nang masam ang cahahangganan n~g bagay na it.
Muling humntng sandali ang matandng Teniente.
--Nagllibot n~g panahn iyn ang isng nagung sundalo sa artillera,
na pinaals sa hucb dahil sa malabis na cagaspan~gn n~g canyng sal
at dahil sa camangman~gang labis. Sa pagca't kinacailan~gan niyng
mabuhay, at hindi pahintulot sa cany ang magtrabajo n~g mabigt na
macasisir n~g aming capurihan[101], nagtam siy, hind co alm cung
sino ang sa cany'y nagbigy, n~g catungculang pagca maninin~gil n~g
buws n~g m~ga carruaje, calesa at ib pang sasacyn. Hind tumanggp
ang ab n~g an mang tr, at pagdaca'y napagkilala n~g m~ga "indio" ang
bagay na it: sa ganang canil'y totoong cahimahimal, na ang isang
castil'y hind marunong bumasa't sumulat. Pinaglilibacan ang culang
palad, na pinagbabayaran n~g cahihiyan ang nsisin~gil na buws, at
nalalaman niyng siy ang hantun~gan n~g libc, at ang bagay na it'y
lalong nacraragdag n~g dating masam at magaspng niyang caugalan.
Sadyang ibinibigay sa cany ang m~ga sulat n~g patumbalc;
nagpapaconwar siya namng canyang binabasa, at bago siy pumifirma cung
san nakikita niyang walng sulat, na ang parang kinahig n~g manc na
canyng m~ga letra'y siyng larawang tunay n~g canyng cataohan;

linlan~gap niy ang masasaclp na cairin~gang iyn, n~guni't

nacacasin~gil siy, at sa ganitng calagayan n~g canyang loob ay hindi
siy gumagalang canino man, at sa inyng ama'y nakipagsagutan n~g
lubhang mabibigat na m~ga salit.
Nangyari isng araw, na samantalang pinagpipihitpihit niy ang isng
papel na ibinigy sa cany sa isng tindahan, at ibig niyng mlagay sa
tuwd, nagpasimulng kinawayn ang canyng m~ga casamahan n~g isng
batang nanasoc sa escuela, magtaw at itro siya n~g dalir. Naririn~gig
n~g tong iyn ang m~ga tawanan, at nakikita niyng nagssaya ang libc
sa m~ga d makikibuing mukh n~g nan~garoroon; naubos ang canyang
pagtitiis, biglng pumihit at pinasimulang hinagad ang m~ga batang
nan~gagtacbuhan, at sumsigaw n~g "ba", "be", "bi", "bo", "bu."
Pinagdimln n~g galit, at sa pagca't hind siya mang-abot, sa canil'y
inihalibas ang canyng bastn, tinamaan ang is sa lo at nbulagt; n~g
magcagayo'y hinandulong ang nasusubasob at pinagtatadyacn, at aln man
sa nan~gagsisipanood na nanglilibac ay hind nagcaroon n~g tapang na
mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyng am. Napoot
sa nangyari, tinacb ang maninin~gil na castil, hinawacan siy sa brazo
at pinagwicaan siy n~g mabibigt. Ang castilng marahil ang tin~gn sa
laht ay mapul na, ibinuhat ang camy, n~guni't hind siy binigyang
panahn n~g inyong am, at tagly iyng lacs na nagccanul n~g pagca
siy'y ap n~g m~ga vascongado ... anng ib'y sinuntc daw, anng ib
nam'y nagcasiy, na lamang sa pagtutulac sa cany; datapowa't ang
nangyari'y ang tao'y umg, napalay n~g ilng hacbng at natumbng
tumam, ang lo sa bat. Matiwasay na ibinan~gon ni Don Rafael ang
batang may sugat at canyng dinal sa tribunal[102]. Sumuca n~g dug ang
naguing artillerong iyn at hind na natauhan, at namaty pagcaraan n~g
ilng minuto. Nangyari ang caugalan, nakialm ang justicia, piniit ang
inyng am, at n~g magcagayo'y nan~gagsilitw ang m~ga lihim na caaway.
Umuln ang m~ga paratang, isinumbng na siy'y filibustero at hereje:
ang maguing "hereje" ay isng casawang palad sa laht n~g lugar, lalong
lalo na n~g panahng iyng ang "alcalde"[103] sa lalawiga'y isng taong
nagpaparan~galang siy'y mapamintacasi, na casama ang canyng m~ga
allang nagdrasal n~g rosario sa simbahan n~g malacs na pananalit,
marahil n~g marinig n~g lahat at n~g makipagdasal sa canya; datapuwa't
ang magung filibustero ay lalong masam cay sa magung "hereje," at
masam pang lal cay sa pumaty n~g tatlng mninin~gil n~g buws na
marunong bumasa, sumulat at marunong magtan~gtang. Pinabayan siy n~g
laht, sinamsm ang canyng m~ga papel at ang canyng m~ga libro.
Isinumbng na siy'y tumtanggap n~g "El Correo de Ultramar" at n~g m~ga
peridicong gling sa Madrid; isinumbng siya, dahil sa pagpapadal sa
iny sa Suiza alemana; dahil sa siy'y nsamsaman n~g m~ga sulat at n~g
larawan n~g isng paring binitay, at ib pang hind co maalaman.
Kinucunan n~g maisumbng ang laht n~g bgay, samp n~g paggamit n~g
brong tagalog, gayng siy'y nagmul sa dugng castil[104]. Cung
naguing ib sana ang inyng am, marahil pagdaca'y nacawal, sa pagc't
may isng mlicong nagsaysy, na ang ikinamaty n~g culang palad na
maninin~gil ay mul sa isng "congestin"[105]; n~guni't ang canyng
cayamanan, ang canyng pananalig sa catuwiran at ang canyng galit sa
laht n~g hind naaayon sa cautusn sa catuwiran ang sa canyng
nan~gagpahamac. Ac man, sacali't malak ang aking casuclamn sa
pagluhog sa paggaw n~g magalng nino man, humarp ac sa Capitn
General, sa hinalinhan n~g ating Capitn General n~gayn; ipinaliwanag
co sa canyng hind mangyayaring magung "filibustero" ang tumatangkilik
sa laht n~g castilang dukh naglalacbay rito, na pinatutuloy sa
canyng bahay at pinacacain at ang sa canyng m~ga ugt ay tumtacbo pa
ang mapagcandiling dugng castl; nawalng cabuluhng isagt co ang
aking lo, at ang manump ac sa aking carukhan at sa aking capurihng
militar, at wal ac n~g nasunduan cung d magpakita sa akin n~g

masamng pagtanggp, pagpakitan ac n~g lalong masam sa aking

pagpapaalam at ang pamagatn ac n~g "chilado"[106]!
Humint ang matand n~g pananalit upang magpahin~g, at n~g canyng
mahiwatigan ang hind pag-imc n~g canyng casama, na pinakikinggan
siy'y hind siy tintinguan, ay nagpatuloy:
--Nakialam ac sa usapn sa cahin~gian n~g inyng am. Dumulg ac sa
bantg na abogadong filipino, ang binatang si A--; n~guni't tumanggu sa
pagsasanggalang.--"Sa akin ay matatalo"--ang wic sa
akin.--Panggagalin~gan ang pagsasanggalng co n~g isng bagong sumbong
na laban sa cany at marahil ay laban sa akin. Pumaroon p cay cay
guinoong M--, na masilacbng manalumpt, taga Espaa at lubhng
kinaaalang-alan~ganan. Gayn n~ga ang aking guinaw, at ang balitang
abogado ang nan~gasiwa sa "causa" na ipinagsanggalang n~g boong
catalinuhan at caningnin~gn. Datapwa't marami ang m~ga caaway, at ang
il'y m~ga lhim at hind napagkikilala. Sagan ang m~ga sacsng sabut,
at ang canilng m~ga paratang, na sa ibang lugar ay mawawal-ang
cabuluhn sa isng salitang palibc patuy n~g nagssanggalang, dito'y
tumitibay at tumtigas. Cung nasusunduan n~g abogadong mawalng
cabuluhn ang canilng m~ga bintng, sa pagpapakilala n~g
pagcacalabn-lban n~g canicanilang saysy at n~g m~ga saysy nilng
sarili, pagdaca'y lumlabas ang m~ga ibng sumbng. Isinusumbng nilng
nan~gamcm siy n~g maraming lp, hinin~gn siyng magbayad n~g m~ga
casiran at m~ga caluguihng nangyari; sinabi nilng siya'y
nakikipagcaibigan sa m~ga tulisn, upang pagpitaganan nil ang kanyng
m~ga pananm at ang canyng m~ga hayop. Sa cawacasa'y nagulng totoo ang
usapng iyn, na an pa't n~g magung isng tan na'y walng
nagcacawatasng sino man. Napilitang iwan n~g "alcade"[107] ang canyng
catungculan, hinalinhn siy n~g ibang, ayon sa balita'y, masintahin sa
catuwiran, n~guni't sa casaliwang palad, ito'y ilng buwn lamang
nanatili roon, at ang napahalili sa cany'y napacalabis naman ang pagca
maibigun sa mabuting cabayo.
Ang m~ga pagtitiis n~g hirap, ang m~ga sam n~g loob, ang m~ga
pagdarlit sa bilangguan, ang canyng pagpipighat n~g canyng
mapanood ang gayng caraming gumaganti n~g catampalasanan sa guinaw
niy sa canilng m~ga cagalin~gan, ang siyng sumir sa catibayan n~g
canyng catawang bacal, at dinapan siy, niyng sakt na ang libin~gan
lamang ang nacagagamot. At n~g matatapos na ang laht, n~g malapit n~g
tamuhn niy, ang cahatulng siy'y walng casalanan, at hind
catotohanang siy'y caaway n~g Bayang Espaa, at di siy, ang may sala
n~g pagcamaty n~g mninin~gil, namaty sa bilanggang wal sino man sa
canyng tab. Dumatng ac upang mapanood ang pagcalagt n~g canyng
hinin~g.
Tumiguil n~g pananalit ang matand; hindi nagsalit si Ibarra n~g an
man. Samantala'y dumatng sil sa pintan n~g cuartel. Humint ang
militar, iniabt sa cany ang camy at nagsabi:
--Binat, ipagtanng niny cay Capitang Tiago ang m~ga paliwanag.
N~gay'y magandng gab p! Kinacailan~gan cong tingnn cung may
nangyayaring an man.
Walng imc na hinigpt na mairog ni Ibarra ang payat na camy n~g
Teniente, at hind cumikibo'y sinundn n~g canyng m~ga mat it,
hanggng sa d na mtanaw.
Marahang bumalc at nacakita siy n~g isng nagdaraang carruaje;
kinawayn niya ang cochero:

--Sa Fonda ni Lala!--ang sinabing bahagy na mawatasan.

--Marahil nanggaling it sa calabozo--ang inisip n~g cochero sa canyng
sarili, sac hinaplit n~g ltigo ang canyng m~ga cabayo.
TALABABA:
[99] Ang balbs na sumisibol sa bab, na pinapag aanyong pera--Ang pera
ay ang caraniwang tawaguing "peras." "Pera" pagc isa; "peras" pagc
dalaw marami, ito'y cung sa wcang castils sa pagc't sa wc natin
ay hind nagbabago ang tawag cung isa marami man. Ipinaliliwanag co
it sa pagca't marami sa m~ga tagalog na sa d caalaman ay tinatawag na
"pera" "pira" ang isng cntimo, sa pagtulad sa m~ga castilng
tinatawag na "perra chica" ang canilng cuartang ang halaga'y isng
cntimo natin "perra grande" pagc halagang dalawang cntimo. Asong
babae ang cahulugan n~g sabing "perra," at ganito ang itinawag n~g
castil sa canilang cuarta, dahil doo'y may napapanood na isng leng
ang camukha'y aso.--P.H.P.
[100] Catutubong hiyas n~g espritu n~g tao na siyang tagaacay sa
paggaw niy n~g an man. Pagcakilalang tunay n~g casamaang dapat nating
pan~gilagan at n~g cagalin~gang dapat nating gawn--P.H.P.
[101] Nang panahng nacapangyayari ang Gobierno n~g Espaa sa Filipinas,
hind ipinahihintulot na ang m~ga castilang lalaki't babae'y gumaw n~g
an mang may cabgatn, gaya bag n~g mag-araro, mag-asarl, mag-pahila
n~g carretn, magpas-an, ang lalaki, at ang babae nam'y hindi namimil
n~g pagcain sa m~ga pamilihan, hindi naglulut, hindi naglalcad n~g
maly; inaacala n~g m~ga castilang isng casiraan n~g canilng puri
cung mapanood n~g m~ga filipinong sila'y gumagawa n~g mabigat, at
nakikigaya namn sa canil ang m~ga lahing castil. Nagung casabihn
tuly sa catagalugan, dahil sa bagay na it ang "para ca namng
castila", "para ca namng seora," sa m~ga lalaki't babaeng tagalog na
aayaw magtrabajo n~g mabigt.--P.H.P.
[102] N~g panahng sinasabi ni "Rizal" na nangyari ang sinasaysay sa
librong it, ang tawag sa bahay-bayan (Casa municipal) ay tribunal at
ang tawag sa Presidente Municipal ay Gobernadorcillo (maliit na
Gobernador) panglibc na pan~galan. Ang Gobernadorcillo'y tagapamahal
n~g bayan, hucm sa m~ga mumuntng bagay na usapn, tagausig sa
masasamng tao, taga panin~gl as m~ga cabeza de barangay, nacaaalam n~g
correo at ib pa.--P.H.P.
[103] Walng an mang calabisn. Lubh n~gang catotohanan ang sinasabing
it ni Rizal na sucat na ang alalahann cung bakit hinatulang mapresidio
ang ilng maririlag na guinoong filipino, n~g 1872 dahil sa
sinapantahang sila'y m~ga cainalm sa m~ga nangyari sa arsenal n~g
Tan~guay n~g tang iyn. Ang is sa lalong m~ga calagumlagum na
sumbng na guinaw laban cay Don Antonio Maria Regidor ay ang pagcacuha
sa isng "aparador" n~g canyng bahay, na "punong-pun n~g alaboc," n~g
dalawampong "ejamplar" n~g librong _La Cuestin Colonial_ na sinulat ni
Labra. Basahin ang folletong "Carain~gang ipinadal sa mahl na Hari ni
Don Antonio Mara Regidor, na sinulat ni Don Manuel Silvela: Madrid
1872. Pinagdusahan sa Marianas ni Don Antonio Mara Regidor ang gayong
cakilakilabot na "casalanan."
Ang is pang nagdusa sa presidio dahil sa m~ga gayn ding casalanan ay
si Don Mximo Paterno, na ipinagsanggalang n~g hind malilimot na si Don

Germn Gamazo sa ganitng pananalit: "Gayon ma'y hind piniit

pinag-usig sa harp n~g m~ga tribunal si Don Mximo Paterno, sa m~ga
sandaling malapit na una hul sa panghihimagsc (sa Tan~guay). Panatag
at umaasa sa canyng sariling pagcawalang malay-sala, nan~gasiwang
hayg, sa canyng m~ga hanap buhay, mul n~g ica 21 n~g Enero, nangyari
ang panghihimagsic, hangang sa ica 20 n~g Febrero na siya'y dinakp sa
canyng bahay at inihatid sa cut n~g Santiago. Pinag-usig siy sa harap
n~g m~ga Tribunal na hind nacapgligtas sa cany ang canyng ganitng
pag-asa at capayapaan n~g loob, na nagpapakilalang maliwanag na hindi
siy sinasalaguimsiman n~g cahi't muntng panimdn, palibhasa'y
talasts, niyang siy'y walang sala; at ang lalong cahapishapis ay
siya'y hinatulang magdusa. Ang siy'y nasamsamn n~g isng bilang n~g
"El Eco Filipino" (pamahayagang nagssanggalng sa Madrid n~g m~ga
catuwiran n~g m~ga pring clrigo); ang siya'y umambg n~g caunting
salap sa pagtatatag n~g (pamahayagang) "El Correo de Ultramar" ... ang
siyng m~ga tan~ging cadahilanan mandin n~g hatol na siy'y magdusa."
(Basahin ang folleto: "Carain~gang ipinadal sa Consejo Supremo de la
Guerra ni Don Mximo Paterno na sinulat ni Don Germn Gamazo:" Madrid,
1873.)
Sa "El Correo de Ultramar" ay nan~gagsisulat ang m~ga pants at
macabayang castilang sina D. Ramn Mesonero Romanos, D. Mariano
Urrabieta, D. Juan Miguel de Arrambide, D. Jos Gonzlez de Tejada,
Pedro Antonio de Alarcn, D. Jos Selgas, Baldomero Mendez, D.
V.Guimera, D. Jos Ferrer de Coute, D. J. M. Bello, D. Luis Mariano de
Larra at iba. Naglalathal bag, ang "El Correo de Ultramar" n~g ano
mang laban sa m~ga castil? Ito'y catulad cung tanun~gng: sumulat baga
si Rizal, si Marcelo Hilario del Pilar, si Mabn, si Lpez Jaena n~g
ano mang laban sa catagalugan? Gayn ma'y pinag-uusig n~g m~ga fraile
bawa't bumabasa n~g "El Correo Ultramar" dahil sa ang pamahayagang iyo'y
hindi catoto n~g cadilimn n~g isip na dito'y pinipilit laganap n~g m~ga
"cahalili n~g Dios."
Ang is pang napapresidio ay ang sacerdoteng si Don Agustn Mendoza, na
naramay rin sa nangyari sa Tan~guay. M~ga cadahilanan? Dinggun niny
ang canyng abogadong si Don Rafael Maria de Labra: "ang lahat n~g m~ga
sumbong n~g Fiscal laban sa nagsasaysay n~gayn ay maioowi sa dalaw
lamang: ang una'y ang paglalaganap n~g isng lihim na pamahayagang ang
pamagt ay "El Globo," na sino may walng nacapagharp n~g cahi't is
man lamang na "ejemplar," at ang icalawa'y ang pagpapanucl n~g m~ga
lihim na pagpupulong, bagay na walng nagbabalitng polica sino mang
to n~g cahi't bahagya man lamang. Basahin ang folleto: "Carain~gang
ipinadal sa Poder Ejecutivo ni D. Agustin Mendoza", na sinulat ni Don
Rafael Mara de Labra: Madrid, 1878.
Sa isng salita: "antiespaol" (laban sa castil) "filibustero" at iba
pa ang laht n~g filipinong sa canyng lupain ay may tagly n~g m~ga
caisipang nauucol sa m~ga calayaan; n~guni't lalonglal na cung ang m~ga
caisipng iya'y sumasacanyng bahay sa pamamag-itan n~g m~ga libro n~g
m~ga pahayagan, cailan ma't dumating ang isang capanahunan, dapat
samantalahn ang capanahunang it upang mapapresidio ang gayng
filipino.
Ang ibng nan~gatitic sa itaas ay sinipi co sa "Vida y Escritosa n~g Dr.
Rizal," sinulat ni G. Wenceslao E. Retana. Salamat sa casipagan at
catalinuhan n~g guinoong it'y maraming catotohanang hind kilala ang
n~gayo'y lumilitaw at numiningning.--P.H.P.
[104] Ang pagtiguil pagcapsal n~g anomang bagay na m~ga "humor" sa
alin mang bahagui n~g catawan.

[105] Sir ang isip.

[106] N~g panahng iyo'y naititipon sa alcalde ang m~ga catungculang
pagca hucm, gobernador civil administrador n~g Hacienda, Subdelegado
n~g Fondos Locales, administrador n~g Correos at iba pa.--P.H.P.
[107] Ang dalawang salamng na sa m~ga tila bumbng na tans bacal, na
cung doon sumlip ang sin man ay nacacakita n~g m~ga na sa
malay.--P.H.P.

=V.=
=ISANG BITUIN SA GABING MADILIM=
Nanhc si Ibarra sa canyng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulg sa
isng silln, at canyng pinagmasdn ang boong abt n~g tin~gin, na
malak ang natatanaw, salamat sa nacabucs na bintan.
Totoong maliwanag, sa caramihan n~g ilaw, ang catapt na bhay sa
cabilng ibayo, at dumrating hanggng sa canyng "cuarto" ang m~ga
masasayng tnig n~g m~ga instrumentong may cuerdas ang caramihan.--Cung
hind totoong gul ang canyng isip, at cung siy sana'y maibigung
macaalam n~g m~ga guingaw n~g capow to'y marahil ninais niyng
mapanood, sa pamamag-itan n~g isng gemelos[108], ang nangyayari sa
kinalalagyn n~g gayng caliwanagan; marahil canyng hinan~gan ang is,
riyn sa m~ga cahimhimalng napapanood, is riyn sa m~ga talinghagang
napakikita, na maminsanminsang ntitingnan sa m~ga malalakng teatro sa
Europa, na sa marahan at caayaayang tnig n~g orquesta ay nakikitang
sumisilang sa guitn n~g isng uln n~g ilw, n~g isng bumbugsong agos
n~g m~ga diamante at guint, sa isng crikitdkitang m~ga pamuti,
nababalot n~g lubhng manips at nan~gan~ganinag na gasa ang isng
diosa, ang isng "silfide"[109] na lumalacad na halos hind sumasayad
ang paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan n~g maningning na
sinag: sa canyng pagdatng ay cusang sumisilang ang m~ga bulaclc,
nagbbigay galc, ang m~ga sayw, nan~gapupucaw ang matimys na
tugtugan, at ang m~ga pulutng n~g m~ga dablo, m~ga ninfa[110], m~ga
stiro[111], m~ga gnio[112], m~ga zagala[113], m~ga ngel m~ga pastor
ay sumsayaw, guinagalaw ang m~ga pandereta, nan~gagpapaliguidliguid at
inihahandog n~g bawa't is sa paanan n~g diosa ang cancanilng alay.
Napanood sana ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbng at matowd
ang pan~gan~gatawn, tagly ang mainam na pananamt n~g m~ga anc na
babae n~g Filipinas, na nangguguitn sa nacaliliguid na sarisaring to
na masasayng cumikilos at nan~gagcucumpasan. Diy'y may m~ga insc,
m~ga castil, m~ga filipino m~ga militar, m~ga cura, m~ga matatandng
babae, m~ga dalaga, m~ga bagongtao, at ib pa. Na sa tab n~g diosang
iyn si pr Dmaso, at si pr Dmaso'y n~gumn~giting catulad n~g
isng nasacaluwalhatan; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa cany, at
iniaayos ni Doa Victorina sa canyng pagcagandagandang buhc ang isng
tuhog na m~ga perla at m~ga brillante, na cumkislap n~g sarisaring
kinng n~g culay n~g bahaghr. Siy'y maput, npacaput marahil, ang
m~ga matng halos laguing sa ibab ang tin~gn ay pawang
nan~gagpapakilala n~g isng clolowang clinislinisan, at pagc siy'y
n~gumn~git at ntatanyag ang canyng mapuput at malilt na m~ga
n~gpin, masasabing ang isng rosa'y bulaclc lamang n~g cahoy, at ang
garing ay pan~gil n~g gadya[114] lamang. Sa pag-itan n~g nan~gan~ganinag

na damt na pia at sa paliguid n~g canyng maput at linalic na lig ay

"nan~gagkikisapan," gaya n~g sabi n~g m~ga tagalog, ang masasayng m~ga
mat, n~g isng collar na m~ga brillante. Isng lalaki lamang ang tila
mandin hind dumaramdam n~g canyng maningnng na akit: it'y isng bat
pang franciscano, payt, nannilaw, putlin, na tintanaw na d
cumikilos ang dalaga, buhat sa maly, cawn~gis n~g isng esttua[115],
na halos hind humhin~g.
Datapuwa't hind nakikita ni Ibarra ang laht n~git: napapagmasdan n~g
canyng m~ga mat ang ibng bagay. Nacculong ang isng munting luang
n~g apat na hubd at maruruming pader; sa is sa m~ga pader, sa dcong
itas ay may isng "reja"; sa ibabaw n~g maram at casuclamsuclam na
yapacn ay may isng bang, at sa ibabaw n~g bang ay isng matandng
lalaking naghhin~gal; ang matandng lalaking nahihirapan n~g paghin~g
ay inililin~gap sa magcabicabil ang m~ga mata at umiiyac na
ipinan~gun~gusap ang isng pan~galan; nag-isa ang matandng lalaki;
manacanacang nririn~gig ang calansng n~g isng tanical isng
buntng-hinin~gng naglalampasan sa m~ga pader ... at pagcatapos, doon
sa maly'y may isng masayng pigung, hlos ay isng mahalay na
pagcacatow; isng binata'y nagttawa, ibinubuhos ang lac sa m~ga
bulaclc, sa guitn n~g m~ga pagpupuri at sa m~ga tan~ging tawanan n~g
m~ga ib. At ang matandng lalaki'y catulad n~g pagmumukh n~ga canyng
am! ang binata'y camukh niy at canyng pan~galan ang pan~galang
ipinan~gun~gusap na casaby ang tan~gis!
It ang nakikita n~g culang palad sa canyng harapn.
Nan~gamaty ang m~ga law n~g catapt na bhay, humint ang msca at
ang cain~gayan, n~guni't nririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis na
sigw n~g canyng am, na hinahanap ang canyng anc sa canyng
catapusng horas.
Inihihip n~g catahimicn ang canyng hungcag na hinin~ga sa Maynil, at
war mandi'y natutulog ang laht sa m~ga bsig n~g wal; nririn~gig na
nakikipaghalnhinan ang talaoc n~g manc sa m~ga relj n~g m~ga
campanario at sa mapanglw na sigw na "alerta" n~g nayyamot na
sundalong banty; nagpapasimul n~g pagsun~gaw ang capirasong bown;
wari n~ga'y nan~gagpapahin~galy na ang laht; si Ibarra man ay
natutulog na ri't marahil ay napagl sa canyng malulungcot na m~ga
caisipn sa paglalacby.
N~guni't hind tumutulog, nagppuyat, ang batang franciscanong hind pa
nalalaong nakita nating hind cumikilos at hind umimic. Napapatong ang
sco sa palababahan n~g durun~gawan n~g canyng "celda" at sal n~g
plad n~g camy ang putlai't payt na mukh, canyng pinanonood sa
maly ang isng bituing numningning sa madilm na lan~git. Namutl at
nawal ang bituwin, nawal rin ang m~ga bahagyng snag nang nagppatay
na bown; n~guni't hind cumilos ang fraile sa canyng kinlalagyan:
niyao'y minamsdan niy, ang malayong abt n~g tin~ging napapaw sa ulap
n~g umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na ngugulaylay pa.
TALABABA:
[108] Espiritung nananahan sa alang alang.
[109] Aln man sa m~ga diosang nananahn sa tubig, sa m~ga gubat at sa
iba pa.
[110] Isng semidios pan~galawang dios na ang calahati'y tao't

calahati'y cambng.
[111] Dios na lumilikha n~g laht n~g bagay, anng m~ga gentil.
[112] Ang dalagang bukid.
[113] Elefante. Hind malayong n~g caunaunaha'y nagcaroon n~g elefante
dito sa Filipinas, caya sa wic natin ay may sadyng tawag, gadya;
samantalang napagkikilalang dito'y talagng dating walng cabayo, cay
sa wic natin ay walng sariling pan~galan ang hayop na it na di gaya
n~g so, baboy, manc at iba pa.
[114] Isng larawang cahoy, bat, tans kacal.
[115] Guint pa panahng iyn ang salapi sa Filipinas.

=VI.=
=CAPITANG TIAGO=
_Sundin namn ang loob mo dito sa lupa_!
Samantalang natutulog nag-aagahan ang ating m~ga guinoo'y si Capitang
Tiago ang ating pag-usapan. Cailn ma'y hind tayo nagung panauhn
niy, wal n~ga tayong catuwiran catungculang siy'y pawalng halag
at huwg siyng pansinn, cahi't sa mahalagng capanahunan.
Palibhasa'y pandc, maliwanag ang culay, bilg ang catawn, at ang
mukh, salamat sa saganang tab, na alinsunod sa m~ga nallugod sa
cany'y galing daw sa lan~git, at anng m~ga caaway niy'y galing daw sa
m~ga dukh, siy'y mukhng bt cay sa tunay niyng gulang: sino ma'y
maniniwalang tatatlompo't limang tan lamang siy. Tong banl ang
laguing any n~g canyng pagmumukh n~g panahng nangyayari ang
sinasaysay namin. Ang bo n~g canyng long bilg, maliit at
nalalaganapan n~g buhc na casing itm n~g luyong, mahab sa dacong
harapn at totoong maicl sa licuran; hind nagbabago cailn man n~g
any ang canyng m~ga matang malilit man ay d singkt na gaya n~g sa
insc, mahayap na hind sapt ang canyng ilng, at cung hind sana
puman~git ang canyng bibg, dahil sa napacalabs na pagmamascada niy
at pagn~gn~g, na sinisimpan ang sap sa isng pisn~g, na siyng
nacasisir n~g pagcacatimbang n~g tabas n~g mukh, masasabi naming
totoong magalng ang canyng paniniwal at pagpapasampalatayng siy'y
magandng lalaki. Gayn mang napapacalabis ang canyng pananabaco't
pagn~gn~g ay nananatiling mapuput ang canyng m~ga sariling n~gipin,
at ang dalawang ipinahirm sa cany n~g dentista, sa halagng
tiglalabing dalawang piso ang bawa't is.
Ipinalalagay na siy'y is sa m~ga lalong m~ga mayayamang
"propietario"[116] sa Binundc, at is sa lalong m~ga pan~gulong
"hacendero"[117], dahil sa canyng m~ga lp sa Capampan~gan at sa
Laguna n~g Bay, lalonglal na sa bayan n~g San Diego, na doo'y itinataas
tan tan ang buwis n~g lp. Ang San Diego ang lalong naiibigan niyng
byan, dahil sa caligaligayang m~ga pliguan doon, sa balitang
sabun~gn, sa m~ga hind niy nalilimot na canyng naaalaala: doo'y
ntitira siy n~g dalawng buwn sa bawa't isng tan, ang cadalian.

Maraming m~ga bhay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang Anloague

at sa Rosario. Siy't isng insc ang may hawc n~g "contrata" n~g opio
at hind n~ga cailan~gang sabhing sil'y nan~gagtutub n~g lubhng
malak. Siy ang nagpapacain sa m~ga bilangg sa Bilibid at nagpapdala
n~g dam sa maraming m~ga pan~gulong bhay sa Maynil; dapat unawing sa
pamamag-itan n~g "contrata." Casund niy ang laht n~g m~ga pinun,
matalin, magalng makibagay at may pagcapan~gahs, pagc nauucol sa
pagsasamantal n~g m~ga pagc ilng n~g ib; siy ang tan~ging
pinan~gan~ganibang capan~gagw n~g isng nagn~gan~galang Perez, tungcl
sa m~ga "arriendo" at m~ga "subasta" n~g m~ga sagutin
pan~gan~gatungculang sa towi na'y ipinagcacatiwl n~g Gobierno n~g
Filipinas sa m~ga camy n~g m~ga "particular"[118]. Cay n~ga't n~g
panahng nangyayari ang m~ga bagay na it, si Capitang Tiago'y isng
taong sumasaligaya; ang ligaya bagng macacamtan sa m~ga lupang iyn
n~g isng tong maliit ang bo n~g lo: siy'y mayaman, casund n~g
Dios, n~g Gobierno at n~g m~ga to.
Na siy'y casund n~g Dios, it'y isng bagay na hind
mapag-aalinlan~ganan: halos masasabing marapat sampalatayanan: walng
cadahilanan upang mcagalit n~g mabat na Dios, pagc magalng ang
calagayan sa lp, pagc sa Dios ay hind nakikipag-abot-usap cailn
man, at cailn ma'y hind nagpapautang sa Dios n~g salap. Cailn ma'y
hind nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan n~g m~ga pananalan~gin,
cahi't siy'y na sa lalong malalakng m~ga pagcaguipt; siy'y mayaman
at ang canyng salap ang sa cany'y humahalili sa pananalan~gin. Sa
m~ga misa at sa m~ga "rogativa'y" lumalng ang Dios n~g m~ga
macapangyarihan at m~ga palalong m~ga sacerdote. Lumalng ang Dios, sa
canyng walng hanggng cabaitan, n~g m~ga dukh, sa iguiguinhawa n~g
m~ga mayayaman, m~ga dukhng sa halagng piso'y macapagdarasal n~g
cahi't labing anim na m~ga misterio at macababasa n~g laht n~g m~ga
santong libro, hanggng sa "Biblia hebrica" cung daragdagan ang bayad.
Cung dahil sa isng malakng caguipita'y manacnacng kinacailan~gan ang
m~ga saclolo n~g calan~gitan at walng makita agd cahi't isng
candilang pul n~g insc, cung magcagayo'y nakikiusap na siy sa m~ga
santo at sa m~ga santang canyng pintacasi, at ipinan~gan~gac sa canil
ang maraming bagay upang sil'y mapilitan at lubs mapapaniwalaang tunay
na magalng ang canyng m~ga han~gd. Datapuwa't ang totoong ll niyng
pinan~gan~gacuan at guinganapan n~g m~ga pan~gac ay ang Virgen sa
Antipolong Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje; sapagc't sa ilng may
caliliitang m~ga santo'y hind n~ga lubhng gumganap at hind rin
totoong nag-uugaling mahl ang tong iyn; ang cadalasa'y pagc kinamtn
na niy ang pinipita'y hind na muling ngugunt ang m~ga santong iyn;
tunay n~ga't hind na namn sil mulng liniligalig niy, at cung
sacali't napapanaho'y talasts ni Capitng Tiagong sa calendario'y
maraming m~ga santong walng guingaw sa lan~git marahil. Bucd sa
roo'y sinasapanth niyng malak ang capangyariha't lacs n~g Virgen de
Antipolo cay sa m~ga ibng Virgeng may dal mang bastng pilac, m~ga
Nio Jess na hub't hubd may pananamt, m~ga escapulario, m~ga
cuints pamigks na cuero ("correa"): marahil ang pinagmumulan nit'y
ang pagc hindi mpalabir ang Guinoong Babaeng iyn, mpagmahal sa
canyng pan~galan, caaway n~g "fotografa"[119], ayon sa sacristn mayor
sa Antipolo, at sac, pagca siya'y nagagalit daw ay nan~gn~gitim na
cawan~gis n~g luyong, at nanggagaling namn sa ang ibng m~ga Virgen ay
may calambutn ang ps at mapagpaumanhin: talasts n~g may m~ga tong
iniibig pa ang isng haring "absoluto"[120] cay sa isng haring
"constitucional"[121], cung hind nriyan si Luis Catorce[122] at si
Luis Diez y Seis[123], si Felipe Segundo[124] at si Amadeo Primero[125].
Sa cadahilanan ding it marahil cay may nakikitang m~ga insc na di
binyagan at sampng m~ga castilang lumalacad n~g paluhd sa balitang

sambahan; at ang hind lamang napag-uuss pa'y ang cung bakit

nan~gagtatanan ang m~ga curang dal ang salap n~g casindcsindc na
Larawan, napasa sa Amrica at pagdatng doo'y napaccasal.
Ang pintuang iyn n~g salas, na nattacpan n~g isng tabing na sutl ay
siyng daang patun~g sa isng maliit na capilla pnalan~ginang d
dapat mawal sa alin mang bhay n~g filipino: naririyan ang m~ga "dios
lar"[126] ni capitan Tiago, at sinasabi naming m~ga "dios lar," sa
pagca't lalong minamgaling n~g guinoong ito ang "politeismo"[127] cay
sa "monoteismo"[128] na cailan ma'y hind niy naabt n~g pag-iisip.
Doo'y may napapanood na m~ga larawan n~g "Sacra Familia"[129] na pawang
garing mul, sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang m~ga dacong dulo
n~g m~ga camy at paa, cristal ang m~ga mat, mahahab ang m~ga pilc
mat at cult at culay guint ang m~ga buhc, magagandng yr n~g
escultura sa Santa Cruz. M~ga cuadrong pintado n~g leo n~g m~ga
artistang taga Pc at taga Ermita, na ang naroroo'y ang m~ga
pagpapasakt sa m~ga santo, ang m~ga himal n~g Vrgen at iba pa; si
Santa Lucang nacatitig sa lan~git, at hawc ang sng pinggng
kinalalagyan n~g dalaw pang matng may m~ga pilc-mat at may m~ga
klay, na catulad n~g napapanood na nacapint sa "tringulo" n~g
Trinidad sa m~ga "sarcfago egipcio"[130]; si San Pascual Baylon, San
Antonio de Padua, na may hbitong guingn at pinagmmasdang tumatan~gis
ang isng Nio Jess, na may damit Capitan General, may tricornio[131],
may sable at may m~ga botang tulad sa sayw n~g m~ga musms na bat sa
Madrid: sa ganng cay Capitan Tiago, ang cahulugan n~g gayng any'y
cahi't idagdg n~g Dios sa canyng capangyarihan ang capangyarihan n~g
isng Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din siy n~g m~ga
franciscano, na catulad n~g paglalar sa isng "mueca" larauang
taotauhan. Napapanood din doon ang isng San Antonio Abad, na may isng
baboy sa tab, at ang sip n~g carapatdapat na Capitan, ang baboy na
iy'y macapaghihimalng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitng
cadahilana'y hind siy, nan~gan~gahs tumawag sa hayop na iyn n~g
"baboy" cung d "alg n~g santo seor San Antonio;" isng San Francisco
de Ass na may pitng pacpc at may hbitong culay caf, na nacapatong
sa ibabaw n~g isng San Vicente, na wal cung d ddalawang pacpac,
n~guni't may dal namng isng cornetn; isng San Pedro Mrtir na biyc
ang ulo, at tan~gan n~g isng d binyagang nacaluhod ang isng talibng
n~g tulisn, na na sa tabi n~g isng San Pedro na pinuputol ang tain~ga
n~g isng moro, na marahil ay si Malco, na nan~gan~gatlabi at
napapahindc sa sakt, samantalang tumatalaoc at namamayagpag ang
sasabun~ging nacatuntong sa isng haliguing "drico"[132], at sa bagay
na ito'y inaacal ni Capitang Tiago, na nacararating sa paguigung santo
ang tumag at gayon din ang mtag. Sino ang macabibilang sa hucbng
iyn n~g m~ga larawan at macapagsasaysay n~g m~ga canicanyng tn~go't
m~ga cagalin~gang doo'y natitipon?!Hind n~ga magcacasiyang masabi sa
isng captulo lamang! Gayn ma'y sasabihin din namin ang isng
magandang San Miguel, na cahoy na dinorado at pinintahn, halos isng
metro ang tas: nan~gan~gatb ang arcngel, nanglilisic ang m~ga mata,
cunt ang noo at culay rosa ang m~ga pisn~g; nacasuot sa caliwng camay
ang isng calasag griego, at iniyayamb n~g canan ang isang kris
joloano, at handang sumugat sa namimintacasi sa lumapit sa cany, ayon
sa nahihiwatigan sa canyng acm at pagtin~gng hind ang tun~go'y sa
demoniong may buntt at may m~ga sun~gay na ikinacagat ang canyng m~ga
pan~gil sa bintng dalaga n~g arcngel. Hind lumalapit sa cany cailn
man si Capitang Tiago, sa tacot na bac maghimal. Mamacailn bagng
gumalw na parang buhy ang hind lamang iisng larawan, cahi't anng
pagcapan~gitpan~git ang pagcacgawang gaya n~g m~ga nanggagaling sa m~ga
carpintera sa Paete, at n~g man~gahiy at magcamt caparusahn ang m~ga
macasalanang hind nananampalataya? Casabihng may isng Cristo raw sa
Espaa, na nang siy'y tawaguing sacs n~g m~ga nan~gac sa pagsinta,

siy'y sumang-ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan n~g minsang pagtan~g

n~g lo sa harp n~g hucm; may isng Cristo namng tinanggl sa
pagcapc ang canang camy upang yacapin si Santa Lutgarda; at an?
hind ba nababasa ni Capitang Tiago sa isng maliit na librong hind pa
nalalaong inilalathal, tungcol sa isng pagsesermong guinaw sa
pamamag-itan n~g tinan~gtan~g at kinumpscumps n~g isng larawan ni
Santo Domingo sa Soriano? Walng sinabing an man lamang salit ang
santo; n~guni't naacal inacal n~g sumulat n~g librito, na ang sinabi
ni Santo Domingo sa canyng m~ga tinan~gtan~g at kinumpscumps ay
ipinagbibigay alm ang pagcatapos n~g santinacpn[133] Hindi ba
sinasabi namng malaki ang pamamag n~g isng pisn~gi cay sa cabil n~g
Virgen de Luta n~g bayan n~g Lip at capol n~g putic ang m~ga laylayan
n~g canyng pananamt? Hindi b it'y lubs na pagpapatotoong ang m~ga
mahl na larawa'y nagpapasial din nam't hind man lamang itinataas ang
canilng pananamt, at sinsactan din namn sil n~g bagang, na cung
magcabihira'y tayo ang dahil? Hindi b namasdn n~g canyng sariling
matang maliliit ang laht n~g m~ga Cristo sa sermn n~g "Siete
Palabra"[134] na gumgalaw ang lo at tumatan~gong macaitl, na siyng
nacaaakit sa pagtan~gis at sa m~ga pagsigw n~g laht n~g m~ga babae at
n~g m~ga calolowang mahabaguing talagng m~ga taga lan~git? An pa?
Napanood din namn naming ipinakikita n~g pri sa m~ga nakkinig n~g
sermn sa cany sa oras n~g pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isng
panyng pun n~g dug, at cam sana'y tatan~gis na sa malaking pagcaw,
cung di lamang sinabi sa amin n~g sacristan, sa casaliwang palad n~g
aming clolowa, na iyn daw ay bir lamang: ang dugng iyon-anya-ay sa
inahng manc, na pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo
... at ang sacristan ay matab. Si Capitang Tiago n~ga, palibhasa'y
taong matalin at banl, ay nag-iin~gat na huwag lumapit sa Krs ni San
Miguel.--Lumay tayo sa m~ga pan~ganib!--ang sinasabi niy sa canyng
sarili--nalalaman co n~g isng arcngel; n~guni't hind, wal acong
tiwal! wal acong tiwal!
Hind dumaran ang isng tang hind siy nakikidal sa pagpasa
Antipolong malaki ang nagugugol, na ang dal'y isng orquesta: cung
nroroon na'y pinagcacagulan niy ang dalaw sa lubhng maraming m~ga
misa de graciang guingaw sa boong tatlng siym, at sa m~ga ibng araw
na hind guingaw ang pagsisiym, at nallig pagcatapos sa bantg na
"batis" bucl, na ayon sa pinasasampalatayana'y nalig roon ang mahl
na larawan. Nakikita pa n~g m~ga mapamintacasing to ang m~ga bacs n~g
m~ga pa at ang hilahis n~g buhc n~g Vrgen de la Paz sa matigs na
bat, n~g pigan niy ang m~ga buhc na iyn, an pa't walng pinagibhan
sa aln mang babaeng gumagamit n~g lan~gis n~g niyg, at para manding
patalm ang canyng m~ga buhc, cung dili cay'y diamante at walng
pinag-ibhn sa may sanlibong tonelada ang bigt. Ibig sana naming
ihaplt n~g cagulatgulat na larawan ang canyng mahl na buhc sa m~ga
mat n~g m~ga tong mapamintacasing it, at canyng tuntun~gan ang
canilng dil lo.--Don sa tab rin n~g bucl na iyn ay dapat cumain
si Capitang Tiago n~g inihaw na lechn, dalg na sinigng sa m~ga dahon
n~g alibangbang, at ib pang m~ga lutong humigut cumulang ang sarp.
Mahiguthigut sa apat na raang piso ang nagugugol sa cany sa dalawng
misang iyn, datapuwa't maipallagay na mra, cung pag-iisip-isipin ang
capurihng tinatmo n~g In n~g Dios sa m~ga ruedang apy, sa m~ga
cohete, sa m~ga "berso," at cung babalacbalakin ang pakinabang na
kinkamtan sa bong isng tan dahil sa m~ga misang it.
N~guni't hind lamang sa Antipolo guinagaw niy ang canyng main~gay na
pamimintacasi. Sa Binundc, sa Capampan~gan at sa bayan n~g San Diego:
pagc magsasabong n~g manc na may malalakng pustahan, nagppadala siy
sa cura n~g m~ga salapng guintng col sa m~ga misang sa cany'y
magpapl, at tulad sa m~ga romanong nan~gagttanong muna sa canilng

m~ga "augur"[135] bago makipaghamoc, na pinacacaing magalng ang

canilng m~ga sisiw na iguinagalang; pinagtatanun~gan din ni Capitang
Tiago ang canyng sariling m~ga "augur"; n~guni't tagly ang m~ga
pagbabagong hatol n~g m~ga panahn at n~g m~ga bagong catotohanan.
Pinagmmasdan niy ang nin~gas n~g m~ga candl, ang soc n~g incienso,
ang voces n~g sacerdote at ib pa, at sa laht n~g bagay pinagsisicapan
niyng mahiwatigan ang canyng maguiguing palad. Pinaniniwalaang
bihirang matalo si Capitng Tiago sa m~ga pakikipagpustahan, at ang
canyng manacnacang pagcatalo'y nagmmul sa m~ga cadahilanang ang
nagmisa'y nammalat, cacaunti ang m~ga law, masebo ang m~ga
"cirio"[136], napahal cay ang isng achoy sa m~ga salapng
ipinagpamisa, at ib pa: ipinaaninaw sa cany n~g celadon n~g isng
Cofrada, na ang gayng pagcpalihis n~g palad ay m~ga pagtikm lamang
sa cany n~g Lan~git, at n~g lalong mapapagtibay siy sa canyng
pananampalataya at pimimintacasi. Kinallugdan n~g m~ga cura,
iguinagalang n~g m~ga sacristn, sinusy n~g magcacandilng insc at
n~g m~ga castillero, si Capitang Tiago'y lumiligaya sa religin dito sa
lup, at sinasabi n~g m~ga matataas at banal na m~ga tong sa lan~git
man daw ay malak rin ang lacs n~g canyng capangyarihan.
Na siy'y csund n~g Gobierno, ang baga'y na it'y hind dapat pag
alinlan~ganan, bag man tla mandn may cahirapang it'y mangyari.
Walng cyang umsip n~g an mang bagong bagay, naggalac na sa canyng
casalucuyang pamumuhay, cailn ma'y laguing laang tumalima sa
catapustapusang Oficial quinto sa laht n~g m~ga oficina, maghandg n~g
m~ga htang jamn, m~ga capn, m~ga pavo, m~ga bun~gang choy at
halamang gling sa Sunsng sa alin mang panahn n~g isng tan. Cung
nririn~gig niyng sinasabing masasam ang m~ga tunay na lahing
filipino, siyng hind nagpapalagay sa sariling d siy dalisay na
tagalog, nakikipintas siy at ll pa manding masam ang canyng
guinagawang pagpul; sacali't ang pinipintasa'y ang m~ga mestizong insc
mestizong castil, siy nama'y nakkipintas, marahil sa pagca't
inaacal na niyng siy'y dalisay na "ibero"[137]: siy ang unaunang
pumupuri sa laht n~g m~ga pagpapabuws, lalo't cung sa licuran nit'y
naamo'y niyng may "contrata" isng "arriendo." Lgui n~g may hand
siyng m~ga orquesta upang bumat at tumapt sa canino mang m~ga
gobernador, m~ga alcalde, m~ga fiscal, at iba pa, sa canilng m~ga
caarawn n~g santong calagy, caarawn n~g capan~ganacan, pan~gan~ganc
pagcamaty n~g isng camag-anac, sa maiclng salit'y ang an mang
pagbabagong lacad n~g pamumuhay na caraniwan. Nagppagaw n~g m~ga
tulng pangpuri sa m~ga tong sinabi na, n~g m~ga himnong ipinagdriwang
ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde,
na pinaghahandaan sa lan~git n~g palma n~g m~ga banl" ( palmeta) at
iba't iba pang m~ga bagay.
Nagung Gobernadorcillo siy n~g "gremio" n~g m~ga "mestizong sangley",
bag man maraming nagsitutol, sa pagca't hind siya nil ipinallagay na
mestizong insic. Sa dalawng tang canyng pan~gan~gapita'y nacasir
siy n~g sampng frac, sampng sombrerong de copa at anim na bastn: ang
frac at sombrero de copa'y sa Ayuntamiento, sa Malacanyng at sa
cuartel; ang sombrero de copa at ang frac ay sa sabun~gan, sa pamilihan,
sa m~ga procesin, sa m~ga tindahan n~g m~ga insc, at sa ilalim n~g
sombrero at sa loob n~g frac ay si Capitang Tiagong nagpapawis at
nag-eesgrima n~g bastng may borlas, na nag uutos, naghuhusay at
guinugulo ang laht, tagly ang isng cahan~gahan~gng casipagan at
isng pagcamatimtimang lal pa manding cahan~gahan~g. Cay n~ga't
ipinalalgay n~g m~ga punong macapangyarihang siy'y isng magaling na
to, cagandagandahan ang pso, payp, mpagpacumbab, masunurin,
mapagpakitang loob, na hind bumabasa n~g an mang libro peridicong
galing sa Espaa, bag man magalng mag-wcang castl; ang tin~gin sa

cany, nil'y tulad sa pagmamasd n~g isng abng estudiante sa gasgs

na tacn n~g canyng lum n~g zapato, pakilng dahil sa any n~g canyng
paglacad:--Naguiguing catotohanan, sa calagayan niy, ang casabihn n~g
m~ga cristianong "beati pauperis spiritu"[138] at ang caraniwang
casabihng "beati possidentes"[139], at mangyayaring maipatungcol sa
cany yang m~ga sabing griego na anng ib'y mal ang pagcacahulog sa
wicang castil: "Gloria Dios en las alturas y paz los hombres de
buena voluntad"[140]! sa pagca't ayon sa makikita natin sa m~ga susunod
dito, hind casucatng magcaroon ang to n~g magandng calooban upang
sumapyap. Ang m~ga d gumagalang sa religi'y ipinallagay siyng
halng; ipinallagay siy n~g m~ga dukhng walng aw, tampalasan,
mapagsamantala n~g cahirapan n~g capuw, at ipinallagay naman n~g m~ga
mababab sa canyng siy'y totoong malabis umalipin at mapagpahirap. At
ang m~ga babae? Ah, ang m~ga babae! Umaalin~gawn~gaw n~g d cawas ang
m~ga paratang, na naririnig sa m~ga mahihirap na m~ga bhay na pawid, at
pinagsasabihang may naririnig daw na m~ga taghy, m~ga hagulhl, na
manacnacang may casamang m~ga uh n~g isng bagong caaanc. Hind
lamang isang dalaga ang itinutur n~g daliring mapagsapantah n~g m~ga
namamayan: malamlm ang mat at looy na ang dibdib n~g gayng dalaga.
N~guni't hind nacabbagabag n~g canyng pagtulog ang laht n~g it;
hind nacaliligalig n~g canyng catahimican ang sino mang dalaga; isng
matandng babae ang siyang nacapagpapahirap n~g canyng loob, isng
matandng babaeng nakikipagtaasan sa cany n~g pamimintacasi na nagung
dapat magtam sa maraming cura n~g lalong malalaking pagpupuri at
pagpapaunlc cay sa m~ga kinamtn niy n~g panahng siy'y guingaling.
May banl na pag-uunahng ikingagaling n~g Iglesia si Capitang Tiago at
sac ang babaeng baong itng pagmamanahan n~g m~ga capatd at n~g m~ga
pamangkn, tulad namn sa pag-aagawn n~g m~ga vapor sa Capangpan~gang
pinakikinaban~gan n~g m~ga tong byan. Naghandg si Capitang Tiago sa
isng Vrgeng aln man n~g isang bastng plac na may m~ga esmeralda at
m~ga topacio? Cung gay'y pagdaca'y nagpapagaw namn si Doa Patrocinio
sa platerong si Gaudinez n~g isng bastng guint na may m~ga brillante.
Na nagtay si Capitang Tiago n~g isng arcong may dalawng mukh, may
balot na damt na pinabintgbintg, may m~ga salamn, m~ga globong
cristal, m~ga lmpara at m~ga araa, handg sa procesin nang naval?
Cung gay'y magpapatay namn si Doa Patrocinio n~g isng arcong may
apat na mukh, matas n~g dalawng vara sa arco ni Capitang Tiago at
lalong marami ang m~ga btin at ib pang sarisaring m~ga pamuti. Pagc
nagcgayo'y guinagamit namn ni Capitang Tiago ang canyng lalong
naggawang magalng, ang bagay na canyng ikinatatan~g: ang m~ga misang
may m~ga bomba't ib pang pangpasayng guinagamitan n~g plvora, at
pagnangyari it'y kincagat ni Doa Patrocinio n~g canyng m~ga
n~gidn~gid ang canyng lb, sa pagca't palibhasa'y totoong mayamutin ay
hind niy matiis ang "repique" n~g m~ga campan, at lal n~g
kinallupitan niy ang ugong n~g m~ga putucan. Samantalang si Capitang
Tiago'y n~gumn~git ay nag-iisip naman si Doa Patrocinio n~g paggant,
at pinagbabayaran niy n~g salap n~g m~ga ib ang lalong magagaling na
magsermng hirang sa limng m~ga capisanan n~g m~ga fraile sa Maynil,
ang lalong m~ga balitang m~ga cannigo sa Catedral, at samp n~g m~ga
Paulista, at n~g man~gag sermn sa m~ga dakilang araw tungcl sa m~ga
saysayin sa Teologa[141], na lubhang malalalim sa m~ga macasalanang
walng nalalaman cung d wicang tind lamang. Nmasid n~g m~ga cacamp
ni Capitang Tiago, na si Doa Patrocinio'y nacacatulog samantalang
nagsesermon, at sinasgot namn sil n~g m~ga cacampi ni Doa
Patrocinio, na ang serm'y bayd na, at sa ganang cany'y ang pagbabayad
ang siyng lalong mahalag. Sa ctapustapusa'y lubs na iguinup si
Capitang Tiago ni Doa Patrocinio, na naghandg sa isng simbahan n~g
tatlng andas na pilac, na dinorado, na ang bawa't isa'y pinagcagugulan
niy n~g mahigut na tatlng lbong piso. Hinihintay ni Capitang Tiago
na bawa't araw ay titiguil n~g paghin~ga ang matandng babaeng it,

matatalo cay ang lim anim na usapn sa paglilincd lamang sa Dios;

ang casamaang palad ay ipinagcsanggalang ang m~ga usaping iyn n~g
lalong magagalng na abogado sa Real Audiencia, at tungcl sa canyng
bhay, walng sucat na mapanghawacan sa cany ang sakt, ang cawan~gis
niy'y cawad na patalm, marahil n~g may mapanghinularan ang m~ga
clolowa, at cumacapit dito sa bayan n~g luhang gaya n~g mahigpit na
pagcapit n~g gals sa balt n~g to. Umaasa ang m~ga cacamp ni Doa
Patrociniong pagcamaty nito'y maguiguing "canonizada"[142], at si
Capitang Tiago ma'y ssamba sa cany sa m~ga altar, bagay na
sinasang-ayunan ni Capitang Tiago at canyng ipinan~gan~gaco, mamaty
lamang agd.
Gayn n~g ang calagayan ni Capitang Tiago n~g panahng iyn. Tungcl sa
panahng nacaraa'y siy'y bugtng na anc n~g isng mag-aasucl sa
Malabng mayaman din namn ang pagcabuhay, n~guni't npacaramot, na an
pa't hind nagcagugol n~g isng cuarta man lamang sa pagpapaaral sa
canyng anc, caya't nagung alil si Santiaguillo n~g isang mabat na
dominico na pinagsicapang itur ang laht n~g maitutur at nalalaman
niy. N~g magttamo na si Santiago n~g caligayahng siy'y tawaguing
"lgico", sa macatuwd bag'y n~g siy'y mag-aaral na n~g "Lgica",[143]
ang pagcamaty n~g sa cany'y nagtatangkilc, na sinundn n~g pagcamaty
n~g canyng am, ang siyng nagbigy wacs n~g canyng m~ga pag-aaral,
at n~g magcgayo'y napilitang siyng man~gasiw sa paghahanap-buhay.
Nag-asawa siy sa isng magandng dalagang taga Santa Cruz, na siyng
tumulong sa cany sa pagyaman, at siyng sa cany'y nagbigy n~g
pagcaguinoo. Hind nagcsiya si Doa Pia Alba sa pamimili n~g azcal,
caf at tn: ninais niyng magtanm at umani, at bumil ang dalawng
bagong casl n~g m~ga lp sa San Diego, at mul niyao'y nagung
caibigan na siy ni pr Dmaso at ni Don Rafael Ibarra, na siyng
lalong mayamang mmumuhunan sa bayan.
Naguiguing isng gawng dapat sisihin ang malabis nilng pag-susumakit
sa pagpaparami n~g cayamanan, dahil sa sil'y hind nagcacaanc, mul
n~g sil'y mcasal na may anim na tan na, at gayn ma'y matuwid, matab
at timbng na timbng ang pan~gan~gatawn ni Doa Pia. Nawalng
cabuluhn ang canyng m~ga pagsisiym, "novenario," ang canyng
pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal, sa hatol n~g m~ga mapamintacasi;
ang pagbibigay niy, n~g m~ga lims, ang pagsasayw niy sa procesin
n~g Virgeng Turumb, sa Pakil, sa guitn n~g mainit na araw n~g Mayo.
Nawal-ang cabuluhng laht, hanggang sa siy'y hinatulan ni pr
Dmasong pumaroon sa Obando, at pagdatng doo'y sumayw sa fiesta ni San
Pascual Bayln, at humin~g n~g isng anc. Talasts na nating sa
Obando'y may tatlng nagcacaloob n~g m~ga anc na lalaki at n~g m~ga
anc na babae; ang ibiguin: Nuestra Seora de Salambaw, Santa Clara at
San Pascual. Salamat sa hatol na ito'y nagdalng to si Doa Pa ...
ay! tulad sa mn~gin~gisdng sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na
tumiguil n~g pag-aawt n~g siy'y macasumpong n~g isng cayamanan;
pumanaw cay Doa Pia ang catowaan, namanglw n~g d an lamang at hind
na nakita nino mang n~gumit.--Talagng ganyn ang m~ga nagllihi--ang
sinasabi n~g laht, samp ni Capitang Tiago. Isng lagnt na dumap sa
cany pagcapan~ganc (fiebre puerperal) ang siyng nagbigy wacs sa
canyng m~ga calungcutan, na an pa't naiwan niyng ulila ang isng
magandng sanggl na babae, na inanc sa binyg ni Fr. Dmaso rin; at sa
pagca't hind ipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa cany'y
hinhin~g, pinan~galanan ang sanggl n~g Maria Clara, sa pagbibigy
unlc sa Virgen de Salambw at cay Santa Clara, at pinarusahan ang may
dalisay na capurihng si San Pascual Bayln, sa hind pagbanggut n~g
canyng pan~galan.
Lumak ang sanggl na babae sa m~ga pag-aalag ni tia Isabel, ang

matandng babaeng iyng tulad sa fraile ang pakikipagcapuw to na

nakita natin sa pasimul nit.
Hind tagly ni Mara Clara ang maliliit na m~ga mat, n~g canyng am:
gaya rin n~g canyng inng malalak ang m~ga mat, maiitm, nalililiman
n~g mahahabang m~ga pilc-mat, masasay at caayaaya pagc nagllar;
malulungct, hind mapagcur at anyng naggugunamgunam pagc hind
n~gumn~git. Nang sanggl pa siy'y cult ang canyng buhc at halos
culay guint; ang ilng niyng magand ang hayap ay hind totong
matan~gos at hind namn sapt; ang bibg ay nagpapaalaala sa maliliit
at calugodlugod na bibg n~g canyng in, tagly ang m~ga catowatowang
bloy sa m~ga pisn~g; ang balt niy'y casng nips n~g pang-ibabaw na
balt n~g sibuyas at maputng culay blac, anng m~ga nahihibng na m~ga
camag-anac, na canilng nakikita ang bacs n~g pagc si Capitang Tiago
ang am, sa maliliit at magandng pagcacaany n~g m~ga tain~ga ni Mara
Clara.
Ipinallagay ni ta Isabl na cay may pagca mukhng europeo si Mara
Clara'y dahil sa paglilih ni Doa Pa; natatandang madals nakita
niyng it'y tumatan~gis sa harapn ni San Antonio, n~g m~ga unang buwn
n~g canyang pagbubunts; gayn din ang isipan n~g isng pinsang babae ni
Capitang Tiago, ang pinagcacibhan lamang ay ang paghirang n~g santo: sa
ganang cany'y naglihi sa Virgen cay San Miguel. Isng balitang
filsofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo ang "Amat" [144],
hinahanap ang caliwanagan n~g gayng bagay sa ikinapangyayari sa
calagayan n~g tao n~g m~ga "planeta"[145].
Lumak si Mara Clarang pinacaiirog n~g laht, sa guitn n~g m~ga n~giti
at pagsinta. Ang m~ga fraile ma'y linalar siya pagc isinasama sa m~ga
procesing puti ang pananamit, nalalala sa canyang malag at cult na
buhc ang m~ga sampaga at m~ga azucena, may dalawang maliliit na pacpac
na pilac at guintng nacacabit sa licuran n~g canyang pananamt, at may
tan~gang dalawang calapating puting may m~ga taling cintas na azul. At
sac siya'y totoong masaya, may m~ga pananalitang musms na
calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahiban~gan n~g pag-ibig, ay
walang guinagaw cung di pacapurihin ang m~ga santo sa Obando at ihatol
sa lahat na sila'y umadhic n~g magagandang escultura nila.
Sa m~ga lupaing na sa dacong ilaya n~g daigdig, pagdating n~g batang
babae sa labing tatl labing apat na tan ay dinaratnan na n~g sa
panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasa'y bulaclac na. Sa
calagayang iyang pagbabagong any, pusps n~g m~ga talinghag at n~g
pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si Maria Clara, sa pagsund sa m~ga
hatol n~g cura sa Binundc, sa beaterio n~g Santa Catalina[146] upang
tumanggap sa m~ga monja n~g m~ga turong banal. Tumatan~gis si Maria
Clarang nag-paalam cy par Dmaso at sa tan~ging catotong canyang
calar-lar buhat sa camusmusan, cay Cristomo Ibarra, na pagcatapos ay
napa sa Europa naman. Doon sa conventong iyng sacali't nakikipanayam sa
mundo'y sa pamamag-itan n~g m~ga rejang lambal, at sa ilalim pa n~g
pagbabantay n~g "Madre-Escucha", natira si Mara Clarang pitng tan.
Taglay n~g bawa't isa ang canicanicalang inaacalang icagagalng n~g
sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig n~g hilig n~g isa sa
isa n~g m~ga bat, pinagcayaran ni Don Rafael at ni Capitang Tiago, ang
pagpapacasal sa canilang m~ga anac, at sila'y nan~gagtatag n~g samahan.
Ang pangyayaring itng guinaw n~g macaraan ang ilang tan buhat n~g
umals si Ibarra'y ipinagdiwang n~g dalawang pusong na sa magcabilang
dlo n~g daigdg at na sa iba't ibang calagayang totoo.
TALABABA:

[116] Ang may pag aaring bahay lp.

[117] Ang may malalakng lp.
[118] Ang walng catungculang bgay n~g Gobierno.
[119] Ang arte n~g paggaw n~g larawan sa pamamag-itan n~g m~ga
casangcapang guinagamit sa bagay na it. Natuclasn ang "fotografa" ni
Niepce n~g 1814 at pinagbuti ni Daguerre n~g 1839. Nagcamt si Mr.
Talbot n~g 1841 n~g "privilegio" n~g ucol sa fotografa sa papel
sensible.
[120] Ang haring nacagagaw at nacapag-uutos n~g bawa't maibigan, sa
macatowid ay walng nacahhadlang na sino man sa canyng calooban.
[121] Tinatawag na haring "constitucional" ang hind nacapag-uutos n~g
bawa't maibigan cung d ang ipinakikilala n~g Bayang canyng calooban sa
pamamag-itan n~g canyng m~ga kincatawng bumubu n~g Asemblea
Congreso, Senado at Consejo n~g m~ga Ministro.
[122] Si Luis Catorce ay haring "absoluto" sa Francia; ipinan~ganc n~g
tang 1643 at namaty n~g 1715. Siy'y iguinalang at minahl n~g m~ga
francs.
[123] Si Luis Diez y Seis ay haring "Constitucional," sa macatowid ay
haring hind siy ang nacapangyayari cung di ang guingaw niy't
ipinag-uutos ay ang ipinaggaw't ipinag-uutos n~g m~ga kinacatawn n~g
m~ga tong bayan; naghar sa Francia mula n~g 1774 hanggang 1798.
Pinugutan siy n~g lo, samp n~g canyng asawang si Mara Antonieta n~g
m~ga revolucionario.
[124] Si Felipe Segundo ay anc n~g haring Carlos Quinto, at haring
"absoluto" sa Espaa. Guingaw ni Felipe Segundo bawa't maibigan; sa
calooban niy'y walng nacasasansal. Halos d mabilang ang ipinapatay
at pinahirapan n~g haring it sa pamamag-itan n~g Inquisicin at iba pa.
Sa m~ga guinaw ni Felipe Segundo nagpasimul ang pagguh n~g halos di
maulatang capangyarihan n~g Espaa at n~g halos d macayang isiping
calakhn n~g nasasacop n~g cahariang ito. Gayon ma'y maraming m~ga
castil at lalonglal na ang m~ga fraile na umiibig n~g di cawas sa
haring "absolutong" ito.--P.H.P.
[125] Si Amadeo "Primero" ay haring "constitucional" sa Espaa buhat sa
1870 hanggang sa 1873. Ang haring ito'y mabait, matalino at bayani.
Lubs na umiibig sa canyng pinaghaharan; n~guni't hind siy iniibig,
at n~g mahalat niy it'y nagbitw siy n~g canyng tungcol, at ang
pagbibitaw niyng ito'y siyng nagung dahil n~g pagtatag n~g Repblica
n~g Espaa (11 n~g Febrero n~g 1873).--P.H.P.
[126] Ang bawa't is sa m~ga dios n~g bahay.
[127] Ang palatuntunan n~g m~ga sumasampalataya sa maraming Dios. Sa
m~ga tong gaya ni Capitn Tiago'y maiuucol lamang itng tul ni
Lucrecio: "Primus in orbe deus fecit timor;" ang tacot ang siyng
pinanggalin~gan n~g m~ga dios.--P.H.P.
[128] Palatuntunang walang kinikilala cung d isng Dios lamang.--P.H.P.
[129] Si Jess, si Mara at si Josf.

[130] Libin~gan n~g m~ga taga Egipto.

[131] Sombrerong may tatlong dlo.
[132] Is sa m~ga any (orden) n~g arquitectura.
[133] Loobin nawa n~g Dios na matuloy ang hulang it sa sumulat n~g
maliit na libro at sa ating lahat na sa cany'y naniniwal--J.R.
[134] Pitng wic; datapowa't hindi sinasabi n~g catagalugang "pitng
wic" cung di "Siete Palabras."
Hindi nagcacaisa ang m~ga Evangelista tungcol sa m~ga sinabi ni Jess
n~g siya'y napapac na sa Cruz:
I. Sinasabi ni San Mateo sa cap. 27, versculo 46 n~g canyng Evangelio
at ni San Marcos sa captulo 15, versculo 34 n~g canyng Evangelio, na
it raw lamang ang sinaysay ni Jess, n~g malapit na ang hora n~g
"nona"--ani San Mateo--n~g hora n~g "nona"--ani San Marcos: _Dios co,
bakit aco'y pinabayaan mo?_
II.Sinasabi namn ni San Lcas sa m~ga versculong 34, 43 at 47, n~g
captulo 23 n~g canyng Evangelio, na it raw ang m~ga sinaysay ni Jess
n~g napapac na siy sa Cruz;
1. _Am, patawarin mo sil; hindi nalalaman ang canilng guinagawa._
2. _Ang catotohana'y sinasabi co sa iyo, n~gayo'y cacasamahin cat sa
Paraiso,_ na bilang casagutan niy sa is sa dalawang magnanacaw (na
hind sinasabi sa m~ga Evangelio cung an ang m~ga pan~galan) na
nacapacong gaya rin niya, na sa cany'y nagsalit n~g ganit:
"Alalahanin mo ac cung icaw ay na sa iyong caharian na."
3. _Am co, sa m~ga camy mo'y ipinagtatagubilin co ang aking calolowa._
III.At sinabi ni San Juan sa captulo 19, m~ga versculo 26, 27, 28 at
30 n~g canyng Evangelio, na it raw m~ga wicang it ang sinabi ni Jess
sa canyng pagca-paco sa Cruz.
1. At sa pagca't nakita ni Jess ang in at ang alagd na canyng
sinisintang naroroon, sinabi sa canyng in: _Babae, nariyan ang iyng
anc._
2. Sinabi pagcatapos sa alagad: _Nariyan ang iyong ina._
3. _Nauuhaw ac._
4. _Natapos na._
Pinagsamasama n~g Iglesia Catlica Apostlica Romana ang m~ga sinabing
iyn at siyng n~ginan~galanang _"Siete Palabras._"--P.H.P.
[135] Ang Sacerdote sa Roma na n~g una'y humuhul n~g m~ga mangyayari sa
panahong darating, sa pamamag-itan n~g pagmamasid n~g paglipad at
paghuni n~g m~ga ibon.
[136] Ang candilang malaki at mahaba.
[137] Ang taga Iberia.--Ang Iberia'y ang magcanugng na lupang
kinalalagyan n~g Espaa at Portugal.

[138] Mapapalad ang m~ga may espiritung dukh

[139] Lumiligaya ang nacacacaya sa buhay.
[140] _Lumualhati sa Dios sa caitaasan at capayapaan sa m~ga taong may
mabuting calooban._--Alinsunod cay Don Lzaro Bardn, catedratico sa
Universidad Central sa Madrid, Espaa, ay ganito raw sa wicang castil
ang tunay na cahulugan: _Gloria Dios en las alturas; en la tierra,
paz; entre los hombres; buena voluntad_--Luwalhati sa Dios sa caitaasan;
sa lpa'y capayapaan; sa m~ga to'y mabuting calooban.
[141] Carunun~gang ucol sa Dios at ang sa cany'y m~ga
pinagcacakilanlan.
[142] Ilalagay n~g Papa sa Roma sa bilang n~g m~ga santo at santa.
[143] Caranun~gang nagpapaunaw n~g m~ga any at paraang dapat gawn
upang masunduan ang m~ga pagcakilalang magaling n~g m~ga nangyayari.
[144] Felix Torres Amat, obispo sa Astorga. Siy'y ang is sa m~ga
naghulog sa wicang castil n~g Biblia.--Ang filosofang sinulat ni Amat.
[145] Ang m~ga mundong walng tiguil n~g mabils na pagtacb n~g araw.
Cung masdn natin dito sa lupa'y m~ga bituing malamlm ang ningning. Ang
m~ga pan~gulong planeta, alinsunod sa canilang ly sa araw ay ang m~ga
sumusunod: Mercurio, Venus, ang Lupang ating tinatahanan, Marte,
Jpiter, Saturno at Neptuno. Bucd sa rit'y marami pang m~ga planetang
hindi makita cung d sa pamamag-itan n~g "telescopio."
[146] Itinatag ang beaterio at Colegio n~g Santa Catalina ni Fr. Juan de
Santo Domingo, provincial n~g m~ga fraileng dominico n~g taong 1696 at
pinasimuln n~g araw n~g cafiestahan ni Santa Ana n~g tang 1696 din.
Ang dahil n~g pagtatayo n~g beaterio at colegiong it'y n~g may
cligpitan ang m~ga babaeng ibig manatili sa pagcadalaga hanggang
nabubuhay. Ang palatuntunan nil'y ang palatuntunan din n~g Tercer Orden
ni Santo Domingo, at nanunumpang tulad sa m~ga fraile, na magpapacalinis
n~g catawa't calolowa, magpapacarukh at magmamasunurin. Pinapagtibay
ang pagcacatay n~g ligpitang it n~g m~ga babae n~g Real Despacho na
may fechang 17 n~g Febrero n~g 1716 na siyang nagbigay wacs sa m~ga
iniharp na tutol na huwag ipatuloy ang pagtatatag n~g beaterio at
colegiong iyn. Inilagy nilng pintacasi si Santa Catalina de Sena.
Ipinag-utos na labinglimang monja de coro lamang ang mtitira roon,
bilang paunlc sa labinglimang misterio n~g Rosario. Ipinagcaloob n~g
Real Cdula n~g 1732 na macapaglagay n~g isng simbahan at macagamit n~g
isng campana, at tuloy ipinag-utos na huwag piliting mamalagui ang m~ga
monja sa lubs na pagligpit; cung di sa nauucol lamang sa magalng na
pamamanihala n~g beaterio at colegio.
Ang palatuntunang sinusunod doon ay di macararaan ang sino mang monja sa
pintuang na sa loob n~g convento, na isng matandang monja ang
taga-banty; n~guni't sino mang tao'y macapapasoc doon, cailan man at
may tan~ging pahintulot ang provincial n~g m~ga dominico. N~g huwag n~g
manaog ang m~ga babaeng na sa beaterio at colegio n~g Santa Catalina ay
nan~gaglagay ang m~ga paring dominico n~g tuly na nakikita sa itaas n~g
daang San Juan de Letrn, sa loob n~g Maynila at n~g doon magdaan ang
m~ga babaeng iyn n~g pagpasa simbahan n~g San Juan de Letrang cacabit
naman n~g Colegio n~g m~ga lalaking San Juan de Letran din ang
pan~galan, at ang namamahala't nagtutur'y pawang m~ga fraileng

dominico. Sa gayong paraa'y maguinhawa n~ga namn ang pagsimba at

pananalan~gin n~g m~ga monja sa simbahan n~g San Juan de Letrn.
Bag man n~g una'y ligpitan ang Santa Catalina n~g m~ga babaeng
castilang ibig tumalicod sa m~ga layaw at casayahan sa mundo, hindi
nalao't minagaling n~g m~ga fraileng dominico, na man~gasiw ang iln sa
m~ga monja sa pagtutur sa m~ga dalagang ibig pumasoc at mag-aral sa
Santa Catalina. Ang itinutur doo'y pag-basa, pagsulat, doctrina
cristiana, m~ga gawng ucol sa babae. Nan~gag-aaral din namn n~g
pagpapacabanl. Dinagdagan n~g m~ga dominico n~g 1865 ang dami n~g m~ga
"hermana" at n~g lalong mapalaganap ang canilng m~ga pagtutur. Hind
itinutulot sa m~ga pumapasoc sa Colegio n~g Santa Catalina ang macaaalis
cung di rin lamang may totoong malaki't di maiwasang dahiln.
Ang namamahal sa beaterio'y ang provincial n~g dominico at isng
"priora" na siy, ring "madre superiora" sa colegio, at may isng
directorang nacaaalam n~g m~ga pagtutur.--P.H.P.

=VII.=
=MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA"=
Maagang nan~gagsimb n~g umagang iyn si ta Isabel at si Mara Clara:
mainam na totoo ang pananamt nit at may tan~gang isng cuints na azl
ang m~ga butil, na inaar niyng parang brazalete,[147] at may salamn
sa mat si ta Isabel, upang mabasa ang dalng "Ancora de
Salvacin"[148], samantalang nagmimisa.
Bahagy pa lamang nacaaals sa altar ang sacerdote, nagsabi ang dalagang
ibig na niyng omow, bagay na totoong ipinangguilals at isinam n~g
loob n~g mabat na tang walng boong acal cung d ang canyng
pamangking babae'y mpagbanal at madasaling tulad sa isng monja man
lamang. Nagbubulng, at pagcatapos na macapagcucrz ay nagtindg ang
mabat na matandng babae.--Bah! patatawarin na ac n~g mabat na Dios
na dapat macakilala n~g pso n~g m~ga dalaga cay sa iny p ta
Isabel--Ang sasabihin sana ni Mara Clara sa cany upang putln ang
canyng matitind, n~guni't sa cawacasa'y m~ga pagsesermng-n.
N~gay'y nacapag-agahan na tila at nillibang ni Mara Clara ang canyng
pagcainp sa paggaw n~g isng sutlng "bolsillo", samantalang ibig
pawin n~g ta ang m~ga bacs n~g nagdaang fiesta sa pagpapasimul n~g
paggamit n~g isng plumero. Sinisiyasat at inuusisa ni Capitang Tiago
ang m~ga ilng casulatan.
Bawa't lagunlng sa daan, bawa't cocheng dumaraan ay nan~gagppacaba sa
dibdib n~g vrgen at siya'y pinan~gin~gilabot. Ah, n~gay'y ibig niyng
maparoon ul sa beaterio, sa casamahn n~g canyng m~ga caibigang babae!
Doo'y matitingnan niy "siyng" hind man~gn~ginig, hind
magugulumihanan! Datapowa't hind bag, siy ang iyng caibigan n~g
panahng musmus ca pa? hind b cay'y nan~gagllaro n~g larng halng
at hanggng sa cay'y nag-aaway na manacnac? Ang dahil n~g m~ga bagay
na it'y hind co sasabihin; cung icw na bumabasa'y umibig ay
mapagkikilala mo, at cung hind namn ay sayang na sa iy'y aking
sabihin; hind mapag-uunawa ang m~ga talinghagang it n~g hind na
casisinta cailn man.

--"Sa acal co Mara'y may catowiran ang mdico--ani Capitang Tiago.

Dapat cang pasalalawigan, namumutl ca n~g mainam at nagcacailan~gan ca
n~g m~ga mabubuting han~gin. An bang acal mo: sa Malabn ... sa San
Diego?
Namul si Marang tulad sa "amapola"[149] pagcrinig niy nitng hulng
pan~galan, at hind nacasagt.
--"N~gay'y pparoon cay ni Isabel at icw sa beaterio, at n~g cunin
niny roon ang iyng m~ga damt, at macapagpaalam ca sa iyng m~ga
caibigan; hind ca na papasoc ul roon.
Dinamdam ni Mara Clara iyng hind malrip na calungcutang bumabalot sa
clolowa, pagc iniiwan ang isng kinatirahang pinatamuhn natin n~g
caligayahn; n~guni't nagpagaang n~g canyng pighat ang pagcaalaala n~g
isng bagay.
--At sa loob n~g apat limng araw, pagc may damt ca nang bgo'y
paparoon tayo sa Malabn.... Wal na sa San Diego ang iyng inama; ang
curang nakita mo rito cagab, iyng paring bt ay siyng bagong cura
natin don n~gayn; siy'y isng santo.
--Lalong nacaggaling sa canyng catawn ang San Diego, pinsan!--ang
ipinaalaala ni ta Isabel;--bucd sa roo'y lalong mabuti ang bahay natin
don, at sac malapit na ang fiesta.
Ibig sanang yacapin ni Mara Clara ang canyng ta; n~guni't narinig
niyng tumiguil ang isng coche ay siy'y namutl.
--Ah, siy n~g!--ang isinagt ni Capitang Tiago, at nagbago n~g
pananalit at idinagdg:--Don Crisstomo!
Nalaglg sa m~ga camy ni Mara Clara ang tan~gang canyng guingaw;
nag-acal siyng cumilos ay hind nangyari: isng pan~gin~gilabot ang
siyng tumtacbo sa canyng catawn. Nrinig ang yabg n~g paa sa
hagdanan at pagcatapos ay ang sariw at voces lalaki. Tulad sa cung ang
voces, na it'y may capangyarihang hiwg, iniwacs n~g dalaga ang
lagum at nagtatacb at nagtg sa panalan~ginang kinlalagyan n~g m~ga
santo. Nagtawanan ang dalawng magpinsan, at nrinig ni Ibarra ang
in~gay n~g sinsarhang pintuan.
Nammutl, humhin~ga n~g madals, tinutp n~g dalaga ang cumcabang
dibdb at nag-acalang making. Nring ang voces, yang voces na
pinacassinta't sa panag-nip lamang niy nririnig: ipinagttanong siy
ni Ibarra. Sa pagcahibng sa tow ay hinagcn niy ang santng sa
cany'y nlalapit, si San Antonio Abad; santong mapalad n~g nabubuhay at
n~gayng siy'y cahoy; lgu n~g may magagandng m~ga tucs! Pagcatapos
ay humanap n~g isng btas n~g susan, upang makita niya si Ibarra;
mapagsiyasat ang canyng any; n~gumn~git si Mara Clara at n~g cunin
siy n~g canyng ta sa gayng panonood, sumabit sa lig n~g matandng
babae at sinis it n~g halc na paulit-ulit.
--N~guni't halng, an ang nangyayari sa iy?--ang sa cawacasa'y nasabi
n~g matandng babae, na pinapahid ang isng lh sa m~ga mat niyng
lant na.
Nahiy si Mara Clara at tinacpn ang m~ga mat, n~g canyng mabibilog
na m~ga brazo.
--Hal, maghusay ca, halica!--ang sabi n~g matandng babae n~g boong

pag-irog.--Samantalang nakikipag-usap siy sa iyng am n~g iyng ...

halica at huwag cang magpahintay!
Napadal ang dalagang tulad sa isng musms, at doon sil nagculng sa
canyng "aposento."
Masay ang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra n~g sumipt si ta
Isabel na halos kinacaladcad ang canyng pamangkng babae, na
nagpapalin~glin~g cung saansaan, datapuwa't hind tumtin~gin sa
canino mang to....
Anng pinag-usapan n~g dalawng clolowang iyn, an ang canicanilng
sinabi diyn sa salitaan n~g m~ga mat, na lalong lubs ang galng cay
sa salitaan n~g bibg, salitaang ipinagcaloob sa clolowa at n~g huwag
macagul ang in~gay sa pagtatamng timys n~g damdamin? Sa m~ga
sandalng yan, pagca nagcacawatasn ang dalawng linikhng sumasaligaya
sa kilos n~g m~ga balintatang natatabin~gan n~g m~ga pilc-matng
pinaglalampasanan n~g pag-isip, ang pananalita'y mabagal, magaspng,
mahin, wan~gis sa ugong n~g culg na nan~gan~galagcag at walng tuos
cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabils n~g kidlt:
nagsasaysay n~g isng damdaming kilala na, isng isipang napag-uunaw,
na, at cay lamang guinagamit it'y sa pagc't ang mith n~g ps'y
siyng nacapangyayari sa boong cataohang saganang sagan sa galc, big
na ang boong catawn niyng casama ang laht n~g sancp na lamn, but
at dug at ang boong caisipn ay magsaysy n~g hiwagang m~ga catowang
inaawit n~g espritu. Sa tanng n~g pagsint sa isng sulyp na
numningning lumlamlam, walng m~ga sagt ang salit: tumtugon ang
n~git, ang halc ang buntng hinin~g.
At pagcatapos, sa pagtacas n~g dalawng nagsisintahan sa "plumero" n~g
ta Isabel na nagpapaban~gon sa alicabc, sil'y pumaroon sa azotea
upang sil'y macapag-usap n~g boong calayan sa silong n~g m~ga blag;
an ang canilng pinag-usapan n~g marahan at nan~gn~ginig cay, m~ga
maliliit na bulaclc n~g "cabello-de-ngel"? Cay ang magsabi't may
ban~g cay sa inyng hinin~g at may m~ga clay cay sa inyng m~ga
lab; icw, "cefiro"[150] ang magsabi yamang nag-aral ca n~g di
caraniwang m~ga tnig sa lhim n~g gabng madilim at sa talinghag n~g
aming m~ga cagubatang virgen; sabihin niny, m~ga sinag n~g raw,
maningnng na tagapagpakilala sa lp n~g Walang Hanggn, tan~ging hind
nahahawacan sa dagdig n~g m~ga nattangnan: cay ang man~gagsabi, sa
pagca't wal acng nalalamang isaysy cung d m~ga cahalin~gng hind
mainam dinggun.
N~guni't yamang ayaw ninyng sabihin, aking ttingnan cung aking
maissaysay.
Ang lan~git ay azul: nagppagalaw n~g m~ga dhon at n~g m~ga bulaclac
n~g halamang gumagapang ang isng malamig na amihang hind amy
rosa,--dahil dito'y nan~gagsisipan~ginig ang m~ga
cabello--de--ngel--ang m~ga halamang nacabitin, ang m~ga tuyng isd at
ang m~ga lmparang galing sa China. Ang in~gay n~g sagwng humahal n~g
malabong tubig n~g log, ang dagundong n~g pagdaan n~g m~ga coche at
m~ga carretn sa tuly n~g Binundc ay maliwanag na dumrating hanggang
sa canil; n~guni't hind ang m~ga ipinagbbubulong n~g ta.
--Lalong magalng--ang wic nit--diy'y ang boong bayan ang siyng
bbantay sa iny.
Nang magpasimul'y wal silng pinagsalitaanan cung di pawang m~ga
cahalin~gan--iyng m~ga cahalin~gng totoong nacacawan~gis niyng m~ga

cayaban~gan n~g m~ga nacin sa Europa: masasarap at lsang pult sa m~ga

magcacanacin, datapuwa't nacapagttawa nacapagpapacunt sa kilay n~g
m~ga taga ibang lupan.
Ang babae, palibhasa'y capatd ni Cain ay panibughuin, caya't dahil
dito'y tumanong sa nan~gin~gibig sa cany:
--Lagu bang isinaisip mo ac? hindi mo ba ac linimot sa gayng
caraming m~ga paglalacb'y mo? Pagcaramiraming malalakng m~ga ciudad
na may pagcaramiraming magagandang m~ga babae!...
Ang lalaki namn, palibhasa'y is pa ring capatd ni Can ay marunong
umiwas sa m~ga tanng at may caunting pagca sinun~galing, cay n~ga:
[Larawan:--Lagu bang isinasip mo ac? Hind mo ba ac
linimot?...--Imp de M. Fernandez, Paz 442 Sta.Cruz]
--Mangyayari bagng cat'y limutin?--ang sagt na nan~gan~gaanino n~g
boong ligaya sa m~ga maiitm na balngtatao n~g dalaga;--mangyayari
bagng magculang ac sa panunump, sa isng panunumpang dakila?
Nattandaan mo ba ang gabng yaon, ang gabng yang sumsigwa, na icw,
n~g makita mo acng nag-isang tumatan~gis sa siping n~g bangcy n~g
aking in'y lumapit ca sa akin, ilinagy mo ang iyong camy sa aking
balcat, ang camy mong malaon nang ayaw mong ipahintulot na aking
mtangnan, at iyong sinabi sa akin: "Nan~gulila ca sa iyong in, ac'y
hind nagcain cailn man.": at dumamay ca sa akin n~g pag-iyc. Iniirog
mo ang aking in at icw ay pinacaibig niyng tulad sa isng anc. Sa
dacong labs ay umulan at cumkidlat; n~guni't sa acal co'y nacrinig
ac n~g msica, at nakita cong n~gumn~git ang maputlng mukh n~g
bangcy ... oh, cung buhy sana ang aking m~ga magulang at mapanood
nila icw! Nang magcagay'y tinangnn co ang iyng camy at ang camy
n~g aking in, nanump acng ssintahin cat, cat'y paliligayahin, an
man ang capalarang sa aki'y ipagcaloob n~g Lan~git, at sa pagca't hind
nacapagbigy pighati cailn man sa akin ang sumpng it; n~gay'y mulng
inuulit co sa iy. Mangyayari bagng limutin co icw? Laguing
casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo; iniligts ac sa m~ga pan~ganib
n~g paglalacad magung caaliwan co sa pag-iis n~g aking clolowa sa
m~ga ibng lupain; ang pag-aalaala sa iyo ang pumaw n~g bs n~g
"loto" n~g Europa na cumacatcat n~g m~ga pag-asa at n~g casaliwaang
palad n~g kinaguisnang lp sa caisipn n~g maraming m~ga cababayan! Sa
m~ga panaguimpan co'y nakikita co icw na nacatindig sa tabng dagat n~g
Maynil, nacatanaw sa malayong abt n~g panin~gng nababalot sa malamlam
na liwanag n~g maagang pagbubucang liwayway; aking nririnig ang isng
aaying-aying at malungcot na awit na sa aki'y pumupucaw n~g nagugulaylay
n~g m~ga damdamin, at tinatawag co sa alaala n~g aking ps ang m~ga
unang tan n~g aking camusmusn, ang ating m~ga catuwan, ang ating m~ga
paglalar, ang boong nacaraang maligayang panahng binigyn mong
casayahan, samantalang doroon ca sa bayan. Sa aking sapantaha'y icw ang
"hada"[151], ang espritu, ang caayaayang kincatawan n~g aking Bayang
kinguisnan, magand, mahinhn, masintahin, lubs calinisan, anc n~g
Filipinas, niyng cagandagandahang lupang bucd sa m~ga dakilang
cagalin~gan n~g Inang Espaang[152] tagly rin niy'y may maririkt pang
m~ga hiyas n~g isng bayang bt, tulad sa pagcacapisan sa iyong
cataohan n~g laht n~g cagandahan at carikitang nacapagpapaningning sa
dalawang lh; cay n~ga't nabubu lamang sa is ang pagsinta co sa
iyo't ang pagsinta co sa aking tinubuang lp ... Maaari ba catng
limutin? Macilang ang boong sip co'y aking nririnig ang m~ga tung
n~g iyng piano at ang m~ga tnig n~g iyong voces, at cailn mang
tinatawag co ang iyng pan~galan n~g ac'y na sa Alemania, sa dacong
hpon, pagca naglalacad ac sa m~ga caparan~gang nappuspos n~g m~ga

talinghagang likh n~g m~ga poeta roon at ang m~ga cahimahimalang

salitsaling sabi n~g m~ga tong nan~gunang nabuhay, nakikinikinita co
icw sa lap na sumisilang at napaiimbulg sa dyo n~g capatagan, wr
nririn~gig co ang iyong voces sa pagasps n~g m~ga dahon, at pagc
umuuw na ang m~ga tagabukid na galing sa canilng sinasacang lp at
canilng ipinarrin~gig buhat sa maly ang canilng caraniwang m~ga
awit, sa aking acala'y pawang nakikisaliw sil sa m~ga voces n~g
caibuturan n~g aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa iyo n~g awit at
siyng nagbbigay catotohanan sa aking m~ga nais at m~ga panaguimpn.
Cung minsa'y nliligaw ac sa m~ga lands n~g m~ga cabunducan, at ang
gabng doo'y untunt ang pagdatng ay narratnan acng naglcad pa't
hinahanap co ang aking daan sa guitn n~g m~ga "pino," n~g m~ga
"haya"[153] at ang m~ga "encina"[154]; cung nagccagayn, cung
nacallusot ang ilng m~ga snag n~g buwn sa m~ga pung n~g masinsng
m~ga san~g, wari'y nakikinikinita co icw sa sinapupunan n~g gubat,
tulad sa isng nagpapagalagalang aninong ggalawgalw at
nagpapacabicabil sa liwanag at sa m~ga carilimn n~g malagng
caparan~gan, at sac ipinarrinig n~g "ruiseor"[155] ang canyng ib't
ibng cawiliwiling huni, inaacl cong dahil sa icw ay nakikita't icw
ang siyng sa cany'y nacaaakit. Cung inalaala co icw! Hind lamang
pinassaya sa aking m~ga mat n~g lagablb n~g sa iy'y pagsinta ang
lap at pinapammula ang hielo[156]! Sa Italia, ang magandng lan~git
n~g Italia, sa canyng cadalisaya't cataasa'y nagsaslit sa akin n~g
iyong m~ga mat; ang canyng masayng pnoorin ay nagsasaysay sa akin
n~g iyong n~git, wan~gis n~g m~ga halamanan sa Andalucang
nalalaganapan n~g han~ging may kipkp na ban~g, pusps n~g m~ga
pangdilidiling casilan~ganan, sagan sa hiwag at sa calugodlugd na
m~ga tanghalin, pawang nan~gagsasalita sa akin n~g sa iy'y pagsint! Sa
m~ga gabng may bown, yang bowang wari'y nagttuc, sa aking
sinagwnsagwng nacalulan ac sa isng sasakyng malit sa ilog Rhin,
itintanong co sa aking sarili cung d cay maray ac n~g aking
gungun upang makita co icw sa, guitn n~g m~ga lamong[157] na sa
pampang, sa bat n~g Lorelay sa guitn n~g m~ga alon at icw ay
umaawit sa catahimican n~g gab, tulad sa dalagang hadang mpang-aliw,
upang bigyng casayahan ang pag-iis at ang calungcutan n~g m~ga guibng
castillong iyn.
--Hind ac naglacby-bayang gaya mo, wal acng nakikita cung d ang
iyng bayan, ang Maynila't Antipolo--ang sagt ni Mara Clarang
n~gumn~git, palibhasa'y naniniwal sa laht n~g sinasabi ni
Ibarra,--n~guni't mul n~g sabihin co sa iyng paalam! at pumasoc ac
sa beaterio, lgu nang naaalaala cat at hind co icw nilimot, bag
man ipinag-utos sa akin n~g confesor at pinarusahan ac n~g maraming
m~ga pahrap. Naggunit, co ang ating m~ga paglalar, ang ating m~ga
pag-aaway n~g tayo'y m~ga musms pa. Hinihirang mo ang lalong
magagandng sigay at n~g tayo'y macapaglar n~g siclt, humahanap ca sa
log n~g lalong mabibilog at makikinis na batng maliliit na may iba't
ibang clay at n~g macapaglar tayo n~g sintc; icw ay npacawalng
tuto, lgu cang natatalo, at ang parusa'y binbantilan cat n~g plad
n~g aking camy, n~guni't d co inillacas, sa pagca't naaaw ac sa
iyo. Napacamagdaray, icw sa larng chongca't dinraig mo pa ang
pagcamagdaray co, at caraniwang agawn ang naguiguing catapusn.
Nattandaan mo b n~g icw ay magalit n~g totohanan? Niy'y
pinapagpighat mo ac; n~guni't n~g matapos, pagc naaalaala co iyn sa
beaterio, ac'y n~gumn~gt dinaramdam cong icw ay wal, at n~g
macapag-away ul cat ... at n~g pagdaca'y mgaw natin ang
pagcacsund. Niy'y m~ga musms pa tayo, naparoon tayong naligong
casama ang iyng in sa batis na iyng nalililiman n~g m~ga cawayanan.
Sa m~ga pampng ay may m~ga sumisibol na m~ga bulaclc at m~ga halamang
sinasabi mo sa akin sa wicang latn at wicang castil ang cancanilang

m~ga cacaibng pan~galan, sa pagca't niy'y nag-aaral ca na sa Ateneo.

Hind cat pinpansin; nagllibang ac sa panghahagad n~g m~ga paropar
at n~g m~ga tutub, na sa canyng catawng maliit na tulad sa alfiler ay
tagly ang laht n~g m~ga culay n~g bahaghar at ang laht n~g m~ga
kintb n~g gring, m~ga tutubng gumgalaw at nan~gaghhagaran sa
magcabicabilang m~ga bulaclc; cung minsa'y ibig cong masubucan at
hulihin n~g camy ang maliliit na isdng matuling nan~gagtatacbuhan sa
m~ga lumot at sa m~ga batuhn sa pampng. Caguinsaguinsa'y nawal ca, at
n~g icw ay bumalc, may dal cang coronang m~ga dahon at m~ga bulaclc
n~g dalandng ipinutong mo sa aking lo, at tinatawag mo acng
"Cloe"[158], at gumaw ca namn n~g coronang damng gumagapang. N~guni't
kinuha n~g iyng nanay ang aking corona, pinucpc n~g isng bat at sac
inihal sa gug na ipinaglilinis n~g ating lo; tumul ang m~ga luh sa
iyng m~ga mat, at sinabi mong hind nacaaalam ang iyng in n~g
"mitologa"[159].--"Halng!--ang isinagt n~g nanay mo--makikita mo't
mababan~g pagcatapos ang inyng m~ga buhc."--Nagtaw ac, naghinanakt
icw, at ayaw mo na acng causapin, at sa boong maghapo'y nagpakita ca
n~g poot, na siyang iknaibig co namang umiyc.
N~g bumalc tayo sa bayan, at sa pagca't mainit na totoo ang araw, nuha
ac n~g m~ga dahon n~g sambng nasumsibol sa m~ga tabng daan, ibinigy
co sa iy't n~g ilagy mo sa loob n~g iyng sombrero, at n~g di sumakt
ang iyng ulo. N~gumit icw n~g magcgayo'y tinangnn co ang camy mo
at nagcsund na cat.
N~gumit n~g boong ligaya si Ibarra, binucsn ang canyang cartera,
kinuha sa loob niyn ang isng papel at sa loob nito'y may nababalot na
m~ga dahong nan~gin~gitim, tuy at mababan~g.
--Ang iyng m~ga dahon n~g sambng!--ang isinagt ni Ibarra sa titig ni
Mara Clara,--it lamang ang naibigy mo sa akin.
Dalidal namng kinuha ni Mara Clara sa canyng dibdb ang isng
bolsitang rasong maput.
--Ps!--ani Mara Clara at tinampl ang camy ni Ibarra;--hind
ipinahihintulot ang paghp: ito'y isng sulat n~g pagpapaalam.
--Iyn b ang isinulat co sa iyo bago ac pumanaw?
--At sumulat p b cay sa akin n~g ib pa, aking guinoo?
--At an b ang sinasabi co sa iyo n~g panahng iyn?
--Maraming cabulastugan! m~ga dahilan n~g masamng mn~gun~gutang--ang
isinagt ni Mara Clarang n~gumn~git, na ipinakikilalang totoong
ikinassaya n~g canyng loob ang gayng m~ga cabulaanan.--Howg cang
malicot! babasahin co sa iyo ang sulat na ito! n~guni't illin~gid co
ang iyng m~ga pagpuri at n~g d ca magdalit!
At itinas ang papel sa tapt n~g canyang m~ga mat at n~g huwag makita
n~g binat ang canyng mukh, at nagpasimul:
--"Aking ..." hind co babasahin sa iyo ang sumsunod, sa pagca't isng
cabulastugn!--at pinaraanan n~g m~ga mat ang ilng talat.--"Ibig n~g
aking am, ang ac'y yumao, bag man ipinamamanhic cong huwag"--"Icw ay
lalaki"--ang sabi sa akin, dapat mong isipin ang panahng drating at ang
iyong m~ga lacs. Dapat mong pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang d
maibibgay sa iyo n~g iyong kinamulatang lp, at n~g balang araw ay
makapaglingcod ca sa cany. Cung mananatili ca sa aking tab, sa aking

lilim, sa impapawd na ito n~g m~ga hnalan, hind ca matututong

tumanw sa malay, at sa araw na cata'y maiwan sa ibabaw n~g lupa'y
maitutulad ca sa halamang sinasalit n~g ating poetang si Baltazar;
"Para n~g halamang lumak sa tubig,
daho'y nallanta muntng d madilig,
ikinalolooy ang sandalng init...."
--Nakita mo na! binat ca na halos ay tumatan~gis ca
pa!--"Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitng pag-wiwic, caya't
ipinahayag co sa canyng icw ay aking sinsinta. Hind umimc ang aking
am, naglinng-lining, ilinagy sa aking balicat, ang canyng camy at
nagsalit sa aking nan~gn~ginig ang voces:--Ang sip mo ba'y icw
lamang ang marunong umibig at hind ca iniibig n~g iyng am at hind
dinramdam ang sa iy'y paghiwaly?" Hind pa nalalaong nan~gulila tayo
sa iyng in; tumutun~go ac sa catandan, diyn sa gulang na ang
hinahanap ay ang tulong at pagbibigay alw n~g cabatan, at gayn ma'y
tinatanggap co ang pag-iis at d co tals cung cat'y makikita pa ul.
N~guni't dapat cong isipin ang m~ga ibng bgay na lalong malalak....
Bumbucas sa iyo ang panahng sasapit, samantalang sumsara sa akin;
sumisilang sa iyo ang m~ga pagsinta, ang m~ga pag-ibig co'y
nan~gammatay; cumcul ang apy sa iyng m~ga ugt sa aki'y
nagsisimul, ang calamign, at gayn ma'y icw ay umiyac at hind ca
marunong maghandg n~g n~gayn, at n~g sa bcas ay makinabang ca at
pakinaban~gan icw n~g iyng kinaguisnang lp."--Napun n~g lh ang
m~ga mat n~g aking am, naluhd ac sa canyng paanan, siy'y aking
niyacap at sinabi co sa canyng ac'y nahahandng yumao".
Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni Ibarra: namumutl ang
binat at nagllacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dlo n~g
azotea.
--An ang iyng damdm? an ba ang nangyayari sa iyo?--ang tanng ni
Mara Clara cay Ibarra.
--Dahil sa iy'y nalimutan co ang aking m~ga catungculan; dapat acng
pumaroon n~gayn din sa aking bayan! Bcas ang fiesta n~g m~ga namaty.
Hind umimc si Mara Clara, itinitig niyng ilng sandal ang canyng
malalaki't mapupun~gay na m~ga mat cay Ibarra, cumuha n~g ilang
bulaclc at sinabi sa canyng nababagbag ang loob:
--Lumacad ca, hind na cat pinipiguil; magkikita ul tayo sa loob n~g
ilng raw! Ilagy mo itng bulaclac sa ibabaw n~g libin~gan n~g iyong
m~ga magulang!
Nang macaran ang ilng minuto, ang binata'y nananaog na sa hagdanang
casabay si Capitang Tiago at si ta Isabel, samantalang nagcuculong sa
pnalan~ginan si Mara Clara.
--Ipakisabi n~ga
man~gagsisirating
maluwalhati!--ani
coche, na yumaong

p niny cay Andng na canyng ihand ang bahay at

si Mara at siIsabel!--Dumatng naw cayng
Capitang Tiago, samantalang sumsacay si Ibarra sa
ang tun~go'y sa plaza n~g San Gabriel.

At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay Mara Clara na umiyac sa

tab n~g larawan n~g isng Vrgen:

--Hal, magsind ca n~g dalawng candilang man~gahat, ang isy sa Seor

San Rafael, pintacasi n~g m~ga nagllacbay. Isindi mo ang lmpara n~g
Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje. Lalong magalng ang magcagugol
n~g isng salap sa pagkt at anim na cuarta sa lan~gs, cay sa magbayad
pagcatapos n~g isng mahalagng tubs.
TALABABA:
[147] Hiyas na pinacasingsng sa camau-o.
[148] Libritong ganito ang pan~galan.--"Pangligtas sa sacun."
[149] Isng halamang ang caraniwang bulaclac ay pulng-pul.
[150] Mahinhin mahinang han~gin.
[151] Ipinan~gun~gusap n~g "ada".--Isng hiwagang babaeng may
cahimahimalang m~ga capangyarihan, anng m~ga di binyagan.
[152] Unawaing hind tinatawag ni Rizal na Inang Bayan, cung d Inang
Espaa, dalawang pan~galang totoong nan~gagcacaiba.
[153] Isng malaki't mataas na cahoy, matibay at macnat. Ang tawag sa
bun~ga n~g cahoy na ito'y "hayuco".--Aya, ang pagbasa.
[154] Cahoy na masan~g, may m~ga n~gipin-n~gipn ang m~ga dahon.
"Bellota" ang tawag sa bun~ga n~g cahoy na it.
[155] Ibong mainam humuni. Sa Europa'y marami n~g ibong it.
[156] Tubig na tumtigas na halos parang bat dahil sa totoong
calamign.
[157] Alamo: cahoy na tumataas n~g mainam: may tatlng bagay na lamo:
ang lamong put na ang m~ga daho'y verde ang isang mukh at ang
cabilng mukha'y putan--Ang lamong itm, na verde ang magcabicabil
n~g dahon.--At ang "amo altembln" na ang m~ga daho'y walng tiguil n~g
paggalw.
[158] Is sa magagandng diosa.
[159] Casaysayan n~g m~ga kinikilalang m~ga Dios n~g m~ga d binyagan.

=VIII.=
=MANGA ALAALA=
Pinagdaraanan n~g coche ni Ibarra ang bahagui n~g llong masayng nayon
n~g Maynil; ang nacapagbbigay panglw sa cany n~g gabng nagdaan, sa
liwanag n~g araw ay nacapagpapan~git sa cany cahi't sy'y ayaw.
Ang casayahang hind nagllicat sa laht n~g panig, ang lbhng maraming
cocheng nagpaparoo't paritong sacdal n~g tutulin, ang m~ga carromata,
ang m~ga calesa, ang m~ga europeo, ang m~ga insc, ang m~ga dalisay na
tagarito, na bawa't is'y may cancanyang sariling pananamit, ang m~ga

naglalac n~g m~ga bun~gang-cahoy at halaman, m~ga corredor[160], hubd

na cargador[161], m~ga tind n~g m~ga cacann, m~ga fonda[162], m~ga
restaurant[163], m~ga tindahan, samp n~g m~ga carretng hla n~g m~ga
mpagpaumanhin at walng damdaming calabw na tila mandn nagllibang sa
paghla n~g m~ga "bulto" samantalang naglilninglining, ang laht n~g
n~gay at calugcg, pati n~g araw, isng am'y na tn~g, ang sarisaring
m~ga culay, pawang pumupucaw sa canyng alaala n~g isng daigdig na
nagugupiling na m~ga gunit.
Wal pang latag na m~ga bat ang m~ga daang iyn. Dalawng araw lamang
sund na umint, ang m~ga daa'y naguigung alabc n~g tumtakip sa
laht, nag-papaub at bumubulag sa m~ga nagllacad: isng araw lamang
umuln ay naguiguing lw na, ano pa't cung gab ay naaanino roon ang
m~ga farol n~g m~ga coche at tumtilamsic buht sa limng metrong lay
sa m~ga nagllacad sa m~ga makikipot na m~ga acera. Gaano caraming m~ga
babae ang nan~gag-iwan sa m~ga along putic na iyn n~g canilng m~ga
chinelas na bordado! Pagcacgayo'y nan~gapapanood na pnpison ang m~ga
daan n~g hanyhany na m~ga presidiarong ahit ang ulo, na ang m~ga
mangs n~g baro'y maicl at tcong ang salawl na may m~ga nmero at
may m~ga letrang azul, sa m~ga binti'y may m~ga tanicalng halos
nababalot n~g maruruming m~ga basahan upang huwag na totoong macasakt
ang pagkisks ang lamig marahil n~g bacal; dalawa't dalaw ang
pagcaccabit, m~ga sang sa araw, m~ga hapng-hap sa init at sa pagod,
pinapagmmadal at sil'y hinhampas n~g pamal n~g isng presidiario
ring marahil nagccmit casayahan, sa pagca't sa ganng cany nama'y
nacapagpapahirap sa m~ga cawan~gis din niyng presidiario. Matatangcd
sil, madidilm ang pagmumukhng cailn ma'y hind nmasdang lumiliwanag
sa pagsilang n~g isng n~git; numningning, gayn man ang canilng m~ga
balingtata, pagcc dumarap sa canilng m~ga balicat ang humahaguing na
paml, pagc hinahaguisan sil n~g isng nagllcad n~g ups n~g
isng tabacong bas-bas at naccalas na, dinrampot ang ups n~g lalong
nlalapit at itinatag sa canyng salact: ang m~ga ib'y minmasdan ang
m~ga nagdaraan n~g pagtin~gng cacaib. War'y nririn~gg pa niy ang
canilng cain~gayang guingaw sa pagdudurg n~g batng itatabon sa m~ga
lubc at ang nacallaguim na calansng n~g mabibigt na m~ga tanical sa
nammag na nilng m~ga bucng-bcong. Kinikilabutan si Ibarra cung
naaalaala niy ang isng nangyaring sumugat sa canyng pag-iisip-musms;
niy'y catnghalian at ibinbagsac n~g araw sa lp ang canyng lalong
maiinit na m~ga snag. Sa llim n~g isng carretng cahoy nacabulagt
ang is sa m~ga tong iyn, walng malay to, bucs n~g caunt ang m~ga
mat; pinagbubuti naman n~g dalawng presidiario rin ang isng hihigng
cawayan, walng galit, walng pighat, walng yamt, an pa't walng
pinag-ibhn sa sinasabing caugalia't any n~g dalisay na m~ga tagarito.
"N~gay'y icw, bcas nama'y cam," marahil siyng sinasabi sa
cancanil. Hind pinpansin n~g m~ga tong nagdudumaling dumaraan ang
bagay na iyn; nagdaraan ang m~ga babae, tintingnan sil at
nan~gagpapatuloy n~g paglacad, caraniwan n~g mapanood ang m~ga bagay na
yan, linipacn na ang m~ga ps; nan~gagtatcbuhan ang m~ga coche,
ipinaaanino sa canilng catawng may barniz ang m~ga snag n~g araw na
iyng maningnng sa isng lan~git na walng alapaap; sa cany lamang,
batang may labng isng tan at bgong carrating na galing sa canyng
bayan, nacallaguim ang napapanood na iyn; sa cany lamang nacapagbigy
ban~gun~got n~g kingabihan.
Wal na ang mabat at may wags na puring "Puente de Barcas," yang
tuly filipinong-mabat na nagsusumakit maglingcd, bag man tagly niya
ang catutubong m~ga capintasang tumataas at bumbab alinsunod sa
maibigan n~g ilog Pasig na d miminsang nagpahirap at gumib sa tuly na
iyon.

Hind lumlag ang m~ga talisay sa plaza n~g San Gabriel; nananatili
sil sa pagcacyagutin.
Sa ganng canya'y nagbawas ang gand n~g Escolta, bag man n~gay'y may
isng malaking bahay na may m~ga "cariatide"[164] sa dating kinatatayuan
n~g m~ga lumang camalig. Tinakhn niy ang bagong "Puente de
Espaa"[165]; nan~gagpaalaala sa cany n~g m~ga maguiguinw na umaga,
cung doo'y dumaraang namamangc silng patun~g sa m~ga paliguan sa
Ul-ul, ang m~ga bahay na na sa pangpng na dacong canan n~g log, na
napapag-itanan n~g m~ga cawayanan at m~ga punong cahoy, doon sa wacs
n~g Escolta at pasimul n~g Isla del Romero.
Nasasalubong niy ang maraming m~ga cocheng hinihila n~g m~ga maiinam na
m~ga cabayong malilit, lulan n~g m~ga coche ang m~ga empleadong
nacacatucatulog pa marahil ay pumapatun~go na sa canilng m~ga oficina;
m~ga militar, m~ga insc na may anyng hambg at catawataw ang
pagcacaup; m~ga fraileng hind maimikin, m~ga cannigo at iba pa. Tila
mandin canyng namataan sa isng marikit na "victoria"[166] si pr
Dmasong mabalasc ang mukh't cunt ang m~ga klay; n~guni't siy'y
nacaraan na at n~gayo'y masayng bumabati sa cany, bhat sa canyng
carretela[167] si Capitan Tinong na casacy ang canyng asaw't dalawng
m~ga anc na babae.
N~g macabab na n~g tuly, tumacb ang m~ga cabayo't tinun~go ang paseo
n~g Sabna[168]. Sa caliwa'y ang fbrica n~g tabaco sa Arroceros, na
pinanggagalin~gan n~g malakng gong na guingawa n~g m~ga cigarrera sa
pagpucpc n~g m~ga dahon n~g tabaco. Napan~git si Ibarra, sa pagca
alaala n~g masangsng na amy na iyng sa tuwng icalimng oras n~g
hapo'y lumalaganap sa tuly n~g Barcas at humihilo sa cany n~g panahng
siy'y musms pa. Ang masasayng m~ga salitan, ang m~ga catatawanan ang
siyng cahi't hind niy sinasadya'y nacapaghatd sa canyng gungun sa
nayon n~g Lavapis, sa Madrid, samp n~g doo'y m~ga pangliligalig n~g
m~ga cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawng palad na m~ga
"guindilla"[169] at iba p.
Ipinagtabuyan, ang canyng caayaayang m~ga naaalaala n~g Jardn
Botnico[170]; iniharp sa canyng pag-isip ang demonio n~g m~ga
pagsusumagsumag; ang m~ga Jardn Botnico sa Europa, sa m~ga lupaing
nan~gagcacailan~gan n~g malacs na calooban at saganang guint upang
mapasibol ang isng dahon at mapabucs ang isng bulaclc; hind lamang
doon, cung d sa m~ga "colonia" man ay may mabubuti ang alag at m~ga
mahahalagng Jardn Botnicong bucs na lagui sa sino mang ibig manood.
Inihiwaly don ni Ibarra ang canyng m~ga mat at inilin~gap niy sa
dacong canan, at doo'y canyng nakita ang matandng Maynilng naliliguid
n~g m~ga ct at m~ga bangbng, tulad sa isng dalagang culang sa dug,
na nababalot n~g isng pananamit n~g canyng nunong babae n~g panahong
it'y sumasacagaran.
Natanawan niy ang dagat na hind maabot n~g tanw ang guilid na
lubhng maly!...
--Na sa cabilng ibayo ang Europa!--ang inisip n~g binat! Ang
Europang may magagandng m~ga nacing hind nan~gagllicat n~g
pagsusumicap sa paghanap n~g caligayahn, nagsisipanaguinip pagcacaumaga
at nan~gagdramdam cabiguan sa towng lumlubog ang araw ... lumiligaya
sa guitn n~g canyng m~ga capahamacn! Tunay n~g, sa cabilang ibayo
n~g dagat na d maulata'y nan~garoroon ang m~ga nacing mapagmahal sa
espritu, at bag man hind nil minmasam ang catawn, ll pa mandng
mpagmahal sa espritu cay sa m~ga nagpapanggp na lubhng umiirog sa
espritu.

N~guni't nan~gagsitacas ang canyng m~ga pagdidilidiling it n~g canyng

makita ang muntng bundc-bunducan sa capatagan n~g Bagumbayan. Ang
nammucod na bundc-bunducan sa isng tab n~g paseo n~g Luneta ang siy
n~g yng umaakit sa canyng sip at siyng sa cany'y nagpapagunamgunam.
Canyng guinugunit ang tong nagbucs n~g canyng pag-isip at
nagpakilala sa cany, n~g magalng at n~g nasacatuwiran. Tunay n~ga't
ccaunt ang m~ga caisipng sa cany'y iniaral, n~guni't hind ang m~ga
walng cabuluhng pag-ulit lamang n~g m~ga sinabi n~g ib; pawang m~ga
caisipng galing sa pananalig na hind nan~gagculab sa liwanag n~g
lalong matitindng law n~g dakilang pagsulong. Ang tong ya'y isng
matandng sacerdote, ang m~ga pan~gun~gusap na sa cany'y sinabi n~g
siy'y pagpaalaman ay umaalin~gawn~gaw pa sa canyng m~ga tain~ga:
"Huwg mong calimutang bag man pag-aar n~g sangcataohan ang
carunun~gan, "minamana lamang ang carunun~gang iyn n~g m~ga tong may
ps,?--ang paalaala niy.--"Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking
tinanggp sa aking m~ga maestro; ang cayamanang iy'y pinagsicapan co
namng dagdagn sa boong abt n~g aking cya at inililipat co sa m~ga
tong humahalili; gayn din ang ggawin mo sa man~gagsisihalili sa iyo,
at mapagttatlong ibayo mo, sa pagc't icw ay paparoon sa m~ga lubhng
mayayamang lupan."--At n~gumn~giting idinagdg; "Nan~gagaisiparito
sil sa paghanap n~g guint; man~gagsiparoon namn cay sa canilng
lupa't hanapin niny roon ang ibng guintng ating kinacailan~gan!
Alalahanin mo, gayn mang hind ang laht n~g cumkinang ay guint.
Namaty riyn ang paring iyn."[171]
Sa m~ga gunit niyng it'y sumsagot siy:
--Hind, an mang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lp, ang una'y
Filipinas, anc n~g Espaa, ang una'y ang lupang castl. Hind, ang
bagay na iyng isng casaliwaang palad ay hind nacarurun~gis sa Bayang
kinguisnan, hind. Hind nacahahalina sa canyng paggugunamgunam ang
Ermita, iyng Fnix[172] na pawid, na mulng sumisilang sa canyng m~ga
ab sa anyng m~ga bahay na may m~ga pintng put at azul at ang bubng
ay zinc na may pintng pul. Hind nacaaakit sa canyng pagmamalasmalas
ang Maalat, ni ang cuartel n~g caballerang may m~ga punong cahoy sa
tapt, ni ang m~ga tagaroon, ni ang m~ga maliliit na bahay na pawid na
may matitibong na bubun~gng nan~gaccubli sa m~ga pn n~g saguing at
m~ga bun~ga, na guinagawang tulad sa m~ga pugad n~g bawa't am n~g isng
mag-anac.
Tuly ang paggulong n~g coche: nacasasalubong n~g isng carromatang hla
n~g is dalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil sa
guarnicin at iba pang cagamitng pawang abac. Pinagpipilitang makita
n~g carromatero ang nagllacbay na nacasacy sa maningning na coche at
nagdaraang hind nakikipagpalitan n~g cahi't isng pananalit, n~g
cahi't isang pakikipagbatan. Cung minsa'y isng carretng hla n~g
isng calabaw na marahan ang lacad at parang walng an man ang siyng
nacawawal n~g capanglawan n~g maluluang at maalicabc na m~ga
lansan~gang napapaliguan n~g makinng na araw n~g m~ga "trpico"[173].
Nakikisaliw sa malungct at d nagbbagong any n~g awit n~g
namamatnugot na nacasacy sa calabaw ang matinding calairit n~g tuyng
rueda sa pag-kit na casama ang kinskins n~g mabigt na carretn; cung
minsan nama'y ang malagslas na tung n~g gasgs na m~ga paa n~g isng
paragos, niyng trineong[174] sa Filipinas ay hinihilang napacabanayad
sa ibabaw n~g alabc n~g m~ga lubc sa daan. Sa m~ga capatagan, sa
m~ga malilinis na lupang pinaghahalamanan ay nan~gin~ginain ang m~ga
hayop na casama n~g m~ga tagc, na payapang nacadap sa ibabaw n~g m~ga
vacang capng n~gumn~guy at linalasa ang m~ga sariwang dam n~g

parang, na ipinipiktpikt ang m~ga mat,; sa dacong malayo'y m~ga

babaeng cabayong nan~gagdadambahan, nan~gaglulucsuhan at
nan~gagtatacbuhang hagad n~g isng masival na potrong mabab ang buntt
at malag ang kilng: humahalinghng ang potro at pinasasambulat ang
lp n~g canyng malalacs na m~ga cuc.
Pabayan nating maglacby ang binatang nagdidilidili nacacatulog: ang
hiwagang malungct masay n~g catapan~gang hind nacacaakit n~g
canyng gunamgunam: ang araw na iyng nagpapapakintab sa m~ga dulo n~g
m~ga cahoy at nagpapatacb sa m~ga tagabukid na nan~gapapas ang m~ga
paa sa nagbabagang lp, bag mn sil'y may panyapc na m~ga lipc; ang
araw na iyng pumipiguil sa isng babaeng tagabukid sa lilim n~g isng
talisay cawayanan, at sa canya'y nagpapasip n~g m~ga bagaybagay na
walang catuturn at d mapagwar, ang isip na iyo'y hindi nacalulugod sa
ating binat.
Bumalc tayo sa Maynil samantalang gumugulong ang coche't
nagpapaguiray-guiray, tlad sa isng lasng, sa burl-brl na lup, at
samantalang tumtawid sa tuly na cawayan, pumapanhic sa matarc na
ahunn bumbab sa totoong malalim na lusun~gn.
TALABABA:
[160] Ang namamaguitn sa pagbil, pagbibili, ang nakikialam sa m~ga
almoneda at iba pa.
[161] Ang nagpapaupa n~g pagdadal n~g ano mang bagay na mabigat.
[162] Ang bahay na nagpapacain sa sino mang nagbabayad sa may ari, at
ang papatuloy sa bawa't magbayad.
[163] Wicang francs na ang cahuluga'y "fonda:" cacann at tuluyan. Cung
ipan~gusap ay "restorn."
[164] Esttua larawang choy, bat, tans bacal na inilalagay na
pinacahaligui n~g an man.
[165] Tuly n~g Espaa.
[166] Isng carruajeng ganit cung tawaguin.
[167] Tinatawag n~g catagalugang "carretela" ang isng sasacyng anyng
carretong marami ang lulan, n~guni't mahirap sa sumsacay; dalaw ang
gulong at isng cabayo ang humihila.--Ang tinatawag na carretela n~g
m~ga castil ay isng mainam na carruajeng apat ang gulng at dalawang
cabayo ang humihila.
[168] Tinatawag na Sabna [hind Sbana, cumot] ang daang macalamps n~g
Jardin Botnico, hangang sa m~ga unang bhay n~g Ermita, na tinatawag na
daang Real.
[169] Tinatawag n~g m~ga castilng guindilla ang m~ga polica municipal
sa sa Espaa.--Ang sili ang bun~ga n~g tinatawag na "guindillo de
India."
[170] Ang lupang iniuucol sa pagtatanim n~g sarisaring cahoy at m~ga
halaman upang doo'y mapag-aralan ang m~ga carunun~gang nauucol sa bagay
na ito.
[171] Tila mandn naguguniguni na ni Rizal na sa pinagpatayaang iyn sa

paring canyng sinasabi, na sa acal co'y walng ib cung d si Pari

Burgos, doon din siya ppatayin.
[172] Ang tan~ging ibong pinaniniwalaan n~g m~ga tao sa unang mulng
nabubuhay, pagcatapos na masunog, sa ibabaw n~g canyng m~ga ab.
[173] Ang aln may sa dalawng panig na malapit sa Ecuador
calaguitnaan n~g lupa, tinatawag ang isng panig na "trpico de Cancer"
sa hemisfercio boreal, at "trpico de Capriconio" de "hemisfercio
austral".
[174] Ssacyang walng gulng na siyng guinagamit pagca hielo ang
dinaraanan; cahawig n~g cangg n~g paragos natin.

=IX.=
=MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO=
Hind nagcmal si Ibarra; nalululan n~ga si "victoriang" iyn si par
Dmaso at tumutun~go sa bhay na canyng bgong caiwan.
--Saan b cay paroroon?--ang tanng n~g fraile cay Mara Clara at cay
ta Isabel, na man~gagsisisacay na sa isng cocheng may m~ga pamuting
plac, at tinatamptamp ni pr Dmaso ang m~ga pisn~g ni Mara Clara,
sa guitn n~g canyang m~ga caguluhan n~g sip.
--Cucunin co sa beaterio ang aking m~ga bagaybagay roon--ang sagt ni
Mara Clara.
Aha! ah! tingnn natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan
natin!--ang ipinagbububulng na hind npapansin ang sinasabi, na an
pa't nagtac, ang dalawang babae. Tinn~go ang hagdanan at nanhc doon
si pr Dmasong nacatun~g ang lot't madlang-dalang ang hacbng.
Marahil siya'y magssermon at canyng isinasaulo ang canyng
ipan~gan~garal!--an ta Isabel;--sacy na Mara at tatanghalin tayo
n~g pagdatng.
Hind namin masbi cung magsesermn n~g hind; datapuwa't inaacala
naming m~ga daklang bagay ang m~ga pinag-isip-sip niy, sa pagc't
hind man lamang naiabot niy, ang canyng camy cay capitang Tiago,
cay't napilitang yumucd pa it n~g caunt upng hagcn ang camy na
iyn.
--Santiago!--ang nang sinabi niy--may pag-uusapan tayong mahahalagang
bagay; tayo na sa iyong oficina.
Maligalig ang lob ni Capitang Tiago, hind nacaimc n~guni't sumund sa
napacalakng sacerdote, at sinarhn ang pint pagcapsc nil.
Samantalang nagsasalitaan sil n~g lhim, siyasatin ntin cung an ang
kinaratnan ni Fr. Sybila.
Wal sa canyang convento ang pants na dominico; maagang maaga,
pagcapagmisa, siy'y napatun~go sa convento n~g canyng capisanang na sa
macapasoc n~g pintuan ni Isabel Segunda, ni Magallanes, alinsunod sa

naghaharing familia, sa Madrid.

Hind niya pinansin ang masarp na amy-chocolate, at gayn ding d niya
inin n~gay n~g m~ga cajn at ang salapng nririn~gig mul, sa
Procuracin, at bahagy n~g sumagt sa mapitagan at maguliw na bat n~g
uldg na procurador, nanhc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang m~ga
"corredor" at tumuctc n~g but n~g m~ga dalr sa isng pintan.
--Tuly!--anang isng voces na wari'y dumaraing.
--Pagalin~gin naw cay n~g Dios sa inyng sakt!--ang siyng bat n~g
batang dominico pagpasoc.
Nacaupo sa isng malaking silln ang isng matandng pr, culubt at g
nammutl na ang balt n~g mukh, cawan~gis n~g is riyn sa m~ga
santong ipinint ni Rivera. Nan~gllalalim ang m~ga matng napuputun~gan
n~g lubhng mlalagong kilay, na palibhasa'y lguing nacacunt ay
nacapagdragdag n~g ningnng n~g paghhin~gal n~g canyang m~ga mat.
Nabbagbag ang lob na pinagmasdn siy ni pr Sibilang nacahalukipkp
ang m~ga camy sa ilalim n~g cagalanggalang na escapulario ni Santo
Domingo. Inilun~gayn~gay pagcatapos ang lo, hind umimic at wari'y
naghhintay.
--Ah!--ang buntng hinin~g n~g maysakt--inihahatol sa akin, Hernando;
na akin daw ipahw! Ipahiw sa tand co n~g it! Itng lupang ito!
Ang cagulatgulat na lupang it! Muhang ulirn ca sa nangyayari sa
akin, Hernando!
Dahndhang itinas ni Fr. Sybila ang canyng m~ga mat at itinitig sa
mukh n~g may sakt:
--At an p ang inyng minagaling?--ang itinanng.
--Mamaty! Ay! May nlalabi pa bag sa aking ibng bgay? Malbis na
totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa't.... pinapaghirap co namn ang
marami.... nagbabayad-tang lamang ac! At icw, cumust ca? an ang
sady mo?,
--Naparto p ac't sasabihin co sa iny ang ipinagcatiwalang blin sa
akin.
--Ah! at an ang bagay na iyn?
--Psh!--sumagt na may sam ang loob, umup at ilinin~gn ang mukh, sa
ibng panig,--m~ga cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si
Ibarra'y isang matalnong bagongtao; tila mandn hind halng; n~guni't
sa acl co'y isng mabat na bagongtao.
[Larawan:--....Mananatili ang ating capangyarihan hanggang sa
capangyarihang iya'y nananalig......]
--Sa acl mo?
--Nagpasimul cagab ang canilng pagcacalit!
--Nagpasimul na! at bkit?
Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclng pananalit, ang nangyari cay pr
Dmaso at cay Crisstomo Ibarra.

--Bucd sa rito--ang idinugtng na pangwacs--mag-aasawa ang binat sa

anc na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio n~g ating m~ga
capatid na babae; siy'y mayaman at d n~ga niy iibiguing magcaroon n~g
m~ga caaway upang siy'y mawal-n n~g caligayahn at cayamanan.
Itinan~g n~g may sakt ang canyang lo, sa pagpapaklalang siy'y
sang-yon.
--Siy n~g, gayn din ang king acl ... Sa pamamag-itan n~g gayng
babae at isng bianng lalaking gayn, maguiguing atin ang canyng
cataw't clolowa. At cung hind llong magalng cung siya'y
magpakitang kaaway natin!
Minamasdng nagttaca ni Fr. Sibyla ang matand.
--Unawing sa icagagaling n~g ating Santong Capisanan--ang idinugtng na
naghihirap n~g paghin~g.--Minmagaling co pa ang makilaban sa tin, cay
sa m~ga halng na pagpupuri at paimbabw na panghihinuy n~g m~ga
caibigan.... tunay at sil'y may m~ga bayad.
--Inaacal p b ninyng gayn?
Tiningnn siy n~g boong lungct n~g matand.
--Tandan mong magalng!--ang isinagt na nagccangpapagl--Manacatil
ang ating capangyarihan samantalang sa capangyarihang iya'y nananalig.
Cung tyo'y labnan, ang sasabihin n~g Gobierno'y: "Nilalabanan sil, sa
pagca't ang m~ga fraile'y isng hadlng sa calayaan n~g m~ga filipino;
at sa pagca't gayo'y papanatilihin natin ang m~ga fraile."
--At cung sil'y pakinggn? Manacnacang ang Gobierno'y....
--Hind sil pakkingan!
--Gayn man, cung sa udyc n~g casakim'y nasin n~g Gobiernong maow sa
cany ang ating inaani ... cung magcaroon n~g isng pan~gahs at walang
glat na....
--Cung magcgayo'y sa ab niy!
Capuw hind umimc.
--Bucd sa ron--ang ipinatloy n~g may skt--kinacailan~gan nating
tay'y labnan, tyo'y pucwin: nagpapakilala sa atin ang m~ga labanng
ito n~g cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gay'y
nacapagpapagalng sa atin. Nacararay sa tin at nacapgpapahimbing ang
malbis na m~ga pagpri: datapowa't sa lbs ay nacapagpapapan~git n~g
ating any, at sa araw na mahlog tyo sa capan~gitang any, tyo'y
mapapahamac, na gya n~g pagcapahamac natin sa Europa. Hind na papasoc
ang salap sa ating m~ga simbahan; sino ma'y wal n~g bbili n~g m~ga
escapulario, n~g m~ga correa at n~g an man, at pagc hind na tayo
mayaman, hind na natin mapapapanalig ang m~ga budh.
--Psh! Mananatili rin sa atin ang ating m~ga "hacienda," ang ating m~ga
bhay!
--Mawwala sa ating laht, na gaya n~g pagcawal sa tin sa Europa! At
ang llong masam'y nagpapagal tyo at n~g tyo'y manggupusps. Sa
halimbw: iyng npacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa tantan,

ayon sa ating maibigan, ang halag n~g buws n~g ating m~ga lp, ang
pagsusumakit na iyng aking sinalansng sa laht n~g m~ga malalaking
pulong natin; ang pagsusumakit na iyn ang siyng macapapahamac sa
atin! Napipilitan ang "indiong" bumil sa ibang daco n~g m~ga lpang
casng galng din n~g ating m~ga lup ll pang magalng.
Nan~gan~ganib acng bac tyo'y nagpapasimul na n~g pagbab: "Quos vult
perdere Jupiter dementat prius."[175] Dahil dito'y huwg n~g nating
dagdagn ang ating bigt; ang bya'y nagbububulng na. Mabti ang inisip
mo: pabayan natin ang ibng makikipaghusay don n~g cancanilang
sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y pagpipitagang nlalabi, at sa
pagc't hind malalao't makkiharp tyo sa Dios, linsin ntin ang
ating m~ga cama'y ... Maaw naw sa ting m~ga kahinan ang Dios n~g
m~ga pagcahabg!
--Sa macatuwd ay inaaacal p b ninyng ang buws ay ...
--Howg na tayong mag-sap n~g tungcl sa salap!--ang isinalabat n~g
may sakt na masam ang lob.--Sinasabi mong ipinan~gac n~g teniente
cay pr Dmaso..?
--Opo, am--ang sagot ni pr Sibylang g n~gumn~git na. N~guni't
nakita co caninang umga ang teniente, at sinbi sa king dinramdam daw
niy ang lahat n~g nangyri cagab, na ummbulog daw sa canyng lo ang
Jerez, at sa acl niya'y gayn din ang nangyri cay pr Dmaso.--At
ang pan~gaco?--ang tanng cong pabir.--Padre cura ang
isinagt:--marunong p acng tumupd n~g king wic, pagc sa pagtupd
na iya'y hind co dinurun~gisan ang aking capurihn; cailan ma'y d co
naguing ugl ang magcanul canino man, at dhil dito'y teniente ac
hangg n~gayn.
--N~g macapagsalitaan sil n~g m~ga ib't ibng bgay na walng
cabuluhn, nagpaalam s Fr. Sibyla.
Hind n~ga namn naparon ang teniente sa Malacanyng; n~gunit naalaman
din n~g Capitan General ang nangyari.
Nang nakikipagsalitaan siy sa canyng m~ga ayudante tungcl sa m~ga
pagbanggut na sa canya'y guingaw n~g m~ga phayagan sa Maynil, sa
ilalim n~g m~ga pamagat na m~ga "cometa"[176] at iba pang m~ga
napakikita sa lan~git, sinab sa cany n~g is sa m~ga ayudanteng iyn
ang pakikipagcagalit ni pr Dmaso, na pinalubh pa ang cabigatn n~g
m~ga pananalit, bag man pinakinis n~g caunt ang m~ga bigcs n~g sabi.
--Sno ang sa iyo'y nagsbi--ang tanong n~g Capitn General na
n~gumin~git.
--Narin~gig co p cay Laruja, na siyng nagbabalit caninang umga sa
psulatan n~g pmahayagan.
Mulng n~gumit ang Capitan General at idinagdg:
--Hind nacassakit ang babae't fraile! Ibig cong manahimic sa
ntitirang panahn n~g pagtir co sa lupng it, at aayaw na acng
makipag-alt sa m~ga lalaking gumagamit n~g sya. At llong ll na
n~gayng king natalasts na pinaglalaruan lamang n~g provincial ang
aking m~ga tos; hinin~gi cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibng
bayan n~g fraileng iyn; at siy n~ga namn, siya'y inilipat, n~guni't
doon siya inilagay sa lalong magaling na byan: frailadas![177] na
sinsabi natin sa Espaa.

N~guni't humint n~g pagn~git ang Capitan General n~g nagisa na.
--Ah! cung hind sna npacatan~g ang byang ito'y pasusucuin co ang
aking m~ga cagalanggalang na iyn!--ang ipinagbuntng
hinin~g.--Datapuwa't carapatdapat ang bwa't byan sa kinasasapitan
niy; gawin ntin ang inuugal n~g laht.
Samantala'y natpos si Capitang Tiago n~g pakikipulong cay pri Dmaso,
sa lalong magalng na sabi, ang pakikipulong ni pr Dmaso cay
Capitang Tiago.
--N~gayo'y napagsabihan na cat!--ang sabi n~g franciscano n~g
magpaalam. Nalgan sana ang laht n~g it, cung nagtanngtanng ca mna
sa akin, cung d ca sana nagsinun~galing n~g icw ay tinattanong co.
Pagsicapan mong howag ca nang gumaw n~g m~ga cahalin~gn, at manlig
ca sa canyng inama!
Lumibot n~g macaalawa macaatl sa salas si Capitang Tiagong
nag-isip-isip at nagbbuntng hinin~g; di caguinsaguinsa'y prang may
naisip siyng magalng, tumacb sa pnalan~ginan at pinaty ang m~ga
candl at ang lmparang canyng pinasindihn upang siyng macapagligts
cay Ibarra.
--May panahn pa, sa pagca't totoong malay ang linlacbay--ang
ibinulng.
TALABABA:
[175] "Quos vult perdere Jupiter domentat prius", casabihang wicang
lating cung tatagalugui'y: Ang m~ga ibig ipahamac ni Jupiter ay
pinasisimulang sirain muna ang sip.--P.H.P.
[176] Ang cometa'y tulad sa bituing manacanacang napapanood natin sa
lan~git. Ang Cometa'y ma'y buntot na makinang na cung minsa'y is at
cung minsa'y marami. Palibhasa'y ang galaw na paing n~g cometa'y
hiwaly na hiwaly sa caraniwang liniliguiran n~g m~ga planeta, caya
hind nalalao't ang pagkakita natin sa canya. Isng casinun~galin~gang
ilinalaganap n~g m~ga han~gal na ang pagsicat n~g cometa'y nagbabalita
n~g m~ga sacunang mangyayari.--Tinatawag ding "cometa" n~g m~ga castil
ang sarangolang papel na pinallipad n~g m~ga bt.
[177] Ang masasama at magagaspang na cagagawn n~g m~ga fraile.

=X.=
=ANG BAYAN=
Hlos sa pampng n~g dagtan ang kinlalagyan n~g byang San Diego[178],
na sumasaguitn n~g m~ga capatgang hlamanan at m~ga palyan.
Nagppadala sa ibng m~ga byan n~g ascal, bigs, caf at m~ga bngang
halman, ipinagbbili cay n~g mrangmra sa insc na nagsasamantal
n~g cawal-ng mlay n~g pagcahilig sa m~ga masasamang pinagcaratihan
n~g magsasac.
Pagc raw na mabting panahn at umacyat ang m~ga bat sa caitaasan

n~g campanario n~g simbahan, na napapamutihan n~g lmot at n~g damng

hatd n~g hn~gin; pagcacgayo'y masayng nan~gagsisigawan, sa udyc n~g
cagandhan n~g ntatanaw na humhandog sa canilng m~ga mat. Sa gutn
n~g carming m~ga bubun~gng pwid, ts, "zinc" at ynot, na
napapaguitnaan n~g m~ga bulaclc nattalastas n~g bawa't is ang paraan
n~g pagcakita sa cancanilang bhay na maliliit, ang canil bagng
malilinggut na pgad. Nagagamit nilng panand ang laht: isng chy,
isng samploc na may maliliit na dhon, ang nig na pusps n~g m~ga
bco, tulad sa maanaking si Astart[179] cay Diana[180] sa Efeso[181]
na may maraming sso, isng humhabyog na cawyan, isng bn~ga, isng
cruz. Naroron, ang log, calakilakihang ahas na cristal na natutulog sa
verdeng alfombra: pinaaalon ang canyng gos n~g m~ga pirpirasong
malalakng batng nagcacapatlngpatlng sa mabuhan~ging inaagusan n~g
tbig; cumikipot ang log sa dco ron, at may m~ga pangpng na matatas
na kinacapitang nangpapalc-lc n~g m~ga cahoy na nacalitw ang m~ga
ugt, at sa dco rito'y lumlaylay ang m~ga panab at lumuluang at
tumitining ang gos. May ntatanaw sa dcong malyong isng maliit na
bahay, na itinay sa pangpng na hind natacot sa cataasan, sa han~ging
malacs at sa pinanununghang ban~gng mallim, at masasabi, dahil sa
canyng malilit na haligui, na siy'y isng clakilakihang zancuda[182]
na nag-aabang n~g ahas upang daluhn~gin. M~ga catawn n~g pn n~g nig
n~g cahoy na may balt pa, na gumgalaw at gumiguiwang ang siyang
naghhugpong n~g magcabilang ibayo, at cahi't sila'y masasamng tuly,
datapuwa't mainam namng cagamitn sa circo sa pagpapatiwatiwric,
bagay na hind dapat pawal-ng halag: nan~gagcacatw ang m~ga bt,
bhat sa log na pinaliliguan, sa m~ga pagcalagum n~g nagdaraang
babaeng may snong na bacol, n~g matandng lalaking nan~gn~ginig sa
paglcad at pinababayang mahlog ang canyang tungcd sa tbig.
N~guni't ang llong nacahihicayat n~g pagmamasd ay ang isng matatawag
nating niimos na gbat sa dgat na iyn n~g m~ga lpang linng. Diya'y
may m~ga ctandtandang m~ga choy, na gung ang catawn, at cay
lmang nammatay ay pagc tinman n~g lintc ang matas na dlo at
nasusunog: ang sabihana'y hind lumalakit sa b ang apy na iyn at
nammatay don din; diy'y may m~ga pagclalaking m~ga batng dinramtan
n~g terciopelong lmot n~g panahn at n~g "naturaleza": humhimpil at
nagpapatongpatong sa canilng m~ga gang ang alabc na pinacacapit n~g
uln at ang m~ga bon ang siyng nagttanim n~g m~ga binh. Malayang
lumalag ang m~ga cacahuyan: m~ga dam, m~ga dawag, m~ga tabing na
damng gumagapang na nan~gagsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa is't
isng cahoy, bumibitin sa m~ga san~g, cumacapit sa m~ga ugt, sa lup,
at sa pagc't hind pa mandin nasisiyahan sa ganit si Flora[183], ay
nagttanim siy n~g m~ga dam sa ibbaw n~g dam; nabubuhay ang lmot at
ang cbuti sa m~ga gahc-gahc na balt n~g choy, at ang m~ga damng
dp, m~ga cawilwling manunuluyan, ay napapagcamal-an sa canilang m~ga
pagcyacap sa cahoy na mpagpatuloy.
Iguinagalang ang gbat na iyn: may m~ga sali't-sling sabing sinsalit
tungcl doon; n~guni't ang llong malpit sa catotohanan, at sa pagca't
gay'y siyang hind lubhang pinaniniwalaan at hind naman napag-aalaman,
ay ang sumusunod:
Nang ang baya'y wal cung d isang walang halagang tumpc n~g m~ga
damp, at saganang sumsibol pa sa pinacalansan~gan ang dam; n~g
panahng yang pagcagabi ay nanasoc don ang m~ga us at m~ga
baboy-ram, dumatng isng raw ang isng matandng castilang malallim
ang m~ga mat at totoong magalng magwcang tagalog. Pagcatpos na
matingnn at malbot ang m~ga lp sa magcabicabil, ipinagtanng niy
cung sinosino ang may ar n~g cagubatang inaagusan n~g tubig na
malacc. Nan~gagsiharp ang ilng nan~gagsabing uman'y sil raw ang

may r, at ang guinaw n~g matand'y binil sa canil ang gbat na

iyn, sa pamamag-tan n~g m~ga damt, m~ga hyas at cauntng salap.
Nawal pagctapos ang matand na hind maalaman cung pano.
Pinananaligan na n~g tong siy'y "encantado", n~g mino n~g m~ga pastl
ang isng caan~gutng nagbubuhat sa cartig na gbat; canilng binacs,
at ang nsumpun~gan nila'y ang matandng lalaking bulc na at nacabtin
sa san~g n~g isng "balt". Nacatatacot na siy n~g panahng buhy pa,
dhil sa canyng malalim at malagunlng na voces, dhil sa malalim
niyang m~ga mat at dhil sa twa niyng walng n~gay; n~guni't
n~gayng siy'y magbigt ay lumiligalig siy sa pagtulog n~g m~ga babae.
Itinapon n~g ilng babae sa log ang m~ga hyas at sinunog ang damt na
canyng bigy, at mul n~g ilibng ang bangcy sa pn n~g balt ring
iyn, sino mang to'y wal n~g man~gahs na doo'y lumpit. Isng pastl
na naghhanap n~g canyng m~ga hayop, ibinalitang nacakita raw siy ron
n~g m~ga law; nan~gagsiparon ang m~ga bnat at nacrinig na sil n~g
m~ga dang. Isng clang plad na nan~gin~gibig, na sa pagmimith niyng
mpuna n~g sa cany'y nagwwalang bahl, nan~gcong mtitira siyng
magdamg sa llim n~g choy at ipupulupot niy sa pun nit ang isng
mahabang yantc, namaty dahil sa matindng lagnt na sa canya'y dump
kinabucasan n~g gab n~g canyng pakikipagpustahan. May
pinagsasalitaanan pang m~ga catha't sali't saling sabi tungcl sa gubat
na iyn.
Hind nag-ilng buwn at naparoon ang isng binatang wari'y mestizong
castl, na ang sabi'y anc daw siy n~g nasr, at nanahn sa sloc na
iyn at nan~gasw sa pagsasaca, lalonglal na sa pagtatanm n~g tn.
Si Don Saturnino'y isng binatang malungct ang asal at lubhng
magagalitn, at cung minsa'y malupt; datapuwa't totoong masipag at
masintahin sa paggaw: binacuran n~g pader ang pinaglibin~gn sa canyng
am, na manacnac lamang dinadalaw. Nang may cagulan~gan na'y nag-asawa
sa isng batang dalagang taga Maynl, at dito'y nagung anc niya si
Don Rafael, na am ni Crisstomo.
Batangbat pa si Don Rafael ay nagplit nang siy'y calugdn n~g m~ga
tong bukid: hind nalao't pagdaca'y lumag ang pagsasacang dinal at
pinalaganap n~g canyng am, nanahn doon ang maraming to,
nan~gagsiparoon ang maraming insc; ang pul n~g m~ga damp'y nagung
isng nayon, at nagcaroon n~g isng curang tagalog; pagcatapos ay
nagung isng bayan, namaty ang cura at naparoon si Fr. Dmaso;
n~guni't ang libin~ga't caratig na lupa'y pawang pinagpitaganan.
Nan~gn~gahas na maminsanminsan ang m~ga batang lalaking
man~gagsiparoong may m~ga dalng panghamps at m~ga bat, upang lumiguid
sa palibot libot at man~guha n~g bayabas, papaya, dhat at iba pa, at
cung minsa'y nangyayaring sa casalucuyan n~g canilng guingaw, cung
canilng pinagmmasdang walng imc ang lubid na gagalawgalaw buhat sa
san~g n~g choy, lumlagpac ang is dalawng batng hindi maalaman
cung san gling; pagcacagayo'y casabay n~g sigw na:--ang matand!
ang matanda!--canilng ipinagtatapunan ang m~ga bun~gang choy at ang
m~ga panghamps, lumlucso sil sa m~ga choy at nan~gagtatacbuhan sa
ibabaw n~g malalakng bat at sa m~ga cacapaln n~g dam, at hind sil
tumitiguil hanggng sa macalabs sa gubat, na nan~gammutl, humihin~gal
ang ib, ang iba'y umiyac, at ccaunt ang nan~gagttawa.
TALABABA:
[178] Wala caming nasumpong na alin mang bayang ganito ang pan~galan,
n~guni't marami ang nacacatulad n~g calagayan n~g bayang ito.--J. R.
[179] Pan~galan ni Venus; sa Siria; ni Cres, sa Fenicia, at ni Juno sa
Cartago.

[180] Anc na babae ni Jpiter at ni Latona, capatd na babae ni Apolo

at diosa sa pan~gan~gaso.
[181] Caunaunahang ciudad n~g Tonia, sa Asia Menor, balit dahil sa
carikitdikitang templo ni Diana, na sinunog ni Erstrato. Ipinalagay ang
templong iyo'y is sa pitng m~ga caguilaguilals na edificiong itinayo
sa daigdig.
[182] Malalaking ibong totoong mahb ang m~ga paa.
[183] Flora.

=XI.=
=ANG MAN~GA MACAPANGYARIHAN=
_Man~gaghati-hati cay at cay'y man~gaghari.--(Bagong Machiavelo)_[184]
Sinosino bag ang m~ga nacapangyayari sa bayan?
Cailn ma'y hind nacapangyari si Don Rafael n~g nabubuhay pa siy, bag
man siy ang lalong mayaman doon, malak ang lp at hlos may tang na
loob sa cany ang laht. Palibhasa'y mahinhng loob at pinagsisicapang
huwg bigyng cabuluhn ang laht n~g canyng m~ga guingaw, hind
nagtatag sa byan n~g canyng partido [185], at nakita na natin cung
paano ang m~ga paglaban sa cany n~g makita nilang masam ang canyng
calagayan.--Si Capitang Tiago caya?--Totoo't cung siy'y dumrating ay
sinasalubong siy n~g orquesta n~g m~ga nagcacautang sa cany,
hinhandugan siy n~g pigung at binbusog siy sa m~ga lay. Inilalatag
sa canyng mesa ang lalong magagalng na bn~gang choy; cung
nan~gacacahuli sa pan~gn~gaso n~g isng us baboy-ram'y sa cany ang
icapat na bahagui; cung nababat niy ang cainaman n~g cabayo n~g isng
sa cany'y may utang, pagdatng n~g calahating horas ay sumsacanyang
cuadra[186] na: ang laht n~g it'y catotohanan; n~guni't siy'y
pinagttawanan at tinatawag siy sa lihim na Sacristan Tiago.
Ang gobernadorcillo bag cay?
It'y isng clang palad na hind nag-uutos, siy ang sumsunod; hind
nacapagmmura canino man, siy ang minumura; hind naggawa niy ang
maibigan, guingaw sa cany ang calooban n~g ib; ang capalt nit'y
nannagot siy sa Alcalde mayor n~g laht n~g sa cany'y ipinag-utos,
ipinagaw at ipinatatag sa cany n~g m~ga ib, na para manding
nanggaling sa bun~g n~g canyng lo ang laht n~g iyon; n~guni't dpat
sabihin, sa icapupuri niy, na ang catungculang canyng hwac ay hind
niy ninacaw kinamcm: upang tamuhi'y nagcagugol siy n~g limng
libong piso, at maraming cadustan, n~guni't sa napapakinabang niy'y
canyng inaacalang murangmura ang m~ga gugol na iyn.
Cung gayo'y bac cay ang Dios?
Ah! hind nacatitigatig ang mabait na Dios n~g m~ga conciencia at n~g
pagcacatulog n~g m~ga mmamayan doon: hind nacapan~gin~gilabot man
lamang sa canila; at sacali't msalit sa canil ang Dios sa alin mang

sermn, walng slang naiisip nilng casaby ang pagbubuntng hinin~g:

Cung isa sana ang Dios!... Bahagy na nil nagugunit ang Dios: lalong
malak pa n~ga ang capagurang sa canila'y ibinbigay n~g m~ga santo at
m~ga santa. Npapalagay ang Dios sa m~ga tong iyng tulad diyn sa m~ga
haring nagllagay sa canyng paliguid n~g m~ga tinatan~gi sa pagmamahal
na m~ga lalaki't babae: ang sinusuy lamang n~g baya'y itng canilang
m~ga tinatan~g.
May pagcawan~gis ang San Diego sa Roma; n~guni't hind sa Roma n~g
panahng guinuguhitan n~g araro n~g cuhilang si Rmulo[187] ang canyng
m~ga ct; hind rin sa Romang nacapaglalagd n~g m~ga cautusan sa
sandaigdg sa palilg sa sarili't sa m~ga ibng dug, hind: wan~gis
ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhn lamang ay
hind m~ga monumentong mrmol at m~ga coliseo ang naroon, cung d
sawaling monumento at sabun~gng pawid. Ang pinaca-papa sa
Vaticano'y[188] ang cura; ang pinaca hr sa Italiang na sa
Quirinal[189] ay ang alfrez n~g Guardia Civil; datapowa't dapat
unawing ibabagay na laht sa sawl at sa sabun~gng pawid. At dito'y
gaya rin doong palibhasa'y ibig macapangyari ang is't is,
nan~gagpapalagayang ang is sa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat
mawal ang is sa canila), at dito nanggagaling ang wlang lict na
samaan n~g loob. Ipaliliwanag namin ang aming sabi, at ssaysayn namin
ang caugala't budh n~g cura at n~g alfrez.
Si Fr. Bernardo Salv ay yaong bat at hind makibuing franciscanong
sinaysay na namin sa unahn nit. Natatan~g siya, dahil sa canyng m~ga
sal at klos sa canyng m~ga capow fraile, at llongll na sa
napacabalasic na si pr Dmasong canyng hinalinhn. Siy'y payt,
masasactn, halos lagu na lamang nag-isip, mahigpt sa pagtupd n~g
canyng m~ga catungculan sa religin, at mapag-in~gat sa carilagn n~g
canyng pan~galan. May isng buwan lamang na nacararating siy ron,
halos ang laht ay nakicapatid na sa V.O.T.[190], bagy na totoong
ipinamamanglw n~g canyng capan~gagw na cofrada n~g Santsimo
Rosario. Lumlucso ang clolowa sa catuwan pagcakita n~g nacasabit sa
bawa't liig na apat limng m~ga escapulario, at sa bawa't bayawng ay
isng cordng may m~ga buhl, at niyng m~ga procesin n~g m~ga bangcy
m~ga fantasma[191] na may m~ga hbitong guinggn. Nacatipon ang
sacristn mayor n~g isng mabutbut n~g puhunan, sa pagbibil sa
pagpapalims, sa pagca't ganit ang marapat na pagsasalit, n~g m~ga
casangcapang kinakailan~gan upng mailigts ang clolowa at mabca ang
diablo: talasts n~g ang espritung it, na n~g una'y nan~gn~gahas na
sumalansng n~g pamukhan sa Dios, at nag-aalinlan~gan sa
pananampalataya sa m~ga wic nit, ayon sa sabi sa librong santo ni Job,
na nagpailanglng sa alng-lang sa ating Pan~ginoong Jesucristo, na
gaya n~g guinaw namn n~g Edad Media[192] sa m~ga bruja[193], at
nananatili, ang sabihan, hangg n~gayn sa paggawa n~g gayn din sa m~ga
asuang[194] sa Filipinas; datapowa't tila mandn n~gayn ay nagung
mahihiying totoo na, hanggng sa hind macatagl sa pagtin~gn sa
capirasong damt na kinalalarawanan n~g dalawng brazo, at natatacot sa
m~ga buhl n~g isng cordn: n~guni't dito'y walng napagkikilala cung
d sumusulong namn ang dunong sa panig na it, at ang diablo'y aayaw sa
pagslong, cung dil caya'y hind malulugdn sa pagbabagong asal,
tulad sa laht n~g namamahay sa m~ga cadiliman, sacasacali't hind ibig
na sapantahain nating tagly niy ang m~ga cahinan n~g loob n~g isng
dalagang llabing-limng tan lamang.
Alinsunod sa aming sinabi, si pr Salv'y totoong masigasig gumanap n~g
canyng m~ga catungculan; napacasigasig namn, ang sabi n~g
alfrez,--Samantalang nagsesermon--totoong siya'y maibigung
magsermon--pinasasarhan niy, ang m~ga pintuan n~g simbahan. Sa ganitng

gaw'y natutulad siy cay Nern[195] na ayaw magpaalis canino man,

samantalang cumacanta sa teatro: n~guni't guinagawa iyn ni Nern sa
icgagaling, datapuwa't guingaw ang m~ga bagay na iyn n~g cura sa
icasasam n~g m~ga calolowa. Ang laht n~g caculan~gn n~g canyng m~ga
nassacop, ang cadalasa'y pinarurusahan n~g m~ga "multa"; sa pagc't
bihrang bihirang namamal siy,; sa bagay na ito'y niiba siyng lubh
cay pri Dmaso, na pinaghuhusay ang laht sa pamamag-itan n~g m~ga
panununtc at panghahamps n~g bastong nagttawa pa at taglay ang
magandng han~gd. Sa bagay na it'y hind siya mapaghihinanactn: lubs
ang canyng paniniwalang sa pamaml lamang pinakikipanayaman ang
"indio"; ganit ang salit n~g isng fraileng marunong sumulat n~g m~ga
libro, at canyng sinasampalatayanan, sa pagc't hind niy, tinututulan
ang an mang nlilimbag: sa hind pagcmasuwayng ito'y macarraing ang
maraming tao.
Bihrang bihrang namamalo si Fr. Salv, n~guni't gaya na n~ga n~g sabi
n~g isng sa baya'y matandng filosofo[196], na ang naguiguing
caculan~gn sa blang ay pinasasagan namn sa tind; datapuwa't hind
rn namn siy mapaghihinanactan tungcl sa ganitng gaw.
Nacapan~gn~gilis n~g canyng m~ga ugt ang canyng m~ga pag-aayuno[197]
at pan~gin~gilin n~g pagcain n~g m~ga lamng-cti na siyng
ikinapaguguing dukh n~g canyng dug, at, ayon sa sabihan n~g to,
pumpanhic daw ang han~gn sa canyng lo.
Ang alfrez, na gaya na n~ga n~g sinabi namin, ang tan~ging caaway n~g
capangyarihang ito sa clolowa, na may pacay na macapangyari namn sa
catawn. Siy lamang ang tan~g, sa pagca't sinasabi n~g m~ga babae na
tumatacas daw sa cura ang diablo, dahilng sa n~g minsang nan~gahs ang
diablo na tucsuhn ang cura, siy'y hinuli nit, iguinapos sa paa n~g
catre at sac pinl n~g cordn, at cay lamang siy inalpasn ay n~g
macaraan na ang siym na araw.
Yaya mang gay'y ang tong pagcatapos n~g ganitng nangyari,
makipagcagalt pa sa cay pr Salv ay maipapalagay na masam pa sa m~ga
abng diablong hind marunong mag-in~gat, cay n~ga't marapat na
magcaroon n~g gayng capalaran ang alfrez. Doa Consolacin cung
tawaguin ang canyng guinoong asawa, na isng matandng filipina, na
nagpapahid n~g maraming m~ga "colorete"[198] at m~ga pintura; ib ang
ipinan~gan~galan sa cany n~g canyng esposo at n~g ib pang m~ga to.
Nanghihigant sa sariling catawn ang alfrez, sa canyng pagcawalng
palad sa matrimonio, na nagpapacalasng hanggang sa d macamalay-to;
pinag-"eejercicio"[199] ang canyng m~ga sundalo sa arawan at siy'y
sumisilong sa llim, cung dil cay, at it'y siyng lalong madals,
pinapagpag niy n~g pl ang licd n~g canyng asawa, na cung d man
isng "cordero" (tupa) n~g Dios na umalis n~g casalanan nino man,
datapuwa't nagagamit namn sa pagbabawas sa cany n~g maraming m~ga
cahirapan sa Purgatorio, sacali't siy'y mparoon, bagay na
pinag-aalinlan~ganan n~g mapamintacasing m~ga babae. Nan~gaghahampasang
magalng ang alfrez at si Doa Consolacing parang nan~gagbbiruan
lamang, at nag-aalay silng walng bayad sa m~ga capit-bahay n~g m~ga
pnoorin: "concierto vocal" at "instrumental"[200] n~g apat na camy,
mahin, malacs, na may "pedal"[201] at laht.
Cailn mang dumrating sa tain~ga ni pr Salv ang m~ga
escndalong[202] it, siy'y n~gumn~git at nagcucruz at nagdrasal
pagcatapos n~g isng Am namin; cung tinatawag siyng "carca"[203],
mapagbanalbanalan, "carlistn"[204], masakm, n~gumn~git rin si pr
Salv at lalong nagdrasal. Cailn ma'y ipinagbibigay alm n~g alfrez
sa ilang castilang sa cany'y dumadalaw ang sumusunod na casabihn:

--Paparoon b cay sa convento upang dalawin ang "curita"[205] "Mosca,

muerta[206]? Mag-in~gat cay! Sacali't anyayahan cayng uminm n~g
chocolate, bagay na aking pinag-aalinlan~ganan!.. n~guni't gayn man,
cung cay'y aanyayahan, cay'y magmasd. Tinawag ang alila't sinabing:
"Fulanito, gumaw ca n~g isng "jcarang"[207] chocolate; eh?"--Cung
gay'y mtira cayng walng an mang agam-agam; n~guni't cung sabihing:
"gumaw ca n~g isng "jcarang" chocolate, "ah"?"--Pagc gay'y
damputin niny ang inyng sombrero at yumao cayng patacb.
--Bakit?--ang tanng n~g causap na nagugulat--nanglalason p b sa
pamamag-itan n~g chocolate? Carambas[208]!
--Ab, hind namn npacagayn!
--At paano, cung gayn?
--Pagca chocolate eh? ang cahuluga'y malapot, at malabnw pagca
chocolate ah?[209]
N~guni't inaacal naming ito'y bintng lamang n~g alferez; sapagc't ang
casabihng ito'y cabalitang guinagaw rin daw n~g maraming m~ga cura.
Ayawn lamang cung ito'y talagng ugal na n~g boong capisanan n~g m~ga
fraile ...
Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal n~g militar, sa udyc n~g
canyng asawa, na sino ma'y huwag macagal pagcatugtg n~g icasiyam na
horas n~g gabi. Sinasabi ni Doa Consolacing d umano'y canyang nakita
ang cura, na nacabarong pinya at nacasalact n~g nt't n~g huwag siyang
makilala, na naglbot na malalim na ang gab. Nanghhiganti naman n~g
boong cabanalan si Fr. Salv: pagcakita niyang pumapasoc sa simbahan ang
alfrez, lihim na nag-uutos sa sacristang isar ang laht n~g m~ga
pint, at nagpapasimul n~g pagsesermn hanggng sa mpikit ang m~ga
mat n~g m~ga santo at ibulng sa cany n~g calapating cahoy na na sa
tapt n~g canyng lo, ang larawn bag n~g Espritung Dios, na siy
na, alang-alang! Hind dahil dito'y nagbabagong ugli ang alfrez, na
gaya rin n~g laht n~g hind marurunong magbalc-lob: lumlabas sa
simbahang nagttun~gayw, at pagcsumpong sa isng sacristan alil n~g
cura'y pinipiit, binbugbog at pinapagpupunas n~g sahg n~g cuartel at
n~g bahay niyng sarili, na pagc nagcacagayo'y lumilinis. Pagbabayad
n~g sacristan n~g multang ipinarurusa n~g cura, dahil sa hind niy
pagsipt, canyng ipinauunw, ang cadahilanan. Dinrin~gig siyng
walng kib ni Fr. Salv, ilinligpit ang salap, at ang nang
guingawa'y pinawwal-an ang canyng m~ga cambng at m~ga tpa at n~g
doon sil man~ginain sa halamanan n~g alfrez, samantalang humahanap
siy n~g isng bagong palatuntunan sa isng sermng lalong mahab at
nacapagpapabanal. Datapuwa't hind naguiguing hadlng ang laht n~g it,
upang pagcatapos ay man~gagcam'y at magsalitaan n~g boong cahinusayan,
cung sil'y magkita.
Pagc, itinutulog n~g canyang asawa ang calasin~gn humhilic cung
tanghal, hind maaway ni Doa Consolacin ang alfrez, pagcacgayo'y
lumlagay sa bintan't humhitit n~g tabaco at nacabarong franelang
azul. Palibhasa'y kinassusutan niy ang cabataan, mul sa canyng
kinlalagya'y namaman, siy n~g canyng m~ga mat, sa m~ga dalaga, at
sil'y canyng pinpintasan. Ang m~ga dalagang itng sa cany'y
nan~gatatacot, dumaraang kimingkim, na d man lamang maitunghy ang
m~ga mat, nan~gagdudumal n~g paglacad at pinipiguil ang paghin~g. May
isng cabanalan si Doa Consolacin: tila mandin hind siy nananalamin
cailn man.

Ito ang m~ga macapangyarihan sa bayang San Diego.

TALABABA:
[184] Machiavelo: balitang escritor, poltico at literato italiano, na
nagung ministro sa Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyng
sinulat na librong "El principe" ang pagdaray sa m~ga pakikipanayam sa
tag ibng nacin tungcol sa politica.--P.H.P.
[185] Capisanan n~g m~ga tong nagcacaisang loob sa pagsasanggalang n~g
isng caisipan.
[186] Alagaan n~g m~ga cabayo.
[187] Capatd ni Remo at siyng nagtay n~g Roma n~g tang 733 bago
ipan~ganc si Cristo.
[188] Palacio n~g papa sa Roma, na na sa bundc Vaticano.
[189] Palacio n~g hr sa Roma na na sa Quirinal, isa sa pitng bundc
sa Roma.
[190] V.O.T. "abreviatura" n~g Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang
na icatlong hany n~g Capisanan icatlong pulutng n~g Capisanan.
[191] Pangguitl sa to. M~ga cabulaanang larawang likh n~g panimdm
n~g m~ga matatacutn.
[192] Dakilang panahng nagpasimul n~g pagwawasc sa caharan n~g Roma,
sa Calunuran, n~g m~ga "brbaro", tang 476, at ang wacs ay sa
pagcacuha n~g m~ga turco sa Constantinopla, n~g tang 1453, sa
pagcatucls n~g Amrica n~g 1492. Ang pangyayari n~g feudalismo ang
siyng caraniwan n~g panahng iyn.--P.H.P.
[193] Babaeng ayon sa m~ga han~gl ay catiyp n~g diablo. Nawawan~gis sa
asuwang na pinaniniwalaan n~g m~ga tagalog na mangmang.--P.H.P.
[194] Dahil sa nawawangking totoo ang pinaniniwalaang "asuwang" n~g m~ga
tagalog sa pinaniniwalaang "bruja" n~g m~ga europeo'y inaacala cong ang
nagdal rito n~g ganyng malng sapantah'y ang m~ga fraile ang m~ga
castilang mangmang, na gaya rn n~g maraming m~ga pamahing d dating
kilala n~g m~ga tagalog cung d n~g maparito na lamang ang m~ga taga
Espaa--P.H.P.
[195] Lucio Dominico Nern, malupt na emperador sa Roma; ipinapaty
niy ang canyng inng si Agripina at si Britnico, hinatulang mamaty
ang tagapag-alag sa canyng si Burro, ang canyng maestrong si Sneca,
si Lucano at ib pang m~ga caguinoohan; pinag-usig ang m~ga cristiano at
sinunog ang Roma. Ipinan~ganc n~g taong 37 at namaty n~g tang 68.
[196] Ang nag-aaral ang sumusunod sa filosofa marunong n~g
filosofa, na isng carunun~gang nauucol sa cahulugn, calagayan,
pinagmumulaan at naguiguing bun~ga n~g m~ga bagay bagay.
[197] Ang pan~gin~gilin sa an man, lalong-ll ang mahigpt na
pagpipiguil na huwg gumaw n~g an mang bagay na masam, na siyang ibig
n~g Dios na ating sundn, ayon sa profeta Isaias LVIII. 3-7.--Tungcl sa
ayuno n~g catawn, ang pagkabawal bag n~g pagcaing an man, minsan
lamang na ipinag-utos na sapilitang ssundin n~g m~ga israelita sa araw

n~g pagsisisi, ayon sa Levtico XVI.29, 31, na doo'y ang salitng:

"papagpipighatiin niny ang inyng clolowa," caraniwang ang inaaring
cahulugn ay mag-ayuno; sa pagca't ang ayuno sa m~ga judio'y tunay
n~gang isng araw n~g pagpipighat at pagpapacabb. Wal na acng ib
pang nakita tungcl sa ayuno sa m~ga cautusng lagd ni Moiss.
Ipinag-uutos ang ilng araw na pag-aayuno n~g panahng nabibihag ang
m~ga judo sa Babilonia, ayon sa sabi ni Zacaras VII. 1-7; VIII. 19,
bag man hind sinasabi roon ang m~ga pinagcadahilanan n~g gayng
tadhan. Gayn man, manacnacng ipinag-utos na man~gag-ayuno ang laht
dahil sa m~ga tan~ging nangyayari, datapuwa't hind tadhanang iparati
ang pag-aayuno, cung d sa panahng lamang na iyn; gaya na n~ga n~g
magcatipon ang m~ga taga Atispa ay nan~gag-ayunong laht ayon sa sulat
ni Samuel VII. 6.--Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang laht n~g
m~ga judo, dahil sa pakikibaca sa m~ga Moabita at Ammonita, ayon sa 2.a
Crnica XX. 3.--Gayn ding m~ga pag-aayuno ang guinaw n~g iba't ibng
m~ga cautusn n~g m~ga judo, at sa pagca't ang Cristianismo'y religing
ucol sa laht n~g m~ga bayan, hind na n~ga ipinag-utos sa m~ga
Cristianong sapilitan ang pag-aayuno, ayon sa makikita natin sa m~ga
Santong Evangelio. Ang pag-aayuno'y cus n~g calooban at dapat ganapng
hind sa pagpaparan~galan, at gagawing tand n~g taimtm na pagsisisi sa
m~ga casalanan, ayon cay San Mateo, VI. 16.
[198] Pangpint sa mukh at n~g pumul.
[199] Pagsasanay sa paggamit n~g sandata at n~g m~ga kilos n~g
pagcasundalo.
[200] Ang m~ga canta't m~ga tugtog na magcasaliw; at ang ibig sabihin
dito'y may tacapan at may paluan.
[201] "Pedl", tapacn sa piano, at ang ibig sabihi'y may sicarn pa.
[202] Sa wic natin ay walng tunay na catumbs ang sabing "escndalo"
na ang is sa m~ga cahuluga'y ang pagtatalong nacapagcacasala
nacababagabag sa iba.
[203] Sawicang ang cahuluga'y capanig n~g may m~ga caisipang tulad sa
adhicain n~g m~ga fraile.
[204] Ang cacampi ni Crlos na ibig maghri sa Espaa.
[205] Curang malit curacurhan.
[206] Ln~gaw na paty. Mapagpataypatayan samantalang nag-isip n~g m~ga
catampalasanang gaw.
[207] Ang caraniwang tawaguing "pozuelo" tasang lalagyn n~g
chocolate.
[208] Isang casabihang catumbs n~g ab! nac! diaske! at iba pang
nagpapakilala n~g tow, glit, pagtatac.
[209] Malapot sa wicang castila'y "espeso", caya chocolate eh? ang
sinasabi n~g cura pagca chocolateng malapot ang ibig.--Malabnaw sa
wicang castila'y "aguado", caya't chocolate ah? ang sabi pagca ang ibig
ay malabnaw.

=XII.=
=ANG LAHAT NANG MANGA SANTO=[210]
Marahil ang bugtng na bagay na hind matututulang ikinatatan~g n~g to
sa m~ga hyop ay ang paggalang na inihhandog sa m~ga namamatay.
Sinsaysay n~g m~ga historiador[211] na sinasamba at dindios nil ang
canilng m~ga nn at magugulang; n~gay'y tumbalc ang nangyayari: ang
m~ga paty ang nagcacailan~gang mamintuh sa m~ga buhy. Sinasabi rin
namng iniin~gatan n~g m~ga taga Nueva Guinea sa m~ga caja ang m~ga
but- n~g canilng m~ga paty at nakikipagsalitaan sa canil; sa
pinacamarami sa m~ga bayan n~g Asia, Africa at Amrica'y hinahayinan ang
canilng m~ga paty n~g lalong masasarp nilng m~ga pagcain, ang m~ga
pagcaing minmasarap n~g m~ga paty n~g panahng sil'y nabubuhay, at
nan~gagppiguing at inaacal nilng dumdalo sa m~ga pigung na it ang
m~ga paty. Ipinagttay n~g m~ga taga Egipto n~g m~ga palacio ang m~ga
paty, ang m~ga musulmn nama'y ipinagppagaw, sil n~g maliliit na
m~ga capilla, at ib pa; datapowa't ang bayang maestro sa bagay na it,
at siyng lalong magalng ang pagcakilala sa ps n~g tao'y ang bayan
n~g Dahomey[212]. Nattalastas n~g m~ga maiitm na it, na ang to'y
mapanghigant, at sa pagca't gay'y sinasabi nilng upang mabigyang
catowan ang namaty, wal n~g lalong magalng cung d ang patayn sa
ibabaw n~g pinaglibin~gan sa cany ang laht n~g canyng m~ga caaway; at
sa pagc't ang to'y malulugdng macaalam n~g m~ga bagay-bagay, sa
tan-tao'y pinadadalhn siy n~g isng "correo" sa pamamag-itan n~g
linaplp na balt n~g isng alipin.
Tayo'y niiba sa laht n~g iyn. Bag man sa nababasa sa m~ga sulat na
nauukit sa m~ga pinaglibin~gan, halos wal sinomang naniniwalang
nagpapahin~galay ang m~ga paty, at lal n~g hind pinaniniwalang
sumasapayp. Ang lalong pinacamagalng mag-sip ay nan~gag-aacalang
sinsanag pa ang canilng m~ga nn sa thod sa Purgatorio, at cung di
siy mpacasam (mapasainfierno bag), masasamahan pa niy, sil roon sa
mahbang panahn. At ang sino mang ibig tumutol sa amin, dalawin niy
ang m~ga simbahan at ang m~ga libin~gan sa boong maghapong it, magmasd
at makikita. Datapowa't yamang tayo'y na sa bayan n~g San Diego, dalawin
natin ang libin~gan dito.
Sa dacong calunuran, sa guitn n~g m~ga palaya'y nroroon, hind ang
ciudad, cung d ang nayon n~g m~ga paty: ang daan n~g pagparoo'y isng
makitid na lands, maalabc cung panahng tag-nit, at mapammangcan
cung panahng tag-uln. Isng pintang cahoy, at isng bcod na ang
calahati'y bat at ang calahati'y cawayan ang tila mandin siyng
ikinhihiwalay n~g libin~gang iyn sa bayan n~g m~ga buhy; datapowa't
hind nahihiwalay sa m~ga cambng n~g cura, at sa ilng baboy n~g m~ga
calapt bhay, na pumapasoc at lumlabas doon upang man~gagsiyasat sa
m~ga libin~gan man~gagcatow sa gayng pag-iis.
Sa guitn n~g malang na bacurang iyn may nacatayng isng malaking
cruz na cahoy na natitiric sa patun~gang bat. Inihapay n~g uns ang
canyng INRI na hoja de lata, at kinatct n~g uln ang m~ga letra. Sa
paanan n~g cruz, tlad sa tnay na Glgota[213], samasamang nbubunton
ang m~ga bun~g n~g lo at m~ga but-, na ang walng malasakit na
maglilbing ay itinatapon doon ang canyng m~ga nahuhucay sa m~ga
libin~gan. Diy'y man~gaghhintay sil, ang lalong malapit mangyari,
hind n~g pagcabhay na mag-ul n~g m~ga paty, cung d ang pagdatng
doon n~g m~ga hyop at n~g sil'y painitin n~g canilng m~ga tubg at
linisin ang canilng malalamig na m~ga cahubdn.--Nmamasdan sa

paliguidliguid ang m~ga bagong hcay: sa dco rito'y hupyc ang lp, sa
dco roo'y anyng bundc-bunducan namn. Sumsibol doo't lumlag n~g
minam ang tarambulo't pandack; ang tarumbulo'y n~g tundin ang m~ga
bint n~g canyng matitinc na m~ga bn~ga, at n~g dagdg namn n~g
pandacak ang canyng amy sa amy n~g libin~gan, sacali't it'y walng
casucatng amoy. Gayn ma'y nasasabgan ang lp n~g ilng maliit na
m~ga bulaclac, na gaya rin namn n~g m~ga bun~gng iyng ang Lumikh
lamang sa canil ang nacacakilala na: ang n~git n~g m~ga bulaclc na
iy'y maputl at ang halimyac nil'y ang halimyac n~g m~ga baunan. Ang
dam at ang m~ga gumagapang na dam'y tumtakip sa m~ga sloc,
umuucyabit sa m~ga pader at sa m~ga "nicho"[214], na an pa't dinramtan
at pinagganda ang hubd na capan~gtan; cung minsa'y pumapasoc sa m~ga
gahc na gaw n~g m~ga lindl, at inililihim sa m~ga nanonood ang m~ga
cagalanggalang na m~ga libin~gang walng lamn.
Sa horas n~g pagpasoc namin ay bingaw ang m~ga hayop; ang
man~gisan~gisang baboy lamang, hayop na mahirap papaniwalin, ang siyng
sumisilip n~g canyng maliliit na m~ga mat, isinusun~gaw ang lo sa
isng malakng gang n~g bacod, itinatas ang n~gus sa hn~gin at
wari'y sinasabi sa isng babaeng nagdrasal:
--Howg mo namng cacanin laht, tirhn mo ac nang caunt, ha?
May dalawng lalaking humuhucay n~g isng baunan sa malapit sa pader na
nagbabalang gumh: ang is, na siyng maglilbing ay walng
cabahbahl; iniwawacsi ang m~ga gulogd at ang m~ga but, na gaya na
pag-aabsng n~g isng maghahalamn n~g m~ga bat at m~ga san~gng tuy;
ang is'y nan~gn~ganin~gan, nagpapawis, humhitit at lumlur may't
may.
--Pakinggn mo!--anang humhitit, sa wcang tagalog.--Hind cay
magalng na cat'y humcay sa ibang lugar? Ito'y bagng bgo.
--Pawang bgo ang laht n~g libng.
--Hind na ac macatagl. Ang but-ng iyng iyng pinutol ay dumrug pa
... hm! at ang m~ga buhc na iyn?
--Nac, napacamaselang ca naman!--ang ipinagwc sa cany n~g is--Ang
icaw ma'y escribiente sa Tribunal! Cung humcay ca sanang gya co n~g
isng bangcy na dadalawampong araw pa, sa gab, n~gitn~git n~g dilm,
umulan ... namaty ang farol cong dal....
Kinilabutan ang casama.
--Naals ang pagcapac n~g cabaong, umaalin~gsaw ... at mapilitan cang
pasann mo ang cabaong na iyn, at umulan at camng dalaw'y cpuw
bas at....
--Kjr!....At bkit mo hincay?...!
Tiningnan siy n~g maglilbing n~g boong pagtatac.
[Larawan:--Ah! at an ang guinaw mo sa bangcay pagcatapos?--ang
ipinagpatuloy na pagtanng n~g maselang.--Imp de M. Fernndez. Paz 447.
Sta. Cruz.]
--Bkit?...nalalaman co b? Ipinag-tos sa king hucyin co!
--Sino ang nag-tos sa iy?

Napaurong n~g caunt ang maglilbing at pinagmasdn ang canyng casama,

mul sa pa hangng lo.
--Ab! tila ca namn castil! ang m~ga tanng dng iyn ang siyng
guinaw sa akin pagcatapos n~g isng castil, datapuwa't sa lihim.
N~gay'y ssagutn cat, n~g gaya n~g pagcsagot co sa castil:
ipinag-tos sa akin n~g curang malak.
--Ah! at an ang guinaw mo sa bangcy pagcatpos?--ang ipinagpatloy
na pagtatanng n~g maselang.
--Diablo! cung d co lamang icw nakikilala at natatalastas cung icw
ay "lalaki", sasabihin cung icw ay tnay n~gang castilang civil: cung
magtanng ca'y tlad din sa cany. Gayn ...ipinag-utos sa akin n~g
curang malakng siy'y ilibng co sa libin~gan n~g m~ga insc, n~guni't
sa pagc't totoong mabigt ang cabaong at maly ang libin~gan n~g m~ga
insc....
--Ayaw! ayaw! ayaw co n~g humcay!--ang isinalabat n~g causap na
lips n~g pan~gin~gilabot, na binitiwan ang pla at umahon sa
hcay;--akng nbaac ang b-o n~g isng lo at nan~gan~ganib acng bac
hind ac patulugun sa gabng it.
Humalakhc ang maglilbing n~g canyng makitang samantalang umaalis ay
nagcucruz.
Unti-unting nappun ang libin~gan n~g m~ga lalaki't m~ga babeng pwang
nan~gacalucs. Ang ib'y nan~gaghhanap na maluat n~g baunan;
sil-sil'y nan~gagtatatalo, at sa pagca't hind mandn sil
man~gagcasund, sil'y nan~gaghhiwalay at bawa't is'y lumluhod cung
san lalong minamagaling niy,; ang m~ga ib, na may m~ga "nicho" ang
canilng m~ga camag-anac, nan~gagssindi n~g malalakng candil at
nan~gagdrasal n~g taimtm; naririnig din namn ang m~ga buntng
hinin~g at m~ga hagulhl, na pinacalalabis pinipiguil. Narrin~gig na
ang alin~gawn~gaw n~g "orpreo, orpresis" at "requiemeternams."
Nsoc na nacapugay ang isng matandng lalaki. Marami ang nan~gagtaw
pagcakita sa cany, ikinunt ang m~ga klay n~g ilng m~ga babae. Tila
mandn hind pinpuna n~g matandng lalaki ang gayng m~ga ipinakikita
sa cany, sa pagc't napatun~go siy sa buntn n~g m~ga bun~g n~g lo,
lumuhd at may hinanap sa loob n~g ilng sandal sa m~ga but-;
pagcatapos ay main~gat na inisaisng ibinucd ang m~ga bun~g n~g lo,
at sa pagca't hind mandn makita niy ang canyng hinahanap, umilng,
lumn~gap sa magcabicabil at nagtanng sa maglilbing.
--Oy!--ang sinabi sa cany.
Tumunghy ang maglilbing.
--Nalalaman mo b cung saan naroon ang isng magandng bung n~g lo,
maputng tulad sa lamn n~g niyg, walng caculangculang ang m~ga
n~gpin, na inalagy co sa paann n~g cruz, sa ilalim n~g m~ga dahong
iyn?
Ikinibt n~g maglilibing ang canyng m~ga balcat.
--Masdn mo!--ang idinugtng n~g matand, at ipinakita sa cany, ang
isng plac na salap,--wal aco cung hind it, n~guni't ibbigay co sa
iy cung makita mo ang bun~gng iyn.

Pinapagdilidili siy, n~g ningnng n~g salap, tinanw ang buntunan n~g
m~ga, but, at nagsalit:
--Wal b roon? Cung gay'y hind co nalalaman. N~guni't cung ibig
niny'y bbigyan co p cay n~g ib.
--Catulad ca n~g baunang iyng hinuhucay!--ang winca sa cany n~g
matandng lalaking nan~gn~ginig ang voces;--hind mo nalalaman ang
halag n~g nawawal sa iyo. Sino ang ililibing sa hcay na iyn?
--Nalalaman co b cung sino? Isng paty ang illibing diyan!--ang
sagt na nayyamot n~g maglilibing.
--Tulad sa baunan! tulad sa baunan!--ang inulit n~g matandng lalaking
nagttawa n~g malungcot;--hind mo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang
iyong nilalamon! Hcay! hcay!
Samantala'y natapos n~g maglilbing ang canyng gaw; dalawng
nacatimbng lupang bas at mapulpul ang na sa magcabilang tab n~g
hcay. Cumha sa canyng salact n~g hich, n~guman~g at
pinagmasdmasd na may anyng tan~g ang m~ga nangyayari sa canyng
paliguid.
TALABABA:
[210] Caraniwang tawaguin n~g m~ga tagalog ang fiesta n~g lahat n~g m~ga
santo, na "Todos los Santos", baga man ito'y wicang castila.
[211] Ang sumusulat n~g m~ga libro n~g m~ga casaysayan n~g m~ga nangyari
n~g panahong nacaraan na.
[212] Dating caharian n~g m~ga itm na tao sa Guinea, at colonia
francesa mul n~g 1892.
[213] Tinatawag ding Calvario, na ang cahuluga'y timbunan lalagyn n~g
m~ga bun~g. Ang Calvario Glgota'y na sa ibab n~g Jerusalem at
caugalan n~g m~ga judong doon patayn ang m~ga tulisn at magnancaw.
Diyn n~ga ipinc sa Cruz si Jess, ang Dakilang Banl na hinatulang
mamatay roong tulad sa isng imbng magnancaw. Sa bundoc din n~g
Glgota naroon ang halamanan ni Jos de Arimathea na pinaglibin~gan sa
bangcay n~g Mananacop. S. Mateo XXVII. 33: Marcos XV. 22; Lcas XXIII.
32; Juan XIX 17, 41.--Sinasapanth n~g ibng iyn din ang bundc
"Moriah", na pinagdalhn ni Abraham sa canyng anc na si Isaac upang
patayn, sa pagtalima sa utos n~g Dios. Gnesis XXII. 2.--P.H.P.
[214] Ang guang na sadyng inillagay sa m~ga pader n~g m~ga libin~gan,
at doon inillibing ang m~ga bangcy na may cabaong, sa pamamaguitan n~g
mahl na bayad sa pr cura n~g bayan.--May m~ga bayang tagalog na
tinatawag na "btas" ang "nicho."

=XIII.=
=MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS=

Nang sandalng lumlabas ang matandng lalaki, siy namng pagtiguil sa

pasimul n~g bagts lands n~g isng cocheng tila mandn maly ang
pinanggalin~gan, punngpun n~g alabc at nagpapawis ang m~ga cabayo.
Umibs si Ibarra sa cocheng casund n~g isng allang matandng lalaki;
pinaalis ang coche sa isng galw lamang n~g lo at napatun~go sa
libin~gang walng kib at malungct.
--Hind itinulot n~g aking sakt at n~g aking m~ga pinan~gan~gasiwang
ac'y macabalc dito!--ang sinasabi n~g matandng lalaki n~g boong
cakiman;--sinabi ni Capitang Tiagong siy na ang bahalang magpatay n~g
isng "nicho"; datapuwa't tinanimn co n~g m~ga bulaclc at isng cruz
na ac ang gumaw....
Hind sumagt s Ibarra.
--Diyan p sa licd n~g malakng cruz na iyn--ang ipinagpatuloy n~g
alil, na itinutur ang isng sloc n~g sil'y macapasoc na sa pintan.
Lubhng natitigagal n~g ang caisipn ni Ibarra, cay't hind niy
nahiwatigan ang pagtatac n~g ilng to n~g siy'y canilng makilala, na
tumiguil sa canilng pagdarasl at sinundn siy n~g tin~gn, sa lak
n~g pangguiguilalas.
Nag-iin~gat ang binat n~g paglacad, pinan~gin~gilagan niyng dumaan sa
ibabaw n~g m~ga pinaglibin~gan, na madalng nakikilala sa cahupyacn n~g
lp. Tinatapacan niy n~g una, n~gay'y iguinagalang niy; gayn din
ang pagcaclibing sa canyang am. Humint siy pagdatng sa cabilng
daco n~g cruz at tumin~gn sa palibotlibot. Nmangh at napatigagal ang
canyng casama; hinahanap niy ang bacs sa lpa ay wal siyng makitang
cruz saan man.
--Dito cay?--ang ibinbulong;--hind doon; n~guni't hincay ang lp.
Tinitingnan siy ni Ibarra, na totoong masam ang lob.
--Siy n~g!--ang ipinagpatuloy,--nattandaang cong may isng bat sa
tab; may caiclan ang hcay niyao'y may sakt ang maglilibing, cay't
isng casam ang siyng napilitang humcay datapuwa't ittanong natn sa
cany cung an ang guinaw sa cruz.
Pinatun~guhan nil ang maglilibng, na nagmmasid sa canil n~g boong
pagtatac.
Yumucd it sa canil, pagcapugay n~g canyng salact.
--Maipakikisabi p b niny sa amin cung aln ang hcay na do'y dating
may isng cruz?--ang tanong n~g all.
Tiningnan n~g tinatanong ang lugar at nag-isp sip.
--Isng cruz bang malak?
--Op, malak,--ang pinapagtibay na sagt n~g matandng lalaki n~g
boong catuwan, at tinitingnan niy n~g macahulugn si Ibarra, at sumay
namn ang mukh nit!
--Isng cruz na may labor at may taling oway?
--Siy n~g! siy n~g! iyn n~g! iyn n~g!--at iguinuhit n~g

alil sa lup ang isng anyng cruz bizantina[215].

--At may tanm na m~ga bulaclc sa hcay?
--M~ga adelfa, m~ga sampaga at m~ga pensamiento! iyn n~g!--ang
idinugtng na malak ang tow, at inalayan niy n~g isng tabaco ang
maglilbing.
--Sabihin n~ga niny sa amin cung aln ang hcay at cung san naroon ang
cruz.
Kinamot n~g maglilbing ang tain~ga't sumagt na naghhicab:
--Ab ang cruz!... akin n~g sinnog!
--Sinnog? at bkit niny sinnog?
--Sa pagc't gayn ang ipinag-tos n~g curang malak.
--Sno b ang curang malak?--ang tanng ni Ibarra.
--Sno? Ang nanghhampas, si par Garrote.
Hinapls ni Ibarra ang canyng no.
--Datapuwa't masasabi p b niny sa amin man lamang ang kinalalagyan
n~g hcay? Dapat ninyng matandaan.
N~gumit ang maglilbing.
--Wal na riyn ang paty!--ang mulng isinagt n~g boong catahimican.
--An p ang sabi niny?
--Ab!--ang idinugtng n~g tong iyng ang any'y nagbbir;--ang
naguing capalt niy'y isng babaeng inilibng co roong may isng lingg
na n~gayn.
--Nauull p b cay?--ang itinanong sa cany n~g all,--diyata't wal
pa namng isng tang siy'y aming inillibing.
--Tunay n~ga iyn! marami n~g buwan ang nacaraan mul n~g siy'y aking
hucayi't cuning ul sa baunan. Ipinag-utos sa aking siy'y hucayin co
n~g curang malak, upang dalhin sa libin~gan n~g m~ga insc. N~guni't sa
pagk't mabigt at umulan n~g gabng yan....
Hind nacapagpatuloy n~g pananalit ang to; umudlt sa pagcguitl n~g
makita ang any ni Crisstomo, na dinaluhng siy't sac siy tinangnn
sa camy at ipingwagwagan.
--At guinaw mo ba?--ang tanng n~g binatang ang any n~g pananalita'y
hind namin maisaysay.
--Howg po cayng magalit, guinoo--ang sagt n~g maglilbing na
namumutla't nan~gn~ginig;--hind co po namn siy inilbing sa
casamahn n~g m~ga insc. Mabuti pa ang malnod cay sa mapasama sa m~ga
insc--ang wica co--at siy'y iniabsng co sa tubig!
Inilagy ni Ibarra ang canyng m~ga camay sa magcabilang balicat n~g
maglilbing at mahabang oras na siy'y tinitigan n~g tin~ging hind

maisaysay cung anng big sabihin.

--Icw ay wal cung d isng culang palad!--ang sinabi, at umals na
daldaling tinatahac ang m~ga but, m~ga hcay, m~ga cruz, na parng
sang sir ang sip.
Hinhaplos n~g maglilbing ang canyng bsig at bumbulong:
--Ang guingawang m~ga caligalign n~g m~ga paty! Binugbg ac n~g
bastn n~g pring malak, dahilng ipinahintulot cong ilibng ang paty
na iyn n~g aco'y may sakt; n~gayo'y caunt n~g balin nit ang aking
bsig, dahil sa pagcahucay co n~g bangcy. It n~ga namng m~ga
castil! Marahil pa'y alisn ac nit n~g aking hnap-bhay!
Matlin ang lacad ni Ibarra na sa maly ang tanw; sumsunod sa canyng
umiyac ang allang matandng lalaki.
Llubog na lamang ang raw; macacapl na m~ga dilm ang siyng lumalatag
sa Casilan~ganan; isng han~ging mainit ang siyng nagpapagalaw sa dlo
n~g m~ga choy at nagpaparang sa m~ga cawayanan.
Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyng m~ga mat'y walang
bumabalong na isng lh man lamang, walng tumatacas sa canyng dibdib
chi't isng buntng hinin~g. Lumalacad na parang may pinagtatanauan,
marahil sa pagtacas sa anino n~g canyng am, bac namn cay sa
dumdating na uns. Tinhac ang bya't lumabs sa luwl, tinun~go yang
lmang bhay na malaon n~g panahng hind tinutungtun~gan. Naliliguid
ang bahay na iyn n~g pader na sinsibulan n~g m~ga damng macacapl ang
dahon, tila mandin siy'y hinuhudyatn; bucs ang m~ga bintn; umugoy
ang ilng-lang at ipinpagaspas n~g boong casayahan ang canyng m~ga
san~gng htic n~g m~ga calapati na nagpapaliguidliguid sa matibong na
bubng n~g canilng tahanang na sa guitna n~g halamanan.
N~guni't hind pinpansin n~g binat ang caligayahng itng inhhandog
sa canyng pagbalc sa lmang bhay: nacapc ang canyng m~ga mat sa
any n~g isng sacerdoteng canyng macacasalubong. It'y ang cura sa San
Diego, yaong laguing nagdidilidiling franciscano na ating nakita, ang
caaway n~g alfrez. Tiniticlop n~g han~gin ang canyng malapad na
sombrero; ang canyng hbitong guinggo'y dumirikit sa canyng catawn at
ipinakikita ang anyo nito; na an pa't nmamasid ang canyng m~ga payt
na htang may pagc sacng. Sa cna'y may hwac na isng bastng
palasang may tampc na gring. Non lamang nagcakita silng dalaw ni
Ibarra.
Pagsasalubong nil'y sandalng humint ang binata't siy'y tinitigan;
iniiwas ni Fr. Salv ang canyng m~ga mat at nagpaconowarng
nallibang.
Sandalngsandali lamang tumagl ang pag-aalinlan~gan: malicsng
linapitan siy ni Ibarra, pinatiguil at idinin n~g boong lacs n~g
canyng camy na ipinatong sa balicat n~g pr, at nagsalitng halos
bahagy na mawatasan:
--An ang guinaw mo sa aking am?--ang itinanng.
Si Fr. Salvng namutl, at nan~gatl n~g mabasa niy ang m~ga damdaming
nalalarawan sa mukh n~g bint'y hindi nacasagt; nawaln n~g diw.
--An ang guinaw mo sa aking am?--ang mulng itinanng na nalulunod
ang voces.

Ang sacerdoteng untunting nahtoc, dahil sa camy na sa cany'y

nagdriin ay nagpumilit at sumagt:
--Cay po'y nagcacamal; wal acng guinagawang an man sa inyng am.
--Anng wal?--ang ipinagpatuloy n~g bint, at sac siy idinin
hanggng sa siy'y mpaluhod.
--Hind p, sinasabi co sa iny ang catotohanan! ang aking hinalinhn,
si pr Dmaso ang may cagagawn....
--Ah!--ang sinabi n~g binata't siy'y binitiwan at bago tumampl sa
noo. At iniwan ang abng si Fr. Salv at dalidling tinun~go ang canyng
sariling bhay.
Samantala'y dumatng ang alil at tinulun~gan sa pagtindg ang fraile.
[Larawan:--Inan mo ang aking am--ani Ibarra sa fraile.--Imp. de M.
Fernandez Paz 447. Sta. Cruz]
TALABABA:
[215] Isng cruz na catulad n~g guinagamit n~g una sa Bizancio pa
n~gayo'y Constantinopla.

=XIV.=
=ANG ULOL NA SI TASIO ANG FILOSOFO=
Nagllacad sa m~ga lansn~gang walng tinutun~go't walng iniisip ang
cacaibng matandng lalaki.
Nag-aral siy n~g una n~g Filosofa, at inwan niya ang pag-aral sa
pagsund sa canyng inng matand na; at hind niy ipinagpatuloy ang
pag-aaral, hind sa caculan~gan n~g magugugol at hind rin sa
caculan~gan n~g cya n~g pag-isip: tumguil siy n~g pag-aral, dahiln
n~g sa pagc't mayaman ang canyng in, at dahilan sa ayon sa sabiha'y
matalas ang canyng sip. Natatacot ang mabat na babaeng magung pants
ang canyng anc at macalimot sa Dios, cay n~ga't siy'y pinapamil, sa
siy'y magpr wan niy ang colegio n~g San Jos. Nang panahn pa
namng iy'y siy'y may naiibigang babae, cay't pinil niy ang wan
ang colegio at nag-asawa siy. Hind lumamps ang isng tan at siy'y
nabo at naulila; guinaw niyng aliwan ang m~ga libro upang siy'y
macaligts sa calungcutan, sa sabong at sa pagca walng guingaw.
Datapowa't lubhng nawili sa m~ga pag aaral at sa pamimil n~g m~ga
libro, hanggng sa mapabayaan niy ang sariling pamumuhay, cay't siy'y
unti-unting naghrap.
Tinatawag siyng Don Anastasio filsofo Tasio n~g m~ga tong may
pinagaralan, at ang m~ga masasam ang tr, na siyng lalong marami,
tinatawag siyng Tasiong ul-l, dahil sa hind caraniwang canyng m~ga
caisipn at cacaibang pakikipagcapowa-to.
Ayon sa sinabi na namin, ang hapo'y nagbabalang magca uns;

liniliwanagan ang ab abng lan~git n~g ilng kidlt; mabigt ang

alng-lang at totoong maalis-s ang han~gin.
Wari'y nalimutan na n~g filsofo Tasio ang canyng kinallugdang bun~g
n~g ulo; n~gay'y n~gumin~giting pinagmmasdan ang maiitim na
pan~ganurin.
Sa malapt sa simbaha'y nasalubong niy ang isng tong naca chaqueta
n~g alpaca at daladala sa camy ang may mahigut na isng arrobang
candl at isng bastng may borlas, blang sagusag n~g punong may
capangyarihan.
--Tila po cayo'y nattow?--ang tanng nit sa wcang tagalog.
--Siya n~ga p, guinoong capitan; nattow ac sa pagc't may is acng
inaasahan.
--Ha? at alin ang inyng inaasahang iyn?
--Ang uns!
--Ang uns! Nag-aacl b cayng malig?--ang tanng n~g
gobernadorcillo n~g palibc, na minamasdan ang dukhng pananamt n~g
matandng lalaki.
--Malg ac ...
isng dumi!--ang
pananalita, bag
causap--n~guni't

hind masam, lalong lal na pagc nacatitisod n~g

sagt ni Tasio, na palibc din namn ang any n~g
man may pagca pagpapawalng halag sa canyng
naghhintay ac n~g llong magalng.

--At an p b iyn?
--Ilng m~ga lintc na pumaty n~g m~ga to at sumnog n~g m~ga bhay.
--Hin~gn na ninyng paminsanan ang gnaw!
--Nararapat tayong laht, cay at acng gunawin! Dal p niny riyan,
guinoong capitan, ang isng arrobang candlang gling sa tindahan n~g
insc; may mahigut n~g sampng tang aking ipinakikiusap sa bawa't
bgong capitang bumbili n~g pararrayos[216], at pinagtatawanan ac n~g
laht; gayn ma'y bumibili n~g m~ga "bomba" at m~ga "cohete", at
nan~gagbabayad n~g m~ga repique n~g m~ga campn. Hind lamang it:
kinbucasan n~g pakikiusap co sa iny, nagbilin p cay sa m~ga
magtutunw na insc n~g isng "esquilang" lay cay Santa Brbara, gayng
nasiyasat na n~g carunun~gang mapan~ganib ang tumugtg n~g m~ga campan
sa m~ga araw na may uns. At sabihin p niny sa akin, bakit p b n~g
tang 70 n~g mahulog ang isng lintc sa Binyng, doon pa namn nahlog
sa campanario at iguinib ang relj sac isng altar? An ang guinagaw
n~g esquilita ni Santa Brbara?
Nang sandalng iyo'y cumislp ang isng kidlt.
--Jess, Mara y Jos! Santa Brbarang mahl!--ang ibinulng n~g
capitang namutl at nagcruz.
Humalakhc si Tasio.
--Cay'y carapatdapat sa pan~galan n~g inyng pintacasi!--an Tasio sa
wicang castil, tinalicdn ang capitan at tumn~go sa simbahan.

Nagttayo ang m~ga sacristan sa loob n~g simbahan n~g isng

"tmulo"[217] na nalilibot n~g m~ga malalaking candilang natitiric sa
m~ga candelabrong choy. Ang tmulong yao'y dalawng mesang malalakng
pinagpatong at nattacpan n~g damt na maitm, na may m~ga listng puti;
sa magcabicabila'y may napipintang m~ga bun~g n~g lo.
--Iyn ba'y patungcl sa m~ga clolowa sa m~ga candil?--ang
itinanng.
At n~g makita niy ang dalawng batang lalaking may sampng tan ang is
at ang is'y may malapit sa pit, lumapit sa canilng hind na hinantay
ang sagt n~g m~ga sacristn.
--Sasama ba cay sa akin, m~ga bta?--ang itinanng sa canil. May
hand sa iny ang inyng nanay na isng hapunang marapat sa m~ga cura.
--Aayaw po caming paalisin n~g sacristan mayor hanggang hind
tumutugtog ang icawalng horas--ang sagt n~g pinacamatand.--Hinihintay
co pong msin~gil ang aking "sueldo" upang maibigay co sa aking in.
--Ah! at san b cay paparoon?
--Sa campanario p upang dumubls sa m~ga clolowa.
--Pasasacampanario cay? cung gay'y cay'y mag-in~gat! howg cayng
lalapit sa m~ga campan hanggng umunos!
Umals sa simbahan, pagcatapos na masundn n~g isng titg na may habg
ang dalawng batang pumapanhic sa m~ga hagdanang patun~go sa coro.
Kinuscs ni Tasio ang m~ga mat, tumin~gn ul sa lan~git at bumulng:
--N~gay'y dramdamin cong mahulog ang m~ga lintc.
At nacatun~gng pumaroon sa labs n~g byang nag-iisip-isip.
Duman p muna cay!--ang sabi sa cany sa wicang castl n~g isng
matimys na voces mul sa isng bintan.
Tumunghy ang filsofo, at canyng nakita ang isng lalaking may
tatlomp tatlompo't limang tang sa cany'y n~gumit.
--An p b ang inyng binabasa riyn?--ang tanng ni Tasio, na
itinutur ang isng librong hawac n~g lalaki.
--Isng librong pangcasalucuyan: "Las penas que sufren las benditas
nimas del Purgatorio!"[218]--ang isinagt n~g causap na n~gumin~git.
--Nac! nac! nac!--ang wic n~g matandng lalaki sa sarisaring
"tono" n~g voces, samantalang pumapasoc sa bhay;--totoong matalas ang
sip n~g cumath niyn.
Pagcapanhc niy n~g hagdanan ay tinanggp siy n~g boong
pakikipag-ibigan n~g may bhay na lalaki at n~g canyng asawa. Don
Filipo Lino ang pan~galan n~g lalaki at Doa Teodora Via namn ang
babae. Si Don Filipo ang siyng teniente mayor at siyng pn n~g isng
"partidong" halos ay "liberal"[219], sacali't matatawag it n~g gayn,
at cung sacaling mangyayaring magcaroon n~g m~ga "partido" sa m~ga bayan
n~g Filipinas.
--Nakita p ba niny sa libin~gan ang anc n~g nasirang si Don Rafael

na bagong carrating na galing sa Europa?

--Op, nakita co siy, n~g siy'y lumlunsad sa coche.
--Ang sabihana'y naparoo't upang hanapin ang pinaglibin~gn sa canyng
am ... Marahil cakilakilabot ang canyng pighat n~g maalaman....
Ikinibt n~g filsofo ang canyng m~ga balicat[220].
--Hind p b dinramdam niny ang casaliwang palad na iyan?--ang
tanng n~g guinoong babaeng bt pa.
--Talasts na p ninyng ac'y is sa anim na nakipaglibing sa bangcy;
ac ang humarap sa Capitan General n~g aking makitang ang laht dito'y
hind umimic sa gayng calakilakihang capusun~gn, gayng cailn ma'y
minamagaling co ang paunlacn ang tong mabait cung nabubuhay pa cay sa
cung paty na.
--Cung gay'y bakit?
--Datapuwa't hind p ac sang-ayon sa pagmamanamana n~g caharan.
Alang-lang sa caunting dugong insc na bigy sa akin n~g aking in,
sumasang-ayon ac n~g caunt sa caisipan n~g m~ga insc: pinaunlacan co
ang am dahil sa anc, n~guni't hind ang anc dahil sa am. Na ang
bawa't is'y tumanggp n~g gantng pl n~g caparusahn dahil sa
canyng m~ga gaw; datapuwa't hind dahil sa m~ga gaw n~g ib.
--Nagpamisa p b cay n~g patungcol sa inyng nasrang asawa,
alinsunod sa hatol co sa iny cahpon?--ang itinanng n~g babae nagbago
n~g pinasasalitaanan:
--Hind!--ang sagt n~g matandng lalaking n~gumin~giti.
--Sayang!--ang isinagt n~g babaeng tagly ang tnay na
pagpipighat;--casabihng hanggang sa icasampong oras n~g umaga bcas,
ang m~ga calolowa'y malayang naglilibot at naghihintay n~g sa canil'y
pagbibigy guinhawa n~g m~ga buhy; na ang isng misa sa m~ga panahng
it'y catimbng n~g lim anim na misa sa m~ga ibng araw n~g isng
tan, ayon sa sabi n~g cura, caninang umaga.
--Mainam! Sa macatuwd ay mayroon tayong isng caaliw-alw na taning
na dapat nating samantalahin?
--N~guni't Doray!--ang isinabad ni Don Filipo;--talastas mo n~g hind
naniniwl si Don Anastasio sa Purgatorio.
--Na hind ac naniniwal sa Purgatorio?--ang itinutol n~g matandng
lalaking tumitindig na sa canyng upuan.--Diyata't pati n~g "historia"
n~g Purgatorio'y aking nalalaman!
--Ang historia n~g Purgatorio!--ang sinabing pusps n~g pagtatac n~g
mag-asawa. Tingnn n~g natin! Saysayin niny sa amin ang historiang
iyn!
--Hind pal niny nalalaman ay bakit cayo'y nan~gagpapadal roon n~g
m~ga misa at inyng sinasabi ang m~ga pagcacahirap doon? Magaling!
yamang nagpapasimul na n~g pag-uln at tla mandn ttagal,
magcacapanahn tayo upang howag tayong mayamt--ang isinagt ni Tasio,
at saca nag-isp-sip.

Itiniclp ni Don Filipo ang librong canyng tan~gan, at umup sa canyng

tabi si Doray, na nhahandang huwag maniwl sa laht n~g sasabihin ni
Tasio. Nagpasimul it sa paraang sumusunod:
--Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pan~ginoong Jesucristo'y may
Purgatorio na, at ito'y na sa calaguitnaan n~g lp, ayon cay pr
Astete, sa malapit sa Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni pr Girard,
datapuwa't hind ang may cahulugan dito'y ang kinalalagyan. Magaling,
sinosino ang m~ga nassanag sa apoy na iyng nag-aalab mul n~g
lalan~gn ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunaunahang pagcacatatg
n~g Purgatorio n~g Filisofa Cristiana na nagsasabing wal raw
guingawang bagong an man ang Dios mul n~g magpahin~galy siy.
--Mangyayaring nagcaroong "in potentia"[221]; datapuwa't hind "in
actu"[222], ang itinutol n~g teniente mayor.
--Magalng na magalng! Gayn ma'y sasagutin co cayng may ilng
nacakilala n~g Purgatorio na talagang mayroon na "inactu", ang is sa
canil'y si Zarathustra Zoroastro[223], na siyang sumulat n~g isng
bahagui n~g "Avestra"[224] at nagtatag n~g isng religing sa m~ga
tan~ging bagay nacacahawig n~g atin at alinsunod sa m~ga pantas, si
Zarathustra'y sumilang na nauna cay Jesucristo n~g walng daang tan ang
cauntian. Ang cauntian ang wc co, sa pagca't pagcatapos na masiyasat
ni Platn[225], Xanto de Lidia Plinio[226], Hermipos at Eudoxio,[227]
inaacal nilng nauna si Zarathustra cay Jesucristo n~g dalawang libo at
limng daan tan. Sa papaano mang bagay, ang catotohana'y sinasabi na ni
Zarathustra ang isng bagay na nawawan~gis sa Purgatoria, at naghahatol
siy n~g m~ga paraan upang macaligts doon. Mattubos n~g m~ga buhy ang
m~ga calolowang namaty sa casalanan, sa pagsasalit n~g m~ga nasasaysay
sa "Avestra" at gumaw n~g m~ga cagalin~gan; datapuwa't kinacailan~gang
ang mananalan~gin ay isng camg-nac n~g nasr hanggang sa icaapat na
salin. Ang panahng tning sa bgay na it'y sa tan tan, tumtagal n~g
limng raw. Nang malaon, n~g tumibay na sa bayan ang gayng
pananampalataya, napagwr n~g m~ga sacerdote sa religing iyng
malakng d an lamang ang pakikinaban~gin sa gayng pananampalataya,
caya't kinalacal nil yang m~ga "bilangguang n~gitn~git n~g dilm na
pinaghaharan n~g m~ga pagn~gan~galit sa nagawang casalanan", ayon sa
sabi ni Zarathustra. Ipinaalam n~g nilng sa halagng isng "derem",
salapng bahagy na ang halag'y nababawas sa calolowa ang isng tong
pagcacasakit n~g d caws; n~guni't sa pagca't ayon sa religiong iy'y
may m~ga casalanang pinarurusahan n~g tatlng daan hanggng isng libong
tan, gaya n~g pagsisinun~galng, n~g pangdary, at n~g hind pagganp
sa naipan~gac, at ib pa, ang nangyari'y tumtanggap ang m~ga balaws
na sacerdote n~g maraming millong "derems." Dito'y mapag-wawari na niny
ang caunting bagay na nawawan~gis sa Purgatorio natin, bag man
mapagtatant na ninyng ang pinagcacaibha'y ang m~ga religin.
Isng kidlt na may casund agd agd na isng maugong na culg ang
siyng nagpatindig cay Doray na nagsalitng nagcucruz:
--Jess, Maria y Jos! Maiwan co muna cay; magsusunog ac n~g
benditang palasps at n~g m~ga "candilang perdn".
Nagpasimul n~g pag-ulng tila ibinubuhos. Nagpatloy n~g pananalit ang
filsofo Tasio, samantalang sinusundan niy n~g tin~gn ang paglay n~g
may asawang babeng bt pa.
--N~gayng wal na siy'y lalong mapag-uusapan na natin n~g boong
caliwanagan ang dahil n~g ting salitaan. Cahi't may cauntng
pagcamapamahin si Doray, siy'y magalng na catlica, at hind co big

na pumacnt sa ps n~g pananampalataya: naiba ang isng

pananampalatayang dalsay at wags sa halng na pananampalataya, tlad
sa pagcacaiba n~g nn~gas at n~g soc, wn~gis sa caibhn n~g msica sa
isng gust na cain~gayan: hind napagkikilala ang ganitong pagcacaiba
n~g m~ga halng, na tlad sa m~ga bin~g. Masasabi nting sa ganng tin
ay magalng, santo at na sa catuwiran ang pagcacahc n~g Purgatorio;
nananatili ang pagmamahalan n~g m~ga paty at n~g m~ga buhy at siyng
nacapipilit sa llong calinisan n~g pamumuhay. Ang casam-a'y na sa
tacsil na paggamit n~g Purgatoriong iyn.
N~guni't tingnn natin n~gayn cung bakit pumasoc sa catolicismo ang
adhicng itng wal sa Biblia at wal rin sa m~ga Santong Evangelio.
Hind binbangguit ni Moiss at ni Jesucristo caunti man lamang ang
Purgatorio, at hind n~ga casucatn ang tan~ging saysay na canilang
sabing na sa m~ga Macabeo, sa pagca't bucd sa ipinasiy sa Concilio n~g
Laodicea, na hind catotohanan ang librong ito, ay nit na lamang huling
panahn tinanggap n~g Santa Iglesia Catlica. Wal ring nacacatulad n~g
Purgatorio sa religin pagana. Hind mangyayaring panggalin~gan n~g
pananampalatayang it ang casaysayang "Ali panduntor inanies" na
totoong madals bangguitn ni Virgilio[228] na siyng nagbigy dahil sa
dakilang si San Gregorio[229] na magsalit n~g tungcl sa m~ga
clolowang nalunod, at idagdg ni Dante[230] ang bagay na it sa canyng
"Divina Comedia".
Wal rin namng nacacawan~gis n~g ganitng caisipn sa m~ga
"brahman"[231], sa m~ga "budhista"[232] at sa m~ga egipcio mang nagbigy
sa Roma n~g canilng "Caronte"[233] at n~g canilng "Averno"[234]. Hind
co sinasaysay ang m~ga, religin n~g m~ga bayan n~g Ibab n~g Europa:
ang m~ga religing it, palibhasa'y religin n~g m~ga "guerrero"[235],
n~g m~ga "bardo"[236] at n~g m~ga mn~gan~gaso[237], datapuwa't hind
religin n~g m~ga filsofo, bag man nananatili pa ang canilng m~ga
pananampalataya at pat n~g canilng m~ga "rito"[238] na pawang
nanglangcap na sa religin cristiana; gayn ma'y hind nangyaring
sumama sil sa hucb n~g m~ga tampalasang nangloob sa Roma, at hind rin
sil nangyaring lumuclc sa Capitolio[239]: palibhasa'y m~ga religin
n~g m~ga lap, pawang nan~gappaw sa catanghaliang scat n~g
araw.--Hind n~g sumasampalataya sa Purgatorio ang m~ga cristiano n~g
m~ga unang siglo: nan~gammatay silng tagly iyng masayng pag-asang
hind na malalao't sil'y hharap sa Dios at makikita nil ang mukh
nit. Si San Clemente na taga Alejandra[240], si Orgenes[241] at si
San Irineo[242] ang siyng m~ga unang m~ga pr n~g Iglesiang tila
bumbanggut n~g Purgatorio, marahil sa pagcadal sa canil n~g akit n~g
religin ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa n~g
panahng iyn sa boong Casilan~ganan, sa pagca't malimit nating nababasa
ang m~ga pagsisi cay Orgenes, dahil sa canyng malabis na paghlig sa
m~ga bagay sa Casilan~ganan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay sa
pananampalataya sa Purgatorio, ang "pagctira ni Jesucristong tatlng
araw sa cailaliman n~g lp," tatlng araw na pagcapasa Purgatorio, at
canyng inaacla, dahil dito, na bawa't clolowa'y dapat manatili sa
Purgatorio hanggng sa mabuhay na mag-ul ang catawn, bag man tila
laban mandin sa bagay na it ang "Hodie mecum eris in Paradiso[243]."
Nagsasaysay rin namn si San Agustn, tungcl sa Purgatorio; datapowa't
sacali't hind niy pinagtibay na tunay na mayroon n~g, gayn ma'y
ipinallagay niyang mangyayari n~gang magcaron, sa pag-aacl niyng
maipagpapatuloy hanggng sa cabilang bhay ang tintanggap nating m~ga
caparusahan sa bhay na it, dahil sa ating m~ga casalanan.
--Nac namn si San Agustin!--ang sinabi ni Don Filipo;--hind pa siy
magcacsiya sa tinitiis nating m~ga hirap sa bhay na it't ibig pa niy
ang magpatuloy hanggng sa cabilng-bhay!

--Ganyn n~ga ang calagayan n~g bagay na ito: sumasampalataya ang ib at

ang ib'y hind. Bag ma't sumng-yon na si San Gregorio, alinsunod sa
canyng "de quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius
ignis credendus est," hind rin nagcaroon n~g patuluyang catibayan ang
Purgatorio, hanggang sa n~g ipasiy n~g Concilio sa Florencia n~g tang
1439, sa macatuwd ay n~g macaraan na ang walng daang tan, na dpat
magcaroon n~g isng apy na pangdalsay panglnis sa m~ga clolowang
bag ma't namaty na sumsinta sa Dios, n~guni't hind pa lubs
napagbabayaran ang Justicia n~g May Capal. Sa cawacasa'y ang Concilio
Tridentino[244], sa ilalim n~g pan~gun~gulo ni Pio IV n~g tang 1563, sa
icalabinglimng plong ay ilinagd ang cautusn tungcl sa Purgatorio,
na ang pasimula'y: "Cum catholica ecclesia Spiritu Sancto edocta etc.,"
na doo'y sinasabing ang m~ga patungcl n~g m~ga buhy, ang m~ga
panalan~gin, ang m~ga paglilims at iba pang m~ga gawng cabanalan ay
siyng mabibsang paraan upang mailigts sa Purgatorio ang m~ga
clolowa, bag man sinasabing ang paghahayin n~g misa'y siyang lalong
cagalinggalin~gan sa lahat. Gayn ma'y hind sumasampalataya ang m~ga
protestante[245] sa Purgatorio, at gayon dn ang m~ga pring
griego[246], sa pagca't wal silng nakikitang pagbibigay catotohanan
n~g Biblia[247], at sinasabi nilng binibigyng wacs n~g camatayan ang
taning upang macagaw n~g m~ga carapatn n~g m~ga laban sa m~ga
carapatn, at ang "Quodcumque ligaberis in terra" hind ang cahulug'y
"usque ad purgatorium" etc.; n~guni't dito'y maissagot na sa pagc't na
sa calaguitnan n~g lpa ang Purgatorio, talagng dapat mapasailalim n~g
capangyarihan ni San Pedro. Datapuwa't hind ac matatapos n~g
pagsasaysay, cung sasalitain co ang laht n~g m~ga sabi tungcol sa bagay
ni t. Isng araw na ibiguin p ninyng pagmatuwiranan natin ang bagay
sa Purgatorio, magsady, cay sa aking bhay at doo'y babasahin natin
ang m~ga libro at tayo'y maly at payapang macapagpapalagayan n~g
cancanyang catuwiran. N~gay'y yayao na ac: hind co mapaghl cung
bakit itinutulot n~g cabanalan n~g m~ga crstiano ang pagnanacaw sa
gabng it.--Cayng m~ga punong byan ay nan~gagpapabay sa ganitng
gaw, at aking ipinan~gan~ganib ang aking m~ga libro. Cung sana'y
nanacawin nil sa akin upang canilng basahin ay aking ipauubay,
datapuwa't marami ang nan~gag-iibig na tupukin ang aking m~ga libro, sa
han~gd na gumanp sa akin n~g isng pagcacaawang gaw, at dapat n~gang
catacutan ang ganitng pagcacaawang gawang carapatdapat sa califa[248]
Omar[249]. Dahil sa m~ga librong it'y ipinallagay n~g ibng linagdaan
na aco n~g parusa n~g Dios....
--N~guni't inaacal cong cay po'y sumasampalataya sa parusa n~g
Dios?--ang tanng ni Doray na n~gumn~git at lumlabas na may dalang
lalagyn n~g m~ga bgang pinagsusunugan n~g m~ga tuyng dahn n~g
palasps, na pinagbubuhatan n~g nacayyamot n~guni't masarp na amy na
soc.
--Hind co po alm, guinoong babae, cung an ang ggawin sa akin n~g
Dios!--ang isinagt ni matandng Tasio na nag-isip-sip. Pagc ac'y
naghihin~gal na, ihhandog co sa cany ang aking cataohang walng
camunt mang tacot; gawn sa akin ang bawa't ibiguin. N~guni't ma'y
naiisip aco ...
--At an po ang naisip ninyng iyn?
--Cung ang m~ga catlico lamang ang tan~ging mapapacagaling, at lim
lamang sa bawa't isng daang catlico ang siyng mpapacagaling, at sa
pagca't ang dami n~g m~ga catlico'y icalabingdalawang bahagui n~g m~ga
nabubuhay na to sa lp, sacali't paniniwalaan natin ang sinasabi sa
m~ga estadstica[250], ang mangyayari'y pagcatapos na mapacasam ang

yuta-yutang m~ga tong nabuhay sa daigdig sa boong d mabilang na m~ga

siglong nagdaan, bago nanaog sa lp ang Mananacop, at pagcatapos na
mamatay dahil sa atin ang Anc n~g isng Dios, n~gay'y llima lamang
ang mapapacagaling sa bawa't isng libo't dalawng daang to? Oh, tunay
na tunay na hind! Minmagaling co pa ang magsaysay at sumampalatayang
gaya ni Job: "Diyata't magpapacabagsc icw sa isng inillipad na
dahon at pag-uusiguin mo ang isng tuyng layc?" Hind, hind
mangyayari ang gayng casaliwaang plad na calakilakihan! Cung
sampalatayanan ito'y isng capusun~gn; hind, hind!
--Anng inyng ggawin? Ang Justicia, ang cadalisayan n~g Dios ...
--Oh, datapuwa't nakikita n~g Justicia at n~g Cadalisayan n~g Dios ang
darating bago guinaw ang paglikh sa Sangsinucob!--ang isinagt n~g
lalaking matandang nan~gin~gilabot na tumindg.--Ang boong kinapal, ang
to ay isng linalng sa isng nais lamang n~g calooban; n~guni't hind
niy kinacailan~gan, cay't hind n~g marapat na likhan niy, hind,
cung cacailan~ganing mapacasam sa walng hanggng casaliwaang palad ang
dandang to upang mapaligaya ang is lamang, at ang laht n~g it'y
dahil sa m~ga minanang casalanan sa sandalng pagcacasala, Hind!
Cung iy'y maguiguing catotohanan, sacaln na ninyo't patayin iyng
inyng anc na lalaking diya'y tumutulog; cung ang ganyng
pananampalataya'y hind isng malaking capusun~gng lban sa Dios na
iyng dapat na magung siyng Dakilang Cagalin~gan; pagcacgay'y ang
Molok fenicio na ang kinacai'y ang inihahayin sa canyng m~ga pinpatay
na to at ang dugng walng-malay-sla, at sinususunog sa canyng tiyn
ang m~ga sanggl na inagaw sa dibdib n~g canilng m~ga in, ang
mamamatay-tong dios na iyn, ang dios na iyng calaguimlagum, cung
isusumag sa Cany'y masasabing isng dalagang mahin ang loob, isng
caibigang babae, ang in n~g Sangcataohan!
At pusps n~g panghihilacbt, umals sa bhay na iyn ang ul-l ang
filsofo, at tumacb sa lansan~gan, bag man umuulan at madilm.
Isng nacasisilaw na kidlt na caacby n~g isng cagutlaguitlang culg
na nagsabog sa impapawid n~g pangpaty na m~ga lintic ang siyng
tumanglw sa matandang lalaking nacatas ang m~ga camy sa lan~git, at
sumsigaw:
--Tumututol icaw! Talastas co nang hind ca maban~gs; talastas co
nang ang dapat co lamang itawag sa iyo'y SI MABAIT!
Nag-iibayo ang m~ga kidlt, lalong lumlacas ang uns....
TALABABA:
[216] Parrarayo, pangpatiguil pangpahint n~g lintc. Isng
casangcapan aparato na cung ilagay sa taluctc n~g isng edificio ay
nacacatawag n~g electricidad n~g lintc at inihahatid it sa
pamamag-itan n~g isng cwad sa isng lugar na hind macassakit canino
man. Natuclasn ang paggaw n~g "parrarayo" ni Benjamin Franklin n~g
tang 1732. Ang caraniwang tas n~g parrarayo'y nim hanggng labng
dalawng metro, at natatangkilic na d pinputucan n~g lintc ang
paliguidliguid n~g kintatayuan na ang sucat n~g saclw ay ang lambl
ibayo n~g sucat n~g tas. Si Benjamin Franklin ay pants na diplomtico,
fsico at economista, na gumamit n~g bong cya upang magtam n~g
casarinln ang canyng Inang Byang Estados Unidos n~g Amrica.
Ipinan~ganc siy sa Boston n~g 1706, at namaty n~g 1790.--P.H.P.

[217] Caraniwang tinatawag n~g catagalugan "tumb", marahil sa tro n~g

m~ga fraile. Pinagpapatongpatong na m~ga mesa balangcs na an man,
tinatacpan n~g damit na maitm at doon guingaw ang m~ga ceremoniang
ucol sa m~ga paty.
[218] Ang m~ga cahirapang tinitiis n~g m~ga banl na clolowa sa
Purgatorio.
[219] Ang samahng ang palatuntuna'y ang pagsisicap na camtn ang m~ga
calayan.
[220] Sa pagkikibit n~g balicat ay ipinakikilalang hind niy dinaramdam
hind niy sinasakit n~g lob sa canya'y walng halagang sabi
balitang nririn~gig.
[221] Sa capangyarihan.
[222] Sa casalucuyan, sa horas ding iyn.
[223] Ang cahulugn n~g pan~galang Zoroastro'y: "ang lalong magalng sa
m~ga anc n~g m~ga to.--Si Zoroastro'y pants na filsofo na bumago n~g
religin persa."--P. H. P.
[224] Ang librong kinapapalamnan n~g m~ga aral ni Zoroastro. Tinatawag
ding "Zindavesta" ang librong ito.--P. H. P.
[225] Hind malilimutang filsofo griego na ipinan~ganc sa Egina n~g
tang 429 n~g d pa ipinan~gan~ganac si Jesucristo.--Ang m~ga pan~gulong
librong sinulat niy'y "Ang Repblica" at ang "Salitaan n~g dalaw". Ang
pan~galan niy'y Aristocles, n~guni't pinan~galanan siy Scrates n~g
Platn, dahil sa calaparan n~g no. Siy'y nagung discpulo ni Scrates
at nagung maestro ni Aristteles.--P. H. P.
[226] Bantog na escritor at naturalista latino. Ipinan~ganc n~g tang
23 at namaty n~g tang 79.
[227] Patriarca sa Constantinopla. Namaty n~g tang 271.
[228] Hind malilimutang poeta na cumath n~g "Eneida", na doo'y
sinsaysay ang pinagdaanang bhay n~g troyaneng si Eneas. Siy rin ang
cumath n~g "Las Eglogas" at n~g "Las Gergicas."
[229] Bantg na papang nagpatanghl at nagpakinng na lubh sa
Pontificado.
[230] Balitang poeta sa Italia n~g Edad Media. Ipinan~ganc sa Florencia
n~g 8 n~g Mayo n~g 1265 at namatay n~g 14 n~g Septiembre n~g 1321. Ang
pan~galan niyng tunay ay DURANTE at ang DANTE ay palayaw. Ipinalimbag
niy ang m~ga librong Vida Nueva, Canzones, El Infierno, El Banquete, De
Vulgari Eloquio, El Purgatorio, De Monarchia Mundi, La Divina Comedia at
iba pa. Ganit ang saysy niy sa canyng sinulat na librong "De
Monarchia Mundi:" Hind sa m~ga cnsul ang m~ga namamayan at hind sa
har ang nacin, cung d pabaligtad: sa m~ga namamayan ang m~ga cnsul
at sa nacin ang har. Hind itinatag ang m~ga ciudad at n~g pag-uculan
n~g m~ga cautusn; itinatag ang m~ga cautusn at n~g iucol sa m~ga
ciudad. Cay n~ga't ang m~ga tumatalima sa m~ga cautusn ay hind
pinapagsama sa isng byan upang maguing tagapaglingcd sa nagllagd
n~g m~ga cautusn: cung d ang naglalagd n~g m~ga cautusn ang siyng
tagapaglingod sa byan, at iba pa." Hind minamagalng ni Dante na ang
papa'y magcaroon n~g capangyarihan sa bhay at pamumuhay n~g catawan, at

dahil sa panucal niyang canyng itng isinaysay sa canyng m~ga

casulatan, siya'y pinag-usig n~g m~ga papa, m~ga cardenal at n~g laht
n~g m~ga cacamp sa ang han~gad na ang papa'y magcaroon n~g
capangyarihang hr. Labingdalawang tan n~g paty siy'y ipinag-utos pa
n~g cardenal del Poggetto na cunin sa baunan ang canyng bun~g at m~ga
but, sunuguin at itapon, sa pagca't excomulgado raw siy, bagay na
hind natuloy, salamat sa paghadlang n~g maraming m~ga mamamayan. Siya'y
poeta, filsofo, soldado, msico, fillogo, publicista, poltico, mabat
na tong bayan, nagtay n~g isng arte, siy ang masasabing humusay at
nagtatag n~g wicang italiano, naguing pun n~g canyng ciudad
republicana, npatapong madals dahil sa pagtatanggol n~g catuwiran n~g
bayan, at sa kinatapuna'y halos nagpalimos n~g kinacain, telogo,
masicap na apstol n~g caisipng di dapat maghar ang papa, hinatulang
sunuguing buhy n~g isng tribunal revolucionario, at pinag-usig n~g
boong calupitn n~g tribunal n~g Inquisicing nagparatang na siy'y
hereje, bago'y banal na binyagan; n~guni't sa cawacasa'y inilagay ang
canyng larawan sa Vaticano, sa casamahn n~g m~ga Doctor n~g Iglesia
Catlica, at ang m~ga but niy'y iniin~gatan n~g boong galang sa
catedral ni Santa Mara del Fore; m~ga cagagawang nagpapakilalang
maliwanag na ang m~ga papa'y nagcacamali ring gaya n~g laht n~g tao at
hind catotohanang ang m~ga papa'y "infalible", hind nagcacamali. It
n~g sa maiclng salit ang carilagdilagang buhay ni Dante, na ilinagd
co rito't n~g mapanghinularan.--P.H.P.
[231] Ministro n~g religin ni Brahma.
[232] Ang m~ga sumusampalataya sa religin ni Budha.
[233] Barquero ni Aqueronte sa log n~g infierno. Si Carn Caronte ang
tunay na larawan ni Camatayan sa caban~gisang walang habg canino man,
sa bata't matanda, sa maganda't pan~git, sa lalaki't babae--P. H. P.
[234] Ang is sa m~ga pintuan n~g infierno.
[235] Ang m~ga tong ang pakikipabaca ang guingawng hanap-bhay.
[236] Poeta n~g m~ga unang "celta".
[237] Hind lamang tinatawag na mn~gan~gaso (cazador) n~g m~ga castil
ang nanghuhuli n~g us, baboy-ram at iba pang hayop sa pamamag-itan n~g
m~ga aso, cung d ang nanghuhuli pumapatay n~g sinabi n~g m~ga hayop
sa pamamag-itan n~g m~ga sandata, n~g m~ga sil n~g m~ga patibng.
[238] Ang m~ga caugaliang guinagawa n~g bawa't religin sa canilang
panapalan~gin at pagpupuri sa Dios; at sa iba pang m~ga bagay.
[239] Templo at ciudadela n~g Roma, na na sa ibabaw n~g isang bundc at
doon pinuputun~gan n~g corona ang m~ga nan~gagtatagumpay sa pakikibaca.
Dating casiping n~g Capitolio ang tinatawag na "Roca Tarpeya", malaking
bato, na doo'y pinattayo ang m~ga may casalanan at bago itinutulac sa
ban~gn at n~g doo'y mamatay. Nanggaling ang pamagt na Tarpeya sa
pan~galang ganito rin n~g isng dalagang taga Roma, na nagbil sa m~ga
sabino n~g ciudadela n~g Roma, at pagcatapos ay ang m~ga sabino rin ang
pumaty sa cany, carapatdapat na ganting pl sa laht n~g gaya niyng
tacsl.
[240] Doctor n~g Iglesia Catlica, na namaty n~g tang 217.
[241] Is sa m~ga lalong bantog na pr n~g Iglesia Catlica, na taga
pagpaunaw n~g m~ga Santong Casulatan. Ipinan~ganc n~g 185 at namaty

n~g 243.
[242] Obispo sa Lyon at masigasig na caaway n~g m~ga "gnstico",
hanggng sa sumulat n~g isng librong pinamagatn niy n~g "Tratado de
las herejas."
[243] N~gayo'y cacasamahin cat sa Paraiso.--S. Lcas XXIII, 43.
[244] Concilio ecumnico na guinawa sa ciudad n~g Trento, sacop n~g
Austria, n~g 1545 hanggang sa 1563.
[245] Protestante, ang cahuluga'y "tumututol". Tinatawag na protestante
ang m~ga sumasang-ayon sa pagtutol na guinaw ni Lutero sa "dieta" sa
Spira n~g tang 1529. Si Martn Lutero ay dating fraileng agustino.
Siy'y tubo sa Eisleben, Sajonia, at ipinan~ganc n~g tang 1483 at
namatay n~g 1546.
[246] Ang sacerdote n~g Iglesia Griega na hind cumikilala sa
capangyarihan n~g Papa.
[247] Librong dakilang kinlalagyan n~g Luma at Bagong Testamento.
[248] Pan~galang bigay sa m~ga prncipe sarraceno na cahalili ni Mahoma.
[249] Pan~galawang pinsan ni Mahoma; is sa lalong mababan~gis na
tagapaglaganap n~g secta ni Mahoma.
[250] Pagbilang na guingaw sa ano mang bagay.

=XV.=
=ANG MGA SACRISTAN=
Bahagy na ang patlng n~g dagundng n~g m~ga culg, at
pinan~gun~gunahan bawa't culg n~g cakilakilabot na namimilipit na
lintc: masasabing isinusulat n~g Dios ang canyng pan~galan sa
pamamag-itan n~g isng snog at ang walng hanggng bubng n~g ln~git
ay nan~gn~ginig sa tacot. Ang ula'y parang ibinubuhos, at sa pagca't
hinhampas n~g hn~ging humahaguing n~g lubhng malungct, bwa't
sandali'y nagbabago n~g tinutun~go. Ipinarrin~gig n~g m~ga campna, n~g
voces na tagly ang malaking lagum, ang canilng mapanglw na hibc, at
sa sandasandalng nihihimpil n~g nan~gagbban~gis na m~ga culg ang
canilng matung na atn~gal, isng malungct na tugtg n~g campn, na
dang ang catlad, ang siyng humahagulgl.
Nan~gasaicalawng sray n~g campanario ang dalawng btang nakita nting
casap n~g filsofo. Ang pinacabt sa canil, na may malalakng matng
maitm at matatacutng mukh, pinipilit na idigkt niy ang canyng
catawn sa catawn n~g canyng capatd, na totoong nacacawan~gis niy
ang pagmumukh, at ang caibhn lamang ay mallim tumin~gn at may
pagcaanyng matpang. Ang pananamit n~g dalaw'y dukhng-dukh at pusps
n~g m~ga sursi at tagp. Nan~ga-uup sa capirsong choy at capuw may
tan~gang isng lubid na ang dlo'y na sa icatlng sray, doon sa itas,
sa guitn n~g cadilimn. Ang ulng itinutulac n~g hn~gin ay dumrating
hanggng sa canil at pinapammisic ang isng ups n~g candilang
nag-aalab sa ibbaw n~g isng malakng bat na canilng pinagugulong sa

coro, upang huwarn ang gong n~g culg, cung Viernes Santo.
--Batakin mo ang iyng lbid, Crispin!--anng capatd na matand sa
bt niyng capatd.
Nag-alambitin sa lbid si Crispin, at nrinig sa itas ang isng dang
na mahin, na pagdca'y natacpn n~g isng culg, na ang gong ay
pinarami n~g libolibong alin~gawn~gw.
--Ah! cung na sa bhay sana tyong casma n~g nnay!--ang ibinuntng
hinin~g n~g maliit na tintingnan ang canyng capatd;--doo'y hind ac
matatacot.
Hind sumagt ang matandng capatd; minmasdan cung pano ang pagtl
n~g pagkit at tla mandin may pinag-iisip.
--Doo'y wal sino mang nagsasabi sa aking ac'y nagnancw!--ang
idinugtng ni Crispin;--hind itutulot n~g nnay! Cung maalaman niyng
aco'y pinapal....!
Inihiwaly n~g matandng capatd ang canyng m~ga mat sa nin~gas n~g
law, tumin~gal, pinang-guigulan n~g cagt ang malaking lbid at bago
biglng binaltc, at n~g magcagayo'y nrin~gig ang matung na tugtg n~g
campn.
--Mananatil b tayo sa ganitng pamumhay, cac?--ang ipinatloy ni
Crispin. Ibig co snang magcasakit ac bcas sa bhay, ibig cong
magcasakt ac n~g malan at n~g ac'y alagan n~g nnay at huwg na
acng pabalikn ul sa convento! Sa ganit'y hind ac pan~gan~ganlang
magnancaw at walng hhampas sa akin! At icw man, cac, ang mabuti'y
magcasakit cang casma co.
--Howag!--ang sagt n~g matandng capatd;--mammatay tyong laht:
mammatay sa pighat ang nnay at cata'y mammatay n~g gtom.
Hind na sumagt ul si Crispin.
--Gano b ang sasahurin mo sa bowng ito?--ang tanng ni Crispin n~g
macaraan ang sandal.
--Dalawng piso: tatlng multa ang ipinarusa sa akin.
--Bayaran mo na ang sinasabi nilng nincaw co, at n~g huwag tyong
tawguing m~ga magnanacaw; bayran mo na, cac!
--Naulol ca b, Crispn? Walng macacain ang nnay; ang sabi n~g
sacristan mayor ay nagnacaw ca raw n~g dalawng onza, at ang dalawang
onza ay tatlompo't dalawng piso.
Bumilang ang malit sa canyng m~ga dalr hanggng sa dumating sa
tatlompo't dalaw.
--Anim na camy at dalawng dalr! At bawa't dalr ay piso--ang
ibinulng na nag-iisip-isip.--At bawa't piso ... ilng cuarta?
--Isng dan at anim na p.
--Isng da't nim na pong cuarta? Macasandaan at nim na pong isng
cuarta? Nac! At gaano ang isng da't nim na p?

--Tatlomp at dalawng camy--ang sagt n~g matandng capatd.

Sandalng pinagmasdn ni Crispn ang maliliit niyng camy.
[Larawan:--Doo'y wal sino mang nagsasabi sa aking aco'y
magnanacaw!--ang idinuctng ni Crispn;--hind itutulot n~g nanay!
Cung maalaman niyang aco'y pinapal....--Imp de M Fernndez, Paz 447,
Sta. Cruz.]
--Tatlomp at dalawng camy!--ang inuulit lit--nim na camy at
dalawang dalr, at bawa't dalr ay tatlomp at dalawng camy ... at
bawa't dalr ay isng cuarta ...Nac gano carming cuarta niyn!
Hind mabibilang n~g is sa loob n~g tatlng raw ...at macabbili n~g
sinelas na col sa m~ga paa at sombrerong col sa lo, pagc umiinit ang
raw, at isng malakng pyong pagca umulan, at pagcain, at m~ga damt
na col sa iyo at sa nnay at....
Nag-isp-sip si Crispin.
--N~gay'y dinramdam co ang hind co pagnancaw!
--Crispin!--ang ipinagwc sa cany n~g canyng capatd!
--Huwg cang maglit! Sinabi n~g curang ppatayin daw ac n~g pl pag
hind sumipt ang salap; cung nincaw co n~ga sna ang salapng iy'y
aking maisisipot ...at cung sacali't mamaty ac, magcaroon man lamang
icw at ang nnay n~g m~ga damt!...
--Syang at hind co n~g nincaw!
Hind umimc ang pinacamatand at hinla ang canyng lbid. Pagcatapos
ay nagsalitng casaby ang buntng hinin~g.
--Ang ikinatatacot co'y bac, cagalitan ca n~g nnay cung maalaman!
--Sa acl mo cay?--ang tanng n~g malit na nagttaca.--Sabhin mong
maigui ang pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking m~ga pas at ang
punt cong buls: hind ac nagcaroon cailan man cung d isng cuarta
lmang na ibinigay sa akin niyng pasc at kinha sa akin cahapon n~g
cura ang isng cuartang iyn. Hind pa ac nacacakita n~g gayn
cagandng isng cuarta! Hind maniniwl ang nnay! hind maniniwal!
--Cung ang cura ang magsabi....
Nagpasimul, n~g pag-iyc si Crispn, at ibinbulong sa guitn n~g
paghagulhl:
--Cung gay'y umuw ca n~g mag-is; aayaw acng umuw. Sabihin mo sa
nnay na ac'y may sakt; aayaw acng umuw.
--Crispn, huwg cang umiyc!--anang matandng capatd.--Hind
maniniwal ang nnay; huwg cang umiyc; sinabi ni matandng Tasiong may
hand raw sa ating masarp na hapnan.
Tumin~gal si Crispn at pinagmasdn ang capatd.
--Isng masarp na hapnan! Hind pa ac nanananghalan: ayaw acng
pacanin hanggng hind sumsipot ang dalawng onza ... Datapuwa't cung
maniwal ang nnay? Sabhin mong nagsisinun~galng ang sacristan mayor,
at ang curang maniwal sa cany'y sinun~galing din, na silng laht ay

sinun~galing; na sinasabi nilng magnanacaw daw tayong laht, sa pagca't

ang ttay natin ay "viciosong".
N~guni't sumn~gaw ang isng lo sa maliit na hagdng patun~g sa
pan~gulong aray n~g campanario, at ang long it, na cawan~gis n~g cay
Medusa[251], ang siyng biglng humrang n~g salit sa m~ga lb n~g
bt. Ya'y isng long hab, payt, na may mahahabang buhc na maitm;
salamng azul sa mat ang siyng cumcubl n~g pagca bulg ang isng
mat. Yan ang sacristn mayor, na talagng gayn cung pakita, walng
n~gay, hind nagpparamdam n~g pagdatng.
Nanglamg ang magcapatd.
--Minumultahn cat, Basilio, n~g cahti, dhil sa hind mo pagtugtg
n~g maayos!--ang sbi n~g voces na malagunlng na tla walng campan sa
lalaugan.--At icw, Crispn, mtira ca rito n~gayng gab hanggng sa
sumipt ang iyng nincaw.
Tiningnn ni Crispn ang canyng capatd, na parang siy'y humihin~ging
tangklic.
--Binigyn na cam n~g capahintulutan ... hinhintay p cam n~g nnay
sa las ocho--ang ibinulng ni Basiliong tagly ang boong cakiman.
--Icw man namn ay hind macaaals sa icawalng oras; hanggng sa
icasamp!
--N~guni't talasts na p ninyng hind nacapagllacad pagca las nueve
na, at maly ang bhay.
--At ibig mo yatang macapangyari pa cay sa kin?--ang itinanng na
galt n~g tong iyn. At hinawacan si Crispn sa bsig at inacmang
caladcarn.
--Guinoo! may isng lingg na p n~gayng hind namin nakikita ang
aming in!--ang ipinakiusap ni Basilio, at tinan~gnn ang canyng btang
capatd na ang any'y big ipagsanggalng it.
Nailay ang canyng camy n~g sacristn mayor sa isng tampl, at sac
kinaladcd si Crisping nagpasimul n~g pag-iyc, at nagpatinghig,
samantalang sinasabi sa canyng capatd:
--Huwg mo acng pabayan, ppatayin ac nil!
N~guni't hind siy pinansn n~g sacristan, kinaladcd at nawal siy sa
guitn n~g cadilimn.
Ntira si Basiliong hind man lamng macapagsalit. Nrinig niy, ang
m~ga pagcachampshamps n~g catawn n~g canyng capatd sa m~ga baitang
n~g maliit na hagdanan, isng sigw, ilng tampl, at unti-unting napw
sa kanyng tain~ga ang gayng m~ga pagsigw na nacahhambal.
Hind humhin~ga ang bt: nacatindg na nakkinig, dilt na dilt ang
m~ga mat, at nacasuntc ang m~ga camy.
--Cailn bag cay ac macapag aarro n~g isng bkid?--ang marhang
ibinbulong, at daldaling nanog.
Pagdatng sa coro'y naking n~g maigui: lumlay n~g boong catulinan ang
voces n~g canyng capatd, at ang sigw na: "nnay!", "cac!" ay

nawalng lubs pagcasar n~g pint. Nan~gn~gatal, nagpapawis, sandal

siyng tumiguil; kincagat niy ang canyng camao upang lunrin ang
isng sigw na nagtutumcas sa canyng ps at pinabayaan niyng
magpalin~gaplin~gap ang canyng m~ga mat sa nag-aagaw dilm at liwanag
na simbahan. Doo'y malamlm ang nin~gas n~g law na lan~gs sa
"lmpara"; na sa guitn, ang "catafalco"; sar ang laht n~g m~ga
pintuan, at may m~ga rejas ang m~ga bintn.
D caguinsaguinsa'y nanhc sa maliit na hagdn, linampasn ang
pan~galawang sray, na kinalalagyan n~g nagninin~gas na candl, nanhc
sa icatlng sray. Kinals ang m~ga lbid na nacatl sa m~ga "badajo"
(pamaltc n~g campn), at pagcataps ay mulng nanog na nammutl;
n~gni't cumkinang ang canyng m~ga mat'y hind sa m~ga lh.
Samantala'y nagpapasimul n~g pagtl ang uln at untiunting lumiliwanag
ang ln~git.
Pinagdugtong ni Basilio ang m~ga lubid, itinl ang isng dlo sa isng
maliit na pinacahalgui n~g "barandilla", at hind man lmang naalaalang
patayn ang law, umus-s sa lubid sa guitn n~g cadilimn.
Nang macaraan ang ilng minuto, sa is sa m~ga dan sa byan, ay
nacrinig n~g m~ga voces at tumung ang dalawng putc; n~guni't sno
ma'y walng natigatig, at mulng tumahimic na laht.
TALABABA:
[251] Is sa tatlng m~ga Furia Gorgona caaway ni Minerva. Pinugutan n~g
ulo si Medusa ni Perseo. Ang m~ga pan~galan n~g tatlng Furia ay Medusa,
Euriale at Estenio: ang tong matitigan n~g aln man sa tatlng it'y
hind macakilos at nappipi. Si Minerva ang diosa n~g carunun~gan at
pagbabaca. Si Perseo ay anc ni Dnae at hr sa Argos; iniligts niy
sa infierno ang canyng sinsintang si Andrmeda.

=XVI.=
=SI SISA=
Madilim ang gab: tahimic na tumutulog ang m~ga namamayan; ang m~ga
familiang nag-alaala sa m~ga namatay na'y tumulog na n~g boong
capanatagn at capayapaan n~g loob: nan~gagdasl na sil n~g tatlng
bahagui n~g rosario na may m~ga "requiem", ang pagsisiym sa m~ga
clolowa at nan~gagpann~gas n~g maraming candilang pagkt sa harp n~g
m~ga mahl na larawan. Tumupd na ang m~ga mayayaman at ang m~ga
nacacacaya sa pagcabhay sa m~ga nagpamana sa canil n~g caguinhawahan;
kinabucasa'y ssimba sil sa tatlng misang ggawin n~g bwa't
sacerdote, man~gagbbigay sil n~g dalawng piso at n~g ipagmisa n~g
isng patungcl sa clolowa n~g m~ga namaty; bbili sila, pagcatapos,
n~g bula sa m~ga paty na pusps n~g m~ga indulgencia. Hind n~ga
totoong npacahigpit ang Justicia n~g Dios na gya n~g justicia n~g to.
N~guni't ang dukh, ang mahrap, na bahagy nanacacakita upang may
maipag-agdng-bhay, at nan~gangailn~gang sumhol sa m~ga
"directorcillo," m~ga escribiente at m~ga sundalo, upang pabayaan silng

mamhay n~g tahimic, ang tong iy'y hind tumutulog n~g panatag, na
gaya n~g inaacla n~g m~ga poeta sa m~ga palacio, palibhasa'y hind pa
sil marhil nacapagtitiis n~g m~ga hagps n~g carlitan. Malungct at
nag-iisp-sip ang dukh. Nang gabng iyn, cung ccaunt ang canyng
dinasl ay malakng lubh ang canyng daln~gin, tagly ang hrap sa
m~ga mat at ang m~ga lha sa ps. Hind siy nagssiyam, hind siy
marunong n~g m~ga "jaculatoria", n~g m~ga tul at n~g m~ga "oremus," na
cath n~g m~ga fraile, at iniuucol sa m~ga tong walng sariling
caisipn, walng sariling damdmin, at hind rin namn napag-uunaw ang
laht n~g iyn. Nagdrasal siy n~g yon sa pananalit n~g canyng
caralitaan; ang clolowa niy'y tumatan~gis dhil sa canyng sariling
calagayan, at dhil namn sa m~ga namaty, na ang pagsint nil sa
cany'y siyng canyng cagalin~gan. Nangyayaring macapagsaysy ang m~ga
lb niy n~g m~ga pagbt; n~guni't sumsigaw ang canyang sip n~g m~ga
daing at nagssalit n~g m~ga hinanakt. Cay bag'y man~gassiyahan.
Icw na pumuri sa carukhan, at cay namn, m~ga aninong pinahihirapan,
sa walng pamting panalan~gin n~g dukh, na sinasaysay sa harp n~g
isng estampang masam ang pagcacgaw, na liniliwanagan n~g law n~g
isng timsm, bac cay ang ibig ninyo'y ang may m~ga candlang
malalak sa harp n~g m~ga Cristong sugatn, n~g m~ga Virgeng malilit
ang bibg at may m~ga matng cristal, m~ga misang wcang latng
ipinan~gun~gusap n~g m~ga sacerdoteng hind inuunaw ang sinasabi? At
icw, Religing ilinaganap na talagng col sa sangcataohang
nagdaralit, nalimutan mo na cay ang catungculan mong umalw sa naaapi
sa canyng carukhan, at humiy sa macapangyarihan sa canyng
capalalan, at n~gay'y may laan ca lamang na m~ga pan~gc sa m~ga
mayayaman, sa m~ga tong sa iy'y macapagbabayad?
Ang caawaawang tao'y nagppuyat sa guitn n~g canyng m~ga anc na
nan~gatutulog sa canyng sping; iniisip ang m~ga bulang dapat bilhn
upang mpahin~galy ang m~ga magulang at ang namaty na esposo.--"Ang
pso--any--ang pso'y isng linggng caguinhawahan n~g aking m~ga anc;
isng linggng m~ga tawanan at m~ga catuwan, ang aking inimpc sa bong
isng buwan, isng casuutan n~g aking anc na babaeng nagddalaga
na."--Datapuwa't kinacailan~gang patayn mo ang m~ga apy na it--ang
wc n~g voces na canyng nrinig sa sermn--kinacailan~gang icw ay
magpacahrap." Tunay n~g! kinacailan~gan! Hind ililigtas n~g Iglesia
n~g walng bayad ang m~ga pinacasisinta mong clolowa: hind
ipinammigay na walng byad ang m~ga bula. Dpat mong bilhn ang bula,
at hind ang pagtulog cung gab ang iyng ggawin, cung d ang
pagpapagal. Samantala'y maillantad n~g iyng anc na babae ang bahgui
nang catawng dapat ilhim sa nanonood; magpacagtom ca, sa pagca't
mahl ang halag n~g ln~git! Tunay na tnay n~g ytang hind
pumapasoc sa ln~git ang m~ga dukh!
Nan~gagliliparan ang m~ga caisipng it sa alang-alang na pag-itang mul
sa sahg na kinalalatagan n~g magaspng na bang, hanggng sa palupong
kinatatalan n~g dyang pinag-uguyan sa sanggl na lalki. Ang
paghin~g nit'y malug at payp; manacnacang n~ginun~guy ang lway
at may sinasabing d mawatasan: nananaguinip na cumacain ang sicmurang
gutm na hind nabusg sa ibinigy sa cany n~g m~ga capatd na
matatand.
Ang m~ga culiglg ay humuhuning hind nagbabago ang tnig at isinasaliw
ang canilng walng humpy at patupatuloy na rit sa m~ga patlngpatlng
na tin-s na hni n~g cagaycy na nacatag sa dam ang butiking
lumlabas sa canyng bts upang humnap n~g macacain, samantalang ang
tuc, na wala n~g pinan~gan~ganibang tbig ay isinusun~gaw ang canyng
ulo sa gang n~g bulc na pn n~g choy. Umaatun~gal n~g lubhng
mapanglaw ang m~ga so doon sa daan, at sinasampalatayanan n~g

mapamahing nakikinig na sil'y nacacakita n~g m~ga espritu at n~g m~ga

anino. Datapuwa't hindi nakikita n~g m~ga so at n~g ib pang m~ga hyop
ang m~ga pagpipighat n~g m~ga tao, at gayn man, gaano carami ang
canilang m~ga cahirapang tintiis!
Doon sa maly sa bayan, sa isng lyong may isng horas, ntitira ang
in ni Basilio at ni Crispn, aswa n~g isng lalking walng puso, at
samantalang ang babae nagpipilit mabhay at n~g macapag-arug sa m~ga
anc, nagpapagalgala at nagsasabong namn ang lalaki. Madalang na
madlang sil cung magkta, n~guni't lgui n~g kahapishapis ang
nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdn n~g lalaki ang canyng aswa
n~g m~ga hyas upang may maipagvicio siy at n~g wal nang caanoano man
si Sisa, upang magugol sa masasamng m~ga hinggul n~g canyng asawa,
pinagpasimulan nitng siy'y pahirapan. Mahin, palibhas, ang loob,
malak ang cahigtn n~g ps cay sa pag-isip, wal siyng nalalaman
cung d sumint at tumn~gis. Sa ganng cany'y ang canyng asawa ang
siyng dios niy,; ang m~ga anc niy'y siyng canyang m~ga ngel. Sa
pagca't talasts n~g lalaki cung hanggng saan ang sa canya'y pag-big
at tacot, guingawa namn niy ang catulad n~g asal n~g laht n~g m~ga
diosdiosan: sa arw-raw ay lumlal ang canyng calupitan, ang pagca
walng w at ang pagcapatupatuloy n~g bawa't maibigan.
N~g mhang tanng sa cany si Sisa n~g minsang siy'y sumipt sa bhay,
na ang mukha'y mahigut ang pagdidilim cay sa dati, tungcl sa
panucalang ipasoc n~g sacristan si Basilio, ipinatloy niy ang
paghahagps n~g manc, hind siy sumagot n~g oo ayaw. Hind nan~gahs
si Sisang ultin ang canyang pagtatanong; datapuwa't ang lubhng
mahigpt na casalatn n~g canilng pamumhay at ang han~gd na ang m~ga
bta'y man~gag-ral sa escuelahan n~g bayan n~g pagbasa't pagslat, ang
siyang sa canya'y pumlit na ipaltoy ang panucal niya. Ang canyang
asawa'y hind rin nagsabi n~g an man.
Nang gabng yaon, icasamp't calahat labng-is ang horas, n~g
numiningning na ang m~ga bituin sa lan~git na pinaliwanag n~g uns,
nacaup si Sisa sa isng bangcng cahoy na pinagmamasdan ang ilang m~ga
san~g n~g cahoy na nagninin~gasnin~gas sa calang may tatlng
batng-buhay na may m~ga dunggt. Nacapatong sa tatlng batng it
tungc ang isang palayc na pinagsasain~gan, at sa ibabaw n~g m~ga
bga'y tatlng tuyng lawlaw, na ipinagbbili sa halagang tatl ang
dalawang cuarta.
Nacapan~galumbab, minmasdan ang madilawdilaw at mahinang nn~gas n~g
cawayang pagdaca'y naguiguing ab ang canyang madalng malugnaw na bga;
malungct na n~git ang tumatanglaw sa canyang mukh. Nagugunit niya
ang calugodlugd na bugtng n~g palayc at n~g apy na minsa'y pinaturan
sa canya ni Crispin. Ganit ang sinabi n~g bat:
"Naup si Maitm, sinult ni Mapula.
Nang malao'y cumaracara."
Bat pa si Sisa, at napagkikilalang n~g dacong na'y siya'y maganda at
nacahahalina cung cumlos. Ang canyang m~ga mata, na gaya rin n~g
canyang calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang m~ga anac, ay sacdal
n~g gaganda, mahahab ang m~ga pilc-mata at nacauukit cung tumin~gn;
mainam ang hayap n~g ilng; marikt ang pagcacaany n~g canyang m~ga
labing namumutl. Siya ang tinatawag n~g m~ga tagalog na "cayumanguing
caligatan," sa macatuwid baga'y cayumanggu, n~guni't isang clay na
malnis at dalsay. Baga man bat pa siya'y dahil sa pighat, dahil sa

gtom, nagpapasimul na n~g paghupyac ang canyang namumutlang m~ga

pisn~g; ang malagng buhc na n~g na'y gayac at pamuti n~g canyang
catahan, cung cay husay hind sa pagpapaibig, cung d sa pagca't
kinaugalang husayin: ang pusd ay caraniwan at walang m~ga "aguja" at
m~ga "peineta."
May ilang araw nang hind siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos
tabin ang isang gawang sa canya'y ipinagbiling yarin sa lalong
madalng panahng abt n~g caya. Sa pagcaibig niyang macakita n~g
salap, hind nagsimba n~g umagang iyn, sa pagca't maaabala siya n~g
dalawang horas ang cauntian sa pagparoo't parito sa bayan:--namimilit
ang carukhang magcasala!--N~g matapos ang canyang gawa'y dinala niya sa
may-ar, datapuwa't pinan~gacuan siya nit sa pagbabayad.
Wal siyang insip sa boong maghapon cung d ang m~ga ligayang tatamuhin
niya pagdatng n~g gab: canyang nabalitaang ow ang canyang m~ga anac,
at canyang insip na sila'y canyang pacaning magalng. Bumil n~g m~ga
lawlaw, pinitas sa canyang malit na halamanan ang lalong magagandang
camatis, sa pagca't nalalaman niyang siyang lalong minamasarap ni
Crisping pagcain, nanghin~g sa canyang capit bahay na si filsofo
Tasio, na tumitira sa may m~ga limangdaang metro ang lay sa canyang
tahanan, n~g tapang baboy-ram, at isang hit n~g patong-gubat, na
pagcaing lalong minamasrap ni Basilio. At pusps n~g pag-asa'y isinaing
ang lalong maputng bigas, na siya rin ang cumha sa guican. Yan n~ga
nama'y isang hapnang carapatdapat sa m~ga cura, na canyang hand sa
caawaawang m~ga bat.
Datapuwa't sa isang sawng palad na pagcacatao'y dumatng ang asawa
niya't kinain ang canin, ang tapang baboy ram, ang hit n~g pato,
limang lawlaw at ang m~ga camatis. Hind umiimic si Sisa, baga man ang
damdam niya'y siya ang kinacain. Nang busg na ang lalaki'y naalaalang
itanng ang canyang m~ga anac. Napan~git si Sisa, at sa canyang
catowa'y ipinan~gac sa canyang sariling hind siya maghahapunan n~g
gabng iyn; sa pagca't hind casiya sa tatl ang nalabi. Itinanng n~g
ama ang canyang m~ga anac, at ipinalalagay niya itng higut sa siya'y
cumain.
Pagcatapos ay dinampt n~g lalaki ang manc at nag-acalang yumao.
--Ayaw ca bang makita mo sila?--ang itinanng na nan~gan~gatal;--sinabi
ni matandang Tasiong sila'y malalaon n~g caunt; nacababasa na si
Crispin ... marahil ay dalhn ni Basilio ang canyang sueldo.
N~g marinig itng huling cadahilanan n~g pagpiguil sa canya'y humint,
nag-alinlan~gan, n~guni't nagtagumpay ang canyang mabuting angel.
--Cung gay'y itira mo sa akin ang piso!--at pagcasabi ay umalis.
Tuman~gis n~g bong capaitan si Sisa; n~guni't pagcaalaala sa canyang
m~ga anac ay natuy ang m~ga luh. Mul siyang nagsaing, at inihand ang
tatlong lawlaw na natira: bawa't isa'y magcacaroon n~g isa't calahat.
--Darating silang malak ang pagcaibig na cumain!--ang iniisip
niya:--malay ang pinangagalin~gan at ang m~ga sicmrang gutm ay walang
ps.
Pinakingan niyang magalng ang lahat n~g in~gay, masdan natin at
hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag:
--Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hind

nacacawan~gis ang cay Crispin--ang iniisip n~g ina.

Macaalawa macaatl n~g humni ang calaw sa gbat, mul n~g tumil ang
ulan, at gayn ma'y hind pa dumarating ang canyang m~ga anac.
Inilagay niya ang m~ga lawlaw sa loob n~g palayc at n~g huwag lumamig,
at lumapit sa pintuan n~g damp upang siya'y malibang ay umawit n~g
marahan. Mainam ang canyang voces, at pagc narrinig nilang siya'y
umaawit n~g "cundiman", nan~gagsisiiyac, ayawan cung bakit. N~gni't n~g
gabing iy'y nan~gan~gatal ang canyang voces at lumalabas n~g pahirapan
ang tnig.
Itiniguil ang canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino
ma'y walang nanggagaling sa bayan, liban na lamang sa han~ging
nagpapahulog n~g tubig sa malalapad na m~ga dahon n~g m~ga saguing.
Caracaraca'y biglang nacakita n~g isang song maitm na sumipt sa harap
niya; may inaamoy ang hayop na iyn sa landas. Natacot si Sisa, cumha
n~g isang bat at hinaguis. Nagtatacb ang asong umaatun~gal n~g
pagcapanglawpanglaw.
Hind mapamahin si Sisa, n~guni't palibhasa'y marming toto ang
canyng nrinig na m~ga sinasabi tungcol sa m~ga gungun at sa m~ga
song maiitm' caya n~ga't nacapangyri sa cany ang lagum. Dalidaling
sinarhn ang pint at naup sa tab n~g law. Nagpapatbay ang gab n~g
m~ga pinaniniwalaan at pinupuspos n~g panimdm ang alng-lang n~g m~ga
malicmtang anno.
Nag-aclang magdasl, tumwag sa Vrgen, sa Dios, upang calin~gin nil
ang canyng m~ga anc, llonglal na ang canyng bunsng si Crispn. At
hind niy sinsadya'y nalimutan niy ang dasl at napatun~go ang bong
pag-iisip niy sa canil, na an pa't canyng naaalaala ang m~ga
pagmumukh n~g bwa't is sa canil, yang m~ga mukhng sa tow na'y
n~gumn~git sa cany cung natutulog, at gayn din cung nagguising.
Datapuwa't caguinsaguinsa'y naramdaman niyng naninindg ang canyng
m~ga buhc, nangdidilat n~g manam ang canyng m~ga mat, malicmt
catotohanan, canyng nakikitang nacatndg si Crispin sa tab n~g calan,
don sa lugar na caranwang canyng inup-an upang makipagsalitaan sa
cany. N~gay'y hind nagsasabi n~g an mn; tinititigan siy niyng
m~ga matng malalak at n~gumn~git.
--Nnay! bucsn niny! bucsn niny, nnay!--ang sabi ni Basilio,
bhat sa labs.
Kinilabtan si Sisa at nawal ang malcmat.

=XVII.=
=BASILIO=
Bahagy pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray,
nagpatnghulg sa m~ga bsig n~g canyng in.
Isng d masbing panglalamg ang siyng bumlot cay Sisa n~g makita
niyng nag-isang dumatng si Basilio. Nagbantng magsalit ay hind

lumabs ang canyng voces; inbig niyng yacpin ang canyng anc ay
nawal-n siy n~g lacs; hind namn mangyaring umiyc siy.
N~guni't n~g makita niy ang dugng pumapalg sa noo n~g bata'y siy'y
nacasigw niyng tnig na wri'y nagpapakilala n~g pagcalagt n~g isng
bagtng n~g ps.
--M~ga anc co!
--Howg p cayng mag-ala ala n~g an man, nnay!--ang isinagt ni
Basilio;--ntira p sa convento p si Crispin.
--Sa convento? ntira sa convento? Buhy?
Itinin~gal n~g bt sa canyng in ang canyng m~ga mat.
--Ah!--ang isinigaw, na an pa't ang lubhng malaking pighati'y naguing
lubhng malaking catowan. Si Sisa'y umiyc, niycap ang canyng anc at
pinusps n~g halc ang may dugng no.
--Buhy si Crispin! Iniwan mo siy sa convento ... at bkit may sgat
ca, anc co? Nahlog ca b?
At siniyasat siy n~g boong pag-in~gat.
--N~g dalhn p si Crispin n~g sacristan mayor ay sinbi sa king hind
raw ac macaaalis cung d sa icasampng horas, at sa pagc't mallim na
ang gab, ac'y nagtnan. Sa baya'y sinigawn ac n~g m~ga sundalo n~g
"Quien vive," nagtatacb ac, bumarl sil at nahilahisan n~g isng bla
ang king no. Natatacot acng mahuli at papagpupunsin ac n~g cuartel,
na aby n~g pl, na gaya n~g guinaw cay Pablo, na hangg n~gay'y may
sakt.
--Dios co! Dios co!--ang ibinulng n~g inng kinkilig--Siy'y iyng
iniligtas!
At sac idinugtng, samantalang, humahanap n~g panaling damit, tbig,
sc, at balahibong maliliit n~g tagc:
--Isng dl pa at npatay ca sana nil, pinaty sana nil ang aking
anc! Hind guingunit n~g m~ga guardia civil ang m~ga in!
--Ang sasabihin niny'y nahulog ac sa isng choy; huwg p snang
maalaman nino mang ac'y pinaghgad.
--Bkit b ntira si Crispin?--ang itinanng ni Sisa pagcatapos magaw
ang paggamot sa anc.
Minasdn ni Basiliong isng sandal ang canyng in, niycap niy it at
sac, untiunting sinaysy ang col sa dalawng onza, gayn ma'y hind
niy sinabi ang m~ga pagpapahirap na guinagaw sa canyng capatd.
Pinapaghl n~g mag-in ang canilng m~ga lh.
--Ang mabat cong si Crispin! pagbintan~gn ang mabat cong si
Crispin! Dahilng tay'y dukh, at ang m~ga dukhng gya natin ay dapat
magtis n~g laht!--ang ibinulng ni Sisa, na tinitingnan n~g m~ga
matng pun n~g lh ang tinghy na nauubusan n~g lan~gs.
Nanatiling malanlan ding hind sil nag-imican.

--Naghapunan ca na b?--Hind? May cnin at may tuyng lawlw.

--Wal acng "ganang" cumain; tbig, tbig lmang ang big co.
--Oo!--ang isinagt n~g in n~g boong lungct;--nalalaman co n~g hind
mo ibig ang tuyng lawlw; hinandan cat n~g ibng bgay; n~guni't
naparto ang iyng ttay, caawaawang anc co!
--Naparito ang ttay?--ang itinanng ni Basilio, at hind kinucusa'y
siniyasat ang mukh at ang m~ga camy n~g canyang in. Nacapagsikp sa
ps ni Sisa ang tanng n~g canyng anc, na pagdaca'y canyng
napag-abt ang cadahilanan, cay't nagdumalng idinugtng:
--Naparito at ipinagtanng cay n~g mainam, ibig niyng cay'y makita;
siya'y gutm na gutm. Sinabing cung cay raw ay nananatili sa
pagpapacabat ay mul siyng makikisama sa tin.
--Ah!--ang isinalabat ni Basilio, at sa sam, n~g canyng lob ay
inin~giw ang canyng m~ga lab.
--Anc co!--ang ipnagwc ni Sisa.
--Ipatwad p niny, nnay!--ang mulng isinagt na matigs ang
any--Hind b cay llong magalng na tyong tatl na lmang, cay, si
Crispin at ac?--N~guni't cay po'y umiyac; ipalagy ninyng wal acng
sinabing an man.
Nagbuntng-hinin~g si Sisa.
Sinarhn ni Sisa ang damp at tinabunan n~g ab ang caunting bga sa
caln at n~g huwg mapugnw, tlad sa guinagaw n~g to sa m~ga damdmin
n~g clolowa; tacpn ang m~ga damdaming iyn n~g ab n~g bhay na
tinatawag na pag-wawalang-bahl, at n~g huwg mapugnw sa pakikipanaym
sa arw-raw sa ting m~ga capow.
Ibinulng ni Basilio ang canyng m~ga dasl, at nahig sa tab n~g
canyng in na nananalan~gin n~g paluhd.
Nacacaramdam n~g nit at lamg; pinagpilitang pumkit at ang iniisip
niy'y ang canyng capatd na buns, na nag-aacalang tumulog sana n~g
gabng iyn sa sinapupunan n~g canyng in, at n~gay'y marahil umiyac
at nan~gan~gatal n~g tcot sa isng sloc n~g convento. Umaalin~gawn~gaw
sa canyng m~ga tan~ga ang m~ga sigw na iyn, tlad sa pagcrinig niy
n~g siy'y droon pa sa campanario; datapuwa't pinasimulang pinalb
ang canyng sip n~g pagd na naturaleza at nanog sa canyng m~ga mat
ang "espritu", n~g panaguimpn.
Nakita niy ang isng cuartong tulugn, at doo'y may dalawng candlang
may nn~gas. Pinakkinggn n~g curang madilm ang pagmumukh at may
hawac na yantc ang sinasabi sa ibng wic n~g sacrstan mayor, na
cakilakilabot ang m~ga klos. Nan~gn~gatal si Crispin, at
palin~gaplin~gap ang matng tumatan~gis sa magcabicabil, na prang may
hinahanap na to, isng tagan. Hinarp siy n~g cura at tinatanong
siyng malak ang glit at humaguint ang yantc. Ang bata'y tumacb at
nagtag sa licuran n~g sacristan; n~guni't siy'y tinangnn nit at
inihand ang canyng catawn sa sumusubong glit n~g cura; ang
caawaawang bta'y nagpupumigls, nagssicad, sumsigaw, nagppatinghig,
gumugulong, tumitindg, tumatacas, nadudulas, nasusubasob at sinsangga
n~g m~ga camy ang m~ga hamps na sa pagca't nasusugatan ay biglng

itinatag at umaatun~gal. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin,

inihhampas ang lo sa tablng yapacn; nakikita niy at canyng
nririnig na humhaguinit ang yantc! Sa lakng pagn~gan~galit n~g
canyng bunsng capatd ay nagtindg; sir ang isip sa d maulatang
pagcacahirap ay dinaluhong ang canyng m~ga verdugo, at kinagat ang cura
sa camy. Sumigw ang cura't binitiwan ang yantc; humawac ang sacristan
mayor n~g isng bastn at pinl sa lo si Crispin, natimbuang ang bt
sa pagcatulg; n~g makita n~g curang siy'y may sugat ay pinagtatadyacn
si Crispin; n~guni't it'y hind na nagssanggalang, hind na sumsigaw:
gumugulong sa tablng parang isng bagay na hind nacacaramdam at
nag-iiwan n~g bacas na bas ...
Ang voces ni Sisa ang siyng sa cany'y gumsing.
--An ang nangyayari sa iyo? Bakit ca umiyac?
--Nanag-nip ac!... Dios!--ang maring sbi ni Basilio at humlig na
bas n~g pwis. Panag-nip iyn; sabihin p ninyng panag-nip lmang,
nnay, iyn; panag-nip lmang!
--An ang napang-nip mo?
--Hind sumagt ang bt. Naup upang magphid n~g lh at n~g pwis.
Madilm sa loob n~g damp.
--Isng panag-nip! isng panag-nip!--ang inuulit-lit ni Basilio sa
marahang pananalit.
--Sabihin mo sa akin cung an ang iyng pinanag-nip; hind ac
mcatulog!--ang sinbi n~g in n~g mulng mahig ang canyng anc.
--Ang napanag-nip co, nnay,--ani Basilio n~g marhan--cam raw ay
namumulot n~g hay sa isng tubigang totoong maraming bulaclc, ang m~ga
babae'y may m~ga dalng bacol na pun n~g m~ga hay ... ang m~ga
lalaki'y may m~ga dal ring bcol na pun n~g hay ... at ang m~ga
btang lalaki'y gayn din ... Hind co na natatandan, nnay; hind co
na natatandan, nnay, ang m~ga ib!
Hind na nagplit n~g pagtatanng si Sisa; hind niy pinpansin ang
m~ga panag-nip.
--Nnay, may naisip ac n~gayng gabng it,--ani Basilio pagcaraan n~g
ilng sandalng hind pag-imc.
--An ang naisip mo?--ang itinanng niy.
Palibhasa'y mapagpacabab si Sisa sa laht n~g bgay, siy'y
nagpapacabab pat sa canyng m~ga anc; sa acl niy mabuti pa ang
canilng pag-isip cay sa cany.
--Hind co na ibig na magsacristan!
--Bkit?
--Pakinggn p niny, nnay, ang aking nisip. Dumatng p ritong galing
sa Espaa ang anc na lalaki n~g nasirang si Don Rafael, na inaacal
cong casingbat din n~g canyng am. Ang mabuti p, nnay, cnin na
niny bcas si Crispin, sin~giln niny ang aking sueldo at sabihin
ninyng hind na ac magsasacristan. Paggalng co'y pagdaca'y
makikipagkita ac cay Don Crisstomo, at ipakikiusap co sa canyng ac'y

tanggapng tagapagpastl n~g m~ga vaca n~g m~ga calabaw; malak na

namn ac. Macapag-aaral si Crispin sa bhay ni matandng Tasio, na
hind namamal at mabat, cahit ayaw maniwl ang cura. Maaar pa bang
tayo'y mapapaghrap pa n~g higut sa calagayan natin? Maniwal, p cay,
nnay, mabat ang matand; macilang nakita co siy sa simbahan, pagc
sno ma'y wal roon; nalluhod at nananalan~gin, maniwal p cay.
Nalalaman na p niny, nnay, hind na ac magsasacristan: bahagy na
ang pinakikinabang at ang pinakikinabang pa'y naoow lmang sa
kinamumulta! Gayn din ang idinraing n~g laht. Magpapastol ac, at
cung aking alagaang magalng ang ipagcacatiwal sa akin, ac'y
callugdan n~g may-ar; at marahil ay ipabyang ating gatsan ang isng
vaca, at n~g macainom tayo n~g gtas; big na big ni Crispin ang gtas.
Sno ang nacacaalam! marahil bigyn pa p cay n~g isng malit na
"guy," cung makita nil ang magalng cong pagtupd; aalagaan ntin ang
guya at ting patatabang gya n~g ting inahng manc. Man~gun~guha ac
n~g m~ga bun~gang choy sa gbat, at ipagbbili co sa byang casama n~g
m~ga glay sa ating halamanan, at sa ganito'y magcacasalap tyo.
Maglalagay ac n~g m~ga sl at n~g m~ga balatc at n~g macahuli n~g
m~ga ibon at m~ga alamd, man~gin~gisd ac sa log at pagc ac'y
malak na'y man~gan~gso namn ac. Macapan~gan~gahoy namn ac upang
maipagbil maialay sa may-r n~g m~ga vaca, at sa gany'y mattow sa
atin. Pagc macapag-aararo na ac'y aking ipakikiusap na ac'y
pagcatiwalan n~g capirasong lp at n~g king matamnan n~g tub mais,
at n~g hind p cay manah hanggang hating gab. Magcacaroon tyo n~g
damt na bgong col sa bawa't fiesta, cacain tyo n~g carne at
malalakng isd. Samantala'y mamumuhay acng may calayan, magkikita
tyo sa arw-raw at magsasalosalo tyo sa pagcain. At yamang sinasabi
ni matandng Tasiong matalas daw toto ang lo ni Crispin, ipadal natin
siy sa Maynl at n~g mag-aral; siy'y paggugugulan n~g bn~ga n~g
aking pawis; hind ba, nnay?
--An ang aking wiwicain cung d oo?--ang isinagt ni Sisa niyacap ang
canyng anc.
Nahiwatigan ni Sisang hind na ibinibilang n~g anc sa hinharap na
panahn, ang canyng am, at it ang nagpatul n~g m~ga lh niy sa
pagtan~gis na d umimic.
Nagpatuloy si Basilio n~g pagsasaysay n~g canyng m~ga binabant sa
hinharap na panahn, tagly iyang ganp na pag-asa n~g cabataang walng
nakikita cung d ang hinahan~gad. Walang sinasabi si Sisa cung d "oo"
sa laht, sa canyng acala'y ang laht ay magalng. Untiunting nanaog
ang pagchimbing sa pagl na m~ga bubng n~g mat n~g bt, at n~gayo'y
binucsn n~g Ole-Lukoie, na sinasabi ni Anderson, at isinucob sa ibabaw
niy ang magandng payong na pusps n~g masasayng pintura.
Ang acl niy'y siya'y pastol n~g casama n~g canyng bunsng capatd;
nan~gun~guha sil n~g bayabas, n~g alpy at n~g ib pang m~ga paropar
sa calicsihn; pumapasoc sil sa m~ga yun~gb at nakikita nilng
numiningning ang m~ga pader; nalilig sil sa m~ga bucl, at ang m~ga
buhn~gin ay alabc na guint at ang m~ga bato'y tlad sa m~ga bat n~g
corona n~g Vrgen. Sil'y inaawitan n~g m~ga maliliit na isd at
nan~gagtatawanan; iniyuyucayoc sa canila n~g m~ga cahoy ang canilang
m~ga san~gang humihitic sa m~ga salap at sa m~ga bn~ga. Nakita niya
n~g matapos ang isang campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang
mahabang lubid upang tugtuguin: sa lubid ay may nacataling isang vaca,
na may isang pgad sa guitn n~g dalawang sun~gay, at si Crispin ay nasa
loob n~g campan at iba pa. At nagpatuloy sa gayng pananaguinip.
N~guni't ang inang hind gaya niyang musms at hind nagtatacb sa loob

n~g isang horas ay hind tumutulog.

=XVIII.=
=MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP=
Magcacaroon na n~g icapitong horas n~g umaga n~g matapos ni Fr. Salv
ang canyang catapusng misa: guinaw niy ang tatlng misa sa loob n~g
isng oras.
--May sakt ang pr--anang madadasaling m~ga babae; hind gaya n~g
dating mainam at mahinhn ang canyng klos.
Naghubad n~g canyng m~ga suot na di umimic, hind tumitin~gin sa
canino man, hind bumabat n~g cahi't an.
--Mag-in~gat!--anng bulungbulun~gan n~g m~ga sacristan;--lumulbh
ang sam n~g lo! Uulan ang m~ga multa, at ang laht n~g ito'y pawang
casalanan n~g dalawng magcapatd!
Umals ang cura sa sacrista upang tumun~go sa convento; sa slong
nit'y nan~gacaup sa bangc ang pit walng m~ga babae at isng
lalaking nagpapalacadlacad n~g paroo't parito. Nang makita nilng
dumarating ang cura ay nan~gagtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang
isng babae upang hagcn ang canyang camy; n~guni't gumamit ang cura
n~g isng anyng cayamutn, caya't napahint ang babae sa calaguitnaan
n~g canyng paglacad.
--Nawalan yat n~g sicapat si Curiput?--ang maring sabi n~g babae sa
salitng patuy, na nasactn sa gayng pagc tanggp. Huwag pahagcn sa
cany ang cama'y, sa gayng siy'y celadora n~g "Hermandad", gayng
siya'y si Hermana Rufa! Napacalabis namang toto ang gayng gaw.
--Hind umup n~gayng umaga sa confesonario!--ang idinugtng ni
Hermana Spa, isng matandng babaeng wal n~g n~gipin;--ibig co sanang
man~gumpisal at n~g macapakinabang at n~g magcamit n~g n~ga
"indulgencia".
--Cung gayo'y kinahahabagan co cay!--ang sagt n~g isang babaeng bat
pa't ma'y pagmumukhang tan~ga; nagcamt ac n~gayng umaga n~g tatlng
indulgencia plenaria na aking ipinatungcl sa calolowa n~g aking asawa.
--Masamang gaw, hermana Juana!--ang sab n~g nasactn ang loob na si
Rufa.--Sucat na ang isang indulgencia plenaria upang mahan~g siya sa
Purgatoro; hind dapat ninyng sayan~gin ang m~ga santa indulgencia;
tumlad cay sa akin.
--Lalong magalng ang lalong marami: ang sabi co!--ang sagt n~g walng
mlay na si hermana Juana, casaby ang n~git.
Hind agd sumagt si hermana Rufa: nanghin~g muna n~g isng hits,
n~ginn~g, minasdn ang nagcacabilog na sa cany'y nakikinig n~g d
cawas, lumur sa isng tab, at nagpasimul, samantalang n~gumn~gat
n~g tabaco:
--Hind co sinasayang cahi't isng santong araw! Nagcamt na ac, bhat

n~g ac'y mapanig sa Hermandad, n~g apat na raa't limampo't pitng m~ga
indulgencia plenaria, pitng da't anim na pong libo, limng daa't siym
na po't walng tang m~ga indulgencia. Aking itintal ang laht n~g
aking m~ga kincamtan, sa pagca't ang ibig co'y malinis na salitaan;
ayaw acng mangdy, at hind co rin ibig na ac'y dayin.
Tumiguil n~g pananalit si Rufa at ipinatuloy ang pagn~guy; minmasdan
siy, n~g boong pagtatac n~g m~ga babae; n~guni't humint sa
pagpaparoo't parito ang lalaki, at nagsalit cay Rufa n~g may anyng
pagpapawalang halag.
--Datapuwa't nacahigut ac sa iny, hermana Rufa, n~g tang it lamang
sa m~ga kinamtan co, n~g apat na indulgencia plenaria at sangdaang tan
pa; gayng hind lubhang nagdrasal ac n~g tang it.
--Higut cay sa kin? Mahigut na anim na raa't walompo't siym na
plenaria, siym na raa't siym na po't apat na libo walng daa't
limampo't nim na tan?--ang ulit ni hermana Rufang wari'y masam n~g
caunt ang loob.
--Gayn n~g, walng plenaria at sangdaa't labing limng tan ang aking
cahiguitn, at it'y sa ilang buwn lamang--ang inulit n~g lalaking sa
lig ay may sabit na m~ga escapulario at m~ga cuintas na pun n~g libg.
--Hind dapat pagtakhan--ani Rufang napatalo na;--cay p ang maestro
at ang pn sa lalawigan!
N~gumin~git ang lalaking lumak ang loob.
--Hind n~g dapat ipagtacng ac'y macahigut sa iny n~g pagcacamit;
halos masasabi cong cahi't natutulog ay nagccamit ac n~g m~ga
ndulgencia.
--At an p b ang guingaw niny sa m~ga indulgenciang iyn?--ang
tanng na sabysaby n~g apat limng voces.
--Psh!--ang sagt n~g lalaking umany n~g labis na pagpapawalang
halag;--aking isinasabog sa magcabicabil!
--Datapuwa't sa bgay n~gang iyn hind co mangyayaring cay'y purhin,
mestro--ang itinutol ni Rufa,--Cay'y pasasa Purgatorio, dahil sa
inyng pagsasayng n~g m~ga indulgencia. Nalalaman na p ninyng
pinagdurusahan n~g apat na pong raw sa apy ang bawa't isng salitng
walng cabuluhn, ayon sa cura; nim na pong raw sa bawa't isng
dangcal na sinulid; dalawampo, bawa't isng patc na tubig. Cay'y
pasasa Purgatorio!
--Malalaman co na cung paano ang paglabs co ron!--ang sagt ni
hermano Pedro, tagly ang dakilang pananampalataya.--Lubhng marami ang
m~ga clolowang hinn~g co sa apy! Lubhng marami ang guinaw cong
m~ga santo! At bucd sa rito'y "in articulo mortis" (sa horas n~g
camatayan) ay macapagccamit pa ac, cung aking ibigun, n~g pitng m~ga
"plenaria", at naghihn~gal na'y macapagliligtas pa ac sa m~ga ib!
At pagcasalit n~g gay'y lumayng tagly ang malakng pagmamataas.
--Gayn ma'y dapat ninyng gawn ang catulad n~g aking gaw, na d ac
nagssayang cahit isng raw, at magalng na bilang ang aking guingaw.
Hind co ibig ang magday, at yaw namn acng maray nino man.

--At paano p, b ang gaw niny?--ang tanng ni Juana.

--Dapat n~g p ninyng tularan ang guingaw co. Sa halimbaw: ipalagy
p ninyng nagcamt ac n~g isng tang m~ga indulgencia: itinatal co
sa aking cuaderno at aking sinasabi:--"Maluwalhating Amng Poong Santo
Domingo, pakitingnn p niny cung sa Purgatorio'y may nagcacailan~gan
n~g isng tang ganp na walng labis culang cahi't isng
raw."--Nagllar ac n~g "cara-y-cruz;" cung lumabs na "cara" ay wal;
mayroon cung lumabs na "cruz." N~gay'y ipalagy nating lumabs n~g
"cruz", pagcgayo'y isinusulat co: "nsin~gil na;" lumabs na "cara"?
pagcgay'y iniin~gatan co ang indulgencia, at sa ganitng paraa'y
pinagbubucodbucod co n~g tigsasangdaaag tang itintal cong magalng.
Sayang na sayang at hind magaw sa m~ga indulgencia ang cawan~gis n~g
guingaw sa salap: ibibigay cong patubuan: macapagliligtas n~g lalong
maraming m~ga clolowa. Maniwl cay sa akin, gawn niny ang king
guingaw.
--Cung gay'y lalong magalng ang king guingaw!--ang sagt ni
hermana Spa.
--An? Llong magalng?--ang tanng ni Rufang nagttaca.--Hind
mangyayari! Sa guingaw co'y wal n~g ggaling pa!
--Making p cayng sandal at paniniwalan niny ang king sbi,
hermana!--ang sagt ni hermana Spang matabng ang pananalit.
--Tingnn! tingnn! pakinggn natin!--ang sinabi n~g m~ga ib.
Pagcatapos na macaub n~g boong pagpapahalaga'y nagsalit ang matandng
babae n~g ganitng any:
--Magalng na totoo ang inyng pagcatalastas, na cung dasaln ang
"Bendita-sea tu Pureza," at ang "Seor-mio Jesu cristo,--Padre
dulcsimo-por el gozo," nagcacamit n~g sampng tang indulgencia sa
bawa't letra..
--Dlawampo!--Hind!--Clang!--Lima!--ang sabi n~g ilng m~ga voces.
--Hind cailan~gan ang lumabis cumulang n~g is! N~gayn: pagca
nacababasag ang aking isng alilang lalaki isng alilang babae n~g
isng pinggn, vso taza, at ib pa, ipinapupulot co ang laht n~g
m~ga piraso, at sa bawa't is, cahi't sa lalong caliitliitan,
pinapagdrasal co siy n~g "Bendita-sea-tu-Pureza" at n~g "Seor-mio-Jesu
cristo Padre dulcsimo por el gozo", at ipinattungcol co sa m~ga
clolowa ang m~ga indulgenciang kincamtan co. Nalalaman n~g laht n~g
taga bhay co ang bagay na it, tn~g lamang na hind ang m~ga ps.
--N~guni't ang m~ga alilang babae ang siyng nagccamit n~g m~ga
indulgenciang iyn, at hind cay, Hermana Sipa--ang itinutol ni Rufa.
--At snong magbabayad n~g aking m~ga taza at n~g aking m~ga pinggan?
Nattowa ang m~ga alilang babae sa gayng paraang pagbabayad, at ac'y
gayn din; sil'y hind co pinapl; tinutuctucan co lamang
kincurot....
--Gagayahin co!--Gayn din ang aking ggawin!--At ac man!--ang
sabihan n~g m~ga babae.
--Datapuwa't cung ang pinggn ay nagcacdalawa nagccatatatlong
piraso lamang? Cacaunt ang inyng ccamtan!--ang ipinaunaw pa n~g

maulit na si Rufa.
--Itulot p ninyng ipagtanng co sa iny ang isng pinag-aalinlan~ganan
co--ang sinabi n~g totoong cakiman n~g bt pang si Juana.--Cay p
m~ga guinoong babae ang nacacaalam na magalng n~g m~ga bagay na itng
tungcl sa Lan~git, Purgatorio at Infierno,.... ipinahahayag cong ac'y
mangmang.
--Sabihin niny.
--Madals na aking nakikita sa m~ga pagsisiym (novena) at sa m~ga ib
pang m~ga libro ang ganitong m~ga bilin: "Tatlng amnamin, tatlng
Abguinoong Maria at tatlng Gloria patri.."
--At n~gayn?....
--At n~gay'y ibig cong maalaman cung paano ang ggawing pagdarasal:
tatlng Amanaming sund-sund, tatlng Abaguinoong Mariang sund-sund;
macaatlng isng Amanamin, isng Abaguinoong Mara at isng Gloria
Patri?
--Gay n~g ang marapat, macaitlng isng Amanamin....
--Ipatawad niny, hermana Spa!--ang isinalabat ni Rufa: dapat dasaling
gaya n~g ganitng paraan: hind dapat ilahc ang m~ga lalaki sa m~ga
babae: ang m~ga Amanamin ay m~ga lalaki, m~ga babae ang m~ga Abaguinoong
Mara, at ang m~ga Gloria ang m~ga anc.
--Ee! ipatawad niny, hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-Mara at
Glora ay catulad n~g canin, ulam at pats, isng sb sa m~ga santo ...
--Nagccamal cay! Tingnn na p lamang niny, cayng ngdrasal n~g
paganyn ay hind nasusunduan cailn man ang inyng hinhin~g!
--At cayng nagdrasal n~g pagany'y hind cay nacacacuha n~g an man
sa inyng m~ga pagsisiym!--ang mulng isinagt n~g matandng Spa.
--Sino?--ang wic ni Rufang tumindg--hind pa nalalaong nawalan ac
n~g isng bic, nagdasl ac cay San Antonio ay aking nakita, at sa
catunaya'y naipagbil co sa halagang magalng, ab!
--Siya n~ga ba? Cay pal sinasabi n~g inyng capit-bahay na babaeng
iny raw ipinagbil ang isang bic niya!
--Sino? Ang walng hiy! Ac ba'y gaya niny ...?
Nacailan~gang mamaguitn ang maestro upang sil'y payapain: sino ma'y
wal n~g nacgunit n~g m~ga Amanamin, walang pinag-uusapan cung d m~ga
baboy na lamang.
--Aba! aba! Huwg cayong mag-away dahil sa isng bic lamang!
Binibigyan tayo n~g m~ga Santong Casulatan n~g halimbw; hind
kinagalitan n~g m~ga hereje at n~g m~ga protestante ang ating
Pan~ginoong Jesucristo na nagtapon sa tubig n~g isng cwang m~ga baboy
na canilng pag-aar, at tayong m~ga binyagan, at bucod sa roo'y m~ga
hermano n~g Santsimo Rosario pa, tyo'y man~gag-aaway dahil sa isng
bic lamang? Anng sasabihin sa atin n~g ating m~ga capan~gagaw na m~ga
hermano tercero?
Hind nan~gagsi-imc ang lahat n~g m~ga babae at canilang tintakhan ang

malalm na carunun~gan n~g maestro, at canilng pinan~gan~ganiban ang

masasabi n~g m~ga hermano tercero. Nsiyahan ang maestro sa gayng
pagsund, nagbgo n~g any n~g pananalit, at nagpatuloy:
--Hind malalao't ipatatawag tayo n~g cura. Kinacailan~gang sabihin
natin sa canya cung sino ang big nating magsermon sa tatlong sinabi
niy sa atin cahapon: si pr Dmaso, si pr Martin cung ang
coadjutor. Hind co maalaman cung humrang na ang m~ga tercero;
kinacailan~gang magpasiy.
--Ang coadjutor--ang ibinulong ni Juanang kimingkim.
--Hm! Hind marunong magsermn ang coadjutor!--ang wca ni
Sipa;--mabuti pa si pr Martin.
--Si pr Martin?--ang maring tanong n~g isang babae, na anyng
nagppawalng halag;--siy'y walng voces;mabuti si pr Dmaso.
--Iyn, iyan n~g!--ang saysy ni Rufa.--Si pr Dmaso ang tunay na
marunong magsermon, catulad siya n~g isang comediante; iyan!
--Datapuwa't hind natin maunw ang canyng sinasabi!--ang ibinulong
ni Juana.
--Sa pagc't totoong malalim! n~guni't magsermon na lamang siyang
magaling....
Nang gay'y siyng pagdatng ni Sisang may sunong na bacol,
nag-magandang araw sa m~ga babae at pumanhc sa hagdanan.
--Pumpanhic iyn! pumanhc namn tyo!--ang sinabi nil.
Nraramdaman ni Sisang tumtiboc n~g bong lacs ang canyng ps,
samantalang pumapanhc siy sa hagdanan; hind pa niy nalalaman cung
an ang canyng sasabihin sa pr upang mapahup ang galit, at cung an
ang m~ga catuwirang canyng isasaysay upang maipagsanggalng ang canyng
anc. Nang umagang iyon, pagsilang n~g m~ga unang snag n~g liwywy,
nanaog siya sa canyng halamanan upang putihin ang lalong magagandng
glay, na canyng inilagay sa canyang baclang sinapnan n~g dhong
sguing at m~ga bulaclac. Nan~guha siy sa tabng ilog n~g pac, na
talastas niyang naiibigan n~g curang cning ensalada. Nagbihis n~g
lalong magagalng niyng damt, sinunong ang bacol at napasabayang hind
guinising muna ang canyang anc.
Nagpapacarahan siy n~g boong cya upang huwag umin~gay, unt-unting
siy'y pumanhc, at nakikinig siya n~g mainam at nagbabac-sacaling
marinig niy ang isng voces na kilal, voces na sariw voces bat.
N~guni't hind niy nrinig ang sino man at sino ma'y hind niy
nasumpungn, caya't napatun~go siya sa cocn.
Diya'y minasdn niy ang laht n~g m~ga sloc; malamg ang
pagcactanggap sa cany n~g m~ga alil at n~g m~ga sacritan. Bahagy na
siy sinagot sa bti niy sa canil.
--Saan co maillagay ang m~ga glay na it?--ang itinanng na hind
nagpakita n~g hinanakit.
--Diyn..! sa alin mang lugar.--ang sagot n~g "cocinero", na bahagy na
sinulyp ang m~ga glay na iyn, na ang canyng guingawa ang siyng

totoong pinakikialaman: siya'y naghihimulmol n~g isng capn.

Isinalansng mahusay ni Sisa sa ibabaw n~g mesa ang m~ga talng, ang
m~ga "amargoso", ang m~ga patola, ang zarzalida at ang m~ga mrang
mrang m~ga talbs n~g pac. Pagcatpos ay inilagy ang m~ga bulaclc sa
ibabaw, n~gumit n~g bahagy at tumanng sa isng all, na sa tingn
niya'y lalong magalng causapin cay sa cocinero.
--Maaar bang macausap co ang pr?
--May sakt--ang sagt na marahan n~g all.
--At si Crispin? Nalalaman p b ninyo cung na sa sacrista.
Tiningnn siy n~g allang nagttaca.
--Si Crispin?--ang tanng na pinapagcunt ang m~ga klay.--Wal ba sa
inyng bahay? Ibig ba ninyng itanggu?
--Nasabhay si Basilio, n~guni't ntira rito si Crispin--ang itintol ni
Sisa;--ibig co siyng makita....
--Ab!--anng all;--ntira n~g rito; n~guni't pagcatapos ...
pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw n~g maraming bagay. Pinaparoon ac
n~g cura sa cuartel pagca umagang umaga n~gayn, upang ipagbigy sabi sa
Guardia Civil. Marahil sil'y naparoon na sa inyng bahay upang hanapin
ang m~ga bt.
Tinacpn ni Sisa ang m~ga tain~ga, binucsn ang bibg, n~guni't
nawalang cabuluhn ang paggalw n~g canyng m~ga lb: walng lumabs na
an mang tni!
--Tingnn na n~g niny ang inyng m~ga anc!--ang idinugtng n~g
cocinero. Napagkikilalang cay'y mpagtapat na asawa; nagsilabs ang
m~ga anc na gaya rin n~g canilng am! At mag-in~gat cay't ang maliit
ay llampas pa sa am!
Nanambitan si Sisa n~g boong capaitan, at nagpacup sa isng bangc.
--Howg cayng mann~gis dito!--ang isinigw sa cany n~g
cocinero:--hind ba niny alm na may sakt ang pr? Doon cay
manan~gis sa lansan~gan.
Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan, samantalang
nagbubulungbulun~gan ang m~ga "manang" at pinagbabalacbalac nil ang
tungcl sa sakit n~g cura.
Tinacpn n~g pany n~g culang plad na in ang canyng mukh at piniguil
ang pag-iyc.
Pagdatng niy sa dan, sa pag-aalinlan~ga'y nagpaln~gapln~gap sa
magcabicabil; pagcatapos, tla mandin may pinacs na siyng ggawin,
cay't matulin siyng lumay.

=XIX.=

=MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA=

_Caraniwang tao'y haling ang ispan

at sa pagca't sil'y nagbabayad mandin,
carampatang sil'y pag-salitang han~gl
n~g upang matowa sa ga-yng pagbgay._
(Lope de Vega.)

Natutulog n~g tahmic, na tagly iyng pagpapaimbabaw n~g m~ga

elemento[252], ang dagatang nalilibot n~g canyang m~ga cabunducan, na
an pa't tila mandin hind siy nakialam sa malacs na uns n~g gabng
nagdan. Sa m~ga nang snag n~g liwnag na pumupucaw sa tbig nang m~ga
nagkintbkintb na m~ga lamng-dgat, naaaninagnagn sa maly, hlos sa
wacs n~g abt n~g tanw, ang ab-abng m~ga anno: ya'y ang m~ga
bangc n~g m~ga mn~gin~gisdang naglligpit n~g canilng lambt; m~ga
casc at m~ga parw na nan~gaglladlad n~g canilng m~ga lyag.
Pinagmmasdan ang tbig n~g dalawng tong capuw pwang lucs, ang
pananamt mul sa isng mataas na kinlalagyan: si Ibarra ang is sa
canil, at ang is'y isng binatang mpagpacumbab ang any at mapanglaw
ang pagmumukh.
--Dito n~g--ang sabi nitng hul--dito iniabsng ang bangcy n~g
inyng am. Dito cam n~g teniente Guevara at ac ipinagsama n~g
tagapaglibng!
Pinisl ni Ibarra n~g boong pag-big ang camy n~g bint.
--Wal p cayng scat kilanln sa king tangna lob!--ang mulng
sinabi nit.--Marmi pong totoo ang utang na lob co sa inyng am, at
ang tan~ging guinaw co'y ang makipaglibng sa cany. Ac'y naparitong
wal acng cakilala sno man, walng tagly na an mang slat upang may
magtangklic sa kin, salt sa carapatn, walng cayamanang gaya rin
n~gayn. Inwan n~g king hinalinhn ang escuela upang maghnap bhay sa
pagbibil n~g tabaco--Inampn ac n~g inyng am, inihanap ac n~g isng
bhay at binigyn ac n~g laht cong kinacailan~gan sa icasusulong n~g
pagtutr; siy'y napapasa escuela at namamahagui sa m~ga btang
mahihrap at mapagsakit sa pag-aaral n~g ilng m~ga cuadro; sil'y
binbigyan niy n~g m~ga libro't m~ga papel. Datapuwa't it'y hind
nalon, cawn~gis din n~g laht n~g bgay na magalng!
Nagpugay si Ibarra't anaki'y nanalan~ging mahabang horas. Hinarp
pagcatapos ang canyng casama at sa canya'y sinabi:
--Sinasabi p ninyng sinasaclolohan n~g aking am ang m~ga batang
dukh, at n~gayn p?
--N~gay'y guinagaw nil ang boong cya, at sumusulat sil cailn man
at macasusulat,--ang isinagt n~g binat.
--At ang dahil?
--Ang dahil ay ang canilng gulant na m~ga br at nan~gahihiyang m~ga
mat.

Hind umimc si Ibarra.

--Iln b ang inyng m~ga batang tinuturuan n~gayn?--ang tanng na
wari'y may han~gd na macatals.
--Mahigut pong dalawng dan sa talan, at dalawamp at lim ang
pumapasoc!
--Bkit nagcacganyan?
Mapanglw na n~gumit ang maestro sa escuela.
Cung sabhin co po sa iny ang m~ga cadahilana'y cailan~gang magsalit
ac n~g isng mahb at nacayyamot na casaysayan--ang sinab niy.
--Huwg po ninyng ipalagay na ang tanng co'y dahil sa isang han~gad na
walang catuturn--ang muling sinabi ni Ibarra n~g boong cataimtiman, na
canyng minmasdan ang malyong abot n~g tanw.--Llong mabuti ang aking
mapaglining, at sa acala co'y cung king ipatloy ang lyon n~g aking
am ay lalong magalng cay sa siy'y tan~gisan, ll pa mandin cay sa
siya'y ipanghigant. Ang libin~gan niya'y ang mahl na Naturaleza, at
ang bayan at isng sacerdote ang siyng canyng m~ga caaway: pinatatawad
co ang bayan sa canyng camangman~gn, at iguinagalang co ang sacerdote
dahil sa canyng catungculan at sa pagc't ibig cong iglang ang
Religing siyng nagtur sa m~ga namamayan. Ibig cong gawng patnubay
ang panucal n~g sa aki'y nagbigy bhay, at dhil dito'y ibig co snang
maunw ang m~ga nacahhadlang dito sa pagtutr.
[Larawan:--At cayng nacacakita n~g casam-an, an't hind ninyo
pinag-isip na bigyang cagamutan?--Imp. de M Fernandez, Paz 447, Sta.
Cruz.]
--Pacapupurihin at d po cay calilimutan n~g bayan cung inyng
papangyarihin ang magagandang m~ga panucl n~g inyng nasrang
am!--anng maestro.--Ibig p b ninyng mapagkilla cung an ang m~ga
hadlng na natatalisod n~g pagtutr? Cung gay'y tantuin ninyng cailan
ma'y hind mangyayari ang pagtuturong iyn sa m~ga calagayan n~gayn
cung walng isng macapangyarihang tlong; unauna'y cahi't magcaroon,
it'y sinisira n~g caculan~gn n~g m~ga sucat na magamit at n~g maraming
panrang malng caisipan. Sinasabing sa Alemania'y nag-aaral daw sa
escuela n~g bayan sa loob n~g walng tan ang anc n~g tagabkid; sino
ang macacaibig ditong gummit n~g calahat man lamang n~g panahng iyn
sa gayng lubhng bbahagy ang inaaning m~ga bn~ga? Nan~gagsisibasa,
nan~gagsisisulat at canilng isinasaulo ang malalakng bahagui at n~g
madals pang isinasaulo ang m~ga boong librong wcang castl, na hind
nawawatasan ang is man lamang salit n~g m~ga librong iyn? an ang
pinakikinabang sa escuela n~g anc n~g ating m~ga tagabkid?
--At cayng nacacakita n~g casam-an, an't hind niny pinag-sip na
bigyng cagamutan?
--Ay!--ang isinagt na iguingalaw n~g boong calungcutan ang
lo:--hind lmang nakikibun ang isng abng maestro sa m~ga malng
caisipn, cung d namn sa m~ga tan~ging laks na macapangyarihan. Ang
unang kinacailan~ga'y magcaron n~g escuelahan, isng bhay, at hind
gya n~gayng don ac nagtutr sa tab n~g coche n~g pr cura, sa
slong n~g convento. Doo'y ang m~ga btang talagng maibigung bumasa
n~g malacs, nacaliligalig n~ga namn sa pr, na cung minsa'y nananaog
na may dalng glit, lalongll na cung sumsakit ang lo, sinsigawan
ang m~ga bt at madals na ac'y linalait. Inyng natatalastas na sa

gany'y hind maaaring macapagtr at macapag-ral; hind iguinagalang

n~g bt ang maestro, mul sa sandalng nakikitang linalapastan~gan at
hind siy pinagbbigyang catuwiran. Upang pakinggn ang maestro, n~g
hind pag-alinlan~ganan ang canyng capangyarihan, nagcacailan~gang
siy'y caalng-alan~gnan, magcaron n~g dan~gal, magtagly n~g lacs
dahil sa pagpipitagan sa cany, magcaroon n~g calayang tn~g, at
ipahintulot p ninyng sa iny'y ipahayag ang m~ga malulungct na
nangyayari. Inacl cong magbagong palcad ay ac'y pinagtawann. Upang
mabigyng cagamutan ang casamang sa iny'y sinasabi co, aking
minagalng na magtr n~g wcang castl sa m~ga bt, sa pagca't bucd
sa ipinag-uutos n~g Gobierno, inacl co namng it'y isng cagalin~gan
n~g laht. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na m~ga salit at
m~ga pan~glan, na an pa't hind co isinangcap ang m~ga daklang
palatuntunan, at ang talag co'y sac co na itr ang "gramtica", pagca
nacauunaw na sil n~g wcang castl.
Nang macaraan ang ilng linggo'y halos nawawatasan na ac n~g lalong
matatalas ang sip at sil'y nacapag-uugnay-ugnay na n~g ilng m~ga
salit.
Humint ang maestro at tila nag-aalinlan~gan; pagcatapos, tila mandin
minagaling niy ang sabihing lahat, caya't nagpatuloy:
--Hind co dapat icahiy ang pagsasaysay n~g m~ga caapihng aking
tintiis, sino mang mlagay sa kinlalagyan co'y gayn din marhil ang
uugalin. Ayon sa sinbi co, ang pasimula'y magalng; datapowa't n~g
macaran ang ilng raw, ipinatawag ac sa sacristan mayor ni pri
Dmaso, na siyng cura n~g panahng iyn. Palibhasa'y talastas co ang
canyng sal at nan~gan~ganib acng siy'y papaghinty-hintayin,
pagdaca'y nanhc ac at nagbgay sa cany n~g magandng raw sa wicang
castl. Ang cura, na ang boong pinacabat ay ang paglalahad sa akin n~g
camy upang king hagcn, pagdaca'y iniurong it at hind ac sinagt,
at ang guinawa'y ang magpasimul n~g paghalakhc n~g halakhac-libc.
Npatan~ga ac; nhaharap ang sacristan mayor. Sa sandaling iy'y wal
acng maalamang sabihin; natigagal ac n~g pagtitig sa cany; datapuwa't
siy'y nagpatloy n~g pagtataw. Aco'y nayyamot na, at nakikinikinita
cong ac'y macagagaw n~g isng d marapat; sa pagca't hind n~g
nangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahl
n~g sariling caran~galan. Tatanun~gin co na sna siy, n~g di
caguinsaguinsa'y inihalli sa twa ang pag-alimura, at nagsabi sa kin
n~g patuy:--"Buenos dias pal, ha? buenos dias! nacacataw ca!
marunong ca n~g magwicang castl pal!"--At ipinatuloy ang canyng
pagtatawa.
Hind napiguil ni Ibarra ang isng n~git.
--Cay po'y nagttawa--ang mulng sinabi n~g maestro na nagttawa rin
namn:--ang masasabi co p sa iny'y hind ac macatawa n~g mangyari sa
akin ang bagay na iyn. Nacatindg ac; nramdaman cong umaacyt sa
aking lo ang dug at isng kidlt ang nagpapadilm sa aking sip.
Nakita cong maly ang cura, totoong maly; lumapit aco't upang tumtol
sa cany, na d co maalaman cung an ang sa cany'y aking sasabihin.
Namaguitn ang sacristan mayor, nagtinig ang cura at sinabi sa akin sa
wcang tagalog na nagagalit:--"Howg mong paggamitan ac n~g hirm na
m~ga damt; magcsiya ca na lmang sa pagsasalit n~g iyng sariling
wc, at howg mong sirin ang wcang castilang hnd ucol sa iny.
Nakikilala mo b si maestrong Ciruela? Unawain mong si Ciruela'y isng
maestrong hind marunong bumasa'y naglalagay n~g escuelahan."--Inacal
cong siy'y piguilin, n~guni't nasoc siy sa canyng cuarto at biglang
isinar n~g boong lacas ang pint. An ang aking maggaw acng bahagy

na magcsiya sa kin ang king sueldo, na upang msin~gil co ang

sueldong it'y aking kinacailan~gan ang "visto bueno" n~g cura at
maglacbay ac sa "cabecera" (pan~glong byan) n~g lalawigan; an ang
maggaw cong laban sa cany, na siyang pan~gulong pn n~g calolowa,
n~g pamamayan at n~g pamumuhay sa isng byan, linlampihan n~g canyng
capisanan, kinatatacutan n~g Gobierno, mayaman, macapangyarihan,
pinagtatanun~gan, pinakikinggan, pinaniniwalan at linilin~gap n~g
laht? Cung inaalimura ac'y dapat acng howg umimc; cung tumutol
aco'y palalayasin ac sa king pinaghahanapang-bhay at magpacailan ma'y
mawawal na sa akin ang catungculan co, datapuwa't hind dahil sa
pagcacgayn co'y mpapacagaling ang pagttur, cung d baligtd,
makikicamp ang laht sa cura, caririmariman ac at ac'y tatawaguing
hambg, pall, mpagmataas, masamng cristiano, masam, ang tr n~g
maglang, at cung magcabihir pa'y sasabihing caaway ac n~g castil at
"filibustero." Hind hinahanap sa maestro sa escuela ang marunong at
maspag magtr; ang hinhin~g lmang sa cany'y ang matutong magtis,
magpacaalimura, huwg cumilos, at, patawrin naw, ac n~g Dios cung
aking itinacul ang aking "conciencia" at pag-isip! datapuwa't
ipinan~ganc ac sa lupang it, kinacailan~gan cong mabuhay, may isng
in ac, caya't nakikisang-ayon na lmang ac sa aking capalaran, tlad
sa bangcy na kincaladcad n~g lon.
--At dahil po b sa hadlng na it'y nanglupaypy na cay magpacailan
man?
--Cung ac n~ga disin ay nagpacadal!--ang isinagt;--hanggang doon na
lamang sna sa m~ga nangyaring iyn ang dinating cong m~ga casaliwang
palad! Tnay n~ga't mul, niya'y totoong kinasusutan co na ang aking
catungculan; nag-isip acng cumita n~g ibng hnap-bhay na gya n~g
aking hinalinhn, sa pagca't isng pahrap ang gaw, pagc guinganap
n~g masam sa loob at nacapagpapaalaala sa akin ang escuelahan sa
arw-raw n~g aking pagcaalimra, na syng naguiguing dahil n~g aking
pag-lan~gap n~g totoong capaitpaitang m~ga pagpipighat sa mahahbang
horas. N~guni't an ang aking ggawin? Hind co mangyaring masabi ang
catotohanan sa aking in; kinacailan~gang cong sabihing nacapagbbigay
ligya n~gayn sa akin ang canyng tatlng tang m~ga pagpapacahrap
upang ac'y magcaroon n~g ganitng catungculan; kinacailan~gang
papaniwalin co siyng ang hanap-bhay co'y totoong nacapagbbigay
dan~gl; na ang pagpapacapagod co'y cawiliwli; nasasabugan n~g m~ga
bulaclac ang lands; na walng naguiguing bun~ga ang aking pagtupad n~g
m~ga catungculan cung d ang pagcacaroon n~g m~ga caibigan; na aco'y
iguinagalang n~g bayan at pinupuspos n~g m~ga pagln~gap; sa pagca't
cung hind gayn ang aking gawin, bucod sa ac'y na sa casawang palad
na'y papagdadalamhatin co pa ang ib, bgay na bkit wal na acng
capakinaban~gan ay ipagcacasala co pa. Nananatili n~ga aco sa aking
calagayan at hind co mnagalng na ac'y manglupaypy: binant cong
makilban sa masamang plad.
Tumguil na sandali ang maestro, at saca nagpatloy:
--Mul n~g aco'y maalimura n~g gayng pagcgaspang-gaspng, sinlit co
ang king sarili, at nakita kong tunay n~g namng npacahan~gal ac.
Ping-arlan co raw-gabi ang wicang castl, at ang laht n~g m~ga
nauucol sa king catungculan; pinahihiram ac n~g m~ga libro n~g
matandng filsofo, binabasa co ang laht n~g king nsusumpong, at
sinisiyasat co ang laht n~g king binabasa. Dhil sa m~ga bgong
caisipng nsunduan co sa isa't is ay nagbgo ang king palcad n~g
bait, at king nakita ang maraming bagay na ib ang any cay sa
pagctin~gin co n~g na. Nakita cong m~ga camalian ang m~ga dating ang
boong acla co'y m~ga catotohanan, at nakita cong pawang m~ga

catotohanan ang m~ga ipinallagay co n~g nang m~ga camalian. Ang m~ga
pamaml, sa halimbaw, na bhat sa caunaunhang mul'y siyng sagusag
n~g m~ga esculahan, at ang sip co n~g na'y siyng tan~ging parang
llong malacs sa pagcatuto,--binihasa tayo sa ganyng ang
paniniwl,--aking napagwar n~g matpos, na d lmang hind
nacatutulong n~g pagsulong n~g bt sa pag-aaral, cung d bagcs pang
nacasisir sa cany n~g di an lamang. Napagkilla cong maliwanag na
hind n~g mangyayaring macapag-isip cung na sa m~ga mata ang "palmeta"
ang m~ga paml; ang tcot at ang pan~gin~gilabot ay nacaggulo n~g
bait canino man, bucd sa ang panimdim n~g bt, palibhasa'y llong
guisng ay ll namng madalng climbagan n~g an man. At sa pagc't
n~g mangyring malimbag sa lo ang m~ga caisipn ay kinacailan~gang
maghri ang catiwasayan, sa labs hanggng sa loob, na magcaroon n~g
catahimican ang isip, magtamasa n~g capayapaan ang catawn at ang
clolowa at magtaglay n~g masiglng loob, inacla cong ang nang dpat
cong gawin ay ang maguing caraym co ang m~ga bt, sa macatuwid baga'y
huwag nil acng catacutan at ipalagy nil acng caibigan, at ang
sil'y matutong magmahl sa canilng sarli. Napagkilala co rin namng
ang canilng pagcakita sa araw-araw n~g pamamalo'y pumpatay sa canilng
ps n~g w, at pumpugnaw niyng nin~gas n~g dan~gal, macapangyarhang
panggalw n~g daigdig, at nlalakip sa gayn ang pagcawal n~g hiy, na
mahirap n~g totoong mulng magbalc. Naliwanagan co rin namang pagc
napaplo ang is, nagttamong caaliwan pagc napapal namn ang m~ga
ib, at n~gumin~git sa tow pagc nririn~gig niy ang canilang
pag-iyac; at ang pinapammal, bag ma't masam sa loob ang pagsund sa
nang raw, nabibihsa na cung matpos at ikinaliligaya ang cahapishapis
niyng tungculin. Ikinalagum co ang nagdaang panahn, aking
pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa pagbabago n~g dating
cagagawn. Pinacs cong calugdn at cawilihan ang pag-aral, king
tincang ang "cartilla'y" huwg mlagay na librong maitm na
napapaligan n~g m~ga lh n~g camusmusn, cung d isng caibigang sa
cany'y mag-uulat n~g caguilgulalas na m~ga lhim; na ang escuelaha'y
huwg magung pgad n~g m~ga capighatan, cung d isng paraisong
liban~gan n~g sip. Untunt n~gang inals co ang m~ga pamaml, dinal
co sa king bhay ang m~ga paml, at ang inihalli co'y ang pagbbigy
unlc sa masisipag mag-ral at n~g caigayahan n~g ib at ang
pagpapakilala n~g cancanlang sariling dan~gl. Cung hind natututo sa
pinag-aaralan, ipinallagay cong sa caculan~gn n~g pagsusumkit, cailan
ma'y hind co sinasabing dahil sa capuruln n~g sip; pinapaniniwal co
silng canilng tagly ang llong masaganang cya, cay sa tunay na abt
n~g canilng lacs, at ang paniniwalang itng canilng pinagsisicapang
papagtibayin, ang siyng sa canil'y pumipilit na mag-ral, tlad namn
sa pagcacatiwl sa sariling lacs na siyng naghhatid sa cabayanhan.
N~g nagpapasimul pa lmang ac'y tla mandn hind llabas na magalng
ang king bgong palcad: marmi ang hind na nag-aral; datapowa't
ipinatuloy co, at aking nmasid na unt-unting sumsaya ang m~ga loob,
dumarami ang pumapasoc na m~ga bt at llong nagmamlimit, at ang
minsang mapuri sa harapn n~g laht, kinabucasa'y nag-iibayo ang
natututuhan. Hind nalao't cumalat sa bayang hind ac namamal;
ipinatawag ac n~g cura, at sa pan~gan~ganib cong bac mangyari na namn
ang gaya n~g na, bumat ac sa cany n~g mapanglw sa wcang tagalog.
Nito'y hind siy nanglibc sa kin. Sinbi sa king pinassam co raw
ang m~ga bt; na sinasayang co ang panahn; na hind ac gumganap sa
king catungculan; na ang amng hind namaml ay napopoot sa canyng
anc, ayon sa Espritu Santo; na ang letra'y pumapasoc sa pamamag-itan
n~g dug, at ib't ib pa; sinaysay sa kin ang isng buntng m~ga
casabihn n~g panahn n~g m~ga catampalasanan, na an pa't wari'y
casucatan n~g nasabi ang isng bgay n~g m~ga to sa na upang huwg n~g
matutulan, at alinsunod sa ganitng palcad n~g sip ay dapat na n~g
marahil nating paniwalang nagcaroon sa daigdg n~g m~ga cakilakilabot

na any n~g m~ga hyop na kinath n~g sip n~g m~ga to n~g m~ga
panahng iyn at canilng iniukit sa canilng m~ga palacio at m~ga
catedral. Sa cawacasa'y ipinagtagubilin sa king aco'y magspag at
manumbalic ac sa unang caugalan, sa pagca't cung hind, siya'y
magsusumbong sa alcalde lban sa kin. Hind humint rto ang king
casaliwang plad: n~g macaraan ang ilng raw ay nan~gagsirating sa
slong n~g convento ang m~ga am n~g m~ga bt, at nan~gailan~gan acng
pasacllo sa boong aking pagtitiis at pagsang-ayon. Nan~gagpasimula n~g
pagpupuri sa m~ga panahng nang ang m~ga maestro'y may matigs na loob
at ang pagtturong guinagawa'y tulad sa pagtutro n~g canilng m~ga
nno."--Ang m~ga tang yan ang tnay na m~ga marurunong!--ang sbi
nil;--ang m~ga tong ya'y namamal at tintuwid ang licng choy.
Sil'y hind m~ga bt, sil'y matatandng malak ang pinagdanasan, may
m~ga buhc na put at mababalsic! Si Don Catalinong hr nilng laht
na nagttag n~g esculahang iyn, hind nagcuculang sa dalawampo't lim
ang plong ibinibigay, caya't naguing marurunong at m~ga pri ang
canyng m~ga anc. Ah! mahahalag cay sa tin ang m~ga to sa na, p,
mahahalag cay sa tin."--Hind nan~gagcsiya ang m~ga ib sa ganitng
magagaspng na m~ga pasring; sinabi nil sa king maliwanag, na cung
ipatutuloy co ang aking palcad, ang canilng m~ga anc ay hind
matututo, at mapipilitan silng alisn sa king esculahan. Nawalang
cabuluhan ang aking m~ga pagmamatuwd sa canil: palibhasa'y bat ac'y
hind nila binibigyan n~g malaking catuwiran. Gaano calaki ang aking
iaalay, magcaroon lamang ac n~g m~ga ban! Binbangguit nila sa akin
ang minamagalng nilang pan~gan~gatuwiran n~g cura, ni Fulano, ni
Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang sarling catawan, at
sinasabi nilang cung hind sa m~ga pamamal n~g canicanilang m~ga
maestro'y hind sana sila nan~gatto n~g an man. Nacabawas n~g caunt
n~g capaitan n~g capighatan cong it ang magandang pagln~gap na
ipinakita sa akin n~g ilan.
Dahil sa nangyaring it, napilitan acng huwag gumamit n~g isang
palacad, na pagcatapos n~g malaking pagpapagal ay nagpapasimul na n~g
pamumun~ga. Sa aking pagn~gan~galit, dinal co kinabucasan sa escuelahan
ang m~ga pamal, at mulng sinimulan co ang aking catampalasanang gaw.
Nawal ang catiwasayan, at mulng naghar na naman ang capanglawan sa
m~ga mukh n~g m~ga batang nagpapasimul na n~g pagguliw sa akin: sila
ang tan~ging m~ga carayam co, ang tan~gi cong m~ga caibigan. Baga man
pinagsisicapan cong magdamt n~g pamamal, at cung namamal man aco'y
pinaggaang co hanggang sa abot n~g caya; gayn ma'y dinaramdam nila n~g
malabis ang canilang pagcaams, ang canilang pagcaimb at
nan~gagsisitan~gis n~g d ugaling saclap. Dumarating sa aking ps ang
bagay na iyn, at cahit nagn~gitn~gitn~git ac sa sariling calooban n~g
laban sa canilang halng na maggulang, gayn ma'y hind ac
macapanghiganti sa m~ga walang malay-salang tinatampalasan n~g maling
m~ga caisipan n~g canilang m~ga ama. Nacapapas sa akin ang canilang
m~ga lh: hind magcasiya sa loob n~g aking dibdb ang aking ps, at
n~g araw na iyo'y iniwan co ang pagtutur, baga man d pa sumasapit ang
horas, at omow ac sa aking bahay upang tuman~gis na nagisa....
Marahil mamangh p cay sa aking pagcamaramdamin, n~guni't cung cay'y
malagay sa aking catayua'y inyng mapagcucr. Sinasabi sa akin n~g
matandang Don Anastasio:--"Humhin~g n~g pal ang m~ga ama? Bakit
hind niny sila ang pinal?" Dahil dito'y nagsasakit ac.
Nakkinig si Ibarrang nag-iisp sip.
--Bahagy pa lamang acng gumgaling sa sakt ay nagbalc ac sa
esculahan at nasumpun~gan cong icalimang bahagui na lamang ang natitira
sa canila. Nan~gagsitacas ang m~ga pinacamagaling, dahil sa panunumbalic
n~g dating palacad, at sa m~ga natitira, sa ilang batang cay pumapasoc

sa esculaha'y n~g hind macagaw sa canilang bahay, sno ma'y

walangbumat sa akin sa aking paggalng: sa ganang canila'y walang
malasakit ang gumalng ac hind; marahil lalong inibiig sana nila ang
ac'y manatili sa pagcacasakt, sa pagca't tunay n~ga't lalong mainam
mamal ang maestrong panghalli sa akin, n~guni't ang capalt naman
nito'y bihirang pumaroon sa pagtutr sa esculahan. Ang m~ga ibang
tinuturuan co, yang m~ga batang napipilit n~g canilang m~ga magulang na
pumasoc sa escuelahan, ang guinagawa'y nan~gaglalagalag sa ibang daco.
Binibigyang casalanan nila ac, na sila'y aking pinagpakitaan n~g
mairugung loob at sinisisi nila ac n~g manam. Gayn man, ang isang
anac n~g tagabkid, na dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasakt,
cay hind na pumapasoc ay dahil sa siya'y nagsacristan: sinasabi n~g
sacristan mayor na hind raw marapat na magmaran sa esculahan ang m~ga
sacristan, sa pagca't babab ang canilang ur.
--At nagcsiya na p b cay sa inyng m~ga bagong tinuturuan?
--May magagaw pa p ba acng ibang bagay?--ang isinagt.--Gayn man sa
pagca't maraming nangyaring m~ga bagay-bagay, samantalang may sakt
ac'y nahalinhan cam n~g cura. Sumibol sa akin ang isang bagong
pag-asa, at guinaw co na naman ang isang pamulng pagtikm, at n~g
huwag malubos na toto ang pagcasayang n~g panahn n~g m~ga bat at
pakinaban~gan hanggang sa abt n~g caya ang m~ga pal; na ang m~ga
pagcahiyang iy'y mapag-anihan man lamang nil n~g cahi't cacaunting
bn~ga, ang siya cong insip. Yamang hind nila ac mangyaring
caguiliwan n~gayn, ninais cong may maalaala sila sa aking hind
napacasaclp cung may maisimpan silang an mang bagay na
pakikinaban~gang ac ang may tr. Talastas na po ninyng na sa wcang
castl ang m~ga libro sa caramihan n~g m~ga escuelahan, lban na lamang
sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan n~g m~ga
fraileng kinapapanigan n~g cura. Ang caraniwan n~g m~ga librong it'y
m~ga "novena" m~ga, trisagio, ang catecismo ni pari Astete, na ang
nacucuba nilang cabanalan doo'y cawan~gis din cung naguing sa m~ga
hereje ang m~ga librong iyn. Sa pagca't hind manyaring sila'y aking
maturuan n~g wicang castla, at hind co rin naman maisatagalog ang
gayng caraming m~ga libro, pinapilitan cong halinhang unt-unt n~g
maiiclng bahaguing sipi sa m~ga napapakinaban~gang m~ga librong
tagalog, gaya baga n~g maliit na casaysayan n~g pakikipagcapuw tao ni
Hortensio at ni Feliza[253], ilang m~ga maliliit na librong patnugot sa
pagsasaca, at iba pa. Manacanacang isinasatagalog co ang malilit na
libro, gaya n~g Historia n~g Filipinas ni par Barranera, at pagcatapos
ay aking idindicta, upang canilang tipuning na sa m~ga cuaderno, at
cung minsa'y aking dinaragdagan n~g sarling m~ga pagpapahiwatig. Sa
pagca't wal acong m~ga "mapa" upang sa canila'y macapagtr ac n~g
Geografa, sinalin co ang isang mapang nakita co sa "cabecera"
(pan~glong bayan n~g lalawigan), at sa pamamag-itan n~g sinalin cong
it, at n~g m~ga baldosa n~g yapacan, na iulat co sa canila n~g caunt
ang any nitng ating lupan. N~gay'y ang m~ga babae naman ang
nan~gagcagul; nan~gagcasiya ang m~ga lalaki sa pag-n~git, dahil sa
gayng gaw co'y canilang namamasdan daw ang isa sa aking m~ga caululan.
Ipinatawag ac n~g bagong cura, at cahi't hind ac pinag-wican, gayn
ma'y sinabi sa aking ang religin daw ang dapat cong pagsicapan, at bago
co itur ang m~ga bagay na it'y dapat na ipakilala n~g m~ga bat, sa
pamamamag-itan n~g isang pagsusulit, na totoong nasasaulo na nila ang
m~ga Misterio, ang Trisagio at ang Catolicismo n~g Doctrina Cristiana.
Samantala'y nagpapagal n~ga ac at n~g magung "papagayo"[254] ang m~ga
bat, at canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hind
napagtatals isa man lamang salit[255]. Marami sa canila ang
nacasasaulo n~g m~ga "Misterio" at "Trisagio", datapuwa't nan~gan~ganib

acng masyang ang king m~ga pagpupumilit tungcl sa cay pr Astete,

sa pagca't hind pa totoong napag-wawar n~g marmi sa king m~ga
tinuturan ang pagcacaiba't ib n~g m~ga tanng at n~g m~ga sagt, at
ang dapat na magung cahulugn n~g dalawng it. At sa ganitng
calagaya'y mammatay tyo, at ganyn din ang ggawin n~g m~ga
ipan~gn~ganac, samantalang sa Europa'y pinag-uusapan ang nauucol sa
pagslong.
--Howg bag namn tyong napacamahiligun sa pag-sang dito sa tin ay
wal n~g cagalin~gang mangyayri!--ang itintol ni Ibarra, at sac
nagtindg. Pinahatdn ac n~g isng anyya n~g teniente mayor upang
ac'y dumal sa isng plong sa tribunal ... Sno ang nacaaalam cung
doo'y magcacaroon p cay n~g sagt sa inyng m~ga tanng?
Nagtindig din ang maestro sa escuela, n~guni't umiling, tand n~g
pagcuculang tiwla, at sumagt:
--Makikita ninyo't matutulad sa aking m~ga binlac ang lyong canilng
sinbi sa akin, at cung hind, tingnan natin!
TALABABA:
[252] Tinatawag na "m~ga elemento" n~g una ang lp, ang tubig, ang
han~gin at ang apy.
[253] Marahil ang ibig bangguitin ni Dr. Jos Rizal dito'y ang librong
"PAGSUSULATAN NI URBANA'T NI FELIZA" (Urbanidad) na sinulat ni Guinoong
Modesto de Castro, presbtero, taga Binyng, Laguna, at naguing cura
prroco sa bayan n~g Naic, Cavite. Ang librng yao'y isng
carikitdikitang patnubay sa magandang pakikipagcapwa-tao at sa mainam na
caasalan, bucd sa magalng na ulirn sa mabuting pananalita't pagsulat
n~g wcang tagalog.--P.H.P.
[254] Isng ibong; minamagaling dahil sa carikitan n~g canyng m~ga
balahibo at sa cadaliang matutong ulitin ang m~ga salitng sa canya'y
itr.--Tinatawag na _papagayo_ ang nagsasalit n~g m~ga bgay na hind
nauunaw--P.H.P.
[255] Ganito ang narinig cong salitaan n~g isang curang fraile at n~g
isng tagalog na mangmang baga, ma't mayaman.--_Tagalog._ Bakit po b
hindi isinasawicang tagalog ang pagmimisa at iba pang panalan~gin,
gayng talastas na ninyong hindi namin nalalaman ang wicang
latin?--_Cura._ Sa pagc't cung wicang tagalog ay kinakailan~gang
sabihing macaitlo upang maunawa n~g Dios ang ating hinihin~gi sa cany,
cung wicang castila'y macalawa, at cung wicang latin ay minsan lmang;
it ang dahil at sa _Misterio_ at sa _Trisagio'y_ na sa wicang latin ang
mahalagng pananalan~gin.
N~gayn naliliwanagan na n~g ilaw n~g catotohanan ang pag-iisp n~g
halos n~g lahat n~g tagalog, ang gayong pananalit n~g curang walang
mith cung di mamahay tayo sa cabulagn ay magttamo agad n~g matindng
pagpapawalang halag. Cung ganap na catotohann ang Dios pusps n~g
carunun~gan walng hanggn--sa pagca't cung di gayo'y hindi siy Dios
dapat nting sampalatayanang tnay na tals niy ang laht n~g wic at
sa an mang wica sabihin ang pagtwag sa canya'y caracaraca'y nauunaw
niy; hindi lmang it; di pa natin binbuca ang ating bibg ay talasts
na niy ang big nating hin~gn. Ang masam ang casamasamaan, sa pagca't
isng pagaacsay n~g panahn ay ang magsasalit n~g di alm cung an ang
sinasabi, tulad sa ibong _papagayo loro_.--P. H. P.

=XX.=
=ANG PULONG SA TRIBUNAL=
Ya'y isang salas na may labngdalaw labng-limng metro ang hb may
wal sampng metro ang lang. Ang m~ga pader n~g salas na iy'y
pinaput n~g pintng pog at punng-pun n~g m~ga dibujong ling ang
iguinhit na humigut cumlang ang capan~gitan, humigut cumlang ang
casalaulan, na may m~ga cahalong paunawang slat upang mapag-unwang
magalng ang m~ga cahulugn non. Namamasdan sa isng suloc na
nacasandl n~g mahsay na pagcacahanay ang may sampng m~ga lmang fusil
na batng pingkian ang pangpaputc na cahl n~g sableng clawan~gin,
m~ga espadin at m~ga talibng: yan ang m~ga sandata n~g m~ga
"cuadrillero."
Sa isng dlo n~g salas na napapapamutihan n~g maruruming m~ga
"cortinang" pul, natatag ang larawan n~g hri, na nacasbit sa pader,
nacapatong sa isng tarmang choy ang isng lmang sillng nacabuc ang
canyng wasc na m~ga brazo; sa harapa'y may isng malakng mesang choy
na narurun~gisan n~g tinta na may m~ga kit na m~ga salit at m~ga nang
letra n~g pan~galan cawan~gis n~g marami sa m~ga mesa sa m~ga tindahan
n~g lac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan n~g m~ga
estudiante. Man~ga sirng bancc at silla ang siyng nacahhusto n~g
m~ga casangcapan.
It ang salas na pinagpupulun~gan n~g tribunal, n~g m~ga pagpapahirap at
ib pa. Dito nagsasalitaan n~gayn ang m~ga pno n~g byan at n~g m~ga
nayon: hind nakikihl ang pangct n~g m~ga matatanda sa pangct n~g
m~ga bta, at hind nan~gagcacasund ang is't is; sil ang m~ga
kincatawan n~g partido conservador at n~g partido liberal, ang
naguiguing catanga'y totoong napapacalabis sa m~ga bayan ang canilng
m~ga pagtatalotalo.
--Nacacapagclang-tiwl sa kin ang asal n~g gobernadorcillo!--ani Don
Filipong pno n~g partido liberal sa canyng m~ga catoto; may dti
siyng talagang pacay siya totoong ipinagpahuli niya ang pagtutuos n~g
blac na ggugulin. Unawin ninyng labing-isng araw na lamang ang sa
ti'y ntitira.
--At ntira siya sa convento upang makipagsalitaan sa curang may
sakit!--ipinaalaala n~g sa sa m~ga bat.
--Hind cailan~gan!--ang sinbi namn n~g is;--ang laht, ay naihand
na natin. Huwg b lamang magcaroon n~g llong marming "voto" ang blac
n~g m~ga matatand....
--Hind co inaacalang magcaroon!--ani Don Filipo;--ac ang maghharap
n~g blac n~g m~ga matatand....
--Bakit? an ang sbi p niny?--ang sa cany'y m~ga tanng n~g m~ga
nakikinig sa canyng pwang nan~gagttaca.
--Ang sinasabi co'y cung ac ang nang magsasalita'y king ihharap ang
blac n~g ating m~ga caway.

--At ang blac natin?

--Cay p namn ang maghharap n~g blac natin--ang sagt n~g tenienteng
n~gumin~giti, na ang pinagsasabiha'y isng btang cabeza de
barangay;--magsasalit p cay, pagc aco'y natlo na.
--Hind p namin mawatasan ang inyng caisipn!--ang sbi sa cany n~g
m~ga causap, na minmasdan siyng puspos n~g pag-aalinln~gan.
--Pakinggan niny!--ang marahang sinabi ni Don Filipo sa dalaw sa
tatlng nakikinig sa cany--Nacausap co cannang maga si matandng
Tasio.
--At an?
--Sinabi sa akin n~g matand: "Kinapopootan p cay n~g inyng m~ga
caaway n~g higuit sa pagcapot sa inyng m~ga caisipn. Ibig bag
ninyng howag mangyri ang isng bgay? Cung gay'y cay ang humicayat
na gawn ang bgay na iyn, at chi't ang bgay na iy'y
pakikinaban~gang higut cay sa isng "mitra" ay ipagtatacwilan. Cung
cay'y matlo na, inyng ipasbi ang inyng linalayon sa lalong
cababababaan sa laht ninyng m~ga casamahn, at sasang-ayunan ang
inyng lyong iyn n~g inyng m~ga caaway, sa han~gd nilng cay'y
hiyin." Datapuwa't iny snang in~gtan ang lhim cong it.
--N~guni't....
--Cay n~ga ac ang siyng magsasalit upang gawn ang panucl n~g
ating m~ga caway, na an pa't pacalalabisin co ang pan~gan~gatuwran
hanggang sa cataw-taw. Howg cayng main~gay! Narito na si Guinoong
Ibarra at ang maestro sa escuela.
Bumti ang dalawng bint sa is't isng pulutng; n~guni't hind
nakialm sa m~ga salitan.
Hind nalo't pumsoc ang gobernadorcillong malungct ang pagmumukh:
siy rin ang nakita ntin cahapong may dalng isng arrobang candil.
Humint ang m~ga alin~gawn~gw pagpsoc niy; baw't isa'y naup at
untiunting naghr ang catahimcan.
Naup ang gobernadorcillo sa sillng nacalagy sa ibab n~g larawan n~g
har, macaapat maclimang umub, hinapls ang lo at ang mukh,
inilagy ang sco sa ibabaw n~g mesa, inals, mulng umub at gayn ang
palit-ulit na guinaw.
--M~ga guino!--ang sinbi sa cawacasang nanglulupaypay ang
voces:--nan~gahs acng anyayhan co cayong laht sa pagpupulong na it
... ejem!... ejem!... ggawin natin ang fiesta n~g ating pintacasing
si San Diego sa ica 12 nitong buwn.... ejem!... ejem!... n~gayo'y ica
2 tayo ejem!... ejem!...
At dito'y inub siy n~g mahab at tuy na siyang pumguil n~g canyng
pagsasalit.
Nang magcagayo'y tumindg sa bangc n~g m~ga matatand ang isng tong
may anyong maksig, na may m~ga apat na pong tan ang glang. Siya ang
mayamang si capitang Basilio, caaway n~g nasrang si Don Rafael, isng
taong nagsasabing uman'y mul n~g mamatay si Santo Toms de Aquino, ang
mundo'y hind sumusulong n~g cahi't iisang hacbang, at mul n~g canyng
wan ang San Juan de Letrn, nagpasimul ang Sangcatahan n~g pag-udlt.

--Itlot p n~g m~ga camahalan ninyng magsaysay ac tungcl sa isng

bgay na totoong mahalag--any. Ac ang nunang nagsalit, bag man
llong may carapatng man~guna sa kin ang m~ga caumpc dito, n~guni't
ac ang nang nagsalit, sa pagca't sa acal co'y sa m~ga ganitng
bgay, ang magpasimul n~g pananalita'y hind ang cahuluga'y siyng
nan~gun~guna, at gayn ding hind ang cbuntutan ang cahulugn n~g
cahulihulihang magsaysy. Bucd sa rito'y ang m~ga bgay na sasabihin
co'y lubhng napacamahalag upang maipagpauby sabihin cay sa
cahulihulihan; it ang dhil at big co snang magpuna n~g pananalit,
at n~g mibigay ang dpat na cauculn. Itulot n~g ninyng ac ang
munang magsalit sa plong na itng kinakikitaan co n~g m~ga
nallimping totong m~ga litw na m~ga to, gya na n~ga n~g guinoong
casalucuyang capitan, n~g capitan pasado, n~g caibigan cong tn~ging si
Don Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa camusmusng si Don
Julio, ang ating bantg na capitan n~g m~ga cuadrillerong si Don
Melchor, at marami pang m~ga caguinoohang d co na sasabihi't n~g huwg
acng humb, na nakikitan~g inyng m~ga camahalang pawang caharap
natin n~gayn pinamanhic co p sa inyng m~ga camahalan ipahintulot na
ac'y macapagsalit bago magsalit ang ibng sno man Magttamo cay
ac n~g capalarang pahinuhod ang capulun~gan sa king mapacumbabang
capamanhican?
At sac yumucod ang mananalumpt n~g bong pagglang at ga n~gumin~git
na.
--Macapagsasalit na cay, sa pagc't cay'y pinakkinggan nmn n~g
boong pagmimith!--ang sinbi n~g m~ga binan~gut na m~ga caibigan, at
iba pang m~ga tong nan~gagppalagay na siya'y daklang mananalumpat:
nan~gag-ubo n~g bong ligaya ang m~ga matatand at canilng
pinagppisil ang dalawng camy. Pagcatpos na macapagphid n~g pwis si
capitn Basilio n~g canyng panyng sutl, ay nagpatloy n~g pananalit:
Yamang lubhng npacaganda ang inyong calooban at mapagbigay lugod sa
ating abng cataohan, sa pagcacaloob sa aking ac ang macapagsalitng
muna sa sino mang nririto, sasamantalahin co ang capahintulutang itng
sa aki'y ipinagcaloob n~g bong cagandhan n~g pus at aco'y
magsasalit. Iniisip n~g aking isip na aco'y sumasaguitn n~g
cagalanggalang na Senado romano, "senatus populusque romanus", na
sinasabi ntin niyng m~ga caayaayang panahng sa caculan~gang plad n~g
Sangcataha'y hind na magbbalic, at aking hhin~gin sa "Patres
Conscripti", ang sasabihin marahil n~g pants na si Ciceron, cung siy
ang mlagay sa catayuan co n~gayn; hihn~gin co, sapagca't caps tyo
sa panahn, at ang panaho'y guint, yon sa sbi ni Salomn na sa
mahalagang pinag uusapan n~gayo'y sabhing maliwanag, maicl at
walangligy-lgoy n~g bwa't is ang canyang panucal. Sinabi co na.
At tagly ang bong pagcalugd sa canyng sariling catahan at sa
magaling na pakikinig sacany n~g nan~garoroon, naup ang
mananalumpat, datapuwa't canyng tiningnn mna si Ibarra at anyng
nagpapakilala siya n~g canyng catasan, at canyng tiningnn din namn
ang canyng m~ga caibigan, na pra mandng sa canil'y canyng sinasabi:
H! Mabuti ba ang king pagcacsalit? h!
Inilarawan namn n~g canyng m~ga caibigan sa canilng m~ga mat ang
dalawng pagtin~gng iyn, sa canilng pagsulyp sa m~ga btang guino,
na ibig nilng patayn sa caingguitn.
--N~gay'y macapagsasalit na ang bawa't may ibig, na ... ejem!--ang
sinabi n~g gobernadorcillo, na hind natpos ang sinsalit, mulng

siy'y iniht n~g ub at n~g m~ga pagbubuntng hinin~g.

Ayon sa hind pag-imc na nmamasid, sino ma'y yaw na siy'y tawagguin
"patres conscripti", sno ma'y walng tumtindg: n~g magcagay'y
sinamantala ni Don Filipo ang nangyayari at humin~gng pahintlot na
macapagsalit.
Nan~gagkindtan at nan~gaghudytan n~g macahulugn ang m~ga conservador.
--Ihharap co, m~ga guino, ang king panucalang gugugulin sa fiesta!
ani don Filipo.
--Hind nmin masasang-ayunan!--ang sagt n~g isng natutuyong
matandng conservador na hind mapaclihn n~g an man.
--Lban sa panucalang iyn ang ming voto!--ang sbihan n~g ibng m~ga
caaway.
--M~ga guinoo!--ani Don Filipong pinipiguil ang pagtwa;--hind co pa
sinasabi ang panucalang dal rito naming m~ga "bt". "Lubs" ang aming
pagsa na siyng mamagalin~gn n~g "lahat" cay sa pinapanucl
mapapanucl n~g ming m~ga catlo.
Ang pallong pasimulng it ang siyng nacapusps n~g glit sa caloban
n~g m~ga conservador, na nagsisipanump sa canilng sariling canilng
gagawn ang catacottacot na pagsalangsng. Nagpatuloy n~g pananalit si
Don Filipo:
--Tatlong libo't limandang piso ang inaacl nting guglin.
Mangyayarng macagaw n~ga tyo, sa pamamag-itan n~g salapng ito n~g
isang fiestang macahihiguit n~g di an lamang sa caningnin~gan sa laht
n~g hangg n~gay'y napanood dito sa ating lalawigan at sa m~ga
lalawigang cartig man.
--Hmjn!--ang pinagsabihan n~g m~ga hind naniniwl; gumugugol ang
bayang A. n~g limng libo, ang bayang B. nama'y pat na libo--Hmjn!
cahambugn!
--Pakinggn niny ac, m~ga guinoo, at cay'y maniniwl. Aking
iniaakit sa inyng tayo'y magtay n~g isng malakng teatro sa guitn
n~g plaza, na maghalagng isng da't limampng pso!
--Hind csiya ang isng da't limamp, kinacailan~gang gumugol n~g
isng da't anim na p!--ang itinutol n~g isng matigs ang long
conservador.
--Ittic p niny, guinoong director, ang dalawang daang pisong
iniuucol sa teatro!--ani Don Filipo.--Iniaanyaya cong makipagcayr sa
comedia sa Tund upang magpalabs sa pitng gabng sunod sunod. Pitng
palabs na tigdadalawang daang pso bawa't gab, ang cabooa'y isng libo
at pat na rang pso: isulat p niny, guinoong director, isng libo't
pat na raang pso!
Nan~gagtin~ginan ang matatand't ang m~ga bt sa pangguiguilals; ang
m~ga nacatatalos lamang n~g lhim ang hind nan~gagsiklos.
Iniaanyaya co rin namng magcaroon tayo n~g maraming totoong m~ga
paputc; huwg n~ga tyong gumamit n~g malilit na "luces" at n~g m~ga
malilit na "ruedang" kinallugdan lamang n~g m~ga musms at n~g m~ga
dalga, huwag tyong gumamitn~g lahat n~g it. Malalakng m~ga bomba at

sadyng malalakng m~ga cohatn ang ibig natin. Iniaanyaya co n~ga sa

iny ang pagcacagugol sa dalawang daang malalakng bomba na tigalawang
pso bwa't is at dalawang daang cohatong gayn din ang halag. Ipagaw
natin sa m~ga castillero sa Malabn.
--Hmjn!--ang isinalbat n~g isng matand:--hind nacacagulat sa kin
at hind rin nacabibin~gi ang isng bombang tigalawang piso;
kinacailan~gang magung tigatlng piso.
--Isulat p niny ang isng libong pisong gugugulin sa dalawang daang
bomba at dalawng daang coletn!
Hind na nacatis ang m~ga conservador; nan~gagtindigan ang ilan at
nan~gagsalitaan n~g bucd.
--Bucd pa sa roon, upang makita n~g ating m~ga capit-bayang tayo'y m~ga
taong walang hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang salap--ang
ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang voces at matling sinulyap
ang pulutng n~g m~ga matatand,--aking iniaanyaya: una, apat na
"hermano mayor" sa dalawng raw na fiesta, at icalawa, ang itpon sa
dagatan sa arw raw ang dalawng dang inahng manc na pinirito, isang
daang capng "rellenado" at limampng lechn, gya n~g guinagaw ni
Sila, sa panahn ni Ciestn, na bgong casasabi pa lmang ni capitang
Basilo.
--Siya n~g, gya ni Sila!--ang iculit ni capitang Basilio, na na
totow n~g pagcbangguit sa cany.
Lumlaki n~g lumlaki ang pagtatac.
--Sa pagca't marmi ang ddalong mayayaman at bawa't isa'y may dalng
libolbong piso, at sac ang canilng lalong magalng na sagabun~gin, at
ang "liamp" at m~ga baraja, ini anyaya co sa iy na tayo'y magpasabong
n~g labnglimng raw, at magbigay calayaang mabucsan ang laht n~g m~ga
bahay n~g sugalan....
N~guni't nan~gagtindg ang m~ga cabatan at siya'y sinalabt: ang bong
acl nil'y nasir ang sip n~g teniente mayor. Nan~gagtatalotalo n~g
mainam ang m~ga matatand.
--At sa cawacasan, n~g huwg mapabayaan ang m~ga caligayahan n~g
clolowa....
Natacpng lubos ang canyng voces n~g m~ga bulongbulun~gan at n~g m~ga
sigawang sumibl sa lahat n~g sloc n~g slas: yao'y naguing isng
caguluhan na lmang.
--Hind!--ang isingaw n~g isang matlic na conservador;--ayaw cong
maipan~galaratac niyang siya ang nacagawa n~g fiesta, ayaw. Pabayaan,
pabayaan ninyong aco'y macapagsalit.
--Diny tyo ni Don Filipo!--ang sinsalit naman n~g m~ga liberal.
Bovoto cami n~g laban sa canya! Cumamp siya sa matatand! Bomoto tayo
n~g laban sa canya!
Ang gobernadorcillo, na higut ang panglulupaypay sa cailan man; walang
guinawa cahi't an upang manag li ang catiwasayan: naghhintay na sila
ang cusang tumiwasay.
Humin~gng pahintulot ang capitan n~g m~ga cuadrillero upang magsalta;

pinagcalooban siya, datapuwa't hind binucsan ang bibig, at mulng

naupng nakikim at pusps cahihiyan.
Ang cabutiha'y nagtindg si capitang Valenting siyang pinacamalamg ang
loob sa lahat n~g m~ga conservador, at nagsalit.
Hindi cam macasang-ayon sa palagy na munacal n~g teniente mayor, sa
pagca't sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayng mapacaraming
m~ga bomba at ang gayong napaca raming gabi n~g pagpapalabas n~g
comedia'y ang macacaibig lamang ay ang isang batang gaya n~g teniente
mayor, na macapagppuyat n~g maraming gab at macapakkinig n~g maraming
putc na d mabbin~gi. Itinanng co ang pasiya n~g m~ga taong matalino
at nagcacaisa ang lahat sa hind pagsan-ayon sa panucal ni Don Felipo.
Hind b ganito, m~ga guino?
--Tunay n~ga! tunay n~ga! ang sabay sabay na pinagcaisahang sagt n~g
m~ga bata't matand. Nan~galulugod ang m~ga bata sa pakiking sa gayng
pananalit n~g isang matand.
--An ang ating gagawn sa apat na m~ga hermano mayor!--ang ipinatloy
n~g matand.--An ang cahulugan niyng m~ga inahng manc, m~ga capn
at m~ga lechng itatapon sa dagatan? Cahambugan! ang sasabihin n~g m~ga
calapit-bayan natin, at pagcatapos ay magssalat tayo sa pagcain sa loob
n~g calahating tan. An't makikiwan~gis tyo cay Sila sa m~ga romano
man? Tayo ba'y inanyayahan minsan man lmang sa canilang m~ga fiesta?
Ac sa gannang akin, lamang, calan ma'y hind pa ac nacatatanggap n~g
an mang canlang lham na pang-anyaya, gayng aco'y matanda na!
--Ang m~ga romano'y tumahan sa Roma. Kinalalagyan n~g papa!--ang
marahang sa canya'y ibinulng ni capitng Basilio.
--N~gayon co napagkilala!--ang sinabi n~g matandang hind
nagulomihanan. Marahil guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at
ipinatatapon n~g papa ang pagcain at n~g howag magcasala. N~guni't sa
paano mang bgay, hind mangyayaring masang-ayunan ang inyong panucalang
fiesta, sa pagca't isng caullan!
Napilitan si Don Filipong iurong ang canyng panucl; dahil sa totoong
sinsalansang.
Ang m~ga lalong matatalic na m~ga conservador sa canilng caaway, hind
nan~gagdamdam n~g an mang pag-aalap-ap n~g makita nilng tumindig ang
isng btang cabeza de barangay at humin~gng pahintlot na
macapagsalit.
--Ipinammanhic co sa inyng m~ga camahalang ipagpaumanhng bag ma't
bt ac'y man~gahs magsalit sa harp n~g lubhng marming tong
totong cagalanggalang dhil sa canilang glang at dhil namn sa
catalinuhan at carunn~gang magpasiy n~g tapt sa laht n~g bagay,
n~guni't sa pagca't ang caayaayang mananalumpatng si capitang Basilio'y
nag-aanyayang saysayin dito n~g laht ang canicanilang m~ga panucl,
magung pinacacalsag n~g aking cauntan ang canyng mahalagang
pananalit.
Tumtan~g, sa pagcalugod, ang m~ga conservador.
--Magalng magsalit ang btang it!--Siya'y
mpagpacumbab!--Caguilguilals cung man~gatuwran!--ang sabihan n~g
isa't is.

--Sayang at hind marunong cumyang magalng!--ang pasiy ni capitan

Basilio.--N~guni't nangyayari it dahil sa hind siya nag-aral cay
Cicern, at sac totoong bt pa.
--Hind cay isinsaysay co sa iny ang isng palatuntunan
panucl,--ang ipinatuloy na salit n~g btang cabeza,--ay hind dahil
sa ang isip co'y inyng mmagalin~gin iny cayng sasang-ayunan: ang
aking han~gad, casaby n~g aking mul pang pan~gan~gayupp sa calooban
n~g laht, ay patotohanan sa m~ga matatandang sa tuw na'y sang-ayon ang
aming ispan sa canilng sip, sa pagc't ming inangkin ang laht n~g
m~ga adhicng isinaysay n~g boong caningnin~gn ni capitang Basilio.
--Mabuting pananalit! mabuting pananalit!--ang sabihanan n~g m~ga
pinauunlacng m~ga conservador. Hinuhudyatn ni capitang Basilio ang
bt upng sa cany'y sabihin cung paano ang marapat na paggalw n~g
bsig at cung paano ang acm n~g pa. Ang gobernadorcillo ang tan~ging
nananatili sa hind pagpansn, nallibang may ibng iniisip:
nahihiwatigan ang dalawang bagay na it sa cany. Nagpatuloy ang bt
n~g pagsasaysay, na nalalao'y lalong sumsaya ang pananalit:
--Noow, m~ga guino, ang aking panucla sa sumusunod: mag-sip n~g
m~ga bagong pnooring hind caraniwan at laguing nakikita natin sa
arw-raw, at pagsicpang huwg umals dto sa byan ang salapng
nalicom, at huwg guglin sa walng cabuluhng m~ga plvora, cung hind
gamtin sa ano mang bagay na pakinaban~gan n~g lahat.
--Iyn n~g! iyn n~g!--ang isinng-yong salit n~g m~ga bt; iyng
ang ibig n~ga namin--totoong magalng--ang idinugtng n~g m~ga
matatand.
--An ang mhihit ntn sa isng linggng comediang hinhin~g n~g
teniente mayor? An ang matututuhan natin sa m~ga hr sa Bohemia at
Granada, na nan~gag-uutos na putln ang lo n~g canilang m~ga anc na
babae, cung dl caya'y ikinacarga sa isng can ang m~ga anc na
babaeng iyn at bgo naguiguing trono ang can? Tayo'y hind m~ga hr,
hind tayo m~ga tampalasang tong-prang, wal namn tyong m~ga can,
at cung sila'y ating parhan ay bibitayin tyo sa Bgongbayan. An bag
ang princesang iyng nakikihaloblo sa m~ga paghahmoc, namamahagui n~g
tag at ls, nakikipag-away sa m~ga principe at naglilibot na
nan~gag-isa sa m~ga bundc at parang, na cawan~gis n~g
nan~gatitigbalang? Kinalulugdan natin, ayon sa ating caugalian, ang
catamisan at ang pagcamasintahin n~g babae, at man~gan~ganib tayong
tumn~gan sa m~ga camy n~g isng binbining narurun~gisan n~g dug,
cahi't na ang dugong ito'y sa isng moro gigante; bag man ang dugng
it'y sa pinawawal-an nating halag, palibhasa'y ipinallagay nting
imb ang lalaking nagbubuhat n~g cam'y sa isng babae, cahi't siya'y
prncipe, alfrez, tagabkid na walng pinag-aralan. Hind cay
libolibong magalng na ang palabasin natin ay ang larwan n~g ating
sariling m~ga caugalan, upang mabgo ntin ang ating masasamang m~ga
pinagcaratihan at m~ga lihs na hlig at purihin ang magagandang gaw at
caugalian?
--Iyan n~g! iyan n~g!--ang inlit n~g canyng m~ga cacamp.
--Sumasacatuwran!--ang ibinulng na nan~gagdidilidili ang ilng
matatand.
--Hind co naisip cailn man ang bgay na iyn!--ang ibinulng ni
capitang Basilio.

--Datapuwa't paano ang paggaw niny niyn?--ang itinutol sa cany n~g

isng mahirap sumang-ayon.
--Magaang na magaang!--ang sagt n~g bt. Dal co rito ang dalawang
comedia, na marahil pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa
n~g m~ga cagalanggalang na matatandang dito'y nalilimp, palibhasa'y
lubs ang pagcatals nil sa bawa't magand at kilal namn n~g laht
ang canilng catalinuhan.
Ang pagmagt n~g is'y Ang pag-hahalal n~g Gobernadorcillo, ito'y isng
comediang patupatuloy ang pananalit, nababahagui sa limang pangcat,
cath n~g is sa m~ga nriritong caharp. At ang isa'y may siyam na
bahagui, col sa dlawng gabi, isang talinghagang "drama" na ang
pamimints ang tucoy, sinulat n~g is sa lalong magalng na poeta dito
sa lalawigan at Mariang Makiling ang pamagt. Nang ming mmasdang
naluluatan ang pagpupulong n~g nauucol sa paghahand n~g fiesta, at sa
pan~gan~ganib naming bac culan~gin n~g panahn, lhim na humnap cam
n~g aming m~ga "actor" at pinapag-aral namin sil n~g canicanilang
"papel". Inaasahan naming sucat na ang isng linggng pagsasnay upang
sil'y macaganp n~g magalng sa canicanilang illabas. It, m~ga
guinoo, bucd sa bgo, pakikinaban~gan at sang-ayon sa mahsay na
caisipn at may malakng cagalin~gang hind malak ang magugugol: hind
natin cailan~gan ang pananamit: magagamit natin ang ating suot na
caraniwan sa pamumuhay.
--Ac ang gugugol sa teatro!--ang isigaw na malaking tawa ni capitang
Basilio.
--Sacali't may lumalbas na m~ga cuadrillero, akng ipahihiram ang
aking m~ga nassacop--ang sabi namn n~g capitn n~g m~ga cuadrillero.
--At ac ... at ac ... cung nagcacailan~gan n~g isng matand ... ang
sinabing hind magcatut n~g is, at naghuhumiyd n~g pagmamakisg.
--Sang-yon cam! sang-yon cami!--ang sigawan n~g marami.
Nammutl ang teniente mayor: napun n~g m~ga lh ang canyng m~ga
mat.
--Siy'y tumatan~gis sa pagn~gingitn~git!--ang insip n~g mahigpt na
conservador, at sumigaw:
--Sang-yon cam, sang-yon cam, at hind cailan~gang pagmatuwiranan
pa!
At sa canyng galc sa canyng pagcapanghigant at sa lubs na pagcatlo
n~g canyng caway, pinasimuln n~g lalkng iyn ang pagpapaunlc sa
panucl n~g bt. Nagpatuloy it n~g pananalit:
--Magagamit ang ikalimng bahagui n~g salapng nalilicom sa pamamahagui
n~g ilng gantng pl, sa halimbw, sa lalong mabuting batang nag-aral
sa escuela, sa llong mabting pastl, magsasac, mn~gin~gisd, at ib
pa. Macapagtatatag tayo n~g isng unahn n~g patacbuhan n~g m~ga bangc
sa log at sa dagatan, patacbuhan n~g m~ga cabayo; magtay n~g m~ga
"palosebo" at mag-any n~g m~ga larng mangyayaring maksama ang
tagabukid natin. Sumasang-yon na ac, lang-lang sa totong
pinagcaugalian na, ang tayo'y magcaroon n~g m~ga paputc: marikit at
catuw-tuwang panoorn ang m~ga "rueda" at m~ga "castillo", n~guni't
inaacal cung hind natin cailan~gan ang m~ga bombang panucal n~g
teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa fiesta, ang

dalawng bandang msica, at sa ganya'y maiilagan natin iyang m~ga

pag-aaway at pagcacagalt, na ang kinahihinatna'y ang m~ga caawa-awang
msicong naparirito't n~g bigyang galc ang ating m~ga pagpifiesta, sa
pamamag-itan n~g canilang pagpapagal, naguiguing tunay na m~ga
sasabun~ging manc, na nan~gagsisiow, pacatapos, na masam, ang sa
canila'y pagcacabayad, masam ang pagcacapacain, bugbg ang catawn at
sugatn pa cung macabihir. Mapasisimulan ang pagpapagaw n~g isang
maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-itan n~g lalabis na
salap, sa pagca't hind n~ga natin hihintaying ang Dios ay manaog at
siyang gumaw n~g escuelahang iyn: capanglaw-panglaw n~gang bagay, na
samantalang tayo'y may isng sabun~gng pan~gulo sa lak at gand, ang
m~ga bat natin ay nan~gag-aral halos don sa alagaan n~g m~ga cabayo
n~g cura. Sa maiclng salita'y narito ang panucal: ang pagpapainam
nito'y siyng pagcacapaguran.
Maaliw na bulungbulun~gan ang siyng sumilang sa salas; halos ang laht
ay sumasang-ayon sa bt: iilan lamang ang bumbulong:
--M~ga bgong bagay! m~ga bgong bagay! Sa ating m~ga kinabataa'y!...
--Ating sang-aynan na muna n~gayn iyn!--ang sabihan n~g m~ga
ib;--ting hiyin iyn.
At canilng itinutr ang teniente mayor.
Nang manumbalic ang catahimican, ang laht ay sumang-ayon na. Clang na
lamang ang pasiya n~g gobernadorcillo.
Ito'y nagpapawis, hind mpacali, hinhaplos ang noo at sa cawacasa'y
nasabi n~g pautal-utal, na nacatun~g:
--Ac ma'y sang-ayon din!... n~guni't ejem!
Hind umimic ang boong tribunal n~g pakiking sa cany.
--N~guni't?--ang tanng ni capitang Basilio.
--Totoong sang-ayon ac!--ang inulit n~g gobernadorcillo;--sa macatuwid
baga'y ... hind ac sang-ayon ... ang sinasabi co'y sang-ayon ac;
n~guni't ...
At kinuscos ang m~ga mat n~g camaoo.
--N~guni't ang cura,--ang ipinagpatuloy n~g clang plad--ibng bgay
ang big n~g pr cura.
--Nagcacagugol b ang cura sa fiesta tayo ang nagcacagugol? Nagbigy
b siy n~g isng cuarta man lamang?--ang sigaw n~g isng voces na
nanunuot sa tain~ga.
Tumin~gn ang laht sa dacong pinanggagalin~gan n~g m~ga tanng na iyn:
si filsofo Tasio ang nroroon.
Hind cumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa gobernadorcillo.
--At an ang big n~g cura?--ang itinanong ni capitang Basilio.
--Ab! ang big n~g cura'y ... anim na procesin, tatlng sermn,
tatlng malalaking misa ... at cung may lumabis na salap, comediang
Tund at cant sa m~ga pag-itan.

--Ayaw namng cam n~g laht n~g iyn!--ang sinbi n~g m~ga bt at n~g
ilng matand.
--Siyng ibig n~g pr cura!--ang inulit n~g gobernadorcillo.--Aking
ipinan~gac sa curang magaganap ang canyang calooban.
--Cung gay'y bakin inanyayahan pa ninyng cami magplong?
--Inanyayahan co cay't ... n~g sa inyo'y king sabihin ang gayng
bgay!
--At bkit hind niny sinbi sa pagsisimul pa n~g salitaan?
--Ibig co snang sabihin, m~ga guino, n~guni't nagsalita si capitng
Basilio'y hind na ac nagcapanahn ...! kinacailan~gang sumund sa
cur!
--Kinacailan~gang sumund tay sa cany!--ang inlit n~g ilng
matatand.
--Kinacailan~gang sumunod, sa pagca't cung hind, tayo'y ibibilanggong
laht n~g alcalde!--ang idinugtng n~g bong capanglawan n~g ib, namng
matatand.
--Cung gayo'y sumund, cay at cay na lmang ang gumawa n~g
fiesta!--ang ipinagsigawan n~g m~ga bta--iniuurong namin ang aming
m~ga ambg!
--Nasin~gl n~g lahat!--ang sinabi n~g gobernadorcillo.
Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito n~g
bong capatan.
--Inihndog co sa pagcaams ang pag-ibig co sa aking saril upang
magtagumpay lamang ang magandang caisipan; cay nam'y inihayin niny sa
pagcaap ang inyng camahalan upng manlo ang masamng panucla, at
inyng iniwasc ang laht.
Samantala'y--isinasabi namn ni Ibarra sa maestro n~g escuela:
--May-ibig b cayng ipagbilin sa pan~glong byan n~g lalawigan?
Paroroon ac n~gayn din.
--Mayroon p b cayng pakikialaman don?
--Mayroon p tyong pakikialaman don!--ang talinghagang sagt ni
Ibarra.
--Sa daa'y sinasabi n~g matandang filsofo cay Don Filipong sinusumpa
ang sarilng plad.
--Tayo ang may casalanan! Hind cay tumutol n~g cayo'y bigyn nila
n~g aliping sa inyo'y magpn, at aking nalimutan ang bagay na ito, sa
aking cahalin~gan!

=XXI.=

=CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA=

_Walng tinutun~go sa canyang paglacad,
walang linalayon sa linipadlipad,
susumandali ma'y di napapanatag.
(Alaejos)_

Tumatcbo si Sisang patun~g sa canyng bhay, tagly iyng caguluhan

n~g bat na nangyayari sa ating cataohan, pagc sa guitn n~g isng
casacunan ay wal sino mang nagmamalasakit sa atin at sa ati'y
tumatacas ang m~ga pag-asa. Cung nagcacagayo'y anaki'y dumidilim na
laht sa ating paliguid, at sacali't macakita tayo n~g isng mliit na
ilaw sa maly, tintacbo natin ang ilaw na iyn, pinag-uusig natin, at
hind natin alumana chi't makitang sa calaguitnan n~g lands ay may
isang malalim na ban~gn.
Ibig n~g inng iligts ang canyng m~ga anc, n~guni't paano? Hind
itintanong n~g m~ga in ang ggawing m~ga paraan, pagca nanucl sa
canilang m~ga anc.
Tumtacbong nagssikip ang dib-dib, palibhasa'y pinag-uusig n~g m~ga
gunigunng calagumlaguim. Nrakip na cay ang anc niyang si Basilio?
San tumcas ang canyng anc na si Crispin?
Nang malpit na siy sa canyng bhay ay canyng natanawan ang m~ga
capacete n~g dalawng sundalong na sa ibbaw n~g bacuran n~g canyng
halamanan. Hind mangyayaring maisaysay cung an ang dinamdm n~g
canyng pus: nalimutan niy ang laht. Hind cail sa cany ang
canpan~gahasan n~g m~ga tong iyng hind nan~gagpipitagan cahi't sa
llong mayayaman sa bayan, an cay ang mangyayari sa cany at sa
canyng m~ga anc na pinagbibintan~gan nan~gancaw? Hind m~ga to ang
m~ga guardia civil, sila'y m~ga guardia civil lamang: hind nil
dinrin~gig ang m~ga panghihimanhic at sila'y bihasang macapanood n~g
m~ga lh.
Hind sinsadya'y itinas ni Sisa ang canyng m~ga mat
ang lan~git ay n~gumn~git n~g caayaayang caliwanagan;
ilang maliliit at mapuputing alapaap sa nan~gan~ganinag
siy upang piguilin ang pan~gan~gatal na lumalaganap sa
katawn.

sa lan~git, at
lumalan~go'y ang
na azl. Humint
canyng boong

Iniiwan na n~g m~ga sundalo ang canyng bhay at sil'y walng casama;
wal silng hinuli cung d ang inahng manc na pinattab ni Sisa.
Nacahin~g siy at lumacs ang canyng lob.
--Pagcbabait nil at pagcgaganda n~g canilng m~ga calooban!-ang
ibinulng na hlos umiyac sa catowan.
Cahi't sunuguin n~g m~ga sundalo ang canyng bhay, huwag lmang piitn
nil ang canyng m~ga anc, ay sil'y pacapupuspusin dn niy n~g
pagpupuri.
Muling tinitigan niy, sa pagpapasalamat, ang lan~git na pinagdaraanan
n~g isang cawan n~g m~ga tagc, iyng matutling m~ga alapaap n~g m~ga
ln~git n~g Filipinas, at sa pagca't nanag-li sa canyng ps ang

pananlig ay ipinagpatloy niy ang paglcad.

Nang malapit na si Sisa sa m~ga catacot-tacot na m~ga tong yao'y
nagpalin~gaplin~gap sa magcabicabla at nagcconowng hind niy
nakikita ang canyng inahing manc na pumpiyac at humihin~ging sclolo.
Bahagya pa lamang nan~gacacaraan sa canyng tab ay nag-acla siyang
tumacb, n~guni't piniguil ang tulin n~g canyng paglacad n~g pagiin~gat
na bac siy'y mino.
Hind pa siy nacallay n~g malaki n~g mrinig niyng siy'y canilng
tinatawag n~g boong caban~gisn.
Hind kinukusa'y lumapit si Sisa, at nramdaman niyng hind niy
maigalw ang canyng dil sa tcot at nattuy ang canyng lalamunan.
--Sabhin mo sa amin ang cattohanan cung hind itatli ca namin sa
choy na iyon at papuputucn ca namin n~g dalawa!--anang is sa canilng
may pagbabl ang tung n~g voces.
Tumin~gin ang babae sa dacong kinalalagyan n~g choy.
--Icaw b ang in n~g m~ga magnanacaw, icw?--ang tanng naman n~g is.
--In n~g m~ga magnanacaw!--ang di sinsadya'y inlit ni Sisa.
--San nroon ang salapng iniuw sa iyo cagab n~g iyng m~ga anc?
--Ah, ang salapi!...
--Howag mong itanggu ang salapng iyn, sa pagca't llong mpapasam
icaw!--ang idinugtng n~g is. Naparto cami't n~g dacpn ang iyng m~g
anc; ang pinacamatanda'y nacatanan sa amin, saan mo iting ang buns?
Humin~g si Sisa n~g mrin~gig ang gayong sabi.
--Guino!--ang isinagot--malaon na pong araw na hind co nakikita ang
aking anc na si Crispn: ang bong acl co'y masusumpun~gan co siy
caninang umaga sa convento, doo'y ang sinbi lamang sa aki'y....
--Nagsuliapan ang dalawang sundlo n~g macahulugn.
--Magaling!--ang biglng sinabi n~g is sa canil; ibigay mo sa amin
ang salapi, at hind ca na namin babagabaguin.
--Guinoo!--ang isinam n~g clang palad na babae!--ang aking m~ga anac
ay hind nagnanacaw cahi't madayucdc; bihasa caming magtom. Hind
nag-uuw sa akin si Basilio cahi't isang cuarta; halughugun niny ang
boong bahay, at cung cayo'y macasumpong cahi't sisicapat man lamang,
gawn niny sa amin ang bawa't maibigan. Caming m~ga dukh ay hind
magnanacaw!
--Cung gayn--ang ipinagpatuloy n~g sundlo n~g madlang na pananalit,
at canyng tinititigan ang m~ga mat ni Sisa,--icw ay summa sa amin;
pagsisicapan na n~g iyng m~ga anc na humarap at issipt ang salaping
ninacaw: Sumama ca sa amin!
--Ac? sumama ac sa iny?--ang ibinulng n~g babae na umudlt at
minamasdan n~g boong pagcagulat ang m~ga pananamt n~g sundalo.

--At bakit hind?

--Ah! mahabg cay sa akin!--ang ipinamanhc na halos
lumluhod.--Totoong ac'y mahrap; wal acng guint hiyas man lamang
na scat maialay sa iny: nacha na niny ang aking tan~ging pag-aar,
ang inahng manc na inacala co sanang ipagbili ... dalhn na niny ang
lahat n~g inyng masumpong sa aking damp; n~guni't pabayan na niny
rito acng pumayap; pabayaan na ninyng mamatay ac rito!
--Slong na! kinacailan~gang sumama ca sa amin; at cung aayaw cang
sumama n~g sa magalin~gan, icaw ay gagapusin namin.
Tuman~gis si Sisa n~g capaitpaitan. Hind nababagbag ang loob n~g m~ga
taong iyn.
--Ipaubay man lamang ninyng ac'y mauna n~g malay-lay!--ang
ipinakiusap n~g maramdaman niyang siya'y tinatangnan n~g boong calupitan
at siya'y itinutulac.
Naaw ang dalawang sundalo at nag-usap sila n~g marahan.
--Hala!--ang wca n~g is--sa pagca't buhat dito hanggang sa pumasoc
tayo sa bayan ay macattacbo ca, icaw ay lalagay sa pag-itan naming
dalaw. Cung naroroon na tayo, macapagpapauna ca sa amin n~g may m~ga
dalawampong hakbang; n~guni't mag-in~gat ca! huwag cang papasoc sa
aln mang tindahan at huwag cang hihint. Hala, lacad na at magmadal
ca!
Nawal-ang cabuluhan ang m~ga pagsam, nawal-ang cabuluhan ang m~ga
pan~gan~gatuwiran, hind pinansin ang m~ga pan~gac. Sinasabi n~g m~ga
sundalong lumalagay na sil sa pan~ganib at malabis n~g totoo ang
canilang ipinagcacaloob.
Nang malagay na siya sa guitna n~g dalawa'y naramdaman niyang siya'y
nammatay n~g hiy. Tunay n~ga't wal sino mang lumalacad sa daan,
n~guni't ang hn~gin at ang liwnag n~g raw? Ang tunay na cahihiya'y
nacacakita n~g tumitin~gin sa alin mang dco. Tinacpn n~g pany ang
mukh, at sa paglcad niyng walng nakikitang an man ay tinan~gisan
n~g walng imic ang canyng pagcaams. Napagtatalastas niy ang canyng
cahirapan, nalalaman niyng sa cany'y wal sino mang tumitin~gin at
samp n~g canyng asawa'y hind siy ipinagmamalasakit; n~guni't tunay
na alm niyng siya'y ma'y capurihan at kinalulgdan n~g madl hanggng
sa horas na iyn; hanggang sa horas na iy'y canyng kinahhabagan yang
m~ga babaeng nan~gagdramit n~g catawataw na pinammagatan n~g bayang
caagulo n~g m~ga sundalo. N~gay'y tila mandin sa ganng cany'y
napabab siy n~g isng baytang sa kinlalagyan n~g m~ga babaeng iyn sa
hagdanan n~g bhay.
Narinig niya ang yabg n~g lcad n~g m~ga cabayo: ya'y ang m~ga
nagddala n~g m~ga isd sa m~ga byang dco roon. Guingawa nil ang
gayng m~ga paglalacby na nagpupulupulutong n~g maliliit ang m~ga
lalaki't babae, na nan~gacasacay sa masasamng cabayo, sa guitn n~g
dalawng bkid na nan~gacabtin sa magcbilang taguiliran n~g hyop. Ang
iln sa canil'y n~g magdaan isng raw sa harapn n~g canyng damp ay
nan~gagsihin~g n~g tubig na inumin, at siy'y hinandugn n~g ilng
isd. N~gay'y n~g man~gagdaan sil sa canyng tabi, sa acl niy'y
siy'y tinatahac at guiniguiic, at ang canilng m~ga tin~gng may
calakip na habg pagpapawalng halag ay lumlampas sa pany at
tinutudl ang canyng mukh.

Sa cawacasa'y lumay ang m~ga maglalacbay at nagbuntng hinin~g si

Sisa. Inihiwal niyng sandal ang pany sa canyang mukh upang canyng
matingnn cung sil'y maly pa sa byan. May ntitira pang ilng m~ga
halgui n~g telgrafo bago dumating sa "bantayan". Cailan ma'y hind
niy nramdaman ang caunatan n~g gayong ly, cung d niyn lamang.
Sa tabi n~g daa'y may isng malagng cawayanang sa lilim niy'y
nagpapahin~ga siy n~g unang panahn. Diya'y pinakikiusapan siy n~g
catamistamisan n~g sa cany'y nan~gin~gibig; tinutulun~gan nito siy n~g
pagdadal n~g choy at m~ga glay; ay! nagdaan ang m~ga raw na iyng
tlad sa panag-inip; ang nan~gin~gibig ay canyng naguing asawa, at ang
asawa'y inatan~gan n~g catungculang "cabeza de barangay" at n~g
magcagay'y nagpasimula ang casaliwaang plad n~g pagtawag sa canilng
pintuan.
Sa, pagca't nagpapasimul ang raw n~g pag init na totoo, siya'y
tinanng n~g m~ga sundalo cung ibig niyang magpahin~ga.
--Salamat!--ang canyng isinagt na nan~gin~gilabot.
Datapuwa't n~g totoong siya'y mapuspos n~g malaking pangguiguipuspos ay
n~g malapit na siyang dumating sa bayan. Sa malakng sam n~g canyng
loob ay siya'y lumn~gap sa magcabicabil; malalawac na m~ga palyan,
isng maliit na sanghng inaagusan n~g tubig na pangdilg, salupant na
m~ga choy; wal siyng makitang isng ban~gng pagpatibulirn isng
malak't matigs na batng paghampasn n~g sariling catawn! Canyng
pinagsisihan ang canyng pagcasama sa m~ga sundalo hanggng doon;
n~gay'y pinanghihinayan~gan niy ang malalim na ilog na tumtacbo sa
malapit sa canyng damp, sapagca't ang matataas na m~ga pampan~gin
niyao'y nasasabugan n~g m~ga matutulis na buhy na batng
nan~gaghhandog n~g catamistamisang camatayan. N~guni't ang pagcaalaala
niy sa canyng m~ga anc, sa anc niyng si Crisping hind pa niya
natatalos n~g sandalng iyn ang kinasapitan, ang siyng tumanglw sa
cany n~g gabng iyn n~g canyng bhay cay't canyng naibulong sa
pag-sang-ayon sa marawal na palad:
--Pagcatapos ... pagcatapos ay mananhan cam sa guitn n~g cagubatan!
Pinahran n~g lha ang canyng m~ga mat, pagplit na tumiwasy at
nagsabi sa m~ga guardia n~g marahang tnig:
--Na sa bayan na tayo!
Hind mapaglrip ang any n~g canyng pagcpanalit; yao'y daing, sisi,
hibic, ya'y daln~gin, yan ang pighatng binu sa tnig.
Sinagt siy n~g isng tan~g n~g m~ga sundalong sa cany'y nahhabag.
Nagmadaling nagpauna si Sisa at pagplit na mag-anyng tiwasy ang loob.
Nang sandalng iy'y pagpasimul ang pagrepique n~g m~ga campana't
ipina-aalam ang pagcatapos n~g msa mayor. Tinulinan ni Sisa ang
paglacad, at n~g cung mangyayari'y huwag niyng macasalubong ang m~ga
tong lalabas sa simbahan. Datapuwa't hind nangyari! walng nakitang
paraan upang maiwasan ang gayng pagcasalubong.
Bumat n~g masaclp na n~giti sa dalawng cakilala niy, na sa cany'y
nag-uussa sa pamamag-itan n~g tin~gn, at mul niy'y n~g canyng
mailgan ang gayng m~ga cahirpan n~g loob, tumun~g siy at ang lpang
tinutuntun~gan niy ang canyng minasdn, at bagay na caguilaguilalas!

natitisod siy sa m~ga bat n~g lansn~gan.

Tumiguil n~g sandal ang m~g to pagcakita sa cany, sil-sil'y
nan~gag-uusap at sinusundan siy n~g canilng ttig: nakikita niya ang
laht n~g it, nraramdaman niya, bagaman siy'y laguing nacatin~gn sa
lp.
Narin~gig niy ang voces n~g isng walng cahihiyang babae, na
nasalicuran niy at nagttanong n~g hlos pasigw:
--Saan niny nahuli ang babaeng it? At ang salpi?
Ya'y isng babaeng walng tpis, dilaw at verde ang sya at ang bro'y
gasang azul; napagkikilala sa canyang pananamt na siy'y isng caagulo
n~g sundalo.
Nacaramdam si Sisa n~g isng parang tampl: wari'y hinubdn siy n~g
babaeng iyn sa harp n~g caramhan. Sandalng tumunghy upang siy'y
magswa sa libc at pag-ams: nakita niyang ang m~ga to'y maly,
totoong maly sa cany; gayn ma'y nramdaman niy ang calamign n~g
canilng tin~gin at canyang nririn~gig ang canilng m~ga
bulungbulun~gan. Lumalacad ang abng babaeng hind nararamdaman ang
pagtungtng sa lpa.
--Uy, dito ca tumn~go!--ang isininigw sa canya n~g isng guardia.
Tulad sa walng pag-isip na nawasac ang nacapagpapagalaw,
biglangbiglang ipinihit niy ang canyng m~ga paa. At hind siy
nacakikita n~g an man, walng an mang iniisip, siya'y tumacbo at
nagtg; nakita niy ang isng pintuang may isng sundalong banty,
nag-acla siyang pumasoc doon; n~guni't siya'y inilihs sa canyang
paglacad n~g is pang voces na lal pa manding mabalasc. Tinunutn niya
ang pinanggalin~gan n~g voces, na humhacbang siyng halos masun~gab sa
panglulupaypy; naramdaman niyang siya'y itinutulac sa licuran, siya'y
pumikit, humacbng n~g dalaw at sa pagca't kinlang siya n~g lacs,
nagpaclugmc na siy sa lp, paluhd muna at paup pagcatpos. Isang
pagtn~gis na walng lha, walang sigw, walang hibc, ang siyang sa
canya'y nagpapacatal.
Yn ang cuartel: doo'y may m~ga sundalo, m~ga babae, m~ga baboy at m~ga
inahng manc. Nan~gagsisipanah n~g canicanilang m~ga damt ang ibng
m~ga sundlo, samantalang nacahiga sa bangc ang canilang m~ga caagulong
babae, na ang hta n~g lalaki ang inuunan, nan~gaghihithiitan n~g tabaco
cigarrillo at minmasdang ang bubun~gang nan~gayyamot sa bhay:
Tumutulong namn ang m~ga ibng babae sa paglilinis n~g damit n~g m~ga
sandata at iba pa, at inaaguing-ng ang m~ga mahahalay na awit.
--Tila mandin nacatacas ang m~ga sisiw! Ang inahng manc lamang ang
inyong dal?--anang isang babae sa m~ga sundalong bagong dating; na
hind napagsi siyasat cung ang sabi niya'y dahil cay Sisa sa inahng
manc na nagpapatuloy n~g piniycpiyc.
--Siya n~ga namn! cailan ma'y mahalag ang inahng manc cay sa
sisiw--ang isinagot niy sa cany ring tanong, n~g makita niyng hind
umiimic ang m~ga sundalo.
--Saan naroon ang sargento?--ang tanng na may anyng sam ang loob n~g
is sa m~ga guarda cvil--Nagbigay sabi na b sa alferez?
M~ga kibit n~g balcat ang siyng sa canya'y sagt n~g nan~garoon, sino

ma'y walang nagmamalasakit n~g camunt man lamang tungcl sa calagayan

n~g abng babe.
Dalawng horas ang itinagal doon ni Sisa, sa isng anyng halos ay
hibng, nacaunct sa isng sloc, nacatgo ang lo sa m~ga camay, gust
at gusamt ang buhc. Natanto n~g alfrez ang padakip na iyon n~g
pagcatanhaling tapt, at ang nang guinaw niy'y ang huwag paniwalan
ang sumbng n~g cura.
--Bah! iya'y m~ga caul-ulan lamang n~g curipot na fraile!--any, at
ipinag-utos na alpasn ang babae, at sino ma'y huwag n~g makialam n~g
bagay na iyon.
--Cung ibig niyng msumpong ang sa cany'y nawal--ang
idinugtong--hin~gin niya sa canyng San Antonio magsacdl cay siya sa
nuncio! Iyan!
Dahil sa mangyaring ito, si Sisa'y pinalayas sa cuartel na halos
ipinagtutulacan, sa pagca't aayaw siyang cumlos.
Nang mkita ni Sisang siya'y sumasaguitna n~g daan lumacad na siyng d
alam ang guingawa, at tumn~go sa canyang bhay, nagmmadal, walang
an mang takip ang lo at ang tinititiga'y ang malyong tan-awin.
Nagninin~gas ang araw sa taluctc n~g lan~git at walang an mang alapaap
na nacacucubl sa maningnng niyang cabilugan; bahagy na pinaggalaw
n~g han~gin ang dhon n~g m~ga cahoy; hlos tuy na ang m~ga daan;
walng man~gahas cahi't isang ibon man lamang na iwan ang lilim n~g m~ga
san~g.
Sa cawacasa'y dumating din si Sisa sa canyang maliit na bahay. Pumsoc
siy roong pip, hind umiimic, nilibot ang cabahayan, umals,
nagpalacadlacad sa magcabicabila. Tumacb, pagcatapos sa bahay ni
matandang Tasio, tumwag sa pintuan; n~guni't wal roon ang matand.
Bumalic sa canyng bhay ang culang palad at nagpasimul n~g pagtwag
n~g pasigw: Basilio! Crispn! at maya't maya'y humihinto at nakikinig
n~g mainam. Inuulit n~g alin~gan~gaw ang canyng voces: ang matimyas na
lagaslas n~g tubig sa calapit na log, ang msica n~g m~ga dahon n~g
m~ga cawayan; it ang tan~ging m~ga voces n~g pag-iisa. Mulng
tumatawag, umaacy't sa isng mataas na lpa, lumulusong sa isang
ban~gin, nananaog sa ilog; nagpapaln~gaplin~gap ang canyng m~ga matng
may anyng maban~gis; ang m~ga mat ring iyo'y manacanacang nag-aalab
n~g mainam, pagcatapos ay nagddilim, tulad sa lan~git cung gabng
sumsigwa: masasabing nammisic ang liwanag n~g pag-isip at malapit n~g
magdilm.
[Larawan: Nasir ang isip ni Sisa! Higut ang calungcutan n~g canyang
hinibc-hibc cay sa capanglaw-panglawang nririnig na m~ga dang cung
gabng n~gitn~git n~g dilm at umaatun~gal ang lacs n~g uns!]
Mulng pumanhc sa canyng maliit na bhay, naup sa bang na canilng
hinig-n n~g nagdaang gab, itinunghy ang m~ga mat at nakita niy ang
capirasong napunit sa br ni Basilio sa dlo n~g isng cawayan n~g
dingding, na na sa tab n~g ban~gin. Nagtinding, kinuha ang pilas na
damit na iyon at pinagmasdan sa nit n~g raw: may m~ga bahid, na dug.
Datapwa't marahil hind nakita ni Sisa ang gayong m~ga bahid, sa pagca't
nanaog at ipinagpatuloy ang pagsisiyasat sa plas, sa guitn n~g
nacasusunog na nit n~g araw, na canyng itinataas, at sa pagca't tila
mandin ang tin~gin niya'y madilm na laht, tinitigan niy n~g paharap
ang araw n~g dilt na dilt.

Nagpatloy rin siya n~g pagpapalacadlacad sa magcabicabil, na sumsigaw

umaatun~gal n~g cacaibang tung; marahil siya'y catatacutan cung sa
canya'y may macarinig; may isng tnig ang canyng voces na hind
caraniwang manggaling sa lalamunan n~g to. Sa boong gab, pagca
umaatun~gal ang uns, at lumilipad ang han~gin n~g calaguimlaguim na
catulinan, at ipinagtatabuyan n~g canyng hind nakikitang m~ga pacpac
ang isng hucbng m~ga aninong sa cany'y humahagad, cung sacali't
cayo'y na sa isng bhay na guib at nag-isa, at nacacarinig cay n~g
m~ga cacaibang daing, m~ga cacaibang buntng-hinin~gng ipinallagay
ninyng ya'y ang hilahis n~g hihip n~g han~gin sa pagtm sa matataas
na m~ga torre sirng m~ga pader, datapuwa't sa iny'y pumupuspos n~g
tacot at sa iny'y nagpapakilabot na hind niny mapiguilan; talastasin
n~g ninyng higuit ang lungct n~g tnig n~g inng iyn, cay sa hind
mapaglrip na m~ga hibc sa m~ga gabng madilm pagc umaatun~gal ang
uns.
Sa gayng calagaya'y inbot si Sisa n~g gab. Pinagcalooban siy marahil
n~g Ln~git n~g ilng horas na pagcacatulog, at samantalang siya'y
nahihimbing, hinilahihisan n~g pacpc n~g isang ngel ang namumutl
niyng mukh, upang macatct sa cany ang alaala, na walng ibng
tintaglay cung d pawang capighatan; marahil hind csiyang macya n~g
mahinang lacs n~g to ang gayng caraming m~ga pagcacaskit, caya't n~g
magcgayo'y na mag-itan marahil ang Inang-Talag n~g Dios na tagly ang
canyang matimys na pangpagaang n~g hrap, ang pagcalimot; datapuwat sa
papaano man, ang catotohana'y n~g kinabucasan, si Sisa'y
nagpapalacdlcad na nacan~git, nag-aawit cung hind nakikipag-usap
sa laht n~g m~ga may bhay na kinapl.

=XXII.=
=MANGA ILAW AT MGA DILIM=
Nacaraan ang tatlng raw mul n~g mangyari ang m~ga bagay na aming
sinaysay. Guinamit n~g bayan n~g San Diego ang tatlong araw na ito, na
casama ang m~ga gab sa paghahanda n~g fiesta at sa m~ga salitaan,
casabay ang m~ga pag-uupasl.
Samantalang canilng nilalasap-lasap na ang m~ga mangyayaring m~ga
casayahan, pinipintasan n~g ib ang gobernadorcillo, ang ib nam'y ang
teniente mayor, at ang ib'y ang m~ga bat, at hind nawawalan n~g
binibigyang casalanan n~g laht ang laht.
Pinag-uusap-usapan ang pagdating ni Mara Clara, na casama n~g ta
Isabel. Sila'y nan~gatutw sa gayong pagdatng, palibhasa'y canilng
kinallugdan siy, at casaby n~g canilng malaking pangguiguilals sa
canyng cagandahan, ang canil namng pagtatac sa m~ga pagbabagobago
n~g caugalian ni pri Salv.--"Madals na siy'y natitigagal at anaki'y
nakalilimot samantalang nagmimisa; hindi na lubhng nakikipagsalitaan sa
amin, at kitangkita ang canyang pagyayat at ang canyng pagcawalng
catiwasayan n~g loob,"--ang sabihan n~g m~ga nagcucumpisal sa cany.
Namamasid n~g "cocinerong" siya'y namamayat n~g namamayat, at dumaraing
n~g d pagpapaunlac sa canyng m~ga inilulutong pagcain. N~guni't ang
lalong nacapagpapaalab n~g m~ga bulong-bulun~ga'y ang canilang
namamasdang mahigut sa dalawng ilaw sa convento cung gab, samantalang

si pr Salv'y dumadalaw sa isang bahay n~g mmamayan ... sa bhay ni

Mara Clara! Nan~gagcucruz ang m~ga mpagbanal, n~guni't ipinatutuloy
nila ang pagbubulong-bulun~gan.
Tumelgrama si Juan Crisstomo Ibarra buhat sa pan~gulong bayan n~g
lalawigan, na bumabati siy cay ta Isabel at sa pamangkin nito;
n~guni't hind ipinaliliwanag cung bakit wal siy roon. Ang acl n~g
marami siya'y nabibilango dahil sa ginaw niya cay par Salv n~g hapon
n~g araw n~g "Todos los Santos".
Datapuwa't lal n~g lumak ang m~ga usap-usapan n~g makita nila n~g
hapon n~g icatlng araw na lumlunsad si Ibarra sa isang coche, sa
harapan n~g munting bahay na tinitirahan n~g dalagang canyang maguiguing
asawa, at bumabati n~g boong pitagan sa fraile, na tumutun~go rin sa
bahay na iyn.
Sino ma'y walang nacacagunit cay Sisa at sa canyang m~ga anac.
Cung pumaroon tayo n~gayn sa bahay ni Mara Clara, isang magandang
pgad na na sa guitna n~g m~ga dalandan at ilang-ilang, mararatnan pa
natin ang binata't dalagang capuw nacasun~gaw sa isang bintana sa
dacong dagatan. Lumililim sa bintanang iyon ang m~ga bulaclac at m~ga
halamang gumagapang sa m~ga cawayan at sa m~ga cawad, na pawang
nan~gagsasabog n~g pihcang ban~go.
Bumubulong ang canilang m~ga labi n~g m~ga salitang higuit ang
cagandahang dinggun cay sa halishsan n~g m~ga dam, at lalong
mahalimuyac cay sa han~ging may taglay na ban~gong handog n~g m~ga
bulaclac halamanan.
Sinasamantala n~g m~ga "sirena" sa dagatan ang pag-aagaw-dilm n~g oras
na iyon n~g matling pagtatakp-slim n~g hapon, upang isun~gaw sa
ibabaw n~g m~ga alon ang canilang masasayng maliliit na lo at
pangguilalasan at bumat n~g canilang m~ga awit sa araw na
naghihin~gal. M~ga azl daw ang canilang m~ga mata at ang canilang m~ga
buhc; na sila'y may m~ga ptong na coronang halaman sa tubig na may
m~ga bulaclac na mapuputi't mapupula; manacanac raw ipinamamalas n~g
m~ga bul ang canilang parang linalic na catawang higuit sa bul ang
caputian at cung ganap n~g gabi'y canilang pinasisimulaan ang canilang
m~ga calugodlugod na paglalar, at canilang ipinarrinig ang m~ga tinig
na talinghagang tulad sa m~ga arpa sa lan~git; sa bihanan din namang
...; n~guni't pagbalican natin ang ating m~ga kinabataan pakinggan natin
ang wacas n~g canilang salitaan. Sinasabi ni Ibarra cay Mara Clara:
--Bcas, bago magbucng liwayway, magganap ang han~gd mo. Ihhand
cong laht n~gayng gab at n~g huwag magculang n~g an man.
--Cung gay'y susulat ac sa aking m~ga caibigang babae at n~g
man~gagsiparito. Gawn mo ang bagay na it sa isang parang howag sanang
macasund ang cura!
--At bakit?
--Sa pagca't tila mandin ac'y binbantayan niy. Nacassam sa kin ang
canyng m~ga matang malallim at malulungct, pagca itinititig niya sa
akin ay ac'y natatacot. Pagc ac'y kinacausap niy, siya'y may isng
voces na ... sinasabi sa akin ang m~ga bagay na totoong cacaiba, na
hind mapaglirip, na totoong cacatuw ... minsa'y itnanng niya sa akin
cung hind co nananag-nip n~g tungcl sa m~ga slat n~g nanay; sa aking
acala'y halos nasisra ang canyang bat. Sinasabi sa akin n~g caibigan

cong si Sinang at saca ni Andeng na aking capatd sa gatas, na siya'y

may pagcaculang-culang ang sip. Gawn mo sana n~g paraang siya'y howag
pumarito!
--Hind maaaring siya'y hind natin anyayahan--ang sagot ni Ibarrang
nag-iisip-sip.--Catungculang atang ito n~g caugalian n~g bayan; siya'y
nasa bahay mo at bucod sa rito'y nag-ugaling mahal siya sa akin. Nag
magtanng sa canya ang Alcalde tungcl sa bagay na sinabi co na sa iy,
walang sinabi siya cung d pawng m~ga pagpuri sa akin, at hindi
nag-acalang maglagay n~g cahit caunting hadlang man lamang. N~guni't
namamasid cong icaw ay nammuh; howag cang manimdm at hind macasasama
siya sa atin sa bangc.
Narinig ang marahang lacad; yao'y ang curang lumalapit na taglay ang
n~gitng pilit.
--Maguinaw ang han~gin!--any;--pagc nacachagup n~g isng sipn, ay
hind bumbitiw cung d dumatng ang tag-nit. Hind ba cay
nan~gan~ganib na baca cay'y malamigan?
Nan~gan~gatal ang voces niy at sa maly ang canyng tanw: hind siy
tumitin~gin sa binata't dalga.
--Tumbalc; ang pakiramdm namin ay caayaaya ang gabi at masarap ang
hn~gin. It ang pinac "otoo" at "primavera"[256] namin, nanllaglag
ang ilng m~ga dahon, datapuwa't laguing sumisilang ang m~ga bulaclac.
Nagbuntng hinin~g si pr Salv.
--Ipinallagay cong carikitdikitan ang pagcaclangcap n~g dalawng
bahaguing it n~g tang hind nangguguitn, ang "invierno"
(tagguinaw)--ang ipinagpatuloy ni Ibara.--Sisilang, pagdating n~g
Febrero, ang m~ga bagong san~ga n~g m~ga cahoy at pagdating n~g Marzo'y
may m~ga bun~gang hinog na tayo. Pagdating n~g m~ga buwang tag-init ay
paparoon cami sa ibang daco.
N~gumit si Fray Salv. Nagpasimul sila n~g pagsasalitaan n~g m~ga
bagay-bagay na walang cabuluhan, n~g nauucol sa panahn, sa bayan at sa
drating na fiesta; humanap si Mara Clara n~g dahiln at umals.
--At yamang m~ga fiesta ang ating m~ga pinag-uusapan, itulot p ninyng
cayo'y anyayahan co sa gagawin namin bcas. Ito'y isng fiestang bkid
na aming iaalay sa aming m~ga caibigan at iniaalay namn nil sa amin.
--At saan p ba gagawin?
--Ibig n~g m~ga cabataang gawn sa btis sa umaagos sa malapit ditong
gubat at na sa tabi n~g balt: cay magban~gon tayo n~g maaga at n~g
huwag tyong abtin n~g raw.
Nag-sip-sip ang fraile, at d nalaon at sumagt:
--Mpanucsong totoo ang anyya at aco'y napahihinuhod, upang sa inyo'y
patotohanang hind po ac nagttanim sa iny. Datapuwa't kinakailan~gang
dumal roon pagcatapos na aking maganp ang aking m~ga catungculan.
Cay'y maplad, sa pagca't may calayan, lubos na may calayan!
Nang macaraan ang ilng sandal ay nagpaalam si Ibarra upang
pan~gasiwan ang paghahand n~g fiesta sa kinabucasan. Madilm na ang
gab.

Lumapit sa cany sa daan ang isng sa canya'y naghandg n~g boong

pagglang.
--Sino p b cay?--ang sa canya'y tanng ni Ibarra.
--Hind p niny alam, guinoo, ang aking pan~galan,--ang sagt n~g hind
kilal.--Dalawng raw na pong hinihintay co cay.
--At bakit?
--Sa pagca't sa alin mang daco'y hind ac kinahabagn, palibhasa'y ac
raw po'y tulisn, guinoo Datapuwa't nawalan ac n~g m~ga anc, sir ang
isip n~g aking asaw, at ang sabihan n~g laht ay carapatdapat ac sa
nangyayar sa akin!
Madaling pinagmasdn ni Ibarra ang taong iyn, at tumanng:
--At an b ang big niny n~gayon?
--Ipagmacawa co po sa iny ang aking asawa at ang aking m~ga anc!
--Hind ac macatiguil,--ang sagot ni Ibarra. Cung big po ninyng
sumund sa akin, habang tayo'y lumalacad ay masasabi niny ang sa iny'y
nangyayari.
Napasalamat ang tao at pagdaca'y nan~gawal sil sa guitn n~g cadilimn
n~g m~ga daang bahagy na may law.
TALABABA:
[256] Tinatawag n~g m~ga castilang "otoo" ang panahng sumusunod sa
"verano" tag-araw at tinatawag nilang "primavera" ang panahng
sumusunod sa "invierno" tagguinw.

=XXIII.=
=ANG PANGIGISDA=
Numningning pa ang m~ga bituin sa lan~git "zafir",[257] at
nan~gagugulaylay pa ang m~ga ibon sa m~ga san~g n~g cahoy, ay
nan~gaglilibot na sa m~ga lansan~gan n~g bayang ang tun~go'y sa dagatan,
ang isang masayng cawang naliliwanagan n~g nacagaglac na liwanag n~g
m~ga huepe.
Sil'y limng m~ga batang dalagang nan~gagmmadal n~g paglacad, na
nagcacacapitcapit nacayacap cay sa bayawang n~g calapt, na ilng
matandang babae ang sumsunod at saca ilng m~ga babaeng alilang sunong
n~g calugodlugod na any ang m~ga bcol na pun n~g m~ga bon; m~ga
pinggn at iba pa. Pagcakita sa canilng m~ga mukhng ang cabata'y
tumatawa at ang pag sa'y manningning; sa panonood n~g linipadlipad n~g
canilng malalag't maiitim na buhc at malalapad na cunt n~g canilang
m~ga damt, marahil ipalagy nating sil'y m~ga diosa n~g gab, cung d
sana talasts nating sil'y si Mara Clara na casama ang canyng pat na
caibigan: ang masayng si Sinang na canyng pinsan, ang hind makbuing

si Victoria, ang magandng si Iday at ang mahinhing si Neneng na

matimtiman at kim ang cagandahan.
Nan~gagsasalitaan n~g boong ligaya, nan~gagtatawanan, nan~gagcucurutan,
nan~gag-aanasan at pacatapos naghahalakhacan.
--Guiguisin~gin niny ang taong natutulog pa!--ang ipinagwiwic sa
canil ni ta Isabel;--n~g cabataan namin ay hind cam nagcacain~gay
n~g ganyn.
--Marahil hind namn cay gumiguising n~g maagang gaya namin, at
marahil hind namn npacamatulugun ang m~ga matatanda!--ang panagt
n~g maliit na si Sinang.
Sandaling hind sil nan~gagssalit, pinagpipilitan cay nilang
magsalit n~g marahahan; n~guni't hind nalalao't nan~gacalilimot,
nan~gagtatawanan, at pinpun ang daan n~g canilng m~ga bt at
sariwang tnig.
--Conowar magtamp ca; huwg mo siyng causapin!--ang sabi ni Sinang
cay Mara Clara;--cagalitan mo siy at n~g huwg mamihasa sa casam-an
n~g sal.
--Howag mo pacahigpt namn!--ani Iday,
--Magmahigpt ca, howag cang haling! Dapat magmasunurin ang
nan~gin~gibig samantalang nan~gin~gibig; sa pagca't cung asawa na'y
gagawin ang bawa't maibigan niya!--ang hatol n~g maliit na si Sinang.
--An ang kinalaman mo niyan, bt?--ang ipinagwca n~g canyng pinsang
si Victoria.
--Ssst! huwag cayng main~gay at dumarating sil!
Dumarating n~g namn ang isng pulutng n~g m~ga binatang
nan~gagttanglaw n~g sigsig. Nan~gagsisilacad silng hind umimic na
tinutugtugan n~g isng guitarra.
--Tila guitarra n~g pulubi!--ani Sinang na nagtatawa.
Nang mag bot na ang dalawng pulutng, ang m~ga babae ay siyng
nag-anyng hind makibuin at matimtiman, na pra manding hind pa sil
nacacapag-aral na tumawa; tumbalc, ang m~ga lalaki namn ang
nan~gagsasalit, nan~gagsisin~git at tumtanong n~g macaanim upang
magtam n~g isng casagutan.
--Tahmic bag cay ang dagtan? Inaacla bag ninyng magcacaroon
tayo n~g mabuting panahn?--ang tanng n~g m~ga in.
--Huwg p sana cayng maligalig, m~ga guinoong babae, mabuti acng
luman~gy!--ang sagt namn n~g isng bintang payt at matangcd.
--Dpat sanang tayo'y nagsimb mna!--ang buntng-hinin~g ni ta
Isabel na pinagduduop ang camy.
--Nasasapanahn pa, guinoong babae: si Albinong n~g panahn niy'y
naguing "seminarista," macapagmimisa sa bangc,--ang isinagt n~g is,
na itinutur ang binatang payt at matangcd.
Si Albinong may pagmumukhng palabir, n~g mrinig na siy'y

binbangguit, nag-anyng mapanglaw at banl, na an pa't guingagad niy

si pr Salv.
Bag ma't hind nililimot ni Ibarra ang cahinhinn, nakikisalamuh siy
sa casayahan n~g canyng m~ga casamahn.
Pagdatng nil sa pasgan, hind sinsady'y tumcas sa m~ga lbi n~g
m~ga babae ang m~ga sigw n~g pagtatac at catowan. Doo'y canilng
nakita ang dalawng bangcng nagcaccabit, na mainam ang pagcacgayac
n~g m~ga pinagtuhg-thog na m~ga bulaclc at m~ga dahon, casama n~g
m~ga sarisaring clay na m~ga damt na pinacumb: nacasabit sa bagong
lagy na bubng n~g sasacyng iyn ang m~ga maliliit na farol na papel,
na may m~ga casal-t na m~ga rosas at m~ga clavel, m~ga bun~gang
halamang gya n~g piny, casy, saguing, bayabas, lanzones at ib pa.
Dinal ron ni Ibarra ang canyng alfombra, m~ga maririkit na panbing
at m~ga cogn at ang laht n~g it'y siyng guinawang upuang maguinhwa
n~g m~ga babae. Napapamutihan din ang m~ga tikn at m~ga sagwn. Sa
isng bangcng lalong marikit ang pagcacgayac ay may isng arpa, m~ga
guitarra, m~ga acorden at isng sun~gay n~g calabaw; sa isng bangc
nama'y nagninin~gas ang m~ga calng lp at doo'y inihhand ang ch,
caf at salabt na ggawing aghan.
--Dito ang m~ga babae, diyn ang m~ga lalaki!--ang sabi n~g m~ga in
paglulan nil sa bangc.--Man~gtali cay! Howag sana cayng lubhng
magalw at mlulubog tayo!
--Man~gagcruz muna cay!--ang sabi ni ta Isabel na nagcucruz.
--At tayo ba'y man~gag-isa lamang dito?--ang tanng ni Snang, na
pinassama ang mukh--Tayo ba lamang ...? Ary!
Ang cadahilanan n~g "ary!" na it'y gaw n~g isng curt na sa
capanahuna'y ibinigy cay Snang n~g canyng in.
Lumlayong untunt ang m~ga bangc sa pasigan at naaanino ang ilw n~g
m~ga farol sa salamn n~g dagatang walng caalon-alon. Sa silan~gana'y
sumusun~gaw ang m~ga unang clay n~g liwayway.
Naghahar ang malakng catahimican; ang m~ga binata't dalagang
nagcacabucod-bucod, ayon sa calooban n~g m~ga ina'y tila
nan~gaggugunamgunam.
--Mag-in~gat ca!--ani Albinong seminarista n~g sabing malacs sa isng
capuw bint;--yapacan mong magaling ang m~ga bunt na pangsicsc na na
sa ilalim n~g iyng paa.
--Bakit?
--Sa pagca't maaaring mabungls at pumasoc ang tbig; maraming btas ang
bangcng it.
--Ay, at tayo'y lumlubog!--ang sigawan n~g m~ga babaeng malak ang
gulat.
--Huwg cayng mabahla, m~ga guinoong babae!--ang pangpayapang sa
canila'y sinabi n~g seminarista. Ang bangcng iy'y hind maano; walng
btas cung d llima lamang, na hind naman totoong malalak.
--Limng btas! Jess! At ibig ba ninyng lunurin cam?--ang sigawan
n~g m~ga babaeng nan~gatatacot.

--Wal p namn cung d llima, m~ga guinoong babae, at ganyn calaki

lamang!--ang patibay na sabi n~g seminarista, at sa canil'y itinuturo
ang maliit na blog na gaw n~g canyang hinlalak at hintutr na
pinaghhugpong ang capuw dulo. Yapcan ninyng mabuti ang bunt na
sicsc at n~g hind mabungls.
--Dios co! Mara Santsima! Pumapasoc na ang tubig!--ang sigaw n~g
isng matandng babaeng ang pakiramdam niya'y nabbas na siy.
Nagcaroon n~g caunting caguluhan, ang iba'y tumitil-, ang ib nam'y
big lumucs sa tbig.
--Yapcan ninyng magaling ang bunt diyan!--ang patuloy na sigw ni
Albino, at canyang itinutur ang dcong kinalalagyn n~g m~ga dalaga.
--Saan? saan? Dios! Hind namin nalalaman! Parang wa na niny,
cayo'y pumarini't hind namin nalalaman!--ang pamanhc n~g matatacutng
m~ga babae.
Kinailan~gang lumipat ang ilng bagongto sa cabilng bangc upang
papanataguin ang loob n~g m~ga natatacot na m~ga in. Laking
pagcactaon! Tila mandin may isng pan~ganib sa tab n~g bawa't dalaga.
Wal cahi't isng nacapagbibigay pan~ganib na btas sa tab n~g lahat
n~g matatandang babae. At lalo pa manding malakng pagcactaon! Umup
si Ibarra sa tab ni Mara Clara; naupo si Albino sa tabi ni Victoria at
ib pa. Mulng naghr ang catahimican sa cabilugan n~g mapag-in~gat na
m~ga in. Datapuwa't hind sa limp n~g m~ga dalaga.
Sa pagca't hind gumgalaw n~g camunt man lamang ang tubig, hind
nlalay ang m~ga bacld at sac totoo pang maaga, pinagcayarang
bitiwan ang m~ga gaod at man~gag-aghan ang lahat. Pinatay ang law n~g
m~ga farol, sapagca't nililiwanagan na ang alang-alang n~g liwaywy.
--Walng casinggalng n~g salabt cung inumn cung umaga bago
magsimb!--ani capitana Tik na in n~g masayng si Sinang;--uminom p
cay n~g salabt na may cahalong puto, Albino, at makikita ninyng
hangang sa sisipaguin pa cayng magdasl.
--Iyn n~ga p ang guinagaw co--ang sagot naman nito;--caya't ibig co
na tuly magcumpisl.
--Huwag!--ani Sinang,--uminm cay n~g cafng nacapagppasay n~g
calooban.
--N~gayn din, sa pagca't ganacacaramdam na ac n~g calungcutan.
--Huwag cayng uminm niyn--ang paalaala ni ta Isabel;--uminm cay
n~g ch at cumain cay n~g galletas; nacapagpapatahmic daw n~g sip ang
ch.
--Iinom din ac n~g ch at cacain ac n~g galletas!--ang sagt n~g
mapagbigay loob na seminarista--ang cabutiha'y hind catolicismo ang
aln man sa m~ga inumng iyn.
--N~guni't mangyayari ba ninyng ...? ang tanng ni Victoria.
--Cung macainm namn ac n~g chocolate? Mangyayari rin! Huwag lmang
na mapacalaon bago mananghalan....

Maganda ang umaga: nagpapasimul na n~g pagtinggd ang tbig, at sa

liwanag na nanggagaling sa lan~git at sa sinag na sa tubig nagmmul,
ang nangyayari'y isng caliwanagang tumtanglaw sa m~ga bagaybagay, na
halos hind nagcacaanino, isng maningning at malamg na liwanag, na
nahahaluan n~g m~ga culay na ating napagwawari sa m~ga tan~ging pintura
tungcol sa dagat.
Hlos nan~gagagalac ang laht, sinasanghod nil ang mahnang amhang
untunting napupucaw; sampng ang m~ga inng pusps sa paninimdim at
m~ga pagpapaalaala'y nan~gagtatawanan at nan~gagbbiruan silasil.
--Nattandaan mo b? anang is cay capitana Tic--nattandaan mo b
n~g tayo'y nan~galiligo sa ilog n~g panahng dalaga pa tayo? Di
caguinsaguinsa'y dumrating na dal n~g agos ang malilit na bancang pac
n~g saguing, na may llang iba't ibang bun~gang halmang
nan~gsasalansan sa ibabaw n~g m~ga mababan~gong bulaclac. Bawa't isa sa
m~ga bangc ay may maliliit na banderang kinasusulatan n~g ating
canicanyang pan~galan....
--At cung bumbalic na tayo sa bhay?--ang isinalabat namn n~g is, na
hind nagpabayang macatapos ang nagssalit; nraratnan nating wasc ang
m~ga tuly na cawayan, at pagcacagayo'y napipilitan tyong tumawd sa
lat ... ang m~ga tampalasan!
--Siya n~g--ani capitana Tic;--datapuwa't iniibig co pang mabas ang
laylayan n~g aking sya cay sa ipakita ang aking paa: nalalaman co n~g
may m~ga matng nagmmasid na nagtatago sa m~ga damuhn sa pampng.
Nan~gagkikindatan at nan~gagn~gin~gitan ang m~ga dalagang nacacrinig
n~g m~ga bagay na ito: hind pumapansin ang m~ga ib, sa pagca't may
sarli namn silng m~ga pinag-uusapan.
Is lmang to, ang gumganap n~g pagcapiloto, ang nananatili sa hind
pag-imc at hind nakikisama sa gayng m~ga pagcacatuw. Siya'y isng
binatang napagkikilalang malacs sa canyng pan~gan~gatawan, m~ga camay
at paa, at may pagmumukhng nacacaakit n~g pagmamasid dahil, sa canyng
mapanglaw na malalakng mata at mainam na tabas n~g canyang m~ga lab.
Nahuhulog sa canyang malusg na lig ang canyang m~ga buhc na maiitim,
mahahaba at hind inaalagaan; napagwawar sa m~ga cunt n~g canyang
itimang barong damt na magaspang ang canyang macapangyarihang m~ga
casucasuang sumapi sa canyang maugat at lils na m~ga bsig upang
magamit na parang isang balahbong ibon lamang ang malapad at
pagclakilaking sagwang canyng itintimon upang mapatnugutan ang
dalawng bangc.
Hind miminsang nasubucan ang tong it ni Mara Clarang siy'y
pinagmmasdan: cung nagcacgayo'y dalidaling tumtin~gin siy sa ibng
dco at tumtanaw sa maly, sa bundc, sa pampng. Nahabg ang dalaga
sa canyng pag-isa, cay't cumha n~g ilng galleta at sac inialay.
Tiningnn siy n~g pilotong wari'y nagttaca; n~guni't sandalng sandal
lmang tumagl ang gayng tin~gin: nuha n~g isng galleta, at
napasalamat sa maiclng salit na bahagy na mawatasan sa cahinan n~g
voces.
At sino ma'y hind na mulng naalaala siy. Hind nacapagpapacunt n~g
aln mang bahagui n~g canyng mukh ang masasayng tawanan at m~ga
biran n~g m~ga binata't dalaga; hind nacapagpapan~git sa canyng
matatawanng si Snang, na napipilitang sumandalng icuct ang klay
cung tumtanggap n~g m~ga curt, upang manag-l sa dating casayahan.

Ipinagpatuloy ang canilng pagparoon sa m~ga bacld, pagcatapos na

macapagagahan.
Dalaw ang bacld na iyng ntatay sa catatagng pagcacalay, at
capuw pag-aar ni capitang Tiago. Natatanaw buhat sa maly ang ilng
tagc na nacadp sa ibabaw n~g m~ga dlo n~g m~ga cawayang tlos, na
ang any'y nagsisipanood, samantalang nan~gagliliparang ang tun~go'y sa
iba't ibng dco ang m~ga "kalaway" na hinihilahisan n~g canilng m~ga
pacpc ang dacong ibabaw n~g dagatan at pinpuspos ang impapawid n~g
canilng m~ga hning nanunuot sa tain~ga.
Sinundn n~g tin~gn ni Mara Clara ang m~ga tagc, na n~g mlapit ang
bangc ay nagliparang ang tun~go'y sa calapt na bundc.
--Nan~gagpupugad ba ang m~ga ibng iyan sa bundc? ang tanng ni Mara
Clara sa piloto.
--Marahil p, guinoo,--ang isinagt--n~guni't sino ma'y wal pang
nacacakita n~g m~ga pugad na iyan.
--Wal bang pugad ang m~ga ibong iyan?
--Inacal cong sil'y may pugd, sa pagca't cung hind totoong
culang-plad sil.
Nahiwatigan n Mara Clara ang malungct na pan~gun~gusap n~g piloto n~g
gayng m~ga salit.
--Cung gayo'y paano?
--Hind raw, po, guinoo, nakikita ang m~ga pugad n~g m~ga ibong iyan, at
taglay namn ang bs na huwag makita ang may dal n~g pgad n~g
"calaway", at tlad sa clolowang hind nakikita cung d sa maknis na
salamn n~g m~ga mat; gayon din namng hind nakkita ang m~ga pgad na
iyan cung hind lamang sa salamn n~g tubig.
Nag-anyng nag-isip-isip si Mara Clara.
Samantala'y dumating sil sa bangc; itinl n~g matandang bangkero ang
m~ga sasacyan sa isang tolos na cawayan.
--Hintay muna!--ani ta Isabel sa anc na lalaki n~g matandang talagang
aacyat na sanang dal ang panloc,--kinacailan~gang mahand muna ang
sinigng at n~g tuly-tuly sa sabw ang m~ga isd panggagaling sa
tubig.
--Mabat na ta Isabel!--ang biglng sinabi n~g seminarista;--aayaw na
susumandal ma'y damdamn n~g isd ang pagchiwalay sa tubig.
Balitang magalng na maglt, baga ma't may malnis na mukh, si Andeng
na capatid sa gatas ni Mara Clara. Naghanda n~g hgas-bigas, m~ga
camatis at camas, at tinutulun~gan inaabala caya siya n~g ilng
marahil nan~gagnanais na sila'y canyang calugdn. Linilinis n~g m~ga
dalaga ang m~ga talbs n~g calabaza, hinhimay ang m~ga patn at
pinapuputolputol ang m~ga paayap n~g casinghahab n~g cigarrillo.
Upang liban~gin ang cainipn n~g m~ga nagmmithing makita cung paano
llabas sa canilang bilangguan ang m~ga isdang buhy at
nan~gaggagalawan, kinuha n~g magandang si Iday ang canyang arpa. Hind
lamang mainam tumugtg si Iday n~g instrumentong it, cung hind bucod

sa rito'y may magagandang dalr.

Nan~gagpacpacan ang m~ga cabataan, hinagcn siya ni Mara Clara: ang
arda ang siyang instrumentong lalong tintugtog sa lalawigang iyon at
siyang nauucol sa gayng m~ga sandal.
--Cantahin mo, Victoria, "Ang cancin n~g Matrimonio"!--ang hinin~gi
n~g m~ga in.
Tumutol ang m~ga lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay dumang
na siya'y namamalat daw. "Ang cancin n~g Matrimonio'y" isng magandng
tulng tagalog na nagsasaysay n~g m~ga cahirapan at m~ga calungcutan n~g
matrimonio, na hind binbangguit ang aln man sa canyang m~ga catuwaan.
Nang magcagayo'y hinin~g nilng cumant s Mara Clara.
--Pawang malulungcot na laht ang aking m~ga "cancin".
--Hind cailan~gan! hind cailan~gan!--ang sabhan n~g laht.
Hind na siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugtg n~g isng
"preludio" pn~gunahin at cumantang ang voces ay mataguinting,
calugodlugod nat agad ang damdamin:
Sa sariling Bya'y ctamistamisan
Ang laht n~g horas na nan~gagdaraan,
Palibhs roo'y pawang caibigan
Ang laht n~g abt n~g scat n~g araw.
Pangbuhay na lubs, ang han~ging amihang
Lumilipadlipad sa bundc at parang,
Lubhng maligya sampong camatayan
At lalong matimys ang pagsintang tunay!
<tb>
Nagsisipagsaya sa labing marikit
Ang ganp sa nin~gas at wags na halk
Nang mapag-arugang in sa pag-big
Cung siya'y mguising na calong sa dibdib,
Tuloy hinahanap maguiliw na bsig
Na iniyayacap sa liguid n~g liig
At ang m~ga mata'y pagc tumititig
Pawang n~gumin~git sa galc na akit.
<tb>
Yaong camataya'y catamistamisan
Pagca nahahandog sa sariling Bayang
Ang lahat n~g abot n~g sinag n~g araw
Ating cakilala't pawang caibigan:
Pangpatay na lubs ang hn~ging amihan
Sa sino mang tong walng maisaysay
Na Bayang sariling pinacamamahal,
Inang maaruga't isang casintahan!

Natpos ang voces, humint, napip ang arpa, at gayon ma'y

nagsisipanatili sa pakiking; sino ma'y walng pumalacpc. Naramdaman

n~g m~ga dalagang nappno n~g lh ang canilang m~ga mat. Tila mandn
nabbagot si Ibarra at ang binatang piloto'y nacatanaw sa maly at
hind cumikilos.
D caguinsaguinsa'y nrinig ang isng tung na nacabbin~gi; sumigaw ang
m~ga babae at tinacpan ang canilang m~ga tain~ga. Yao'y gaw n~g nagung
seminaristang si Albino, na hinihipan n~g boong lacs n~g canyng
lalamunan ang sun~gay n~g calabaw, na "tambl" cung tawaguin. Nanag-ul
ang tawanan at ang galak; ang m~ga matang dating pun n~g lh ay
sumay.
--Datapuwa't cami ba'y bbin~gihin mo, hereje?--ang sigw sa cany ni
tia Isabel.
--Guinoong babae!--ang sagt n~g naguing seminarista n~g boong
cataimtiman;--may nrin~gig acng sinasabing is raw dukhng trompetero
doon sa m~ga pampan~gin n~g Rhin, na nacapag-asawa, sa isng dalagang
mahal at mayaman, dahil sa pagtugtg n~g trompeta lamang.
--Tunay n~g, ang trompetero sa Sackingen!--ang idinugtng ni Ibarra,
na hind mangyaring d makipanayam sa bagong casayahan.
--Nrinig na ninyo?--ang ipinagpatuloy ni Albino;--cay n~g ibig cong
tingnan cung magcacaroon ac n~g gayn ding capalaran.
At mul na namang hinipan n~g ll pa mandng malacs ang matung na
sun~gay, at sinasadyang ilapt sa m~ga tain~ga n~g m~ga dalagang
nagpapakita n~g capanglawan. Sa gay'y nagcaroon n~g n~g caunting
caguluhan; siya'y pinahimpl n~g m~ga in sa chahampas n~g chinelas at
ccucurot.
--Ary! ary!--ang sinabi niya, na hinihip ang canyang m~ga
bsig--Gaano ang lyong ikinahihiwalay n~g Filipinas sa m~ga pampan~gin
n~g Rhin! "Oh tempora! oh mores!" Binibigyn ang ib n~g gantng-pl
at balabal n~g cahihiyan ang ibinbigay namn sa ib.
Nan~gagtatawanan na ang laht samp ni Victoria, gayn ma'y sinasabi n~g
may masasayng mat na si Sinang cay Mara Clara n~g sabing marahan:
--Mapalad icw! Ay, ac ma'y cacanta rin cung mangyayari sna!
Sa cawacasa'y ipinagbigay alm ni Andeng, na nacahand na ang sabw
upang matanggp ang doo'y ilalagay.
Nanhc, n~g magcagayon, ang nagbbinat n~g anc n~g man~gin~gisd, sa
pabahay n~g bacld, na na sa dcong dulong pinagtatalicupan nit at
doo'y maisusulat ang "Lasciate ogni speranza voi ch'entrate", cung
marunong sana at nacacawatas n~g wcang italiano ang m~ga culang plad
na m~ga isd: ang pumapasoc sa canil roo'y hind lumlabas cung d n~g
mamatay. Ya'y isng culng na may m~ga isng metro ang lang, na ang
pagcacaany'y macattindig ang isng to sa itaas upang buhat doo'y
mahagup n~g sloc ang m~ga isd at maitaas.
--Diyn ang tunay na hind ac mayyamot na mamingwit!--ang sabi ni
Sinang na nan~gn~ginig sa galc.
Nan~gagmmasid n~g d caws ang laht: nakkinikinita na n~g ibng
nan~gagpapalagan at naglulucsuhan ang m~ga isd sa loob n~g lambt n~g
panaloc, cumikinng ang canilng makikintab na calisks at iba pa. Gayn
man, n~g isisild n~g bint ang lambt ay walng an mang lumlucsong

isd.
--Marahil pun,--ang marahang sbi ni Albino; mahiguit n~g limng araw
na hind pinapandaw.
Itinaas n~g man~gin~gisd ang sloc.... ay! cahi't isng isd man
lamang ay walng nacapamuti sa lambt; sa pagcahlog n~g masaganang
patc n~g tbig na liniliwanagan n~g araw ay wari'y nagttawa n~g
mataguintng. Isng "ah!" n~g pagtatac, n~g sam n~g loob, n~g
pagcabig ang tumcas sa m~ga lb n~g laht.
Inulit n~g bint ang paglulubog n~g sloc, at gayn din ang
kinhinatnan.
--Hind mo nalalaman ang iyng hnap-bhay!--ang sa canya'y sinabi ni
Albino, at umukybit it sa pabahay n~g bacld at inagaw ang sloc sa
cam'y n~g bint--Makikita niny n~gayn! Andeng, bucsn mo na ang
palayc!
Datapuwa't si Albino ma'y hind nacacaalam: nanatli sa pagcawalng
lamn ang sloc. Pinagtawann siya n~g laht.
--Huwg cayng man~gay at nririnig cay n~g m~ga isd ay ayaw
pahli!--Marahil punt ang lambt na ito!
N~guni't walng casirasir ang lambat.
--Pabayaan mo't ac,--ang sa canya'y sinabi ni Leng nan~gin~gibig cay
Iday. Siniyasat na magalng nit ang calagayan n~g bacld, minasdn ang
lambt, at n~g matant na niyng pwang magalng ang calagayan ay
tumanng:
--Talasts ba ninyng magaling na may limang raw n~g hind pinapandaw
it?
--Totoong nalalaman namin! Niyong raw na bago mag "Todos los Santos"
ang chulihulihang pagcpandaw nito.
--Cung gayo'y encantado ang dagatan macacahuli ac n~g cah't iiln.
Inilubog sa tubig ni Len ang sloc; datapuwa't nalarawan sa mukh niy
ang panguiguilalas. Sandaling tiningnan niy n~g walng imc ang calapt
na bundc at ipinagpatuloy ang pag paparoo't parto n~g sloc sa tubig:
pagcatapos ay umans na hind inaalis sa tubig ang sloc:
--Isang buaya!
--Isang buaya!--ang canilng inlit.
Nagpalipatlipat n~g boong tulin sa m~ga bibig ang salitng iyn, sa
guitn n~g pagcatcot at pagcamangh n~g laht.
--An ang sbi niny?--ang itinanong nil sa cany.
--Ang sbi co'y may isng buayang nahuli,--ang ipinagmatigas na sabi ni
Len, sac inilubg sa tubig ang tagdng cawayan n~g sloc, at
nagpatloy n~g pagsasalit:
--Nariring ba niny ang tung na iyn? Iya'y hind ang buhan~gin; iyn
ang matigs na balt, ang licd n~g buaya. Nakikita ba niny ang

paggalw n~g m~ga cawyan? Iya'y siy na nagpupumigls, datapuwa't

siya'y nababaluctot; hintay cay ...! malak: may isang dangcl hlos
mahiguit pa ang lpad n~g canyng catawn.
--An ang marapat gawin?--ang tanun~gan.
--Hulihin!--ang sabi n~g isng voces.
--Jess! at sino ang huhuli?
Sino ma'y walng humahandg na sumisid sa calaliman. Ang tubig ay
malalim.
--Dapat na itli natin siy sa ating bangc at sac caladcarin n~g
boong pagdiriwang!--ani Sinang.--Dapat bang cnin ang m~ga isdng
talagng cacanin natin!
--Hind pa ac nacacakita hangg n~gayn n~g isng buayang buhy!--ang
ibinulng ni Mara Clara.
Nagtindig ang piloto, cumuha n~g isng mahabang lbit at malicsng
pumanhc sa pinacabataln n~g baclad. Ipinagcaloob ni Leng ang piloto'y
siyng humalili sa canyng kinalalagyn.
Lumucs ang piloto sa loob n~g pabahay n~g bacld, sa guitn n~g
pagtatac at baga man nan~gagsisigawan ang lahat.
--Dalhin po niny ang sundng na it!--ang sigw ni Crisstomo, at sa
canya'y iniaabot ang binunot na isang malapad na sundng na gaw sa
Toleod.
Datapuwa't napaiimbulog na ang libolibong patc, at naghlom na ang
tbig n~g boong talinghag.
--Jess, Mara y Jos!--ang sigawan n~g m~ga babae.--Magcacasacun
tayo! Jess, Mara y Jos!
--Huwg cayng mabahl, m~ga guinoong babae,--ang sa canila'y sinabi
n~g matandang bangkero,--cung sa lalawiga'y may isng macaggaw n~g
ganyng bagay, iy'y "siy."
--An ang pan~galan n~g binatang iyn?--ang itinanng nil.
--Tinatawag namin siyng si "Piloto": sa m~ga pilotong nakilala co'y
siy ang magalng sa laht; ang casam-an lmang ay hind niy
kinaguiguiliwan ang hnap-bhay na iyn.
Ang tbig ay gumgalaw, umalimpuy ang tbig: tila mandin may nagbubun
sa ilalim; umuug ang bacld. Hind umimic ang laht, pinipiguil ang
paghin~g. Pinpisil ni Ibarra n~g nan~gn~gatal niyang camy ang
puluhan n~g matalas na sundng.
Tila mandin ang pagbubuno'y natapos na. Sumun~gaw sa ibabaw n~g tbig
ang lo n~g bint, na bint n~g masayang sigawan: punng-pun n~g m~ga
lh ang m~ga mat n~g m~ga babae.
Umakyat ang piloto na hawak ang dlo n~g lbid, at n~g na sa bataln
na'y sac hnila ang lbid na iyn.
Lumitw ang buaya: nactal ang lubid n~g lambal na pahils sa lig at

sa dacong buntt. Malakng buaya iyn, na gaya na n~ga n~g ibinalt na

ni Len may m~ga pint, at sa ibabaw n~g canyng licd ay may sumisibol
n~g lmot, na sa m~ga buaya'y siyng pinacauban cung bag sa to.
Umaatun~gal na parang vaca, hinahagkis n~g canyng buntt ang m~ga
dinding n~g bacld, cumacapit doon, at in~ginann~gan~ga ang canyng
maitim at cagulatgulat na bun~gan~g na an pa't ipinakikita ang canyng
mahahabang m~ga pan~gil.
Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa taas: walng nacacagunitang
sa cany'y tumlong.
Nang wal na sa tbig at n~g mailagy na sa ibabaw n~g bataln,
tinapacan n~g piloto ang buaya n~g canyng paa; tincom n~g canyng
malacs na camy ang pagclalaking m~ga pan~g, at binantang talan ang
n~gs n~g matibay na gpos. Tinicmn n~g buaya ang hulng pagpipigls,
ibinalantc ang cataw't sac ipinl sa bataln ang malacs niyang
buntt, at pagcacawala'y sumibt at nilucs ang dagtan, sa dacong labs
n~g bacld, na an pa't nacaladcad ang sa canya'y nagpapasc. Walng
salang mapapatay ang piloto; isng sigw n~g panghihilacbt ang tumacas
sa laht n~g m~ga dibdib.
Matuling tulad sa lintc ay biglng nahlog sa tbig ang isng catawn;
bahagy na sil nagcapanahng makitang si Ibarra iyn. Hind hinimaty
si Mara Clara, sa pagca't hind pa natututo ang m~ga filipinang
maghimatay.
Nakita nilng namul ang m~ga alon, nadampol n~g dug ang tubig. Lumucs
sa malalim na tubigang binatang man~gin~gisda na hawac ang canyng
gloc, sumund sa cany ang canyng am; datapuwa't bago pa lamang
nacasisisid sil'y siyng paglutang namn ni Crisstomo at n~g piloto na
capuw nacacapit sa bangcy n~g buaya. Ang boong tiyang maput nito'y
bac at nacapac sa lalamunan ang sundng.
Hind maisaysay ang catowan: libolibong camy ang sa canil'y umabt
upang iahon sil sa tbig. Nahihibang hlos ang matatandang babae at
sil'y nan~gagtatawanan at nan~gagdrasal. Nalimutan ni Andeng na
macaatlo n~g sumulc ang canyng sinigng: nbub ang laht n~g sabw at
namaty ang apy. Si Mara Clara lmang ang hind macapagsalit.
Hind naano si Ibarra; nagcaroon n~g bahagyng galos sa bisig ang
piloto.
--Cay ang pinagcacautan~gan co n~g aking buhay!--ang sabi n~g piloto
cay Ibarrang nagbabalot n~g m~ga mantang lana at m~ga "tapiz".
Ang any n~g voces n~g piloto'y tila mandn may pighat.
--Totoong maslong p cay sa pan~ganib,--ang sa canya'y isinagot ni
Ibarra;--ul-ul huwag p ninyong ttucsuhn ang Dios.
--Cung d ca sana nacabalc!...ang ibinulng ni Mara Clarang namumutl
at nan~gan~gatal pa.
--Cung di sana ac nacabalc at icw ay sumunod sa akin,--ang isinagot
n~g bint, na canyng ipinagpatuloy ang caisipn,--sa ilalim n~g
dagata'y "mapapasama ac disin sa aking familia!"
Hind nalilimutan ni Ibarrang doon humhimlay ang m~ga but- n~g canyang
am.

Aayaw n~g pumaroon ang matatandang babae sa cabilang bacld, big na

nilang umuw, at ang canilng minmatuwid ay nagpasimul raw n~g masam
ang araw, at baca may mangyaring maraming sacun.
--At ang laht n~g iya'y dahil, sa hind tayo nagsimba muna!--ang
ibinubuntong hinin~ga n~g isng matandng babae.
--Datapuwa't ano p bang sacun ang nangyari sa atin, m~ga guinoong
babae?--ang tanng ni Ibarra.--Ang buaya ang siya lamang kinulang
plad!
--At ang bagay na ito'y nagpapatotoo,--ang iniwacs n~g naguing
seminarista,--na sa boong canyng macasalanang buhay hind nagsimb
cailan man ang sawing palad na buayang ito. Cailan ma'y hind co
makitang siya'y ncasama n~g lubhng maraming m~ga buayang malimit na
pasasimbahan.
Nagsiparoon n~g ang m~ga bangc sa cabilng baclad, at kinailan~gang
mulng maghand si Andeng n~g ibng sabw na pagsisigan~gan.
Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag ang m~ga lon
sa paliguid n~g buaya, at nagttayo n~g "n~ga bundc n~g bul, na doo'y
cumkintab n~g boong casaganaan sa m~ga culay ang liwanag n~g araw",
ayon sa saysy n~g poetang si P.A. Paterno.
Muling tumung ang msica: tumutugtog si Iday n~g arpa, at ang m~ga
lalak nam'y m~ga acorden at m~ga guitarra, na humiguit cumlang ang
"afinacin;" datapuwa't si Albino ang magaling tumugtg sa laht, sa
pagca't tunay na kinacamot ang guitarra, nagcuculang sa "tono" at
mayatmaya'y sumisinsay sa comps, at caguinsaguisa'y nacalilimot, caya't
lumilipat sa sonatang ibang ib sa dating tintugtog.
Pinaroonan ang cabilng bacld na may malaking pag-aalinlan~gan; marami
ang umaasang naroroon doon ang babaeng buayang asawa n~g npatay,
n~guni't mpagbir ang "Naturaleza", caya't laguing pun n~g isda ang
sloc cailanis ma't ililitaw.
Nag-uutos si tia Isabel:
Mabuting isigang ang "ayun~gin"; pabayaan niny ang "biy" at n~g
mgawang "escabeche", ipas niny ang "dalag" at ang "buwan-buwan":
mahb ang bhay n~g dalg. Ilagay niny sil sa lambt at n~g manatili
sil sa tbig. Ilagay niny ang m~ga "sugp" sa cawli! Ucol na ihaw
ang "bnac" na may camatis sa tiyan, at nacablot sa dhon n~g sguing.
Pabayan niny ang ib at n~g maguing pain. Hind magalng na pabayang
ang walng calamnlaman ang bacld,--ang idinugtng.
N~g magcgayo'y nan~gag-acl silng lumunsd sa pampng, sa gubat na
iyn n~g matatandang choy na pag-ar ni Ibarra. Doo'y sa llim at sa
tab n~g malnaw na btis ay manananghalian sil sa guitn n~g m~ga
bulaclc sa ilalim n~g itatay agad-agad na m~ga palapala.
Umaalin~gawn~gaw sa alang-alang ang msica; napaimbulog n~g boong
casayahan ang soc n~g m~ga calng ang any'y manips na ipoipo: umaawit
ang tbig sa loob n~g mainit na palayc; marahil ay m~ga salitng
pang-alw sa m~ga isdng paty, marahil ay libc at cuty:
nagpapapihitpihit ang bangcy n~g buaya, cung minsa'y biglng
ipinakikita ang maputi at wacwc na tiyn, cung minsan nama'y biglng
ipinakikita ang may pint at namemerdeng licd, n~guni't hind

nagugulumihanan ang tong minamahal n~g Naturaleza, sa gayng caraming

pagpaty na cs sa m~ga capatd, ayon sa sasabihin marahil n~g m~ga
"bramin" n~g m~ga "vegetariano."
TALABABA:
[257] Maningning batng azl ang culay.

=XXIV.=
=SA GUBAT=
Maaga, maagang maaga n~g magmisa si pr Salv, at sa ilng sandali'y
canyng nilnis ang may labingdalawng calolowang marurum, at ang
ganitng gawa'y hind niy nauugalan.
Tila mandn nawal-an n~g gnang cumain ang carapatdapat na cura, dahil
sa pagcabasa n~g ilng slat na dumatng na may m~ga "sello" at mabuti
ang pagcacalagay n~g "lacre;" sa pagca't pinabayang lubs na lumamg
ang "chocolate."
May sakt ang pr,--ang sinasabi n~g "cocinero," samantalang naghhand
n~g ibng "taza" n~g chocolate;--mahb n~g raw na hind cumacain, sa
anim na pinggang inihahayin co sa cany sa "mesa," walng dalawng
pinggn ang canyng sinsalang.
--Dahil sa hind siy nacacatulog n~g mahusay,--ang sagt n~g alilang
lalaki;--siy'y binaban~gun~got mul n~g magbago n~g tinutulugan.
Nalalao'y lalong nanglalalim ang canyng m~ga mat, at totoong
nannilaw.
Tunay n~ga namng nacahhabag tngnan si pr Salv. Hind man lamang
sinalang ang pan~galawng taza n~g chocolate, hind tinicmn man lamang
ang m~ga hojaldeng Ceb; nagpaparoo't parito sa malang na slas at
kinucuyumos n~g canyng mabut-ong m~ga camy ang isng sulat na
manacnacang binabasa. Hinin~g, sa cawacasan, ang canyng "coche",
nag-ayos at sac nag-utos na siy'y ihatd sa gubat na kinalalagyan n~g
nacapammanglaw na choy at sa malapit doo'y nan~gagcacatuwa n~g
paglalakbay sa caparan~gan.
Pinaalis ni pri Salv ang "coche", pagdatng sa lugar na iyn, at
pumsoc siyang nag-isa sa gubat.
Isng mapanglw na lands na bahagy na nabucsn sa casucalan ang
pinagdraanang patun~g sa isng btis, na ang tubig na umaagos doo'y
gling sa ilng bucl n~g malaccong tubig, tulad sa m~ga na sa
taguiliran n~g Makling. M~ga bulaclc na cusang sumisibol na ang marami
sa canila'y hind pa napapan~galanan, ang siyang pamuti n~g m~ga
pangpang n~g batis na iyn; n~guni't marahil ay kilal na n~g m~ga
doradong maliliit na hyop, n~g m~ga parparng sarisar ang lalak, at
may m~ga clay na azl at guint, mapuput at maiitm, sal-it sal-t na
clay maniningning, makikintab, may m~ga tagly na m~ga rub at m~ga
esmeralda sa canilng m~ga pacpc, at n~g m~ga libolibong m~ga tutubng
cumikinang n~g tulad sa metal, at wari nasasabugan n~g totoong mataas na
guint. Ang tunog n~g pagaspas n~g m~ga maliliit na m~ga hayop na ito,

ang irit n~g yayay na nag-iin~gay sa araw at gab, ang huni n~g ibon,
ang lagapk n~g bulk na san~ga n~g cahoy na nahuhulog at
nagcacasabitsabit sa lahat n~g lugar ang siyang tan~ging sumisir n~g
catahimican n~g talinghagang lugar na iyn.
Malanlaon din siyng nagpalacadlacad sa casucalan n~g m~ga gumagapang
na dam, na canyng pinan~gin~gilagan ang m~ga dawag na cumacapit sa
canyng hbitong guingn na tla mandin ibig siyng piguilin, at
pinatitisodtisod maya't may ang m~ga para ninyng d bihasang maglacd
n~g m~ga ugt n~g m~ga choy na lumlabas sa lp. Bigl siyng
tumiguil: masasayng m~ga hlakhakan at m~ga sariwang voces ang dumatng
sa canyng m~ga tain~ga, at nanggagaling ang m~ga voces at ang m~ga
halakhakan sa btis, at nalalao'y llong nlalapit.
--Titingnan co cung ac'y macacsumpong n~g isng pgad,--ang sinsabi
n~g isng magand at matimys na voces na nakikilala n~g cura;--big co
siy makita na hind "niy" ac nakikita, big co siyng sundn sa laht
n~g dco.
Nagtgo si pr Salv sa licd n~g malakng pn n~g isng choy at sac
nakinig.
--Sa macatuwd ay big mong gawn sa cany ang sa iy'y guingawa n~g
cura, na binbantayan ca saan ca man pumaroon?--ang itinugn n~g isng
masayng voces.--Mag-in~gat ca, sa pagca't nacayayayat at
nacapagpapalalim n~g m~ga mat ang panibugh!
--Hind, hind panibugh; cung d pagcaibig lmang na macaalam n~g d co
tals!--ang isinsagot n~g mataguintng na voces, samantalang, inuulit
n~g masay:
--Siya n~g, panibugh, panibugh!--at humahalakhak n~g twa.
--Cung ac'y naninibugho, hind ac ang hind pakikita; ang hind co
ipakikita'y siy, n~g hind siy mmasdan nino man.
--N~guni't icw may hind mo siya makikita, at iya'y hind magalng. Ang
llong magalng, cung macacasumpong tyo n~g pgad, ay ating "iregalo"
sa cura, at sa gayo'y canyng mabbantayan tayo, na hind
magcacailan~gang siya'y makita, anng acal mo?
--Hind ac naniniwal sa m~ga pgad n~g m~ga tagc--ang sagt n~g isng
voces; n~guni't cailan ma't aco'y manibugh matututo acng magbantay na
hind ac makikita.
--At paano? at paano? Bakit, gaya b n~g isng Sor Escucha?
Nacapagpahakhak n~g masay ang gayng alaala sa pagcacolegiala.
--Nalalaman mo na cung paano ang pagday cay Sor Escucha!
Nakita ni pr Salv, mul sa canyng pinagtataguan si Mara Clara, si
Victoria si Sinang na nagllibot sa log. Lumalacad ang tatlng ang
tin~gin ay sasalamn n~g tbig at nan~gaghhanap n~g talnghgang pgad
n~g tagc: Bas sil hangng sa tuhod, na ano pa't nahihiwatigan sa m~ga
malalapad na cunt n~g canilang m~ga syang pangpalgo ang calugdlugd
na hbog n~g canilng m~ga bint. Nacalugay ang canilng buhc at hubd
ang canilng m~ga bsig, at nattacpan ang catawn n~g isng brong may
malalapad na ghit at masasayang m~ga clay. Samantalang naghhanap sil
n~g isng bgay na hind mangyayaring masumpun~gan ay namumuti tuly

sil n~g m~ga bulaclc at nan~gun~guha n~g m~ga glay sa pampng.

Pinanonood n~g fraileng Acten na nammutl at hind cumikilos ang
mahinhing Dianang iyn; ang m~ga mat niyng numningning sa madilm na
hungcg na kinlalagyan ay hind nan~gapapagal n~g pagtatac sa m~ga
mapuput at parang linalic na m~ga bsig, yang magandang liig hanggang
pa pasimul n~g dibdb; ang malliit at culay rosang m~ga paang
nan~gagllar sa tubig, pawang pumupucaw sa abang cataohan niy n~g
cacaibang m~ga damdamin at nagpapapanaguinip n~g m~ga bgong caisipn sa
nillagnat niyang budh.
Sa licd n~g isng pag-lic sa lat, sa guitn n~g masucal na cawayanan;
nan~gawal ang m~ga matitimys na m~ga dalagang iyn, at hind na
marin~gig ang canilng malulupit na m~ga parunggut. Halng,
nanglulupaypay, pigt n~g pawis umals si pr Salv sa canyng
pinagtataguan, at nagpalin~gaplin~gap sa canyng paliguidliguid, na ang
m~ga mata'y hibng. Humintng hind cumikilos, nagaalinlan~gan;
humakbang n~g iln at anaki'y big sumund sa m~ga dalaga, n~guni't
nagbalic at naglacad sa pampng at ang ibng m~ga casama n~g m~ga
dalagang iyn ang siyng hinanap.
Nakita niya sa malay-lay ron, sa guitn n~g btis, ang isng wari'y
paliguang magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubng ay isng
malagong cawayan; may nanggagaling doong masasayng m~ga voces n~g
babae. Napapamutihan ang paliguang iyn n~g dahon n~g m~ga niyog, m~ga
bulaclac at m~ga bandera. Nacatanaw namn siy sa daco pa roon n~g isng
tuly na cawayan at sa dacong malayo'y m~ga lalaking nan~galiligo,
samantalang nan~gagccagulo ang caramihang m~ga alilang lalaki at m~ga
allang babae sa palbt n~g m~ga calng biglaan ang pagcacgaw at
nan~gagsusumakit n~g paghihimulmol sa m~ga inahng manc, nan~gaghuhugas
n~g bigs, nag-iihw n~g "lechn" at ib pa. At doon sa cabilng ibayo,
sa isng calinisang canilng hinwan, sa loob n~g lilim n~g isng
palapalang canilng bagong itinayng ang m~ga haligui'y cahoy at ang
bubng ay "lona" na" ang isang bahagui at ang isng bahagui'y m~ga dahon
n~g malalakng choy, nan~gagcacatipon ang maraming m~ga lalaki't m~ga
babae. Doo'y naroroon ang alfrez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo,
ang teniente mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming m~ga capitan
at tenienteng "pasado", pat ni capitang Basiliong am ni Snang, na
dating caaway n~g nasrang si Don Rafael sa malaon n~g pinag-uusapan. Sa
cany'y sinabi ni Ibarra: "Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran, at
hind mag-caaway ang cahulugan n~g pag-uusapn. At napahinuhod n~g boong
galc n~g loob ang balitang mnanalumpat n~g m~ga "conservador" sa
anyaya ni Ibarra, at tuly nagpadal n~g tatlong payo at sac ipinanalim
sa capangyarihan n~g binat ang paglilingcd n~g canyng m~ga alil.
Sinalbong ang cura n~g boong galac at pagpipitagan n~g laht, pat n~g
alfrez.
--N~guni't saan p nanggaling ang cagalanggalang na camahalan p
niny?--ang itinanng sa canya n~g alfrez, n~g makita nit ang canyng
mukhng pun n~g glos, at ang canyng habito'y pusps n~g m~ga dahon at
n~g m~ga tuyng san~g--Naparap p ba ang cagalanggalang na camahalan
niny?
--Hind! nligaw ac!--ang isinagt ni pr Salv, at ibinab ang
canyng m~ga mat upang siyasatin ang canyng pananamt.
Nan~gagbbucas n~g m~ga botella n~g limonada, nan~gagbbiyac n~g m~ga
niyog na mr at n~g ang m~ga natatapos n~g paliligo'y macinom n~g
canyng malamg na tbig at n~g macacain n~g canyng malambt na lamang

higut ang caputian sa gatas; at bucd sa roo'y pinag-aalayan pa ang

m~ga dalaga n~g isng cuintas na sampaga, na nasasal-itan n~g m~ga rosa
at ilng-ilang, na siyang nagbibigay ban~g sa nacalgay na buhc.
Sila'y naup humihilig sa m~ga dyang nacabitin sa m~ga san~ga n~g
m~ga cahoy, nan~gaglilibang sa paglalaro sa paliguid n~g isng batng
malapad, na may nacalagay sa ibabaw nitong m~ga baraja, m~ga tablero,
maliliit na m~ga libro, m~ga sigay at m~ga batng malilit.
Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwa't tila mandin nallibang ang
sip sa ibng bagay, at cay lamang pinansin ang sinalita sa cany'y n~g
sa canya'y sabihing si Ibarra ang may gaw n~g gayng calakng sgat.
N~guni't hind mangyaring makita ang bantg at hind napagkikilalang
piloto; bago dumatng ang alfrez ay siy'y wal na.
Sa cawacasa'y lumabs si Mara Clara sa pliguan, casama ang canyng
m~ga caibigang babae, sarwang tlad sa isng rosa sa nang umgang
pamumucadcad na numningning ang hamg na ang cawn~gis ay kislp n~g
diamante sa caayaayang ulbs n~g bulaclc. Inihandg niya ang nang
n~git cay Crisstomo, at naucol ang nang pagdidilm n~g canyng no
cay pr Salv. Nahiwatigan nit, n~guni't hind nagbuntunghinin~ga.
Dumatng ang oras n~g pagcin. Nan~gagsiup sa mesang pinan~gun~guluhan
ni Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alfrez, ang gobernadorcillo at
iln pang m~ga capitan, samp n~g teniente mayor. Hind ipinahintulot
n~g m~ga inng cumin ang sinomang lalaki sa mesa n~g m~ga dalga.
--Hind ca na n~gayn, Albino, macapag panucl n~g m~ga btas, pa na
gya n~g sa m~ga bangc,--ani Len sa nagseminarista.
--An? ano iyn?--ang tanun~gan n~g m~ga matatandang babae.
--Na ang m~ga bangc, m~ga guinoong babae, ay pwang m~ga buong-b na
tlad sa pinggng ito;--ang ipinaliwanag ni Len.
--Jess, saramullo!--ang sigaw ni tia Isabel na n~gumn~git.
May nabbatid na p b cayng ano man, guinong alfrez, tungkl sa
tampalsang nagpahrap sa catawn ni pr Dmaso?--ang tanng sa alfrez
ni pr Salv, sa horas na iyn n~g pagcain.
--Sno p bang tampalsan iyn, padre cura?--ang tanng n~g alfrez, na
tintingnan ang fraile, na guingawang pinacasalamn sa mat ang vaso
n~g lac na canyang ininom.
--Ab, at sno pa p ba? Yaong tampalsang camacalaw n~g hapon ay
bumuntal cay pr Dmaso sa daan!
--Bumuntal cay pr Dmaso?--ang tanun~gan n~g ilng voces.
War'y n~gumit ang coadjutor.
--Tnay p, caya't nararatay n~gayn si pr Dmaso! Sinasapantahang
ang gumaw n~g gayo'y si Elias ding sa inyo'y naglublb sa pusw,
guinoong alfrez.
Namul sa hiya sa lac ang alfrez.
--Ang boong sip co,--ang ipinagpatuloy ni pr Salv, na ang any'y
war nangllibac;--ay nalalaman po niny ang nangyayari. Ang wc co'y
alfrez n~g Guardia Civil....

Nagcagt-lb ang militar at ibinulng ang isng halng na pagtaliwacs.

Sa ganito'y siyang pagsipot n~g isang babaeng namumutla, payat, abang
aba ang pananamit; sino may walng nacakita n~g canyng pagdang;
palibhasa'y lumalacad siyng walng imc at napcawalng in~gay ang
canyang paglacad, na cung naguing gab sna'y marahil ipalagy na siya'y
isng "fantasma."
--Pacanin niny ang cahabaghabg na babaeng iyn!--ang sabihan n~g m~ga
matatand:--uy, pumarito cay!
N~guni't ipinagpatuloy n~g babae ang canyng paglcad, at siya'y lumapit
sa mesang kinallagyan n~g cura; ito'y lumin~gn, at nkilala siy at
nalaglg sa canyng camy ang cuchillo.
--Inyong pacnin ang babaeng it!--ang ipinag-utos ni Ibarra.
--Madilim ang gab at nan~gawwal ang m~ga btang lalaki!--ang
ibinbulong n~g magpapalimos na babae.
N~guni't n~g makita ang alfrez, na sa canya'y nagssalit, nguitl ang
babae at nagtatacb, at nawal sa guitn n~g cacahuyan.
--Sino ang babaeng iyn?--ang itinanng.
--Isng cahabaghabg na babaeng pinlit sirin ang sip sa cagugulat at
cpapahrap!--ang isinagt ni don Filipo;--may pat na raw nang iya'y
ganyn.
--Iyan bag ang isng nagn~gan~galang Sisa?--ang tanong ni Ibarra n~g
boong pagmamalasakit.
--Ang babaeng iy'y dinakip n~g iny pong m~ga sundalo,--ang
ipinagpatuloy n~g sabing may capaitan n~g teniente mayor;--siya'y
inilibot sa boong byang batd, dhil sa hind co maalamang m~ga bagay
n~g canyng m~ga anc na lalaki, na ... hind nan~gagcaroon n~g
caliwanagan.
--Bakit?--ang itinanng n~g alfrez na humarp sa cura:--iyn p bag
ang in n~g inyng dalawng sacristn?
Sumng-yon ang cura sa pamamag-tan n~g pagtan~g.
--Na nan~gawalng hind man lamang guinaw ang an mang pagsisiysat
tungcl sa canil!--ang idinugtong ni Don Filipo n~g wri may poot, at
tinititigan ang gobernadorcillo na ibinab ang m~ga mat.
--Hanpin niny ang babaeng iyn--ang ipinag-utos ni Crisstomo sa m~ga
allang lalaki:--Aking ipinan~gacong pagpapagalan co ang pag-uuss cung
saan naroon ang canyng m~ga anac na lalaki.
--Nan~gawal, ang wic niny?--ang itinanng n~g alfrez.--Nan~gawal
ang inyng m~ga sacristan, padre cura?
Inbos ininm n~g cura ang vaso n~g lac na na sa canyng harp, at sac
tuman~g, bilang sagt na oo.
--Carambas, pr cura!--anng alfrez na casaby ang twang libc, at
nattuwa, dahil sa siya'y nacacaganti,--pagca nawwal ang ilng pso

lmang n~g cagalng-glang na camahalan p ninyo'y maagang maaga pa'y

inyng guiniguising ang aking sargento, upang hanapin ang inyng salap;
n~guni't nawwal ang dalawang sacristan ninyo'y hind p cay
nagsasabi; at cay p, guinoong capitn ... totoo n~gang cay po'y....
At hind tinapos ang canyang salit cung d ang guinawa'y nagtaw,
casabay n~g paglulubg n~g canyang cuchara sa mapulng lamn n~g papaya.
Sumagot ang curang malak ang hiy at nattulig.
--Nagcgayon ac't dahil sa ac ang nannagot n~g salap....
--Mabting sagt, cagalanggalang na pastl n~g m~ga cluluwa!--ang
salabat sa cany n~g alfrez na namumualan n~g kinacain.--Mabting
sagt, banl na lalki!
Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, n~guni't nagpilit si pr Salving
manag-li sa dating catahimican n~g loob, at sumagot na caacbay ang
n~gting plit:
--At nalalaman p b niny, guinong alfrez, cung an ang sabihanan
tungcl sa pagcawal n~g m~ga btang iyan? Hind? Cung gayo'y
ipagtanong p niny sa inyng m~ga sundlo!
--At ano?--ang sigaw n~g alfrez na nawala ang towa.
--Ang sabihana'y n~g gabing iyn mawala ang m~ga bata'y may m~ga
tumung na ilang putc n~g fusil!
--Ilng putc?--ang inlit n~g alfrez na canyang minmasdan ang m~ga
cahrap.
Nan~gagsitan~g ang nan~garoroon, bilang pagpapatunay na may nrin~gig
n~ga sil.
Nang magcgayo'y sumagt si pr Salv n~g madalang na pananalita,
taglay ang malupit na paglibac.
--Sa nangyayari'y aking nakikitang bucod sa hind cay nacacahuli n~g
m~ga gumgawa n~g masam'y hind po niny nalalaman ang m~ga guinagawa
n~g inyng m~ga capamahay, at gayn ma'y big po ninyng masoc na
tagapan~garal at magtr sa m~ga iba n~g canilang m~ga catungculan:
dapat po ninyong maalaman ang casabihang; lalong nacacaalam ang ull sa
canyang sariling bahay....
--M~ga guinoo!--ang isinalabat ni Crisstomo n~g canyang makitang
namumutla na ang alfrez;--tungcol n~ga sa bagay na it'y ibig cong
maalaman cung an ang inyng pasiy sa isang aking panucl. Inaacal
cong ipagcatiwl ang pag-aalg sa babaeng diyng sira ang sip sa
isang mabting manggagamot atsamantala'y hahanapin co ang canyang m~ga
anc, sa pamamag-tan n~g tlong at m~ga hatol ninyng dalaw.
Ang pagbabalc n~g m~ga allang nan~gagsabing hind nil nasumpun~gan
ang sir ang sip na babe ang siyng nacalubs n~g pagcapayap sa
dalawng nagcacagalit, at canilng dinal ang salitaan sa ibang bagay.
Nan~gagbahabahagui sa ilng pulutong ang m~ga matanda't m~ga bt n~g
matpos ang pagcain at samantalang sila'y binbigyan n~g ch at caf.
Cumuha ang ib n~g m~ga "tablero" at ang ib nama'y nan~gagsicuha n~g
"baraja," n~guni't lalong minagaling n~g m~ga dalag ang man~gatanng sa

"Rueda de la Fortuna" (gulong n~g capalaran), sa pagcaibig nilng

maalaman ang sa canila'y mangyayari sa panahng hnaharap.
--Hali cay, guinoong Ibarra.--ang sigw namn ni cpitang Basilio, na
lan~g na n~g caunt. May usapn tayong labing limng tang tan na
n~gayn ang itintagal, at walng hucm sa Audienciang scat macahtol:
mangyayari bang tingnan natin cung ting mabbigyang hangg sa
"tablero"?
--N~gayn din p, at sumasang-ayon ac n~g boong catowaan!--Hintayn
po niny acng saglt, sa pagca't nagpapaalam ang alfrez!
Nang maalaman nil ang gayng paglalar, nan~gagcapsan ang laht n~g
matatandng lalaking marnong n~g "ajedrez" sa palguid n~g "tablero";
mahalag ang larng iyn, caya't nacaakit pat sa m~ga hind nacacaalam.
Hinarp n~g m~ga matatandng babae, gayn man, ang cura, upang
makipagsalitan sa cany tungcl sa m~ga bagay na nauucol sa religin;
datapuwa't hind marahil minmagaling ni fray Salv ang lugar na
kinlalagyan at ang capanahunang iyn, cay n~g't pawang m~ga malalb
ang caniyng m~ga isinsagot at mapapanglaw at may glit na hl, at ang
canyang m~ga matng hind tumitin~gin man lamang sa canyng m~ga
kinacausap ay nagpapalin~gaplin~gap sa magcabicbil.
Nagpasimul ang lar n~g boong cacadakilan.
--Cung magtabl ang lar, papagtatablahn naman natin ang ting
usapn--ang sabi ni Ibarra.
Nang na sa calaghatan na ang lar, tumanggap si Ibarra n~g isng
telegrama na nagpaningning n~g canyang m~ga mat at nacapagbigy sa
cany n~g pamumutl. Itinag niy sa canyng "cartera" ang telegrama, na
hind binucsn, at canyng sinulyp ang pulutong n~g m~ga cabatang
nagpapatuloy n~g pagtatanng cay Capalaran, sa guitn n~g m~ga tawanan
at m~ga sigawan.
--"Jaque" sa "Hri!"--anang binat.
Napilitang itag ni capitang Basilio ang "Hari" sa licd n~g "Reina."
--"Jaque" sa "Reina"!--ang muling sinbi ni Ibarra, na pinagbabalan
n~g canyng "Torre" ang "Reina," na ipinagsasanggalang n~g isang "Pen."
Sa pagca't hind matacpn ni capitang Basilio ang "Reina" at hind namn
niy maiurong it, dahil sa "Haring na sa sa licd", humin~g siy n~g
panahn upang siya'y macapa-isip.
--Sumasang-ayon p ac n~g boong tuw!--ang sagt ni Ibarra;--mayroon
pa namang sasabihin ac n~gayn din sa ilng lalaki sa pulutng na iyn.
At nagtindg siy, pagcapagcaloob sa canyng calaban n~g icaapat na
bahgui n~g isang oras upang mag-sip.
Tan~gan ni Idy ang mablog na cartng kinasusulatan n~g apat na po't
walng tanng, at si Albino ang may tan~gan n~g libro n~g m~ga sagt.
--Casinun~galin~gan! hind totoo! casinungalin~gan!--ang isinsigaw
ni Sinang na halos umiyac.
--An b ang nangyayari sa iyo?--ang sa cany'y tanng ni Mara Clara.

--Tingnn mo, aking itinanng: "Cailn bag ac magcacabait?" binitiwan

c ang m~ga "dado", at ang guinawa niyang curang iyang bantilaw ay
binasa sa libro ang ganito: "Pagca nagcabuhc ang palaca!" It ba'y
mabuti?
At saca n~giniwian ni Sinang ang nagung seminarista, na hind
tumitiguil n~g pagtatawa.
N~guni't Sno ba ang may utos sa iyong magtanong ca n~g gayon?--ang
sinabi sa canya n~g pinsan niyang si Victoria--Scat na ang magtanng
n~g gayn upang marapat sa gayng m~ga sagt!
--Tumanng p cay!--ang sinabi nila cay Ibarra, casabay n~g
paghahandog sa canya n~g "rueda"--Pinagcayarian naming cung sino ang
magcamit n~g lalong magaling na sagt ay tatangap sa m~ga iba n~g isang
handg. Nacatanng na camng lahat.
--At Sino ang nagcamit n~g lalong magalng na sagt?
--Si Mara Clara! si Mara Clara!--ang isinagt ni Sinang.--Ibiguin
man niya't hind'y siya'y pinatanong namin: "Tapt baga't hind
magmamaliw ang canyng pagliyag?" at ang libro'y sumagt....
N~guni't tinacpan ni Mara Clarang nammulang mainam ang bibg ni
Sinang, at hind itinulot na maipatuloy ang sinasabi.
--Cung gayo'y ibigay niny sa akin ang "rueda"!--ani Crisstomong
n~gumin~git.
Tumanng: "Lalabas ba n~g magalng ang casalucuyan conglinalayon?"
--Napacapan~git naman n~g tanng na iyan!--ang sigaw ni Sinang.
Iniabsang ni Ibarra ang m~ga "dado" at alinsunod sa canyang "numero" ay
hinanap ang mukha at ang talata n~g na sa libro.
--"Ang m~ga panaguinip ay pawang m~ga panaguinip n~ga!"--ang binsa ni
Albino.
Kinha ni Ibarra ang telegrama at nan~gan~gatal na bnucsn.
--N~gay'y nagsinun~galng ang libro niny!--ang isinigaw na pusps n~g
tuw.--Basahin ninyo:
"Sinang-ayunan ang panuclang escuela, hinatlang cay ang nanlo sa
usapin."
--An ang cahulugn nit?--ang itinanng nil sa cany.
--Hind b ang sbi ninyo'y bibigyan n~g pabya (regalo) ang magtam
n~g lalong mabting sagt?--ang itinanng niy, na nan~gan~gatal ang
voces sa lak n~g canyng tuw, samantalang hinahati n~g boong in~gat
ang papel.
--Siy n~ga! siya n~ga!
--Cung gay'y nrito ang aking paby,--ang sinabi, at ibinigay cay
Mara Clara ang calahti;--magttay ac sa byan n~g isng paralang
col sa m~ga btang lalaki't babe; ang paralang it'y siyng king
paby.

--At anng cahulugan niyang calaht n~g papel?

--It'y ihhandog co namn sa nagcaron n~g lalong masam sa m~ga
sagt!
--Cung gay'y ac! sa akin marapat ibigy!--ang sigw ni Snang.
Ibinigy sa cany ni Ibarra ang papel at matling lumay.
--At an ang cahulugn nit?
Datapowa't maly na ang mapalad na binta, at nagbalc na mul siy sa
pakikilar n~g "ajedrez."
Lumapit si Fr. Salv na wari'y nag-wwalang an man sa masayng lpon
n~g m~ga cabatan. Pinapahid ni Mara Clara ang isang lha sa catuwan.
Humint n~g magcgayon ang tawanan at napip ang salitan. Tumtin~gin
ang cura sa m~ga bagongtao't dalaga, na di niy matutuhan cung an ang
sasabihin; hinhintay namn nilng magsalit ang cura at hind sil
umimic.
--An it?--ang sa cawacasa'y naitanong n~g cura, at kinha ang libro
at canyang binbuclatbuclat.
--Ang "Rueda de la Fortuna",--isng librong liban~gan, ang sagt ni
Len.
--Hind ba niny nalalamang casalanan ang maniwla sa m~ga bgay na
ganit?--ang winic, at sac pinunitpunit n~g boong glit ang m~ga dhon
n~g libro.
Nagpumigls sa m~ga lbi n~g lahat ang m~ga sigw n~g pagtatac at sam
n~g loob.
--Llong malakng casalanan ang gawn ang maibigan sa bgay na hind
cany't lban sa calooban n~g tnay na may r!--ang itintol ni
Albinong nagtindig.--Amang cura, ncaw ang twag sa ganyng gaw at
ito'y bawal n~g Dios at n~g m~ga to.
Pinapagdap ni Mara Clara ang m~ga camay, at tinitigang tumatan~gis ang
m~ga wacs n~g librong iyng hind pa nalalaong nag-alay sa canya n~g
lubhng malakng ligaya.
Hind sumagt cay Albino si fray Salv, laban sa inaasahan n~g m~ga
nanonood; ntira siy sa panonood cung paano ang linipadlipad n~g m~ga
pinagpunitpunit na m~ga dhon n~g libro, na ang ib'y ipinwid n~g
hn~gin sa gbat at ang ib nam'y sa tbig; pagcatpos ay lumayng
guguirayguray at nacapatong ang dalawng camy sa ulo. Humintong
sandal at nakipg-usap cay Ibarra na naghatd sa cany sa is sa m~ga
cocheng nhahandang pangdal panghatid sa m~ga panauhn.
--Mabuti at lumayas ang pang-aby-galc na iyn,--ang ibinulng ni
Sinang.!May pagmumukhng wri'y sinasabing: "Huwg cang tatawa't
nalalaman co ang iyong m~ga casalanan."
Sa malakng catuwan ni Ibarra, sa pagcapagbigay niy sa canyng
maguiguing asawang si Mara Clara n~g canyang pabuy, nagpasimul siy
n~g paglalarng hind na iniisip ang guingaw, at hind na nag-aabal

n~g pagbablacbalac n~g pagwawr n~g boong pag-iin~gat n~g calagayan

n~g m~ga "pieza."
Dahil sa ganito'y ang nangyari, baga man si capitang Basilio'y bhagy
n~g nacapagssangalang, ang laro'y nagcapantay, salamat sa maraming
pagcacamaling sa huli'y guinaw n~g bint.
Papagtablahin natin! papagtablahin natin! ang sabi ni capitang
Basiliong malak ang tuw.
--Papagtablahin natin!--ang inulit n~g bint,--cahi't magung an man
ang inihatol n~g m~ga hucm sa ating usapn.
Nangagcamy ang dalawa na nan~gagpisilan n~g boong pagguiguiliwan.
Samantalang ipinagcacatuwa n~g m~ga caharap ang nangyaring it na
nagbbigay wacs sa isng usapng totoong nagpapahrap na sa dalawang
magcalaban, ang biglng pagdating n~g apat na guardia civil at isng
sargento, na pawang sandatahan at nacalagay sa dlo n~g fusil ang
bayoneta, siyng sumir n~g casayahan at nagdlot n~g panghihilacbt sa
pulutng n~g m~ga babae.--Huwg kikilos ang sino man!--ang sigaw n~g sargento.--Papputucan
ang cumilos!
Hind inalintana ni Ibarra ang gayng pahyop na pagmamatapang, tumindig
siy at lumpit sa sargento.
--An p ang inyng ibig?--ang itinanng.
--Na n~gayn din ay ibigy sa amin ang isng may casalanang
nagn~gan~galang Elas, na sa iny'y namimiloto cannang umaga,--ang
isinagt na may anyng pagbabl.
--Isng may casalanan?... Ang piloto? Cay po'y nagcacamali
marahil!--ang itinugn ni Ibarra.
--Hind p; n~gayo'y isinumbng na naman ang Elas na iyng nagbhat n~g
camy sa isng sacerdote....
--Ah! at iyn ba ang piloto?
--Iyn n~g, yon sa sbi sa amin; tumtanggap p cay sa inyong m~ga
pagsasaya, guinoong Ibarra, n~g tong may masamang caasalan.
Tiningnan ni Ibarra ang sargento mul sa m~ga paa hanggng sa lo at
sinagt siy n~g lubhng malaking pagpapawalng halag:
--Hind co cailan~gang ac'y magslit sa iny n~g king m~ga guingaw!
Tinatangggap namin n~g boong cagandahan n~g loob ang sino man sa ming
m~ga pagsasay, at cay man, cung cay'y pumarto sana, iny disng
nasunduan ang isng luclucan sa mesa, na gya naman n~g inyng alfrez
na capanaym namin ditong dalawng horas lmang ang callampas.
At pagcawic nito'y tinalicuran siy.
Kinagt n~g sargento ang canyng m~ga bigote, at sa pagca't
napagdilidili niyng siy ang lalong mahn, ipinag tos na paghanapin
sa magcabicabil at sa m~ga cacahuyan ang piloto, na ang any nit'y
nacatitic sa capirasong papel na canyng dal. It ang sinabi ni Don

Filipo sa cany:
--Inyng talastasing naaangcap ang m~ga any't calagayang iyn sa siym
n~g bawa't sampong dalisay na filipino; bac p cay'y magcamal!
Sa cawacasa'y bumalc ang m~ga sundalo, at canilng sinabing walng
nakita silang bangc tong sno mang macapagbigy hinla; nagsabi n~g
pautl-utl ang sargento n~g ilng salit at sac umalis na tulad n~g
pagdating: sa guardia civil.
Untuntng nanag-li ang katuwan, umuln ang m~ga tanng at sumagna
ang m~ga salisalitaan tungcl sa nangyri.
--Cung gayo'y iyn pal ang Elas na naghlog sa alfrez sa isng
pusw!--ang sbi ni Leng nag-isip-isip.
--At pano b ang nangyaring iyn, paano?--ang tanng n~g ilng ibig
macatant n~g lhim.
--Ang sabi'y nsalubong daw n~g alfrez ang isng tong may pas-ng
choy na panggtong, n~g isng raw na umuulan n~g mainam n~g buwn n~g
Septiembre. Totoong maptic ang daan at sa tab lamang may makipot na
lands na malalakaran n~g isang to. Ang guinaw raw n~g alfrez ay
hind piniguil ang cabayo na siyng dpat sana, cung d bagcs pinatulin
at sumigw sa tong siya'y umudlt: tla mandin hind big n~g taong
iyng bumalc sa pinanggaln~gan ayaw na mlubog sa pusw, caya't
nagpatloy n~g paglacad. Sa glit n~g alfrez ay inaclang siya'y
ipathac, n~guni't cumha ang to n~g caputol na choy at pinacapalpl
ang lo n~g hyop nang boong laks, na an pa't nbulagt ang cabayo't
napatapon sa pusw ang alfrez. Sinasabi ring ipinagpatuloy daw n~g
tong iyn ang paglacad n~g boong tiwasy, na hind niy alumana ang
limng balang ipinahabol sa cany n~g alfrez na nabulagan sa marubdb
na glit at sa lsac. Sa pagca't tnay na hind kilal n~g alfrez cung
sno ang tong iyn, hininalang marahil ay ang bantg na si Elas, na
gling sa lalawgang may ilng buwn pa lamang, na d alm cung
tagasan, at napakilala sa m~ga guardia civil sa ilng byan dhil sa
m~ga cawan~gis n~g gayon din m~ga cagagawn.
--Cung gay'y tulisn pal siy?--ang itinanng ni Victoriang
kinkilig.
--Sa acl co'y hind, sa pagc't minsan daw ay siy'y nakilaban sa m~ga
tulisn isng araw na canilng linolooban ang isng bhay.
--Walang mukhng masamng to!--ang idinugtng ni Snang.
--Wal, toto lamang mapanglw ang canyng tin~gn: hind co nakitang
siy'y n~gumit man lamang sa boong umaga,--ang sinb ni Mara Clara.
Sa gay'y nagdan ang hpon at dumatng ang horas n~g pag-ow sa bayan.
Nan~gagsials sil sa gbat n~g ilinliwanag ang m~ga hulng snag n~g
naghhin~galong raw, at nagdaan silng hind umimic sa malapit sa
mahiwgang pinaglibn~gn n~g nn ni Ibarra. Pagcatpos ay nanag-l
ang masayang m~ga salitaang man~gay, pusps n~g canin~gasan, sa slong
n~g m~ga san~g n~g choy na iyong hind totong sany na macrinig n~g
gayng carming m~ga voces. Tila mandin nammanglaw ang m~ga choy,
umugoy ang m~ga gumagapang na m~ga dam at war'y sinasabi: Paalam
cabatan! Paalam, panag-nip na isng raw!

At n~gayn, sa liwanag n~g mapupul at malalakng nin~gas n~g m~ga

sigsg; at sa tugtog n~g m~ga guitarra, bayaan natin silng lumcad na
patun~g sa bayan. Nagbabawas ang m~ga pulutng, nammatay ang m~ga
ilaw, nappipi ang guitarra, samantalang sil'y nlalapit sa tahanan n~g
m~ga to. Ilagy niny ang inyng "mscara", sa pagca't cayo'y
makikipanayam na namn sa inyng m~ga capatd!

=XXV.=
=SA BAHAY NG FILOSOFO=
Pagca umaga n~g kinabucasan, pagcatapos na madlaw ni Juan Crisstomo
Ibarra ang canyang m~ga lp, siy'y tumn~go sa bhay ni mtandang
Tasio.
Lubs na lubs ang catahimican sa halamnan, sa pagca't ang m~ga
lan~gay-lan~gayang nan~gagsasalimbayan sa palibt n~g balisbisa'y
bahagy na umiin~gay. Sumsibol ang malilit na dam sa lmang pader na
guinagapan~gan n~g cawn~gs n~g bguing na bumubord sa m~ga bintn,
malit na bahay na anaki'y siyng tahanan n~g catahimcan.
Man~gat na itinli ni Ibarra ang canyng cabyo sa isng halgui,
siy'y lumacad n~g hlos patiad n~g pagdadahandahan at canyng tinhac
ang halamanang malnis at totoong magaling ang alg; pinanhc ang
hagdnan, at siya'y pumasoc, sa pagca't bucas ang pint.
Ang nang nakita niy'y ang matand, na nacayucd sa isang libro na tla
mandn canyng sinusulatan. May napanood sa m~ga pader na tinitipong
m~ga maliliit na m~ga hyop at m~ga dahon n~g m~ga choy at dam, sa
guitn n~g m~ga "mapa" at lmang estanteng pun n~g m~ga libro at n~g
m~ga slat-camy.
Lubhang nalilibang ang matand sa canyang guinagaw, na ano pa't hind
naino ang pagdating n~g binat, cung d n~g ito'y aalis na sana, sa
pagcaibig na huwag macagambal sa matandang iyn.
--Ab! nariyan p b cay?--ang itinanng, at tiningnan si Ibarra n~g
wari'y nangguiguilals.
--Ipagpaumanhin p niny,--ang isinagt nit,--cay p pala'y maraming
totoong guinagaw....
--Siya n~g p, sumusulat ac n~g caunt, datapuwa't hind dal-dal at
ibig cong magpahin~g. May magagaw p b acng an mang sucat ninyng
pakinaban~gan cahi't babahagy?
--Malaki p!--ang isinagt ni Ibarra at saca lumapt;--datapuwa't....
At sinulyp ang librong na sa ibabaw n~g mesa.
--Aba!--ang biglang sinabing nangguguilalas; guinagamt po ba ninyo
ang inyong panahon sa pagsisiyasat cung an ang cahulugn n~g m~ga
"geroglfico?"
--Hind p!--ang isinagt n~g matandng lalki, at tuloy nag-lay sa

kany n~g isng "silla";--hind nacacawatas ac n~g egipcio n~g copto

man lamang, datapuwa't may caunt akng nalalamang paraan sa pagsulat
niyan, caya ac'y sumulat n~g m~ga "geroglfico."
--Sumusulat p cay n~g m~ga "geroglifico"? At bkit p?--ang
itinanng n~g binatang nag-aalinlan~gan sa nakikita't naririn~gig.
--N~g huwag mabasa nino man sa m~ga panahng it ang aking sinusulat.
Tinitigan ni Ibarra ang matandang lalaki, at ang sip niya'y bac
nasisir ang sip nit. Madaling madalng siniysat ang aclat, sa pagca
ibig niyang maalaman cung nagsisinun~galing, at canyang nmasdang
totoong magalng ang doo'y pagcacaguhit n~g m~ga hayop, m~ga ghit na
bilg, m~ga ghit na anyng pabilg, m~ga bulaclac, m~ga paa, m~ga
camay, m~ga bisig, at iba pa.
--At bakit p cay sumusulat cung talagang aayaw cayng mabasa nino man
ang inyng sinusulat?
--Sa pagca't hind co iniuucol ang king sinusulat sa m~ga taong
nabubuhay n~gayn; sumusulat ac at n~g mabasa n~g m~ga taong
ipan~gan~ganak pa sa m~ga panahong sasapit. Cung mababasa n~g m~ga tao
n~gayon ang aking m~ga sinusulat ay canilang susunuguin ang aking m~ga
aclat, na siyang pinagcagugulan co n~g pagal n~g boong aking bhay;
datapuwa't hindi gayn ang gagawin n~g m~ga taong ipan~gan~ganak pang
macababasa n~g aking m~ga sinusulat n~gayn; sa pagca't ang m~ga taong
ipan~gan~ganak pang iyo'y pawang maguiguing m~ga pantas at mauunaw nila
ang aking m~ga adhic at canilang wiwikain: HINDI NATULUG NA LAHAT SA
GABI N~G AMING M~GA NUNO! Ililigtas n~g talinghag n~g m~ga cacaibang
m~ga letrang it ang aking gaw, sa camangman~gan n~g m~ga tao, na gaya
naman n~g pagcaligtas sa maraming m~ga catotohanan n~g talinghaga n~g
m~ga cacaibang m~ga pagsamb at n~g di sirain n~g mapangwasak na m~ga
camay n~g m~ga sacerdote.
--At sa anng wica sumusulat po cayo?--ang itinanong ni Ibarra,
pagcatapos n~g isang sandalng hind pag-imc.
--Sa wica natin, sa tagalog.
--At nagagamit p ba sa bagay na iyan ang m~ga "geroglifico"?
--Cung di lamang sa cahirapan n~g magdibujo, nagcacailan~gan n~g panahn
at tiyaga, halos masasabi co sa inyng lalong magaling na gamitin ang
m~ga "geroglifico sa pagsulat n~g ating wik cay sa "alfabeto latino".
Tagly ang m~ga "vocal" n~g dating "alfabeto egipcio"; ang ating o na
pangwacas na vocal na na sa calaguitnan n~g o at n~g u; wala rin sa
egipciong tnay na tung ang E; na sa "alfabeto egipcio" ang ating ha at
ang ating kha na wala sa "alfabetong latn" ayon sa paggamit natin sa
castila. Sa halimbaw; sa sabing mukha,--ang idinugtong na itinuro ang
libro--lalong nababagay na aking isulat ang slabang ha sa pamamag-itan
nitng anyng isd cay sa letrang latina na ipinan~gun~gusap sa Europa
sa pamamag-itan n~g iba't ibng paraan. Sa isng pan~gun~usap na hind
totoong ipinahahalat ang letrang it, gya sa halimbwa dito sa sbing
hain, na dito'y hind totooog mariin ang pan~gun~gusap n~g h, ang
guinagamit co'y itng "busto" n~g le itng tatlng bulaklak n~g loto,
ayon sa bilang n~g "vocal." Hind lmang it, naggaw co rito ang
pagslat n~g tnig na sa ilng lumlabas, letrang wal sa "alfabeto
latinong" kinastil. Inuulit cong cung hind n~g lmang sa cahirpan
n~g pagdidibujo na kinacailan~gang pacabutihin, hlos magagamit n~g ang
m~ga "geroglifico"; datapowa't ang cahirapang ding it ang siyang

pumimipilit sa aking huwag magsalit n~g malwig at huwag magsaysay cung

d iyng catatagn at kinakailan~gan lmang: bucd sa rito'y sinasamahan
ac n~g pinagpapagalan cong it, pagca umalis ang king m~ga panauhing
tag China at tag Japn.
--An pong sbi niny?
--Hind p ba ninyo nririn~gig? M~ga lan~gaylan~gayan ang king m~ga
panauhin; n~g tang it'y nagclang n~g is; marhil siy'y hinli n~g
sno mang masamng btang insc japons.
--Bakit p nalalaman ninyng sil'y nanggagaling sa m~ga lupang iyn?
--Dahil p sa isng magang na paraan: may ilng tan na n~gayng bgo
sil umals ay itinatal co sa canilng paa ang isng maliit na papel na
may nacaslat na "Filipinas" sa wicang ingls, at inaacal cong hind
totong maly ang canilng pinaroroonan, at sa pagc't sinsalita ang
wicang ingls hlos sa laht n~g pnig n~g m~ga dcong it. Hind
nagcamt casagutan ang maliit cong papel sa loob n~g mahabang panahn,
hanggng sa cawacasa'y ipinasulat co sa wicang insc, at ang nangyari'y
sil'y bumalic n~g noviembreng sumund na may m~ga dalng ibng m~ga
maliliit na papel, na aking ipinabasa: nacaslat ang is sa wcang
insc, at ya'y isng bti magmula sa m~ga pampan~gn n~g Hoangho, at
ang is, alisunod sa insc na king pinagtanun~gan, yan daw marahil ay
wicang japons. Datapuwa't cay po'y king linlibang sa m~ga bagay na
it, at hind co itinatanong sa iny cung sa paanong bagay
macapagllingcod ac sa iny.
--Naparito p ac't ibig cong makipag-sap ac sa iny tungcl sa isang
bagay na mahalaga,--ang isinagt n~g binat;--cahapon n~g hapo'y....
--Hinli p ba ang clang plad na iyan?--ang isinalabat n~g matandang
lalaking malaking toto ang pagca ibig na macaalam.
--Si Elas p ba ang inyng sinasabi? Bakin p niny naalaman?
--Aking nakita ang Musa n~g Guardia Civil.
--Ang Musa n~g Guardia Civil! At sino p ba ang Musang iyan?
--Ang asawa n~g alfrez, na inyng inanyayahan sa inyng pagcacatuwa.
Cumlat cahapon sa byan yaong nangyari sa buwaya. Cung gaano ang
catalsan n~g sip n~g Musa n~g Guardia Civil ay gayon din ang
catampalasanan n~g canyng budh, at hininl na marhil ang piloto'y
yaong napacapan~gahas na nag-abang sa canyang asawa sa pusaw at
bumuntl cay pr Dmaso; at sa pagca't siya ang bumabasa n~g m~ga
"parte" (casulatang nagbibigay lam n~g an mang bagay na nangyayari) na
dapat tanggapin n~g canyng aswa, bahagy pa lamang dumarating it sa
canyang bahay na lan~g at walang malay, inutusan ang sargento, samp
n~g m~ga soldado, at n~g bagabaguin ang fiesta, upang macapanghigant sa
iny, Mag-in~gat p cay! Si Eva'y mabait na babae, palibhasa'y
nanggling sa m~ga camay n~g Dios ... Masama raw babae si doa
Consolacin, at walng nacacaalam cung caninong camy siya nanggling!
Kinacailan~gang naguing "doncella" nagung ina, minsan man lmang,
upang gumalng ang isang babae.
N~gumit n~g caunt si Ibarra, sac smagt, casabay ang pagcuha sa
canyang cartera n~g ilng m~ga papel.
--Malmit na nagttanong p sa iny ang aking nasrang am sa ilng m~ga

bagay, at nattandaan cong pwang casayahan ang canyang tinam lamang sa

pagsund sa inyong m~ga cahatulan. May casalucuyan acng isang munting
gawain big cong papagtibayin ang magandang calalabasan.
At sinabi ni Ibarra sa matandang lalaki sa maiclng pananalit, ang
pinagbabalac na escuelahang canyang inihandg sa canyang
pinan~gin~gibig, at inilahad sa m~ga mata n~g nagtatacang filsofo ang
m~ga planong galing Maynila na sa canya'y ipinadala.
--Ibig co sanang ihatol p niny sa akin cung sinosino sa bayan ang m~ga
taong aking susuyuin, at n~g lalong lumabs na magalng ang gawaing it.
Kilal p ninyng toto ang m~ga tong nananahan dito; ac'y bgong
carrating at hlos ac'y isng manunuluyang tag ibang lupan sa aking
sariling bayan.
Sinisiysat ni matandng Tasiong sa m~ga mata'y nangguiguilid ang m~ga
lh, ang m~ga planong na sa canyng harp.
--Ang inyng ipagpapatuloy na yariin ay ang aking panaguinip, ang
panaguinip n~g isng abng sir ang sip!--ang biglng sinbing
nabbagbag ang lob;--at n~gay'y ang nang ihahatol co p sa iny'y ang
huwg na mulng cay'y magtanng sa kin magpacailan man!
Tinin~gnn siy n~g bintang nangguguilalas.
--Sa pagc't ang m~ga tong matitin'y ipalalagay p cayng sir rin ang
pag-isip,--ang ipinagpatuloy n~g pananalitng masaclp na
pagpalibhs.--Inaacal n~g tong pwang m~ga sir ang sip n~g sno
mang hind nag-iisip n~g wan~gis na canil; it ang dahiln at
ipinallagay nil acng ul-l, at ang gay'y kinikilala cong tang na
lob, sa pagc't ay, sa aba co! sa araw na ibig nilng ibalic sa aking
boo ang sir cong sip; sa araw na iy'y alsan ac n~g cauntng
calayang king binil sa halag n~g pagca-ac'y tong may clolowa. At
sno ang nacacaalam cung sil n~g ang may catuwiran? Hind ac
nag-iisip at hind ac nabubuhay alinsunod sa canilng m~ga cautusn;
pawang m~ga ib ang king sinsunod na m~ga palatuntunan, ang king m~ga
adhic. Sa ganng canil'y ang tnay na matin'y ang gobernadorcillo, sa
pagca't palibhsa'y walng ibng pinagaralan cung d ang magdlot n~g
chocolate at magtiis n~g casam-n n~g asal ni pr Dmaso, n~gay'y
mayaman, linligalig niy ang m~ga maliliit na capalran n~g canyng
m~ga cababyan at cung magcabihir pa'y nagssalit n~g tungcl sa
catuwran. "Matalas ang pag-isip n~g tong iyn" ang inaacal n~g m~ga
han~gal; "tingnan niny't sa walng an ma'y nacapagpalak sa sarili!"
Datapuwa't acng nagmna n~g cayamanan, m~ga pagca-alng-lang n~g
cpuw, ac'y nag-ral, n~gay'y isng mahrap ac, at hind ac
pinagcatiwalan n~g llong walng cabuluhng tungclin, at ang sinasabi
n~g laht: "Iy'y isng ul-l, iy'y hind nacauunaw cung an ang
pamumuhay!" Tinatawag ac n~g curang "filsofo" n~g palibc, na ang
ipinahihiwatig ay ac'y isng madaldal na ipinagmmayabang ang m~ga
pinagarlan sa Universidad, gayng siy pa namng llong walng
cabuluhn. Marahil n~g nam'y ac ang tnay na bliw at sil ang m~ga
tin, sno ang macapagsasabi?
At pinasps n~g matand ang canyng lo, na ank ibig niyang palayuin
ang isng pag-isip, at sac nagpatloy n~g pananalit:
--Ang icalawng maihahatol co sa iny'y magtanng p cay sa cura, sa
gobernadorcillo, sa laht n~g m~ga tong nacacacaya; bibigyan cay nil
n~g m~ga masasam, han~gl at walng cabuluhng m~ga cahatuln;
datapuwa't hind pagtalma ang cahulugn n~g pagtatanng, magpacunuwar

cayng sinsunod niny sil cailan man at mangyayaring gawin ninyo, at

inyng ipahayag na iniaalinsunod niny sa canil ang inyng m~ga gaw.
Naglininglnng n~g sandali si Ibarra at nagsalit, pagcatapos:
--Magalng ang inyng htol, n~guni't mahirap sundin. Dapuwa't hind
n~g cay maipagpatuloy co ang aking panucl na hind tumakip sa
pancalang iyn ang isng dilm? Hind bag cay magaw ang isng
cagalin~gan cahi't tahkin ang laht, ymang hind cailan~gan n~g
catotohanang manghirm n~g pananamit sa camalan?
--Dhl diy'y wal sino man sumisinta sa catotohanang hubd! Magalng
ang bgay na iyn sa salit, mangyayari lamang sa daigdg na
pinpanaguimpan n~g cabatan. Nriyan ang maestro sa escuela, na walang
tumtulong sno man, sangl na psong nagmith n~g cagalin~gan ay walang
inni cung di libc at m~ga halakhc; sinbi niny sa king cay'y taga
ibang byan sa inyng sariling lupan, at naniniwal ac. Mul sa nang
raw n~g inyng pagdatng dto'y inyng sinactn ang calooban n~g isng
fraileng cabalitaan sa m~ga tong siya'y isng banl, at ipinalalagay
n~g canyng m~ga cpuw fraileng siy'y isng pants. Loobin naw n~g
Dios na ang guinaw ninyng it'y huwg siyng maguing cadahilanan n~g
m~ga mangyayari sa iny sa hinharap na panahn. Huwg po ninyng
acaling dhil sa pinawawal-ng halag n~g m~ga dominico at agustino ang
guinggng hbito, ang cordn at ang salaulang pangyapc, na dahil sa
minsang ipinaalaala n~g isng daklang doctor sa Santo Toms, na
ipinasiy n~g papa Inocencio III,na lalong nauucol daw sa m~ga baboy
cay sa m~ga tao ang m~ga palatuntunan n~g m~ga franciscano'y hind sil
man~gagccaisa upang papagtibayin yang sbi n~g isng fraileng
procurador: "Higuit ang ikinapangyayari n~g llong walang cabuluhng
uldg" cay sa Gobierno, chi't maguing casama pa nit ang laht niyng
m~ga soldado "Cave ne cadas". Totong macapangyarihan ang guint;
madals na inihpay n~g gyang vacang guint ang tnay na Dios sa
canyng m~ga altar, at nangyayari it bhat pa sa panahn ni Moss.
--Hind ac lubhng mapanglwin sa pag-isip n~g mangyayari sa an mang
bgay, at sa gnang kin ay hind namn napacapan~ganib ang pamumuhay sa
king lupan,--ang isnagt ni Ibarrang n~gumin~git.--Inaacal cong
npacalampas namn ang m~ga tcot na iyn, at umaasa acng king
maggaw ang aking m~ga panucla, na hind ac macacakita n~g malalaking
m~ga hadlng sa dcong yan.
--Hind n~ga, sacali't cay'y tangkilikin nil; datapuwa't magcacaroon
cay n~g m~ga hadlng cung cayo'y hind tangkilin. Casucatn na upang
madrog na laht ang inyng m~ga pagsusumicap sa m~ga pader n~g bahay
n~g tinatahanan n~g cura, ang iwasws n~g fraile ang canyng cordn
ipagpg cay niy ang canyng hbito; ittanggui n~g alcalde bucas, sa
papaano mang dahiln, ang sa inyo'y ipinagcaloob n~gayon; hind itutulot
n~g sno mang inng pumsoc ang canyng anc sa paralan, at cung
macgayo'y baligtd ang ibubun~ga n~g inyng laht na m~ga pagpapagal:
macapanghihin n~g lob sa m~ga magpapanucl pagcatapos, na tumikm
gumaw n~g an mang bagay na cagalin~gan.
--Bag man sa inyng sab,--ang tugn n~g bint, hind ac macapaniwl
sa capangyarihang iyang sinabi niny, at chit ipagpalagy n~g
catotohanan, cahi't paniwalan tnay n~ga, mtitira rin sa king
pinacalbis ang bayang may pag-isip, ang Gobiernong may manin~gas na
han~gad sa pagtattag n~g m~ga panucalang totoong maiinam, taglay niy
ang m~ga dakilang adhic at talagng ibig n~ga niya ang icgagaling n~g
Filipinas.

--Ang Gobierno! Ang Gobierno!--ang bulng n~g filsofo, at sac

tumin~gal upang tin~gnn ang bubun~gn.--Bag man tnay na magcaron
n~g manin~gas na nasang padakilin ang lupang it sa icgagaling n~g
m~ga taga rito rin at n~g Inng Byan; bag man manacanacang alalahanin
n~g man~gisan~gisang m~ga nan~gan~gatun~gculan ang magagandang caisipn
n~g m~ga hring catlico, at bangguitn cung siya'y napapag-is, ang
Gobierno'y hind nacakikita, hind nacaririnig, hind nagpapasiy, liban
na lamang sa ibiguin n~g cura provincial na canyng makita,
mpakinggan at mpasiyahn; lubs ang pagsampalatayang cay lamang siy
matbay ay dahil sa canil; na cung siya'y nananatili'y sa pagca't
siya'y inaalalayan nil; cung siya'y nabubuhay, sa pagca't
ipinahihintulot nilng siy'y mabuhay, at sa araw na iwan siy n~g m~ga
fraile'y siya'y mattumbang gya n~g pagcatumb n~g isang taotaohan
pagca wal n~g sa canya'y pang-alalay. Tinatacot ang Gobierno sa
panghihimagsk n~g bayan, at tinatacot ang bayan sa m~ga hucb n~g
Gobierno: nagmul rito ang isang magaang na larng nacacatulad sa
nangyayari sa m~ga matatacutin cung sila'y pumapasoc sa m~ga malulungct
na lgar; ipinallagay nilng m~ga "fantasma" ang canilang sarilng m~ga
anino, at ipinallagay nilng m~ga voces n~g ib ang m~ga aln~gawn~gaw
n~g canilng sariling m~ga voces. Hind macawwal ang Gobierno sa
pananalima sa m~ga fraile, samantalang hind siy nakikipag-alam sa
bayng it; mabubuhay siyang catlad niyng m~ga btang bliw, na
pagdaca'y nan~gn~gatal mrinig lmang ang voces n~g sa canya'y
tagapag-alg, na canilng pinacasusuy n~g d an lmang at n~g sa
canila'y magpaumanhin. Hind naghhan~gad ang Gobiernong siya'y magtam
sa hinharap na panahn n~g sariling lacs na sagn, siya'y isng bsig
lmang, sa macatuwd ay tagaganp; ang lo'y ang convento, sa macatuwd
ay siyng tagapag-utos, at sa ganitng hind niy pagkilos, nagpapaubay
siyng siya'y caladcarn sa magcabicabilang ban~ging malalalim, siya'y
naguiguing lilim lamang, nawwal-an siyang cabuluhn, at sa canyng
cahinaan at casalatan sa caya'y ipinagcacatiwal niyang laht sa m~ga
camy na uphan. Cung hind'y iny pong ismag ang any n~g pamamahl
sa atin n~g ating Pmunuan sa m~ga ibang lupang inyng linacby ...
--Oh!--ang isinalabat ni Ibarra,--mapapacalabis namn ang m~ga
cahin~giang iyan; magcsiya na lmang tyo sa pagcakitang ang baya'y
hind dumraing, at hind nagcacahirap na gaya n~g m~ga ibng lupan, at
ito'y salmat n~ga sa Religin at sa cabatan n~g m~ga pnong dito'y
namamahl.
--Hind dumraing ang bayan, sa pagc't walng voces, hind cumikilos
sa pagca't hind nacacaramdam sa mapan~ganib na pagtulog, at hind
nahihirapan, ang wic po niny, sa pagca't hind niy nakikita cung
paano ang pagdurug n~g canyng ps, N~guni't makikita't maririn~gig
isng raw at sa ab n~g m~ga lumiligaya sa pagdary at sa gab cung
man~gagsigaw, dahil sa ang acl nil'y natutulog na laht. Pagca
naliwanagan n~g scat n~g raw ang carumaldumal na anc n~g m~ga
cadilimn, cung magcgayo'y drating ang cakilakilabot na pananag-l
n~g sp, bbugs at sasambulat ang hind maultang lacs na kinulng sa
lubhng mahbang panahn, ang napacaraming camandg na isaisang patc na
sinl, ang di masayod na m~ga himutc na linunod ... Cung magcgayo'y
sino cay ang magbabayad niyang m~ga tang na manacnacang sinsin~gil
n~g byan ayon sa ating nababasa sa pigt n~g dugong m~ga dahon n~g
Historia?
--Hind ipahihintulot n~g Dios, n~g Gobierno at n~g Religing dumating
ang araw na iyan!--ang mulng isinagt ni Crisstomo, na nallaguim n~g
laban sa canyang sarling calooban.--Sumasampalataya sa religin at
sumisinta sa Espaa ang Filipinas; talastas n~g Filipinas cung gaano
calak ang m~ga cagalin~gang guingaw n~g nacin sa canya. Tunay n~ga't

may m~ga capaslan~gang nagagawa, hind co rin naman icacailang siya'y

may m~ga caculan~gan; datapuwa't nagpapagal ang Espaa n~g pagbabago n~g
m~ga cautusn at m~ga palcad na nmamasid niyng d totong wast upang
mabigyng cagamutan ang gayng m~ga capaslan~gn at m~ga caculan~gan;
nagbabalac n~g m~ga bago't bagong panucl, hind masamang asal.
--Nalalaman co, at nrito ang casm-ang ll. Ang m~ga pagbabagong utos
na nanggagaling sa mataas, pagdatng sa baba'y nawawal-ang cabuluhn,
dahil sa m~ga pangit na pinagcaratihan n~g laht, sa halimbawa, ang
manin~gas na han~gad na pagdaca'y yumaman at ang camangman~gan n~g
bayang ipinauubya ang lahat n~g gawn n~g may m~ga salanggapang na
budh. Hind nasasalans n~g isng tadhan n~g hr ang m~ga gawang
lisy n~g m~ga namiminn, samantlang hind aban~gn n~g isng
mapagmalasakit na macapangyarihan ang lubs na pagtalima sa tadhnang
iyn n~g hr, samantalang hind ipinagcacaloob ang calayang magsalit
laban sa malalabis na m~ga cagagawan n~g nan~gagllupit na m~ga
harharan sa bayan: mtitira sa pagcapanucla, ang m~ga panucla, ang
m~ga capaslan~ga'y mananatili't hind masasawat, at gayn ma'y tahmic
na matutulog ang ministro, sa galc na siya'y nacatupd n~g canyng
catungclan. Hind lamang ito, sacali't pumarito ang isng guinong may
mataas na catungclang may taglay na m~ga dakila't magagandng m~ga
han~gd, samantalang sa licura'y tinatawag siyng-ull, sa harp niya'y
ganit ang ipassimulang sa canya'y iparinig: "hind po nakikilala n~g
inyng camahalan, ang lupaing ito, hind p nakikilala n~g inyng
camahalan ang m~ga "indio", pasasamain p n~g camalian niny sil, ang
mabuti po'y magcatiwal cay cay "fulano" at cay "zutano" at ib pa," at
sa pagca't hind n~ga naman nakikilala n~g camahalan niya ang lupaing
hangga n~gayo'y na sa Amrica ang canyng boong acl, at bucod sa roo'y
ma'y m~ga caculan~gan at may m~ga hind mapagtagumpayn n~g marupc
niyng lob, na gaya rin naman n~g laht n~g to, siya'y napahihinuhod.
Nadidilidili naman n~g camahalan niyang kinailan~gang siya'y magpatl
n~g marming pwis at magcahrap n~g d caws upang camtn niy ang
catungculang hinahawcan, na tatlng tan lamang ang ittagal n~g
catungculang iyn, na sa pagca't siy'y may catandaan na'y
kinacailan~gang huwag n~g mag-isip n~g m~ga pagtutuwid n~g lic at n~g
m~ga pagsasanggalang sa naaapi, cung d ang iguiguinhawa niya sa
panahng darating; isng malit na "hotel" (magandang bahay) sa Madrid,
isng mainam na tahanan sa labs n~g ciudad at isng magaling na
pakikinabang sa tantan sa patubuang salapi upang macapagbhay-guinhwa
sa pan~gulong byang tahanan n~g hr ang m~ga bagay n~gang it ang
dapat paghanapin sa Filipinas. Huwg tyong humin~g n~g m~ga
cababalaghn, huwg nating hin~ging magmalasakit sa icagagaling n~g
lupang it ang tag ibng lupang naparirito at n~g macakita n~g
cayamanan at pagcatapos ay aalis. Anng cahalagahan sa cany n~g
pagkilalang lob n~g m~ga sump n~g isng bayang hind niya kilal, na
wal syng ano mang scat alalahanin at wal naman doon ang canyng
m~ga sinisinta? Upang tumimyas ang dan~gal ay kinacailan~gan
umalin~gawn~gaw sa m~ga tain~ga n~g ating m~ga iniibig, sa han~ging
sumisimoy sa ating tahanang bahay sa kinamulatang bayang mag-iin~gat
n~g ating bun~g at m~ga but-, ... ibig nating maramdaman ang
pagcaunlac sa ibabaw n~g ating libin~gan, at n~g mapapag-init n~g
canyng m~ga sinag ang calamign n~g camatayan, n~g huwag namang totoong
mauwi na n~ga tayo sa wala, cung di may matirang an mang
macapagpapaalaala sa atin. Alin man dito'y wal tayong maipan~gac sa
pumaparito upang mamanihal n~g ating capalaran. At ang lal pang
kasamasamaan sa laht ay nan~gagsisi-alis pagka nagpapasimul na n~g
pagcaunaw n~g canilang catungculan. N~guni't lumlay tayo sa ating
pinag-uusapan.
--Hind, bago tayo magbalc sa pinag-uusapan natin ay kinacailan~gang

cong pagliwanaguin ang ilng m~ga tan~ging bagay,--ang dalidaling

isinalabat n~g binat. Mangyayaring sumang-ayon acng hind nakikilala
n~g Pamahalaan ang calagayan, caugalian at minimith n~g bayan,
datapuwa't sa acala co'y lalong hind nakikilala n~g bayan ang
Pamahalaan. May m~ga cagawad ang Pamahalaang walang cabuluhan, masasam,
cung it ang ibig ninyng aking sabihin, datapuwa't mayroon namang m~ga
cagawad na magagalng, at ang magagalng na ito'y walng magaw, sa
pagca't sumasaguitn sila n~g caramihang hind gumgalaw, aayaw gumalaw,
ang m~ga mamamayan bagang bahagy, na nakikialam sa m~ga bagay na sa
canya'y nauucol. N~guni't hind ac naparito't n~g makipagmatuwiran sa
inyo tungcol sa bagay na it; naparito ac't n~g sa inyo'y humin~ging
cahatulan, at ang inyong sabi'y yumucd ac sa m~ga diosdiosang
catawataw.
--Tunay n~g, at it rin ang aking inuulit, sa pagca't dito'y
kinacailan~gang ibab ang ulo pabayaang ilagpc.
--Ibaba ang ulo pabayaang ilagpac?--ang inulit ni Ibarrang
nag-iisip-isip.--Totoong napacahigpit ang phiran~gang iyn! N~guni't
bakit? Diyata't hind n~g cay mangyayaring magcaayos ang pagsinta sa
aking tinubuang lupa at ang pagsinta sa Espaa? Kinacailan~gan bagang
magpacambi upang maguing magalng na binyagan, papan~gitin ang sariling
budhi upang macagawa n~ga n~g isng magaling na panucal? Sinisinta co
ang aking tinubuang lp, ang Filipinas, sa pagca't siya ang
pinapacacautan~gan co n~g buhay at n~g aking caligayahan, at sa pagca't
dapat sintahin n~g lahat n~g tao ang canyang tinubuang lpa; sinisinta
co ang Espaa, ang lupang tinubuan n~g aking magugulang, sa pagca't baga
man sa lahat n~g bagay na nangyayari, pinagcacautan~gan siya at
pagcacautan~gan n~g Filipinas n~g canyng caligayahan at n~g canyang
cagalin~gan sa panahong drating; catlico ac, nananatili sa aking
dalisay ang pananampalataya n~g aking m~ga magugulang, at hind co
maalaman cung anng cadahilanan at aking ibbab ang aking lo, gayng
mangyayari namang aking itunghay; cung anong cadahilanan at aking
ihahayin ang aking ulo sa aking m~ga caaway, gayong sila'y mangyayari co
namang yurakin!
--Sa pagca't na sa camay n~g inyng m~ga caaway ang linang na ibig
ninyng pagtamnan, at wal cayng lacs na mailalaban sa canil....
Kinacailan~gan munang hagcan niny ang camay na iyang....
--Hagcn! Datapuwa't nalilimutan na ba ninyong silasila ang pumaty sa
aking am, at siya'y canilng hinucay at inalis sa canyang libin~gan?
N~guni't acng canyng anc ay hind co nalilimutan, at cung hind co
siya ipinanghihiganti'y, dahil sa linilin~gap co ang capurihan n~g
religin.
Itinun~g ang lo n~g matandng filsofo.
--Guinoong Ibarra.--ang canyang isinagt n~g madalang na
pananalit:--cung nananatili sa inyong alaala ang m~ga gunitaing iyan,
m~ga gunitaing hind co maihahatol na inyng limutin; huwag p ninyng
ipagpatuloy ang panucalang inyng binabantang gawn, at hanapin niny sa
bang dco ang icagagaling n~g inyng m~ga cababayan. Humihin~gi ang
panucal ninyo na ang ibang tao ang gumaw, sa pagca't upang mayar,
hindi lamang salapi at han~gad na macayari ang kinacalan~gan; bucd sa
rito'y kinacailan~gan dito sa ating lupan ang pagca matiisin, malabis
na catiyagaa't pagsusumicap at matibay na pag-asa, sa pagca't hind
nahahanda ang linang; pawang m~ga dawag lamang ang nacatanim.
Napag-uunaw ni Ibarra ang cahalagahan n~g m~ga salitang it; datapuwa't

hind siya macapanglulupayp'y; na sa canyang gunita ang alaala cay

Mara Clara; kinacailan~gang mayari ang canyang inihandg na pan~gac.
--Wala na bagng ibang sa inyo'y maihatol ang dinanas niny cung di ang
mahigpt na paraang iyan?--ang itinanong sa mahinang pananalita.
Tinangnn siy n~g matandng lalaki sa bsig at saca siya dinal sa
bintan. Isang han~ging malamig na pan~gunahin n~g timog ang siyang
humihihip; nalalatag sa m~ga mata niya ang halamang ang hangganan ay ang
malawac na gubat na siyang pinacabacod.
--Bakit p ba hind natin tutularan ang gawa niyng mahinang catawn
n~g halamang iyang humihitic sa dami n~g bulaclac at m~ga bco?--anang
filsofo, na itinutur ang isang magandang pn n~g
rosa.--Pagcahumihihip ang han~gin at ipinagwawagwagan siya, ang
guinagawa niya'y yumyucod, anaki'y itinatag ang canyang mahalagang
taglay. Cung manatili ang pun n~g rosa sa pagcatuwid, siya'y mababali,
isasabog n~g han~gin ang m~ga bulaclac at maluluoy ang m~ga bco.
Pagcaraan n~g han~gin, nananag-uli ang pun n~g rosa sa pagtuwid, at
ipinagmamalaki ang canyang cayamanan, sino ang sa canya'y
macacappintas dahil sa canyang pahihinuhod sa pan~gan~gailan~gan, sa
macatuwid baga'y sa pan~gan~gailan~gang pagyucod? Tan-awain po ninyo
roon ang lubhang mayabong na choy na "cpang" na iyn, na iguinagalaw
n~g boong cadakilaan ang canyang na sa caitaasang m~ga dahong
pinagpupugaran n~g lawin. Ang "cpang" na iya'y dinala co ritong galing
sa gubat n~g panahong siya'y mahin pang usbng; inalalayan co ang
canyang catawan n~g maliliit na m~ga patpat sa loob n~g di cacaunting
panahn. Cung dinal co rito ang cahoy na iyang malaki na't sagana sa
buhay, wala n~gang salang hindi sana siya nabuhay: ipinagwagwagan disin
siya n~g han~gin n~g panahng hindi pa nacacacapit ang canyang m~ga ugat
sa lupa upang macapagbigay sa canya n~g kinacailan~gang icabubuhay,
alinsunod sa canyang laki at taas. Ganyan din p naman ang maguiguing
wacas ninyo, halamang inacat na nanggalng sa Europa at inilipat sa
mabatng lupang it, cung hind cay hahanap n~g sa inyo'y aalalay, at
hind cay magpapacalit. Masama p ang inyng calagayan, cay'y
nag-is, mataas; umuug ang lp, nagbabalit ang lan~git n~g malakng
uns, at napakita n~g nacahihicayat n~g paglapit n~g lintc ang
maruruclay na dulo n~g inyong angcn. Hind catapan~gan, cung di
capan~gahasang tacsil ang mag-isang makihamoc sa boong casalucuyang
nririto; wala sino mang pumipintas sa pilotong nan~gn~gubli sa isang
doon~gn sa unang hihip n~g han~ging nagbabalita n~g darating na bagy.
Hind caruwagan ang yumucod cung nagdaraan ang punglo (bala); ang
masama'y ang lumantad upang mahandusay at huwag na muling buman~gon.
--At magcacaroon cay n~g inaasahan cong bun~ga ang pag-amis sa
sariling it?--ang itinanng ni Ibarra;--maniniwal cay sa akin at
lilimutin cay n~g sacerdote ang guinaw co sa canyang pag-imbi? Tunay
n~g cayang tutulong sila sa akin sa icalalag n~g pagpapaaral sa m~ga
bat, na siyng makikipan~gagaw sa convento n~g m~ga cayamanan n~g
bayan? Hind caya mangyaring sila'y magpacunwar n~g pakikipag-ibigan,
magpaimbabaw n~g pagtatangkilic, at sa ilalim, sa m~ga cadiliman ay
siya'y bacahin, siraing unti-unti, sugatan ang canyang bucng-bcong at
n~g lalong madaling maibuwal siy, cay sa labanan n~g pamukhaan?
Alinsunod sa iniacal po ninyong m~ga anyo'y maaasahang mangyayari ang
lahat!
Nanatili ang matandang lalaki sa hind pag-imc at hind macasagt.
Nag-isip-isp n~g ilang sandal at sac nagsalit ul:
--Cung gayn ang mangyari, cung maluoy ang inyng panucal, macaaaliw sa

inyong hapis ang pagcaalam ninyong inyong guinaw ang lahat ninyong
macacaya, at gayon man ang cahinatna'y may caunt ring pakikinaban~gin:
itatag ang unang bat, magtanim, at marahil cung macaraan na ang sigabo
n~g uns ay sumibol ang ilng butil, magnawnaw pagcalampas n~g
capahamacn, mligtas ang angcan sa pagcapahamac at sa cawacasa'y
maguing binhi n~g m~ga anac n~g maghahalamng namatay. Mangyayaring
macapagpalacs n~g loob ang gayng ulirn sa m~ga ibng nan~gatatacot
lamang magpasimul.
Pinaglininglining ni Ibarra ang m~ga catuwirang it, napagmasid ang
canyng calagayan at napagwaring totoong na sa catwiran ang matandng
lalaki sa guitn n~g canyang pagcamahiliguin sa paniniwala sa
mapapanglaw na casasapitan n~g an mang panucal.
--Naniwal ac sa iny!--ang biglng sinabi, at pinacahigpit ni Ibarra
ang camay n~g matandng lalak.--Hindi nasayang ang aking pag-asang
bibigyan p niny ac n~g magalng na cahatuln. N~gayn dn ay paparon
ac sa cura't aking bubucsn sa cany ang nilalaman n~g aking pus, sa
pagca't ang catotohana'y wal naman siyng guinagaw sa aking an mang
bgay na masam, sa pagca't hind naman maguiguing cawan~gis na lahat
n~g nag-usig sa aking am. Bucd sa rito'y may ipakikiusap pa ac sa
cany tungcl sa icagagalng niyng culang palad na ulol na babaeng iyn
at n~g canyng m~ga anc; nananalg ac sa Dios at sa m~ga tao!
Nagpaalam sa matandng lalaki, sumacay sa cabayo at yumao.
--Masdn nating magaling!--ang ibinulng n~g mapag-isip n~g mapapanglaw
na filsofo; na sinusundn si Ibarra n~g canyng tanaw;--hiwatigan
nating mabuti cung paano cay ang gagawn ni Capalarang pagyar n~g
pinasimulaang "comedia" sa liban~gan.
--N~gayo'y tunay na siya'y nagcacmali: pinasimulaan ang "comedia" n~g
caunaunahan pa bago nangyari ang sa libin~gan.

=XXVI.=
=ANG "VISPERA" NG "FIESTA."=
Tayo'y na sa icasamp n~g Noviembre, vispera (araw na sinusundan) n~g
fiesta (pagsasay).
Iniiwan ang caugaliang any sa araw-araw, at gumagamit ang bayan n~g
isng walng cahulilip na casipagan sa bahay, sa daan, sa simbahan, sa
sabun~gan at sa cabukiran; pinupun ang m~ga bintan (durun~gawn
linib) n~g m~ga "bandera" at n~g m~ga "damscong" may iba't ibang culay;
napupuspos ang alang-alang n~g m~ga ugong n~g m~ga putc at n~g msica;
nasasabugan at nalalaganapan ang han~gin n~g m~ga cagalacan.
Sarisaring minatamis na m~ga bun~gang cahoy rito ang nan~gacalagay sa
m~ga "dulcerang" (lalagyn n~g matams) cristl na may sarisring
masasayng clay na pinag aayos-yos n~g dalaga sa isang "mesita"
(malit na mesa), na nattacpan n~g maputing "mantel" na "bordado."
Sumisiap sa "ptio" ang m~ga sisiw, cumacacac ang m~ga inahing manc,
humagukhoc ang m~ga baboy, na nan~gaguguitla sa catuwaan n~g m~ga tao.
Nagmamanhic manaog ang m~ga alilang may m~ga dalng doradang "vagilia"

(sasisaring bgay na lalagyan n~g pagcaing napapamutihan n~g m~ga

dibujong dorado), pilac na m~ga "cubierto" (cuchara, cuchillo at
tenedor) dito'y may kinagagalitan dahil sa pagcabasag n~g isang pingan,
doo'y pinagtatawanan ang isang babayeng tagabukid; sa lahat n~g daco'y
may nan~gag-uutos, nan~gag-uusapan, sumisigaw, nan~gagpipintasan,
nangagbabalacbalac, nan~gag-aaliwan ang isa't is, at pawang caguluhan,
ugong, cain~gayn. At ang lahat n~g pagsusumicap na it at itong lahat
na pagpapagal ay dahil sa panauhing kilala hind kilala; ang
cadahilana'y n~g pagpakitaan n~g magandang loob ang taong marahil ay
hind pa nakikita cailan mn, at marahil cailan man ay hind na pakikita
pagcatapos; n~g ang tagaibang bayan, ang naglalacbay-bayan, ang
caibigan, ang caaway, ang filipino, ang castila, ang dukh, ang mayaman
ay umalis doon pagcatapos n~g fiestang natutuwa at walang maipintas:
hind man lamang hinihin~g sa canilang cumilala n~g utang na loob, at
hind hinihintay sa m~ga panauhing yaong huwag gumaw n~g an mang
isasam n~g mapagcandiling magcacasambahy samantalang tinutunaw cung
matunaw na sa tiyan ang canilang kinain. Ang m~ga mayayman, ang m~ga
nacakita n~g higuit cay sa m~ga ib, palibhasa'y nan~gaparoon sa
Maynil, nan~gagsisibili n~g cerveza, champagne, m~ga licor, m~ga alac
at m~ga pagcaing galing Europa, m~ga bgay na bahagy na nil natiticman
ang isng sub isng lagc. Magandang toto ang pagcacahanda n~g
canyng mesa.
Sa dacong guitn'y naroroon ang isng "pinya-pinyahang" kinatutusucan
n~g m~ga panghinin~gng marikt na lubh ang pagcacagaw n~g m~ga
"presidiario" sa m~ga horas n~g canilng pagpapahin~galay. Ang m~ga
panghinin~gng it'y may m~ga anyong "abanico," cung minsa'y catulad n~g
m~ga pinagsalitsalit na m~ga bulaclac, isng ibon, isng "rosa", isng
dahon n~g anahaw, m~ga tanical, na pinapagmul ang laht n~g it sa
isng caputol na cahoy lamang: isng bilanggong pinarurusahan sa
sapilitang pagtatrabajo ang may gaw, isng pan~gal na "cuchillo" ang
gamit na casangcapan at ang voces n~g bastonero ang siyang
nagtutur.--Sa magcabilang tab n~g pinyang it, na tinatawag na
"palillera", nacalagy sa m~ga cristal na "frutero" (lalagyan n~g
bun~gang-cahoy) ang nacatimbng m~ga "naranjitas" (santones ang tawag
n~g iba), lansones, ates, chicos at mangg pa cung magca minsan, bag
man buwan n~g Noviembre. Sac sa man~ga bandeja sa ibabaw n~g m~ga papel
na may burdang inukit at may m~ga pintng makikinng na m~ga clay,
nacahayin ang m~ga "jamong" galing Europa galing China, isng malaking
"pastel" na ang any'y "Agnus Dei," (tupang may tan~gay na banderang may
nacadibujong isang cruz), cay'y calapati, ang Espritu Santo marahil,
m~ga "pavo rellenado," at ib pa; at sa casamahan n~g lahat n~g ito'y
ang pangpagana sa pagcaing m~ga frasco n~g m~ga "achara" na may
caayaayang m~ga dibujong gaw sa bulaclac n~g bun~ga at ib pang m~ga
glay at m~ga bun~gang halaman na totoong mainam ang pagcacahiw na
idinigkt n~g "almibar" sa m~ga taguiliran n~g m~ga garrafn.
Linilinis ang m~ga globong vidrio, na pinagmanamana n~g m~ga ama't n~g
m~ga anc, pinakikintab ang m~ga tansong aro; hinuhubdan ang m~ga
lampara n~g petrleo n~g canilang mapupulng m~ga funda, na sa canila'y
naglalagac sa loob n~g isang tan sa m~ga lan~gaw at sa m~ga lamoc na sa
canila'y sumisir; umuugoy, cumacalansing, umaawit n~g caligaligaya ang
m~ga "almendra" at m~ga palawit na cristal na nagkikinagan n~g
sarisaring maniningning na clay dahil sa any n~g pagcacatapyas; na ano
pa't anaki'y nan~gakikisaliw sa pagcacatuw, nan~gagsasay
pinagpag-iiba't-iba ang ningning at pinasisinag sa ibabaw n~g mapuputing
m~ga pader ang m~ga clay n~g bahag-hari.
Ang m~ga bata'y nan~gaglalar, nan~gagcacatuwan, hinahabol ang
maniningning na m~ga clay, nan~gatitisod, nababasag ang m~ga tubo,

datapuwa't ito'y hind nacacagambal upang ipagpatuloy ang catuwaan n~g

fiesta: ibng ib ang canilng casasapitan at ang m~ga luh n~g canilng
mabibilog na m~ga mat, ang siyang magsaysay cung mangyari ang ganitng
pagbabasag sa ibng panahon n~g isng tan.
Lumalabs, na gaya rin n~g m~ga cagalang-galang na m~ga lmparang it,
sa m~ga pinagtatagan, ang m~ga pinagtiyagaang gawn n~g dalaga: m~ga
"velo" na sa "crochet" ang pagcacayar, maliliit na m~ga alfombra, m~ga
bulaclac na gawng camay; inilalabs din ang m~ga caunaunahang bandejang
sa calaguitnaa'y may nacapintng isng dagatang may m~ga maliliit na
isda, m~ga buaya, m~ga lamng dagat, m~ga lmot, m~ga coral at m~ga
batng vidriong maniningning ang m~ga clay. Namamaul ang m~ga
bandejang it sa m~ga tabaco, m~ga cigarrillo at maliliit na hitsng
pinil n~g mainam na m~ga dalir n~g m~ga dalga.
Cumikintb na parang salamn ang tabl n~g bhay; m~ga cortinang jsi
pia ang m~ga pamuti n~g m~ga pintan, sa m~ga bintana'y nacasabit ang
m~ga farol cristal, papel rosa, azul, verde pul: napupuspos ang
bahay n~g m~ga bulaclac at n~g m~ga lalagyan n~g m~ga halamang
namumulaclac magaling na m~ga pamuti na ipinapatong sa m~ga pedestal
na loza sa China; pati n~g m~ga santo'y nan~gagsisigayac, ang m~ga
larawan at ang m~ga, "reliquia" ay nan~gagssaya namn, pinapagpagn
sil n~g alabc at binibitinan n~g pinagsalitsalit na m~ga bulaclac ang
canilng m~ga marco.
Nan~gagttay sa m~ga dan, sa lyong hlos nagcacatuladtulad, n~g
maiinam na m~ga arcong cawayang binurdahan sa libolibong paraang
tinatawag na "sincban", at naliliguid n~g m~ga caluscs, na makita
lmang n~g m~ga bata'y nan~gagsasayahan na. Sa paliguid n~g patio n~g
simbaha'y naroon ang malaking toldang pinagcaguglan n~g mainam, na m~ga
pun n~g cawayan ang m~ga tcod, at n~g doon magdan ang procesion. Sa
ilalim n~g toldang ito'y nan~gaglalar ang m~ga bta, nan~gagtatacbuhan,
nan~gag-aacayatan, nan~gaglulucsuhan at canilng pinupunit ang m~ga
bagong barong talagng canilng pagbibihisan sa caarawan n~g fiesta.
Nan~gagtay doon sa plaza n~g tablado, palabasan n~g comediang ang m~ga
guinamit na kasangcapa'y cawyan, pwid at choy. Diyan magsasaysay n~g
m~ga cahan~gahan~g ang comediang Tundo, at makikipag-unahan sa m~ga
dios sa cababalaghan: diyn ccanta at ssayaw si na Marianito,
Chananay, Balbino, Ratia, Carvajal, Yeyeng, Liceria at iba pa.
Kinalulugdan n~g Filipino ang teatro at nan~gagsusumicap n~g pagdal sa
m~ga guingawang palabas na m~ga drama; pinakikinggang hind umiimc ang
cant, kinatutuwan ang sayw at ang "mmica", hind-sumusutsot, (tand
n~g pagpintas,) n~guni't hindi namn pumapacpac (tanda n~g pagpupuri)
Hind niy naibigan ang pinalabas? Ang guingawa'y n~ginan~gan~gan~g
ang canyng hits, cung dl cay'y umaalis na hind guinagambl ang
ibng marhil ay nan~gallugod sa pinallabas na iyn. Manacanacang
humhiyaw lmang ang m~ga mmamayang han~gl, pagc hinhagcan
niyayacap n~g lumlabas na m~ga lalki ang lumlabas na m~ga babae;
datapwa't hind lumlampas sa gayng gaw. N~g na'y walang pinallabas
cung hind m~ga drama lamang; gumgawa ang poeta n~g bayan n~g isng
cathang doo'y hind naaaring hind magcaroon n~g labann,
pagcacadalawang minuto, isang mapagpatawang "tpay" at cakilakilabot na
m~ga malicmatang pagbabagobago n~g any. Datapwa't mula n~g maisipan n~g
m~ga artista sa Tundng gumawa n~g labann bawa't icalabing limng
"segundo" at maglagay n~g dalawang tpay, at magpalabas n~g m~ga cathang
ll n~g d scat mapaniwalan, mul no'y canilng natabnan ang
canilng m~ga capan~gagw na m~ga tag lalawgan. Sa pagca't totong
malulugdin sa bagay na gayn ang gobernadorcillo, ang guinaw niya'y
canyang piniling camalam ang cura, ang comediang "Principe Villardo,

ang m~ga pcong binnot sa imbng yun~gib", dramang may "magia" at may
m~ga "fuegos artificiales."
May't may'y nirerepique n~g boong galc ang m~ga campan, ang m~ga
campan ring iyn ang dumdoblas n~g camacasampong araw. M~ga ruedang
may m~ga bomba at m~ga "verso" (morterete) ang siyng umu-ugong sa
mpapawid; ipakikita ang canyng dunong n~g "pirotcnico" castillerong
filipino, na natutuhan ang canyng "arte" na sino ma'y walng nagtuturo,
naghahanda n~g m~ga toro, m~ga castillong may m~ga paputc at may m~ga
"luces de Bengala", m~ga globong papel na pinapantog n~g han~ging
mainit, m~ga "rueda de brillante," m~ga bomba, m~ga cohetes at ib p.
Tumtunog sa maly ang caayaayang alin~gawn~gw? Pagdaca'y nan~gag
tatcbuhan ang m~ga batang lalaki at nan~gag-unahan sa pagtn~go sa
labs n~g byan upang salubn~gin ang m~ga banda n~g msica. Lim ang
inupahan, bucd sa tatlng orquesta. Hind dapat mawala ang msica n~g
Pagsanghang ang escribano ang siyang may ar, at gayn din ang msica
n~g S.P. de T., na balitang totoo n~g panahng iyn, dahil sa ang
namamatnugot ay ang maestro Austria ang lagalag bagng si "cabo
Mariano," na ayon sa sabihana'y dala raw niya sa dulo n~g canyng batuta
ang pagcabantog at ang magagandang tnig. Pinupri n~g m~ga musico ang
canyng marcha fnebre "El Sauce", at canilang pinanghihinayang siya'y
hind nacapag-aral n~g msica, sa pagc't sa cagalin~gan niyng umsip
ay macapagbibigay dan~gal sana siy sa canyng kinguisnang byan.
Pumasoc na ang msica sa bayan at tumutugtog n~g masayang m~ga "marcha"
na sinsundan n~g m~ga btang marurumi ang pananamit halos m~ga hubo't
hubd: may ang br n~g canyng capatd ang suot, may ang salawl n~g
canyng am. Pagdacang tumitiguil ang msica'y nasasaulo na nil ang
tugtuguing canilng nrinig, canilng inuulit na sa aguing-ng n~g bibig
isinusutsot ang tugtuguing iyn n~g lubs na cakinisan, at canilng
pinasisiyahan na cung magand pan~git.
Samantala'y nan~gadaratin~gan ang m~ga carromata, m~ga calesa m~ga
coche n~g m~ga camag-anac, n~g m~ga caibigan, n~g m~ga hind cakilala
n~g m~ga tahur na dal ang canicanilang lalong magagaling na m~ga manc
at m~ga supot n~g guint, at nan~gahhandang ipan~ganib ang canilng
pamumhay sa sugalan sa loob n~g "rueda" n~g sabun~gn.
--Tumatanggap ang alfrez sa gabigab n~g limng pong piso!--ang
ibinbulong n~g isng lalking pandc at matab sa tain~ga n~g m~ga
bgong dating;--paririto si capitang Tiago at magllagay n~g bangc; may
labng-walng libong dal si capitang Joaquin. Magcacaroon n~g "liamp,"
sampng lbo ang illagay na puhnan ni insc Carlos. Magsisirating na
gling sa Tanawan, sa Lip at sa Batan~gan at gayn din sa Santa Cruz,
ang malalacs na m~ga "punto" (mananay). N~guni't magchocolate cay.
Hind tayo aanitan ni capitang Tiago, na gaya n~g tang nagdaan:
ttatlong misa de gracia ang canyng pinagcagugulan, at aco'y may muty
sa cacw. At cumusta p b ang familia?
--Mabuti po! mabuti po! salamat!--ang isinsagot n~g m~ga
nan~gin~gibang byan;--at si pr Dmaso?
--Magsesermn sa umaga si pri Dmaso at pagcgab casama nating siya'y
magbbangc.
--Lalong mabuti! lalong mabuti! cung gayo'y walang ano mang
pan~ganib!
--Pantag, totong panatag tayo! Bucd sa roo'y susub si insic

Carlos!
At inaacma n~g matabang tao ang canyng m~ga daliring war'y nabibilang
n~g salap.
Sa labas n~g bayan ang nangyayari nama'y nabibihis ang m~ga tagabundoc
n~g lalong magagaling nilang pananamit upang dalhn sa bahay n~g
canicanilang mamumuhunan ang pinatabang magalng na m~ga inahing manoc,
m~ga baboy-ram, m~ga usa, m~ga ibon; inilululan n~g m~ga ib sa
mabibigat n~g hilahing m~ga carretn ang choy na panggtong; ang m~ga
iba'y m~ga bn~gng choy, bihirang makitang m~ga dp na nasusumpun~gan
sa gbat; at ang m~ga iba'y nagddala namn n~g big na may malalpad na
m~ga dhon, tics ticas na may m~ga bulaclac, na clay apy upang
ipamti sa m~ga pintuan n~g m~ga bhay.
N~guni't ang kinaroroonan n~g llong malakng casayahang hlos ay
caguluhan na'y don sa isang malpad na capatgang mataas, na ilng
hacbng lmang ang ly sa bhay ni Ibarra. Cumacalairit ang m~ga
"polea", umaalin~gawn~gaw ang m~ga sigawan, ang mataguintng na tung
n~g batng nilalabr, ang martillong pumpucpoc n~g pc, ang palacl na
inilalabr n~g cahab-an. Caramihang to ang dumducal n~g lupa at
gumgaw sil n~g isng maluang at mallim na hcay naghahanay ang ib
n~g m~ga batng tinibg sa tibagan n~g byan, nagbbaba n~g lulan n~g
m~ga carretn, nagbbunton n~g buhan~gin, nan~gagllagay n~g m~ga torno
at m~ga cabrestante....
--Dito! don iyan! Madali!--ang isinsigaw n~g isng maliit na
matandng lalking ang pagmumukh'y masay at mataln, na ang hwac na
pinacatungcd ay isng metro na may tans ang m~ga cant at nacabilbid
don ang lbid n~g isng plomada. Iyn ang maestro n~g paggaw, si or
Juang arquitecto, albail, carpintero, blanqueador, cerrajero, pintor,
picapedrero at manacnac pang escultor.
--Kinacailan~gang it'y mayari n~gayn din! Hind macapagtatrabajo
bcas at ggawin na ang ceremonia sa macalawa! Madal!
--Gawn niny ang hoyo sa isng paraang maipasoc na angcp na angcp
ang tila hhip na it!--ang sinasabi sa ilng m~ga picapedrero na
nan~gagpapakinis n~g isang malaking batng parisuct;--sa loob nit
iin~gatan ang ating m~ga pan~galan!
At inuulit sa bwa't tagaibng byang lumalapit, ang macalilibong
canyng sinbi na:
--Nalalaman b niny ang ming ittay? Talastasn ninyng it'y isng
esculahan, huwran n~g m~ga ganitng bgay rin, catlad n~g m~ga
esculahan sa Alemania, higut pa ang cabutihan! Ang arquitectong si
guinong R. at ac ang gumuhit n~g plano, at ac ang namamatnugot sa
paggaw! Siy n~g, p; tingnn ninyo. It'y maguiguing isng palaciong
may dalawng pinacapacpc; col ang isa sa m~ga btang lalaki at ang
is'y sa m~ga btang babae. Magcacaroon dito sa guitn n~g isng
malaking halamanang may tatlng huwd sa bucl n~g tbig na sumusumpt
na paitaas, at caligaligaya ang samblat n~g m~ga patc; m~ga pn n~g
choy diyan sa m~ga taguilran, maliliit na halamanan, at n~g ang m~ga
bta'y magtatanim at mag-aalg n~g m~ga halaman sa m~ga horas n~g
paglilihng, sasamantalhin ang panahn at hindi sasayn~gin. Tingnn
niny't malalalim ang m~ga simiento! Tatlng metro at pitomp't limng
centmentro. Magcacaroon ang bahay na it n~g tatlng bodega, m~ga
yun~gb sa illim n~g lp m~ga bilangguan sa m~ga tamd mag-aral sa
malapt, sa totong malapit sa m~ga pinaglalaruan at sa "gimnasio", at

n~g mrinig n~g m~ga pinarurusahang bt cung paano ang guingawang

pagcacatuw n~g m~ga masisipag-mag-ral. Nakikita p b niny ang
malaking lugar na iyng walng caanoano man? Itintalaga ang capatagang
iyng lampaslampasan ang han~gin upang diyn man~gagtacbhan at
man~gaglucsuhan ang m~ga bt. Magcacaroon ang m~ga batang babae n~g
halamanang may m~ga uupn, m~ga "columpio", m~ga cacahyan at n~g doon
sil macarapaglar n~g "comba", m~ga bucl n~g tbig na pumapaimbulog,
culun~gan n~g m~ga ibon at ib pa. It'y maguiguing isang bgay na
crikitdikitan.
At pinapagkikiskis ni or Juan ang m~ga camy sa galc, at ang iniisip
niya'y ang pagcabantg na mtatamo. Magsisparito ang m~ga tag ibng
lupain upang dalwin iyn at sila'y man~gagtatanong:--Sno ang dakilang
arquitectong gumaw nit?--Hind b niny nalalaman? Tila mandin hind
catotohanang; hind niny makilala si or Juan! Marahil totong maly
ang inyong pinangalin~gan!--ang issagot n~g laht.
Nagpaparoo't parto sa magcabicabilang dlong taglay ang ganitong m~ga
pagdidilidili, na canyang inuusisang lahat, at ang laht ay canyng
minmasdan.
--Sa ganng kin ay napacarami namang cahoy ang gamit na iyan sa isang
cabria--ang canyng sinabi sa isang taong nannilaw, na siyang
namamatnubay sa ilang m~ga manggagaw;--casucatan na, sa ganang akin,
ang tatlng mahahabang trozo na papagtutungcung-calan "trpode", at
sac tatl pang cahoy na papagcapitcapitin!
--Aba!--ang isinagt n~g lalking nannilaw na n~gumn~git n~g
cacaib;--llong malakng pangguiguilals ang ting ttamuhin
samantalang llong marmi ang m~ga casangcapang gamtin ntin sa gawaing
it. Llong manam ang any n~g caboan, llong mahalag at canilng
wiwicin: gaano calakng pgod ang guingol dto! Makikita ninyo cung
an ang cbriang king ittay! At pagcatpos ay king pamumutihan n~g
m~ga banderola, n~g m~ga guirnaldang m~ga dhon at m~ga bulaclc ...;
masasabi niny pagcatapos na nagcaron cay n~g magandng caisipn n~g
pagcactanggap niny sa kin sa casamahn n~g inyng m~ga manggagwa, at
wal n~g mahhan~gad pa si guinong Ibarra!
Sa dcong malaylay roo'y may natatanawng kiosko, na nagcacahugpong sa
pamamag-itan n~g isng blag na nahahabun~gan n~g m~ga dhon n~g
sguing.
Ang maestro sa esculahang may m~ga tatlompng btang lalki ay
nan~gagggaw n~g m~ga corona, nan~gagtatali n~g m~ga bandera sa m~ga
malilit na man~ga halguing cawyang napupuluputan n~g damt na putng
pinacumb.
--Pagsicpan ninyng umnam ang pagcacasulat n~g m~ga letra!--ang
sinasabi sa m~ga nagppinta n~g m~ga salitng ittanyag sa
laht;--paririto ang Alcalde, marming m~ga cura ang magssidalo,
marhil pat n~g Capitan General na n~gayo'y na sa lalawigan! Cung
makita nilng magalng cayng magdibjo, marahil cayo'y purhin.
--At handugn cam n~g isng pizarra ...?
--Sno ang nacaaalam! datapuwa't humin~g na si guinoong Ibarra n~g is
sa Maynil. Drating bcas ang ilng bgay na ipamamahgui sa inyng
pinacaganting pl.... Datapuwa't pabayaan niny ang m~ga bulaclc na
iyn sa tbig, ggawin natin bcas ang m~ga ramillete, magddala pa cay
rto n~g m~ga bulaclc, sa pagca't kinacailan~gang malatagan ang mesa

n~g m~ga bulaclac, ang m~ga bulaclc ay nacapagbbigay say sa m~ga

mat.
--Magddala rto ang king am bcas n~g m~ga bulaclc n~g bain at sac
isng bcol na m~ga sampaga.
--Hindi tumatanggp n~g byad ang aking am sa tatlng carritng
buhan~ging dinal rito.
--Ipinan~gac n~g aking tiong siya ang magbabayad sa isng maestro,--ang
idinugtong n~g pamangkin ni capitang Basilio.
At tnay n~ga namn; kinalugdn ang panuclang iyn n~g laht hlos.
Hinin~g n~g curang siy ang mag-amang-binyg at magbebendicin sa
paglalagy n~g nang bat, pagdiriwng na ggawin sa catapusng araw n~g
fiesta, at siyng ggawing is sa m~ga pinacamalaking pagsasaya. Pat
n~g coadjutor ay lumpit n~g bong cakiman cay Ibarra, at sa canya'y
inihandg ang laht n~g m~ga pamisang pagbayaran sa cany n~g m~ga
mapamintacasi hanggng sa mayar ang bhay na iyn. Mayroon pa, sinabi
ni hermana Rufa, ang mayaman at mapag-impoc na babaeng sacali't
cuculan~gin n~g salap, canyng lilibutin ang ilng byan upang
magpalims, sa illim n~g tn~ging pagcacasunduang sa cany'y babayaran
ang paglalacby, ang m~ga cacnin at ib pa. Pinasalamatan siy ni
Ibarra at siy'y sinagt:
--Wal tyong macucuhang mahalagng bgay, sa pagc't hindi ac mayman
at hind namn simbahan ang bhay na it. Bucd sa rito'y hind co
ipinan~gcong king ittay ang bhay na itng ib ang magcacagugol.
Pinagtatakhan siy at guinagawang ulirn n~g m~ga binta, n~g m~ga
estudianteng gling Maynilang pumaron don at n~g makipagfiesta;
n~guni't gaya n~g nangyayari hlos cailn man, pagca ibig nating tulran
ang m~ga tintakhang m~ga to, ang naggagad lmang natin ay ang canyng
walng cabuluhng m~ga guingaw, at cung magcaminsan pa'y ang canyng
m~ga sawng caasalan, nan~gagtataca palibhasa'y wal tyong cya sa
ibng bgay, minmasdan n~g maraming sa canya'y nan~gagttaca cung paano
ang pagtatali n~g bintang iyn n~g canyng corbata, ang m~ga ib nama'y
ang any n~g cuello n~g br, at hind ccaunti ang nagmmasid cung iln
ang m~ga botn n~g canyng americana at chaleco.
Tila mandin pawang nan~gapawi magpacailn man ang m~ga masasamng
nangyayari sa panahng hinharap na guinuguniguni ni matandng Tasio.
Iyn n~g ang sinabi ni Ibarra isng raw sa cany; n~guni't siy'y
sinagt n~g matandng mapag-sip n~g malulungct:
--Iny p snang alalahanin ang sinasabi ni Baltazar:
"Cung ang isalubong sa iyong pagdatng
Ay masayng mukh't may pakitang guliw,
Llong pag-in~gta't caaway na lihim..."
Cung gaano ang galng ni Baltazar sa pagca poeta ay gayn din sa
catalinuhang umsip.
It at ib pang m~ga bgay ang m~ga nangyari sa raw na sinusundan n~g
fiesta bago lumubg ang raw.

=XXVII.
SA PAGTATAKIPSILIM.=
Gumaw rin namn n~g malaking hand sa bhay ni capitang Tiago.
Nakikilala natin ang may bhay; ang canyng hilig sa caparan~galanan, at
dpat na hiyan n~g canyng capalaluang pagca tag Maynila, sa carkitan
n~g piguing, ang m~ga tagalalawigan. May is pang cadahilanang sa
canya'y pumipilit na pagsicapan niyng siya'y macapan~gibabaw na lubos
sa m~ga ib: casma niy ang canyng anc na si Mara Clara at sac
naroroon ang canyng mamanugan~gin, caya't walng pinag uusapan ang m~ga
tao cung d siy lmang.
At siy n~ga namn: hinandugan ang canyng mamanugan~gin n~g is sa
llong m~ga dalubasang pmahayagan sa Maynil n~g isng "artculo"
(casulatan) sa canyng nang mukh, na ang pamagt (n~g artculong iyn)
ay "Siya'y inyong tularan!" pinuspos siya n~g m~ga pan~garal at
inaalayan siy n~g ilng m~ga papuri. Tinawag siyng "marilag na binata
at mayamang mamumuhunan;" pagcatapos n~g dalawng renglon ay sinabing
siya'y "tan~ging mapagcaawang-gaw"; sa sumsunod na prrafo'y ikinpit
namn sa cany ang saysay na: "alagad ni Minervang naparoon sa Inng
Bayan upang bumt sa wags na lp n~g m~ga arte at m~ga carunun~gan"
at sa dcong ibab pa'y "ang espaol filipino" at iba't ib pa.
Nag-aalab ang loob ni capitang Tiago sa magandang pakikipag-unahn sa
gawng magaling, at canyng inisip na bac magalng na canyng
pagcagugulan ang pagtatay namn n~g isng convento.
Nang m~ga nagdang raw ay dumatng sa bhay na tinatahanan ni Mara
Clara at ni ta Isabel ang maraming caja n~g m~ga cacnin at m~ga
inumng gling Europa, m~ga salaming pagclalaki, m~ga cuadro at ang
piano n~g dalaga.
Dumatng si capitang Tiago n~g raw rin n~g vispera: paghalc sa cany
n~g camy n~g canyang anc na babae, hinandugn niy it n~g isng
magandang relicariong guint na may m~ga brillante at m~ga esmeralda, na
ang lam'y isng tatal n~g bangca ni San Pedro, sa dacong inup-n n~g
ating Pan~ginoong Jesucristo n~g panahn n~g pan~gin~gisda.
Wal n~g lalal pa sa galing n~g pagkikita n~g bibiananin at n~g
mamanugan~gin; cauculn n~gang sil'y mag-sap n~g nauucol sa
escuelahan. Ang ibig ni capitang Tiago'y tawaguing "Escuela ni San
Francisco."
--Maniwal cay sa kin,--ang sabi ni capitang Basilio,--isng magalng
na pintacasi si San Francisco! Wala cayong pakikinaban~gin cung
tatawaguin ninyong "Escuela n~g Instruccin Primaria". Sino p si
Instruccin Primaria?
Dumating ang ilng m~ga caibigang babe ni Mara Clara at canilng
inanyayahan itong magpasial.
--N~guni't bumalic ca agd,--an capitang Basilio sa canyng anc na
babe na sa cany'y humihin~ging pahintulot;--nalalaman mo n~g sasalo sa
tin sa paghpon si par Dmasong bgong carrating.

At canyng linin~gon si Ibarrang nag-anyng may inisip, at idinugtng:

--Cay po namn ay sumalo n~g paghpon sa amin; magiisa cay sa inyng
bhay.
--Malakng toto po ang king pagca ibig, datapwa't dpat pong sumaaking
bahay ac't bac sacling may dumating na m~ga "visita,"--ang isinagt
n~g binatang nagcacang-utal, at iniiwasan ang ttig ni Mara Clara.
--Dalhn po niny rito ang inyng m~ga caibigan, ang itintol n~g bong
capanatagn ni capitang Tiago;--May sagnang pagcain sa king bahay....
Bucd sa ro'y ibig cong cay at si pr Dmaso'y magcwatasan....
--Magcacaroon na p n~g panahn sa bgay na iyn!--ang isinagt ni
Ibarrang n~gumin~giti n~g sapilitang pagn~git, at humandng samhan ang
m~ga dalaga.
Nanaog sil sa hagdanan.
Nangguiguitn si Mara Clara cay Victoria at cay Iday, sumusunod sa
licuran si ta Isabel.
Nagwawahi ang tao sa udyc n~g pagglang, at n~g sila'y mabigyng daan.
Pusps n~g catacatacang cagandahan si Mara Clara: napwi ang canyng
pamumutl, at cung nananatiling tila may inisip ang canyng m~ga mata,
ang canyng bibig namn ay war'y walng ibang nakikilala cung hind ang
n~git. Tagly iyng cagandahan n~g loob n~g isng lumiligayang dalaga,
siya'y bumabat sa canyng m~ga dating cakilala mul pasa camusmusan, at
n~gayo'y nagsisipangguilals sa canyng maplad na cabatan. Sa clang
pang labng limng raw ay nanag-l sa cany yang lubs na
pagpapalagay n~g loob, yang catabilng musmos na tila mandin nagulayly
sa guitn n~g makikipot na tahanang nalilibot n~g pader sa beaterio;
masasabing kinikilala n~g paropar ang lahat n~g m~ga bulaclac pagcaals
niya sa canyng bahay-uod; nagcasiya sa cany ang lumipd na sumandali
at magpainit sa m~ga doradong snag n~g raw upang mawal ang catigasan
n~g m~ga casucasuan n~g bgong nagcacapacpc. Cumikislp ang bgong
bhay sa boong cataohan n~g dalaga: pawang magaling at maganda ang
canyang tin~gin sa laht; isinasaysay ang canyng pagsint sa
pamamag-itan niyang calugodlugd na asal n~g isng virgeng palibhasa'y
walng namamasdn cung d m~ga budhng dalsay, hind nakikilala cung
an ang dhil n~g m~ga paghihiyahiyan. Gayn man, pagca siya'y
inaalayan n~g masasayng m~ga aglahi'y tinatcpan niya ang canyng mukh
n~g abanico; datapuwa't pagca nagcacagay'y n~gumin~git ang canyng
m~ga mat at lumalaganap sa canyng boong cataohan ang bahagyang
kilabot.
Pinasimulaang lagyn n~g m~ga law ang m~ga pan~gulong bhay, at sa m~ga
daang pinagdaraanan n~g m~ga msica ay sinisndihan ang m~ga law n~g
m~ga araang cawayan at cahoy na inihuwad sa m~ga araa n~g simbahan.
Natatanaw buhat sa daan, sa m~ga bintanang bucs, ang hind naglilicat
na pagpaparoo't parito n~g m~ga tao sa m~ga bahay, sa guitn n~g
caliwanagan n~g m~ga law at halimuyac n~g m~ga bulaclac, sa caayaayang
tnig n~g piano, arpa orquesta. Nan~gaglalacaran sa m~ga daan ang m~ga
insc, m~ga castila, m~ga filipinong may suot europeo suot tagalog.
Nan~gagcacahalhal sa paglacad, na nan~gagcacasicuhan at
nan~gagtutulacn ang m~ga alilang lalaking may dalang carne m~ga
inahng manc, m~ga estudianteng nacaput ang pananamit, m~ga lalaki't
m~ga babae, na nan~gagsisipan~ganib na sila'y matahac n~g m~ga coche at
m~ga calesa, na cahit sumisigaw n~g "tab" ang m~ga cochero'y

nahihirapan din silang macapaghaw n~g daan.

Bumati sa ating m~ga cakilala, n~g na sa tapt sil n~g bhay ni
capitang Basilio, ang ilng m~ga kinabataan, at inaayayahang pumanhic
muna sa bhay. Ang masayng voces ni Sinang, na tumatacbng papanaog sa
hagdanan, ang siyng nagbigay wacs sa m~ga pagdadahilan upang huwag
pumanhic.
--Pumanhc muna cayng sandal upang aco'y macasama sa iny,--ang
sinasabi niya. Nababagot ac sa pakikipanayam sa gayng caraming hind
co m~ga cakilalang walang pinag-uusapan cung di m~ga sasabun~gin at m~ga
baraja.
Nan~gagsipanhic sil.
Punongpuno ang salas n~g m~ga tao. Nan~gagpauna ang iln upang bumati
cay Ibarra, na kilala, ang pan~galan n~g lahat; canilang pinagmamasdan
n~g boong pagcahan~ga ang cagandahan ni Mara Clara, at
nan~gagbubulungbulun~gan ang ilang m~ga matatandang babae, samantalang
n~guman~gan~g: "mukhang vrgen!"
Napilitan sil roong uminm n~g chocolate. Naguing matalic na caibigan
at taga pagsanggalang ni Ibarra si capitang Basilio, mula n~g araw na
sila'y maglibang sa caparan~gan. Naalaman niya, sa pamamag-itan n~g
telegramang inihandg sa canyang anac na babaeng si Sinang, na natatalos
ni Ibarra ang canyang pananalo sa usapin, ayon sa hatol n~g hucom, at
dahil dito'y sa pagca't aayaw siyang pagahis sa cagandahan n~g loob,
canyang ipinakiusap na pawalang cabuluhan ang pinagcayarian n~g sila'y
maglar n~g ajedrez. Datapwa't sa pagca't aayaw pumayag si Ibarra sa
gayng bagay, ipinakiusap naman ni capitang Basiliong ang salaping dapat
na ibayad sa m~ga costas ay gamitin sa pagbabayad n~g isang maestro sa
gagawing escuela n~g bayan. Dahil sa gayng nangyayari, guinagamit ni
capitang Basilio ang canyang mainam na m~ga pananalita, at n~g huwag n~g
ipagpatuloy n~g ibang m~ga causapin ang canilang m~ga cacaibang adhica,
at sa canila'y sinasabi:
--Maniwala cay sa akin: sa m~ga usapn ang nananalo'y siyang
nahuhubdan!
Datapwa't wala siyang mapahinuhod na sino man, baga man canyang
sinasambit ang m~ga romano.
N~g macatapos n~g macainom n~g chocolate, napilitan ang ating m~ga
cabataang pakingan ang pianong tinutugtog n~g organista n~g bayan.
Pagca siya'y pinakikinggan co sa Simbahan ani Sinang, nacacaibig acong
magsayaw; n~gayong piano ang canyang tinutugtg ang naiisipan co nama'y
magdasal. Dahil dito'y sasama ac sa iny.
--Ibig p ba nnyng pumarito sa amin n~gayng gab?--ang inians ni
capitang Basilio sa tain~ga ni Ibarra n~g it'y magpaalam na--maglalagy
si par Dmaso n~g isng maliit na ban~gc.
N~gumit si Ibarra at sumagt n~g isng tan~g n~g lo, na mangyayaring
ang maguing cahuluga'y pagsang-ayon, at mangyayari namang hind
pagsang-ayon.
--Sino ba iyan?--ang tanng ni Mara Clara cay Victoria, na itinur sa
isng mabils na sulyp ang isng binatang sa canil'y sumusunod.

--Iyan ... iya'y isng pinsan co,--ang isinagt na halos

nagugulumihanan.
--At ang is?
Iya'y hind co pinsan.--ang dalidaling isinagt ni Sinang;--iy'y isng
anc n~g aking ta.
Nagdaan sil sa harapn n~g conventong tahanan n~g cura, na ang
catotohanan ay hind sahl sa m~ga ibng lugar sa casayahan. Hind
napiguilan ni Sinang ang isng sigaw n~g pangguiguilals n~g canyng
makitang may m~ga law ang m~ga lmpara, m~ga lmparang ang m~ga any'y
sa caunaunahan pa, na hind pinababayaan cailan man ni pr Salving
siyang pag-ilawan at n~g huwag magcagugol sa petrleo. May nan~gariring
na m~ga sigawan at malalacs na halakhacan, napapanood na ang m~ga
fraile'y lumalacad n~g mahin, at iguinagalaw ang lo n~g ayon sa
comps, at malakng tabaco ang napapamuti sa m~ga lb. Pinagsisicapan
n~g hind pring sa canila'y nakikipanayam, na canilng gagarin ang
laht n~g guingaw n~g m~ga mababait na fraile. Ayon sa m~ga damit
europeong canilng casuutan, marahil sila'y m~ga cawan (empleado) n~g
gobierno m~ga punong lalawigan.
Natanawan ni Mara Clara ang mabilog na pan~gan~gatawn ni par Dmaso
sa tab n~g makisig na tindg ni par Sibyla. Hind cumikilos sa canyng
kinalalagyn ang matalinghaga at mapanglawing si par Salv.
--Nalulungcot!--ang ipinahiwatig ni Sinang;--canyng pinag-iisip-isip
ang canyng magugugol sa gayng caraming m~ga panauhn. N~guni't
makikita rin ninyng hind siy ang magbabayad cung hind ang m~ga
sacristn. Sa tuwituwi na'y cumacain ang canyng m~ga panauhin sa ibng
lugar.
--Sinang!--ang ipinagwic sa cany ni Victoria.
--Totong aco'y galt sa cany mul n~g iwasac ang "Rueda de la
Fortuna," hind na ac man~gun~gumpisal sa cany.
Natan~g sa laht n~g m~ga bahay ang isng walng cailaw-ilaw, at hind
man lamang bucs ang m~ga bintana; ang bahay na iyn ang sa alfrez.
Nagtac sa bgay na it si Mara Clara.
--Ang asuang! ang Musa n~g Guardia Civil, ang wic n~g n~g matandng
lalaki!--ang biglng sinabi n~g catacot tacot na si Sinang.--An ang
ipakikialam niy sa ating m~ga catuwaan? Marahil ay nagn~gan~galit!
Pabayaan mong dumating ang clera at makikita mong siya'y mag-aanyaya.
--Cailn ma'y kinasusutan co siy, at lalonglalo na n~g guluhin ang
ating pagcacatuwa sa pamamag-itan n~g canyng m~ga guarda civil. Cung
Arzobispo lamang aco'y ipacacasal co ang babaeng iyn cay par Salvi....
makikita mo cung an ang canilng maguiguing m~ga anc! Sucat bang
ipahuli ang caawaawang piloto, na sumugb sa tubig macapagbigay loob
lamang....
Hind niy natapos ang sinasabi; sa suloc n~g plaza na pinagcacantahan
n~g isng bulg na lalak, na isng guitarra ang catono, n~g casaysayang
ucol sa m~ga isd, may isng hind caraniwang napapanood.
Yay'y isng lalaking ang nacapatong sa lo'y isng malapad na salact
na dhon n~g bul, at dukhang totoo ang pananamt. Ang suut niya'y isng
gulagulanit na levita at salawal na maluang, na cawan~gis n~g salawal

n~g m~ga insic, na punt sa ib't ibng lugar. Carukharukhaang m~ga

panyapc ang nacasuut sa canyng m~ga paa. Sumasadilm ang canyng mukh
dahil sa canyng salact; n~guni't manacanacang nagmumul sa cadilimng
iyn ang dalawang kislp, na pagdaca'y napapawi. Siya'y matangcd, at
napagkikikilalang siya'y bt pa, dahil sa canyng m~ga galw.
Inilalagy sa lp ang sang baculan, at pagcatapos ay lumalayo't
nagsasalit n~g m~ga cacaibang tnig na hind mawatasan; nananatiling
nacatindg, lubs ang pagcalay sa m~ga ib, na anaki'y siya at ang
caramihang tao'y talagng nan~gagpapan~gilagan ang is't is.
Pagcacagayo'y nan~gagsisilapit ang ilng m~ga babae sa canyng baculan
at inilalagy doon ang m~ga bun~gang choy, isd, bigs at ib pa. Pagc
wal n~g lumalapit na sino man, nan~gagsisilabs sa m~ga cadilimang iyn
ang ibng m~ga tnig na lalong malulungcct, n~guni't hind na totoong
nacalulunos, napasasalamat marahil; dinarampot ang canyang baculan at
sac lumalay upang ulitin ang gayn ding gaw sa ibng lugar naman.
Nagunit ni Mara Clara sa gayng nakita ang isng sacun, at
pinagsumakitang itanng cung an an nangyayari sa cacaibng tong iyn.
--Iyan ang sanlzarohin,--ang isinagt ni Iday.--May apat na tan na
n~gayng kinapitan siy n~g sakit na iyan: ang wic n~g ib'y dahil sa
pag-aalag, sa canyng in, at anng ib nam'y dahil sa pagcapiit niya
sa malamg na bilangguan. Siya'y doon tumatahan sa cabukiran, sa malapit
na sa libin~gan n~g m~ga insc; hind siya nakikipag-abot-usap canino
man, nan~gagsisilayng laht sa cany sa tacot na bac mahawahan. Cung
makita mo sana ang canyang damp! Iyn ang damp ni Guirng-guirng: ang
han~gin, ang uln at ang araw ay pawang pumapasoc at lumalabas na
catulad n~g carayom sa damt. Ipinagbawal sa canyng humip n~g an mang
bagay na pag-aari n~g sino mang tao. Nahulog isng raw sa san~gh ang
isng bat; hind naman malalim ang san~gh, datapuwa't nagctaong
siya'y dumaraan doon, ang guinaw niya'y tinulun~gan niya ang bat sa
pag-ahon doon. Napagtant n~g am n~g bat ang nangyaring iyn,
pagsacdal sa gobernadorcillo, at ipinapal siya nito n~g anim sa guitn
n~g daan at sac ipinasunog pagcatapos ang yantc. Cakilakilabot iyn!
Tumatacb sa pagtacas ang sanlazarohin, hinahabol siya n~g tagapalo at
sinisigawan siya n~g gobernadorcillo: "Mag-aral ca! mabuti pang malunod
na n~ga ang isang tao, huwag lamang magcasakit na gaya n~g sakit mo."
--Tunay n~g!--ang ibinulng ni Mara Clara.
At hind nalalaman ang canyang guinagawa'y dalidaling lumapit sa baculan
n~g clang palad, at inilagay roon ang relicario na bago pa lamang
cahahandg sa canya n~g canyang ama.
--An ang guinaw mo?--ang sa cany'y itinanng n~g canyng m~ga
caibigang babae.
--Wal acng ibang sucat mibigay!--ang isinagt, at canyng inilihim
sa pamamag-itan n~g isng tawa ang luh n~g canyng m~ga mat.
--At an ang canyng ggawin sa iyong relicario?--ang sa cany'y sinabi
ni Victoria.--Binigyn siy isng araw n~g salap. N~guni't ang guinaw
n~g sanlazarohin ay inilay sa cany ang salapng iyn sa pamamag-itan
n~g isng patpat: an ang ggawin niy sa salap sa gayng wal sino
mang tumangp n~g an mang bgay na gling sa cany? Cung macacain sana
ang relicario!
Tiningnn ni Mara Clara n~g boong pananaghil ang m~ga babaeng
nagbibil n~g m~ga cacann, at ikinibt ang m~ga balicat.

N~guni't lumpit ang sanlazarohn sa baculan, kinuha ang hiys na

cuminng sa canyng m~ga camy, lumuhd, hinagcn ang hiys na iyn, at
saca nagpugay at bago isinubsb ang canyng no sa alabc n~g bacs n~g
dalaga.
Ikinubl ni Mara Clara ang canyng mukh sa canyng abanico at dinal
ang pany sa canyng m~ga mat.
Samantala'y lamapit ang isng babae sa culang palad na anaki'y
nagdrasal. Lugy at gusamt ang canyng mahabang buhc, at sa liwanag
n~g ilaw n~g m~ga farl ay napanood ang payt at namumutl n~g mainam na
pagmumukh n~g ul-ol na si Sisa.
N~g maramdaman n~g sanlazarohin ang paghip sa cany, nagpacasigawsigaw,
at tumindg sa isng lucs. N~guni't humawac sa canyng bsig ang ul-ol
na babae, sa guitn n~g malakng pan~gin~gilbot n~g tao, at it ang
canyng sinabi:
--Magdasl tayo! magdasl tayo! N~gayn ang caarawan n~g m~ga paty!
Ang m~ga ilaw na iy'y siyng m~ga bhay n~g m~ga tao; ipagdasl natin
ang aking m~ga anc na lalaki!
--Ilay niny ang babaeng iyn, papaglayuin niny sil! sa pagca't
mahahawa ang ul-ol na babae!--ang sigawan n~g caramihang tao, datapwa't
walng man~gahs na lumapit sino man.
--Nakikita mo ba ang ilaw na iyn sa campanario? Ang ilaw na iyn ang
aking anc na si Basiliong nananaog sa pamamag-itan n~g isng lbid!
Nakikita mo ba ang ilaw na iyn na convento? Ang ilaw na iyn ang aking
anc na si Crispn, n~guni't hind co sil paroroonan sa pagca't may
sakit ang cura at siya'y maraming m~ga onza, at ang m~ga onza'y
nan~gawawal. Magdasal tayo at ating ipatungcol sa caluluw n~g cura!
Dinadalhn co siy n~g amargoso at zazalidas; punongpun ang aking
halamanan n~g m~ga bulaclac at dating may dalawa acong anc na lalaki.
Dati acng may halamanan, nag-aalag aco m~ga bulaclac at dating may
dalaw acng anc na lalaki!
At binitawan ang sanlazarohin at lumayng cumacant:
--Dting may halamanan aco't m~ga bulaclc, aco'y dating may m~ga anc
na lalaki, halamanan at m~ga bulaclc!
--An na ba ang nagaw mong magaling sa cahabghabg na babaeng
iyn?--ang tanng ni Mara Clara cay Ibarra.
--Wal pa! siya'y nawala n~g m~ga araw na it sa bayan at hindi
nangyaring siya'y masumpun~gan!--ang isinagt n~g binatang nagdadalng
cahihiyan--Bucod sa roo'y totoong marami ang aking guinaw, n~guni't
huwg ca sanang mahapis; ipinan~gac sa akin n~g curang tutulun~gan niy
ac, tuly ipinagtagubilin niy sa akin ang malaking pag-iin~gat at
paglilihim sa pagca't tila mandin isang cagagawn n~g guardia civil
Totoong ipinagmamalasakit n~g cura ang babaeng iyn!
--Hind ba sinasabi n~g alfrez na canyng ipahahanap ang m~ga bt?
--Oo, n~guni't n~g sabihin iyo'y may caunting....calan~guhan siy!
Casasabi pa n~g gayng bgay n~g canilng makitang hind inihahatd cung
di kinacaladcad ang ul-ol na babae n~g isng soldado: aayaw sumama si
Sisa.

--Bkit ba niny hinuli ang babaeng iyn? An ang canyng guinaw? ang
tanong ni Ibarra.
--Cung bkit? Hind ba niny nakita cung paano ang guingaw niyng
pag-iin~gay?--ang sagt n~g tagapag-in~gat n~g catahimican n~g bayan.
Dalidaling kinuha n~g sanlazarohin ang canyng baculan at lumay.
Minagalng ni Mara Clarang umuw na, sa pagca't lumipas sa cany ang
tuw at casayahan.
--Mayroon din palang m~ga taong hind lumiligaya! ang canyng
ibinulng.
Pagdatng niy sa pintuan n~g canyng bahay, canyng naramdamang
naragdagan ang canyng capanglawan, n~g canyng mahiwatigang aayaw
pumanhc at nagpapaalam ang nan~gin~gibig sa cany.
--Kinacailan~gan!--ang sabi n~g binat.
Pumanhc sa hagdanan si Mara Clarang ang sumasaisip ay totoong
nacayayamot ang m~ga araw n~g fiesta, pagc dumarating ang m~ga
panauhing tagaibang bayan.

=XXVIII.=
=MAN~GA SULAT=
_Ang bawa't tao'y nagsasaysay
ayon sa kinasasapitan
sa fiestang pinaroroonan._

Sa pagca't walng an mang mahalagang nangyayari sa m~ga taong

sinasaysay natin ang buhay na pinagdaanan, sa gab n~g sinusundang araw
n~g fiesta at gayn din sa kinabucasan, magalac na lalactawan namin ang
araw na it n~g pagsasay, cung di lamang inaacala naming baca sacal
han~garing maalaman n~g sino mang bumabasang taga ibang lupan cung
paano ang guinagaw n~g m~ga filipino sa canilng m~ga pagpifiesta. Sa
ganitng cadahilana'y sisipiin naming hind daragdaga't hind babawasan
ang ilng m~ga sulat, na ang is sa canila'y ang sa "corresponsal" n~g
isang pamahayagang matimtiman at tinatan~gi sa Maynil, na
cagalanggalang dahil sa canyang cataasan at cahigpitang manalit. Ang
m~ga bumabasa sa amin ang siy n~g bahalang magpun sa ilang maliliit at
calacarang m~ga cauculan.
Narito ang sulat n~g carapatdapat na "corresponsal" n~g mahal na
pamahayagan:
"Guinoong Namamatnugot....
"Tan~gi cong caibigan: cailan ma'y hind pa ac nacapapanood, at

inaacal cong hind na ac macapapanod pa sa m~ga lalawigan n~g isng

fiestang tungcl sa religing totoong dakil, maningning at nacababagbag
n~g loob, na gaya n~g pagsasayng guinagawa sa bayang ito n~g m~ga
totoong cagalanggalang at m~ga banal na m~ga paring Franciscano."
"Pagcaramirami n~g dumalo: nagtam ac rito n~g ligayang bumati sa halos
laht n~g m~ga castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong
cagalanggalang na m~ga Paring Agustino na na sa lalawigang Batan~gan, sa
dalawang cagalanggalang na m~ga Paring Dominico, na ang is sa canila'y
ang totoong cagalanggalang na si Pri Fray Hernando de la Sibyla, nasa
canyng pagparito'y canyang pinaunlacan ang bayang it, bagay na hind
dapat calimutan magpacailan man n~g m~ga carapatdapat na m~ga tagarito.
Nakita co rin naman ang lubhang maraming m~ga caguinoohang taga
lalawigang Tan~guay, Capangpan~gan, ang maraming mayayamang m~ga taga
Maynil at maraming m~ga banda n~g msica, at ang is sa canila'y ang
lubhng mainam na banda sa Pagsanghn, pag-aari n~g guinoong Escribanong
si guinoong Miguel Guevara at ang caramihang m~ga insic at m~ga indio,
na taglay n~g m~ga insc ang canilang talagang dating caugaliang pagca
maibigung macakita n~g iba't ibang bagay, at n~g m~ga indio ang
canilng asal na mapamintacasi, hinihintay nil n~g maalab na pagmimith
ang pagdating n~g araw na ipagsasaya ang dakilang fiesta, upang canilng
mapanood ang palalabasing "comico-mmico-lirico-coreogrfico-dramtico,"
at n~g magaw ang bgay na it'y sila'y nagtay n~g isng malaki at
maluang na tablado sa guitn n~g plaza."
"N~g icasiyam na oras n~g gabi n~g araw na icasamp nitng buwan, araw
na sinusundan n~g fiesta, pagcatapos n~g isng masarp at saganang
hapunang inihandg sa amin n~g Hermano Mayor, tinakhan naming laht na
m~ga castila't m~ga fraileng na sa convento, ang caaliw-aliw na tugtg
n~g musicang may casabay na nagsisiksicang caramihang tao at n~g gong
n~g m~ga cohete at malalaking bomba, at pinamamatnugutan n~g m~ga guinoo
n~g bayan, ang tinutun~go'y ang convento upang cami'y sunduin at ihatd
sa lugar na nahahand at iniuucol sa amin at n~g doo'y panoorin namin
ang catuwaang palalabasin."
"Napilitan caming pahinunod sa gayng magandng anyaya, bag man lalo
sanang minamagaling co pa ang magpahin~galay sa m~ga bisig ni Morfeo, at
pagcalooban n~g masanghayang pagpahin~galay ang aking nananakit na m~ga
laman at buto, salamat sa nilundaglundag n~g lulanng sa ami'y
ipinagcaloob n~g Gobernadorcilio sa bayan n~g B."
"Nanaog n~ga cam at aming hinanap ang aming m~ga casamang humahapon
bahay na pag-aari rito n~g mapamintacasi at mayamang si don Santiago de
los Santos. Ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray Bernardo Salvi na
cura nitng bayan, at ang totong cagalanggalang na si Pr Fray Damaso
Verdolagas, na sa tanging biyay n~g Cataastaasan ay magaling na sa
dinaramdam na sa canya'y guinawa n~g camy na pusng, na ang casama'y
ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray Hernando de la Sibyla at ang
banl na cura sa Tanawan at iba pang m~ga castil, ang siyang m~ga
panauhn n~g mayamang filipino. Diya'y nagtam caming capalarang
pangguilalasan, hind lamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at
cagalin~gang magpamuti n~g may-ari n~g bagay, bagay na hind caraniwan
sa m~ga taong tub rito, cung di naman ang camahlmahalan,
cgandagandahan at mayamang dalagang magmamana, na nagpakilalang siya'y
tunay at ganp na alagad ni Santa Cecilia sa pagtugtg n~g lalong
caayaayang msicang likh n~g m~ga alemn at n~g m~ga italiano, sa
canyng mainam na piano, na an pa't ang canyng cagalin~gang tumugtg
ay nagpaalaala sa akin sa babaeng si Galvez. Sayang at napacatimtiman
naman ang gayong lubs sa cagalin~gang binibini, at inililihim ang
canyang m~ga carapatn sa madlng caguinoohang pawang pagpupuri lamang

ang sa canya'y handg. Hind co dapat iwan sa tintero, na sa bahay n~g

nag-anyaya'y pinainm cami n~g champaa at masasarap na m~ga licor n~g
boong casaganaan at cagandahang loob na siyang caugaliang hind
nagbabago n~g kilalang mamumuhunan."
"Pinanood namin ang palabs. Kilala na po niny ang ating m~ga artistang
si na Ratia, Carvajal at Fernandez; cam lamang ang nacaunawa n~g
canilang carikitang lumabas, sa pagca't ang m~ga taong walang
pinag-arala'y walang napagtant cahi't babahagya. Magaling ang
pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may caunting pamamaos
nil: isang pagcantng hidwa n~g caunti sa msica ang guinawa ni
Balbino, datapuwa't catacatac ang cabooan at ang canilang pagpupumilit
sa mabuting pagganap. Lubhng naibigan n~g m~ga indio at lalong-lal na
n~g gobernadorcillo ang comediang tagalog: nagpakita n~g malaking
catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi sa aming syang daw at hindi
pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canya'y umagaw, bagay na
sa canyng balac ay lal sanang caguilaguilalas, at higuit pa, cung
hind mangyaring talban ang gigante cung di sa psod lamang, na gaya
baga n~g isang nagn~gan~galang Ferrags, ayon sa nababasa sa casaysayan
n~g buhay n~g Doce Pares. Nakikisang-ayon sa acala n~g gobernadorcillo
ang totoong cagalanggalang na si Par Fray Damaso, taglay iyng
cagandahan n~g psong siyang ikinatatang niy, at ang idinagdag pa'y
cung sacali't magcagayon daw, ang princesa na ang hahanap n~g paraan at
n~g canyng masunduan ang psod n~g gigante upang sa gayo'y canyang
mpatay."
"Hind co p kinacailan~gang sabihin sa inyong samantalang guingaw ang
pagpapalabas ay di itinulot n~g Rothschild na filipinong magculang n~g
ano man sa cagandahan n~g canyang loob: ang m~ga sorbete, m~ga limonada
gaseosa, m~ga refresco, m~ga matamis, m~ga alac at iba't iba pa'y
saganang ipinamamahagui sa aming lahat na nangaroon. Ininng toto, at
na sa catuwiran n~ga ang gayong pag-ino, ang pagcawala roon n~g kilala
at marunong na binatang si don Juan Crisostomo Ibarra, na ayon sa talos
na ninyo, ay dapat na siyng mangul bcas sa pagbebendicin n~g unang
bat na nauucol sa dakilang "monumento" na canyang ipinatatay sa udyc
n~g malaking nais na macagaw n~g magalng. Ang carapatdapat na calahing
it n~g m~ga Pelayo at n~g m~ga Elcano, (sa pagca't ayon sa napagtant
co'y tub sa ating bayani at uring mahl na m~ga lalawigan sa dacong
Timugan n~g Espaa ang is sa canyng m~ga nun sa am, na marahil ay
is sa m~ga unang kinasama ni Magallanes ni Legaspi) ay hindi rin
napakita sa m~ga nalalabing oras n~g araw, dahil sa caunting sakit na
canyng dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa m~ga bibig ang canyng
pan~galang ipinan~gun~gusap lamang upang purihin, m~ga pagpupuring hind
mangyayaring di mauuw sa icararan~gal n~g Espaa at n~g tunay na m~ga
castilang gaya na n~g natin, na cailan ma'y hind natin
pinasisinun~galin~gan cailan man ang ating dug, cahit magpacramirami
ang m~ga maguing cahal."
"Napanood namin n~gayng icalabing is n~g buwan, sa dcong umaga, ang
isng nangyaring lubhng nacababagbag n~g loob. Hayg n~g at talasts
n~g laht na sa araw na it'y cafiestahan n~g Virgen de la Paz (Virgen
n~g Capayapaan), at it'y ipinagsasay n~g m~ga Hermano (capatd) n~g
Santisimo Rosario Bcas ang cafiestahan n~g Pintacasing si San Diego, at
sa fiestang iy'y lubhang nakikitulong ang m~ga Hermano n~g V.O.T.
(Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pan~gatlng Hany). May
isng malaking pagpapataasang banal ang dalawang Capisanang it sa
paglilingcd sa Dios, at dumaratng ang ganitng gawng cabanalan
hanggang sa panggalin~gan n~g santong pagcacasamaan n~g loob nil, gaya
na n~g nitong hulng nangyari dahil sa pakikipagtalo sa salitaan n~g
dakilang taga pagsermong kinikilalang talagang balit, na hind iba't

ang di mamakailang aking binangguit, na totoong cagalanggalang na si

Pr Fray Damaso, na siyng lalagay bcas sa sadyang licman n~g
Espiritu Santo, at ayon sa maacal n~g laht ay hind malilimutang
paunlacn n~g religin at n~g literatura."
"Alinsunod n~g sa aming sinasaysay, napanood namin ang isng nangyaring
lubhng nacapagtutur at nacababagabag n~g loob. Lumabas sa sacrista ang
anim na m~ga bata pang m~ga "religioso" (fraile), ang tatlo sa canila'y
upang mangagmisa at ang tatl n~g mag-"acolito", nanicluhod sila sa
harap n~g altar, at kinanta n~g "celebrante" (ang magmimisa) na it
n~ga'y ang totoong cagalanggalang na si pr Fray Hernando Sibyla, ang
"Surge Domme", na siyang dapat maging pasimul n~g procesin sa paliguid
n~g simbahan, taglay yang mainam na voces atanyong mataimtin na sa
cany'y kinikilala n~g lahat at siyang lubs na ipinaguiguing dapat niy
sa pangguiguilalas n~g madla. Pagca tapos n~g "Surge Domine",
pinasimulan ang procesin n~g gobernadorcillo, na nacafrac, dal ang
"guin" at may casunod na apat na sacristang may hawac na m~ga
insensario. Sumusunod sa canilng licuran ang m~ga cirial na pilac, ang
caguinoohan n~g bayan, ang mahahalagang m~ga larawang nasusuutan n~g
sutlang raso at guint ni na Santo Domingo at San Diego, at n~g Virgen
de la Paz na may isng carikitdikitang balabal (manto) na azul at may
m~ga planchang pilac na dinorado, handg n~g banl na capitang paradong
si don Santiago de los Santos, na totoong carapatdapt uliranin at hind
casiya ang siy'y ibantog magpacailn man. Nalululan ang laht n~g m~ga
larawang it sa m~ga carrong plac. Sumusunod caming m~ga castil at ang
ibng m~ga religioso sa licuran n~g In n~g Dios: tinatangkililc n~g
isng pliong dal n~g m~ga cabeza de barangay ang "oficiante" at ang
wacs n~g procesio'y ang may mabuting carapatang capisanan n~g Guardia
Civil. Inaacal cong hind na cailan~gang sabihing caramihang m~ga
"indio" ang siyng bumubuo n~g dalawang hanay n~g procesin, na pawang
may tan~gang candlang may nin~gas at taglay ang boong pamimintacasi.
Tumutugtog ang msica n~g m~ga marcha religiosa; ulit-ulit na putc ang
siyng guingawa n~g m~ga bomba at n~g m~ga apy na rueda.
Nacapangguiguilals ang panonood n~g cahinhinn at nn~gas n~g lob na
iniuudic sa pus n~g m~ga nanampalataya sa canilng wags at malaking
pananalig sa Vrgen de la Paz ang pagdiriwang na lubs at marubdb na
pamimintacasing guingaw nating nagtam n~g palad na ipan~ganc sa
llim n~g casantasantahan at walng bhid na dun~gis na bandera n~g
Espaa sa ganitong m~ga cafiestahan."
"N~g matapos ang procesio'y pinasimuln ang misa, na sinasaliwan n~g
orquesta at n~g m~ga artista n~g teatro. N~g matapos na ang Evangelio'y
pumanhk sa plpito ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray Manuel
Martn, agustinong nanggling sa lalawigang Batan~gan, na pinagtakhn
n~g m~ga nakikinig na pwang nan~gabitin sa canyng pananalit,
lalonglal na ang m~ga castla, sa pagpapasimul n~g pan~gan~garal n~g
wcang castl, na sinaysay n~g boong cabayanihan sa m~ga pananalitang
magagaang ang pagcacataglay, at totoong angcp na ancp, na an pa't
pinpuspos ang aming m~ga ps n~g mataimtim na pamimintacasi at
pag-aalab. Ang ganitng pan~gun~gusap n~g ang siyng marapat ilagd sa
dinaramdam, ating dinaramdam pagc nauucol ang sinasaysay sa Vrgen
sa ating sinisintang Espaa, at llongllo na pagc naisasal-it sa
sinasabi, yamang mangyayari namn sa bagay na it, ang m~ga caisipn n~g
isng prncipe n~g Iglesia, na si "seor Monescillo," na mapapagtitibay
na siyng dinramdam n~g laht n~g m~ga castil."
"N~g matpos ang misa'y pumanhc camng laht sa convento, na casama n~g
m~ga caguinoohan sa bayan at ib pang mahahalagng m~ga tao, at doo'y
hinandugn sil n~g boong cagandahan n~g loob, pagpipitagan at
casaganaang siyng kinaugalian n~g totoong cagalanggalang na si Pr

Fray Salv, na inalayan nil n~g m~ga tabaco at m~ga pagcaing inihand
n~g Hermano Mayor sa slong n~g Convento na hand sa laht n~g m~ga
nagcacailan~gang patahimikin ang m~ga pan~gan~gailan~gan n~g sicmur."
"Walng nagung caculan~gang an man sa loob n~g maghpon upang bigyng
casiyahan ang fiesta at n~g upang manatili ang masayng caasaln n~g
m~ga castil, na sa m~ga gayng capanahuna'y hind mangyaring
mapiguilan, na ipinakikilala, cung minsa'y sa m~ga "cancin" m~ga
sayaw, at cung minsa'y sa m~ga walng cahulugan at masayng m~ga
paglilibng, palibhasa'y may m~ga psong mahl at malacs, na an pa't
hind nacararaig sa canil ang m~ga pighati, at sucat na ang magcapisan
ang tatlng castil sa alin mang lugar, upang doo'y tumcas ang
calungcutan at sam n~g loob. Pinag-alyan n~g sa maraming bahay si
Terpscore datapuwa't lalonglalo na sa marilg na cayamanyamanang
filipino na pinagpiguin~gan sa amin sa pagcain. Hind co na
kinacailan~gang sabihin p sa inyng lubhng masagan at masarp ang
m~ga ipinacain sa piguing na iyn, na masasabing pan~galawa na n~g m~ga
piguing sa casalan sa Can cay Camacho, na pinagbuti at dinagdaran pa
mandin. Samantalang nagtatamasa cami n~g m~ga caligayahan n~g pagcaing
pinamamatnubayan n~g isng tagalt n~g "La Campana," tumtugtog naman
ang orquesta n~g m~ga cawiliwiling tinig. Tagly n~g cagandagandahang
dalaga sa bahay, ang isng casuutang mestiza, at isng war'y gos n~g
m~ga brillante, at siy n~g, ayon sa pinagcaratihan na, ang reina n~g
fiesta. Dinamdm naming laht na dahil sa isng hind namn malubhng
pagcpatapiloc n~g canyng magandang paa'y hind siya nangyaring
nagcamit n~g m~ga ligaya sa pagsasayw, sa pagca't cung ayon sa aming
nahiwatigang siy'y ganp sa cagalin~gang gumaw n~g an man, ang
guinoong binibining de los Santos, cung sumayaw marahil ay catulad n~g
isng "silfide"."
"Dumating n~g hapong it ang Alcalde n~g lalawigan, upang bigyn n~g
cadakilaan sa canyng pagharp ang gagawing "ceremonia" bcas. Dinamdm
niy ang pagsam n~g damdm n~g hirang na mamumuhunang si guinoong
Ibarra, na salamat sa Dios, at ayon sa sabihana'y magalng na."
"Nagcaroon n~g gabng it n~g mainam na procesin, datapuwa't sasabihin
co na ang bagay na it sa aking sulat bcas, sa pagca't bucd sa m~ga
malalaking bombang sa aki'y nacatulg at halos nacabin~gi, ac'y totoong
pagd at nahahapay na ac sa pag-aantoc. Samantalang binabaw co ang
lacs sa m~ga bisig ni Morfeo, sa macatuwid baga'y sa catre n~g
convento, hinahan~gad co, tan~gi cong caibigang cay'y matam n~g
magandang gabi at hanggang bcas, isng araw na dakil."
"Ang mairuguin ninyng catotong nakikiram'y.
"Ang Corresponsal.
San Diego, 11 n~g Noviembre."
It ang isinulat n~g mabait na corresponsal. Tingnn namn natin n~gayn
cung an ang isinulat ni capitang Martn sa canyng catotong si Luis
Chiquito.
"Minamahal cong Choy: Magmadal cang pumarni, cung mangyayari;
sapagca't ang fiesta'y totoong masay; scat ang matant mong hlos
natumb ang bangc ni capitang Joaquin: macaitlong pinagulong ni
capitang Tiago ang canyng tay, at sa tatlong iy'y tumam, at pint
n~g pintng palagui, caya't sa gayng nangyari lalong nangliliit sa

catuwan si cabezang Manuel na may ar n~g bahay. Binasag ni Pr

Dmaso, sa isng dagoc, ang isng ilawn, sa pagca't hangg n~gay'y
hind pa siy tumatam miminsan man lamang. Natalo ang Cnsul sa canyng
m~ga sasabun~gin, at natalo sa bangc ang laht n~g pinanalunan sa atin
sa fiesta n~g Binyng at sa fiesta n~g Pilar, sa Santa Cruz."
"Inaasahan naming isasama rito sa amin ni capitang Tiago ang canyng
mamanugan~gin, ang mayamang nagmana cay Don Rafael, datapuwa't wari'y
ibig manding tumulad sa canyng am, sa pagca't hind man lamang
napakita Sayang! Sa masd co'y hind siya pakikinaban~gan cailan man."
"Malakng totoong cayamanan ang nakikita n~g insc na si Crlos sa
"liamp"; naghihinala acng may taglay siyng an mang lihim, isng
bato-balan marahil: walng tguil ang canyng pagdaing n~g sakit n~g
lo, na may taling pany pagc tumitiguil na n~g untiunt ang umikit na
sangkap n~g "liamp," pagcacagayo'y tumtun~go siy n~g mainam hanggng
sa halos mpabungg na sa canyng noo, na anaki'y ibig na totoong
hiwatigan ang pag-inog na iyn. Nagcuculang tiwal ac, dahil sa may
nalalaman acng m~ga cawan~gis n~g bagay na iyng guingaw."
"Paalam, Choy; magaling ang calagayan n~g aking m~ga sasabun~gin, at ang
aking asawa'y masay at naglilibang."
"Ang iyng catotoo.
Martn Aristorenas."
Tumanggap naman si Ibarra n~g isng maliit na liham na may paban~g, na
ibinigay sa cany n~g gab n~g unang araw n~g fiesta ni Andng, na
capatd sa suso ni Mara Clara. Ganit ang sab n~g liham:
"Crisstomo: Mahigut n~g isng araw na hind ca napakikita;
nahiguin~gan cong may caunting dinaramdam icw, cata'y ipinagdasal at
ipinagsindi cata n~g dalawang malalaking candil, bag man sinasabi n~g
tatay na hind raw mabigt namn ang sakt mo. Totoong niyamt nil ac
cagab at n~gayn; pinatutugtog nil ac n~g piano at canil acng
inaanyayahang sumayw. Hind co nalalamang lubhang marami sa ibabaw n~g
lup ang m~ga nacapagbbigay yamt. Cung hind lamang cay Pr Dmaso na
pinagpiplitang ac'y liban~gn sa pagsasaysay n~g maraming bagay, ac
sana'y magcuculng sa aking sild upang matulog. Isulat mo sa akin cung
an ang dinaramdam mo, sa pagca't sasabihin co sa tatay na icw ay
dalawin. Samantala'y inutusan cong pumaryan sa iyo si Andng, at n~g
ipaglut ca n~g ch; magalng siyng maglut at marahil ay daig ang
iyong m~ga alil."
"Maria Clara."
"Pahabol. Pagca hind ca naparini bcas, hind ac paparoon sa
ceremonia. Calakip."

=XXIX.=
=ANG UMAGA.=
Tinugtg n~g m~ga banda n~g msica ang "diana" sa unang pagsilang n~g
liwayway, na an pa't pinucaw n~g masasayng tugtuguin ang m~ga pagl na

m~ga mamamayan. Nanag-uli ang bhay at casayahan, mulng nirepique ang

m~ga campan at nagpasimul ang m~ga putucan.
Yaon ang catapusang raw n~g fiesta, yan ang tunay na araw n~g
cafiestahan. Inaasahang lalong marami ang mapapanood, higut pa sa
nacaraang araw. Lalong marami ang m~ga "manong" n~g V.O.T. (Venerable
Orden Tercera; Cagalanggalang na Pan~gatlong Hnay) cay sa m~ga manong
n~g Santsimo Rosario, at nan~gagsisin~git n~g boong cabanalan ang m~ga
manong na iyon ni San Francisco, sa canilng paniniwalang sa gayo'y
canilng mahihiy, ang canilng m~ga capan~gagaw. Lalong marami ang
bilang n~g m~ga candilang canilng binil: nag-ani n~g malaking
pakinabang ang m~ga insc na magcacandil, at nangag-iisip silng
pabinyag upang mipakilala nil ang canilang pagtumbs, baga man
sinanabi n~g ilang yao'y hind raw sa canilng pananampalataya sa pagca
catlico cung d sa canilang nais na macapag-asawa. Datapawa't sa gay'y
sumsagot ang m~ga babaeng banal:
--Cahi't magcagayon man, hind mangyayaring hind magung isang himala
ang sabaysaby na pag-aasawa n~g gayong caraming m~ga insc;
papagbabaliking loob na sil n~g canicanilang m~ga esposa.
Isinuot n~g m~ga tao ang canilng lalong magagaling na m~ga bihisan;
lumabs sa kinatataguang m~ga cajita ang laht n~g m~ga hiyas. Samp n~g
m~ga "tahur" at n~g m~ga sugarol ay nagbihis n~g m~ga barong bordado na
may malalaking brillante, mabibigat na tanicalang (cadena) guint at
mapuputing sombrerong jipijapa. Ang matandng filsofo lamang ang
nananatili sa dating suot; ang baro'y sinamy na may m~ga guhit na itim,
nabobotones hanggang sa liig maluang na zapatos at malapad na sombrerong
fieltro na culay ab.
--N~gay'y lal pa manding mapanglaw cay cay sa dati!--ang sabi sa
cany n~g teniente mayor,--aayaw p ba cayng manacanac tayong
magsay, yamang maraming tayong lubhang sucat na itan~gis?
--Hind ang cahulugan n~g pagsasaya'y dapat na gumaw n~g m~ga
caululan!--ang isinagot n~g matand.--It rin ang halng na pagtatapon
n~g salap sa tan-tan! At ang lahat n~g ito'y bakit? iwalds ang
salap, sa gayng macapl na totoo ang carukhan at m~ga
pan~gan~gailan~gan. Ab! nalalaman co na; it ang pagtatapn, ang
maruming paggagalac upang matacpn ang m~ga carain~gan n~g laht!
--Nalalaman na p ninyng sumasang-ayon ac sa inyng m~ga
caisipan,--ang mulng sinabi ni don Filipo, na tla ibig magpakitang
galit at tla n~gumin~giti.--Cay'y aking ipinagsasanggalang, datapuwa't
an ang aking magagagaw sa gobernadorcillo at sa cura?
--Magbitiw n~g tungcl--ang sinundn n~g filsofo, at saca lumay.
Natigagal si Don Filipo, at sinundn n~g mat ang matand.
--Magbitiw n~g tungcl!--ang ibinbulong, samantalang tumutun~go sa
simbahan,--magbitw! Oo! cung is sanang bagay na nagbibigay dan~gal
ang tungcling it at hind isng pas-anin, oo, bibitiwan co!
Pun n~g tao ang patio n~g simbahan: m~ga lalaki't m~ga babae, m~ga
bata't m~ga matatanda, taglay ang lalong magagaling na pananamit, na
nan~gagcacahalo-hal, pumapasoc at lumalabas sa makikipot na m~ga
pintan. Amy plvora, amy bulaclc, amy incienso, amy paban~g;
pinatatacb at pinasisigaw ang m~ga babae at pinapagtataw ang m~ga bat
n~g m~ga bomba, n~g m~ga cohete at n~g m~ga buscapis. Isng banda n~g

msica ang tumtugtog sa tapt n~g convento, isng banda namn ang
naghahatid sa m~ga nan~gan~gatungculan sa bayan, ang m~ga ibng banda'y
naglilibt sa m~ga daang kinalaladlaran at winawagaywayan n~g maraming
m~ga bandera. Lumilibang sa panin~gin ang liwanag at clay na sarisar,
at sa pangpakinig nama'y m~ga tnig at m~ga gong. Hind nagtitiguil ang
m~ga campan n~g carerepique, nagcacasalasalabat ang m~ga coche at m~ga
calesa, na manacanacng ang m~ga cabayong humihila sa canil'y
nangguiguitla dumdamba, humuhulay, m~ga bagay na bag man hind
casangcp sa palatuntunan n~g fiesta, gayn ma'y naguiguing isng
pnooring hind pinagbabayaran at siyng lalong mahalaga.
Nag-utos ang Hermano Mayor sa raw na it n~g m~ga alil upang
man~gaghanp sam~ga daan n~g m~ga inaanyayahan, tlad sa nagpiguing na
sinasabi sa atin n~g Evangelio. Hlos spilitan ang pag-aanyaya upang
uminm n~g chocolate, caf, ch, cumain n~g matamis, at iba pa. Madals
na naguiguing cawan~gis n~g isng pakikipagcagalt ang guinagawang
pag-aanyaya.
Ggawin na ang misa mayor, ang misang tinatawag na "de dalmtica",
catulad n~g misa cahapong sinasaysay n~g carapatdapat na corresponsal,
at ang blang caibhn lmang, ang magmimisa n~gayo'y si Par Salv, at
sa m~ga taong makiking n~g misa n~gayo'y casama ang Alcalde n~g
lalawigan, caacby ang maraming m~ga castl at m~ga tong marurunong,
upang pakinggn si Pr Dmaso na totoong bantg sa lalawigan. Samp n~g
alfrez, bag man siya'y lubhng dal na sa m~ga pan~gan~garal ni Pr
Salv, pumaroon din, sa pagpapatotoo niya n~g cagalin~gan n~g canyang
loob at n~g cung mangyayari, macapanghiganti siy sa m~ga pagbibigay
galit na sa cany'y guinaw n~g cura. Sa calakhn n~g pagcbantog ni
Pr Dmaso'y ipinag-puna na n~g corresponsal ang pagslat namamatnugot
n~g pamahayagan n~g sumsunod:
"Alinsunod sa aking ipinagpuna na sa inyo sa walng wast cong m~ga
talata cahap'y gayn n~ga ang nangyari. Nagcamt cami n~g tan~ging
capalarang mpakinggan ang totoong cagalanggalang na si Pr Fray Damaso
Verdolagas, na nagcurang malaon sa bayang it, at n~gay'y inilipat sa
llong malaki, blang ganting pala sa canyang mabuting pagtupad sa
canyang m~ga catungculan. Lumagy ang maningning na mananalumpati n~g
m~ga mahal na bagay sa paaralang Espiritu Santo ang nagtuturo, at
nagsaysay n~g carikitdikitan at clalim-lalimang sermon, na nagbigay
cabanalan sa madl at pinagtakhn n~g laht n~g m~ga binygang
naghihintay n~g boong pagmimith n~g pagsilang sa lubhang mapagbun~gang
m~ga labi n~g nacaguiguinhawang bucl n~g walng hanggng-bhay.
Cadakilaan sa m~ga cahulugan, capan~gahasan sa m~ga munacal, m~ga
bagong pananalit, cagandahan sa any, catutubong m~ga galaw,
pagsasaysay na calugodlugd, calusugn n~g m~ga adhic, nrito ang m~ga
hyas n~g Bossuet na castil, na talagng carapatdapat n~g ang canyng
malakng pagcbantog hind lamang sa m~ga marurunong na m~ga castila,
cung di naman sa m~ga walng pinag-aralang m~ga "indio" at sa m~ga
mapanglinlang na m~ga anc n~g "calan~gitang imperio" (imperio n~g
cainsican)."
Gayon man, unti n~g mapilitan ang mapagcatiwalang corresponsal na
canyang sirain ang calahatlahatan niyang sinulat. Idinaraing ni Pr
Damaso ang isng magaang na sipng canyang nasaguip n~g gabing nagdaan:
pagcatapos na siya'y macapagcant n~g masasayng m~ga "petenera",
(caraniwang kinacanta sa m~ga lalawigang andalus, sa Espaa), siya'y
uminm n~ga tatlong vsong sorbete at sandali siyang nanood n~g
pinalalabas sa teatro. Dahl sa bagay na ito'y ibig sana niyang magbitw
n~g pagca tagasalit n~g m~ga wic n~g Dios sa m~ga tao, n~guni't
sapagca't walng ibng makitang nacacaalam n~g bhay at m~ga himal ni

San Diego,--tnay n~ga't nattalos ang m~ga bagay na it n~g cura,

n~guni't kinacailan~gang siy'y magmisa,--pinagcaisahan n~g ibng m~ga
fraile na wal n~g gagaling pa sa tnig n~g voces ni Pr Dmaso, at
lubhang tnay na cahinahinayang na huwag italumpati ang totoong mainam
na sermng gaya na n~ga n~g naisulat at naisaulo na. Dahil dito'y ang
babaeng dating tagapag-in~gat n~g susi'y siya'y ipinaghand n~g m~ga
limonada, pinahiran ang canyang dibdib at liig n~g m~ga unguente at m~ga
lan~gis, binalot siy n~g maiinit na m~ga cmot, siya'y hinilot at iba
pa. Umnm si Par Dmaso n~g hilw na itlg na binati sa lac, at sa
boong umaga'y hind nagsalit at hind man lamang nag-agahan; bahagy na
uminm n~g isng vasong gatas, isng tazang chocolate at
lalabin-dalawang biscocho, na an pa't tiniis niya n~g boong
cabayanihang huwag cumain n~g isng sisiw na frito at calahating quesong
gawang Laguna, na canyang kinaugaliang canin pagcacaumaga, sapagca't
ayon sa canyang catiwalang babae, maaaring macapagpaub ang sisiw at ang
queso, dahil sa capuw may asin at may tab.
--Guingaw ang lahat n~g it't n~g camtan natin ang calan~gitan at
magbalc loob tayo!--ang sabi n~g m~ga Hermana n~g V.O.T., n~g canilng
maalaman ang ganitng canyng m~ga pagpapacahirap.
--Siy'y pinarurasahan n~g Virgen de la Paz!--ang ibinbulong naman n~g
m~ga Hermana n~g Santisimo Rosario, palibhasa'y hind nil maipatawad
ang canyang pagkiling sa canilang m~ga caaway na capuw babae.
Lumabs ang procesin pagca alas ocho y media sa lilim n~g m~ga toldang
lona. Nacacahawig din n~g guinaw, cahapon, baga man may isng bagay na
nabago: ang m~ga Hermano n~g V.O.T., na m~ga matatandang lalaki't babae,
casama ang ilng m~ga dalagang patung na sa pagtand, ang pananamit na
dal'y mahahabang hbitong guingn: damt na guingng magaspng ang sa
m~ga mahihirap, at ang sa m~ga mayayama'y guingng sutl, sa macatuwid
baga'y ang tinatawag na "guingng franciscano", sa pagca't siyang lalong
caraniwang gamitin n~g m~ga cagalanggalang na m~ga fraileng franciscano.
Ang lahat n~g m~ga mahal na hbitong iy'y m~ga dalsay, sa pagca't
pawang galing sa convento sa Maynil, na siyng kinucunan n~g m~ga
mamamayan sa lims na ang capalit ay salapng isinasang-ayon sa tning
na halagang hind natatawaran, cung bag mangyayaring sabhing cawan~gis
n~g sa isng tindahan. Ang halagang itng hind nababawasa'y mangyaring
maragdagan, n~guni't hind nababawasan. Tulad sa m~ga habitong it'y
nagbibil n~g gayn ding m~ga hbito sa monasterio n~g Santa Clara, na
tagly, bucd ang m~ga tan~ging biyyang nacapagbibigay n~g maraming
m~ga indulgencia sa m~ga paty na pinagsasaputan, ang biyyang lal pa
manding tan~gi: na lal pang mahl ang halag paga lalong lum, gulanit
at hind na magagamit. Itinititic namin it at baca sacaling banal na
bumabasang nagcacailan~gan n~g gayng m~ga mahl na "reliquia" (an mang
bagay na guinamit linangcp na n~ga ib), baca caya may matalas na
isip casam-ang mmumulot n~g m~ga basahang taga Europa, na ibig yumaman
sa pagdadal sa Filipinas n~g isng "cargamento" (maraming ycos na
catatagang llan sa sng dang) n~g m~ga hbitong masurot at malibg,
sa pagca't nagcacahalag n~g labng anim na pso higuit pa, ayon sa
calakhn n~g pagcalibaguing humigut cumulang.
Nacapatong si San Diego de Alcal sa isng carrong napapamutihan n~g
m~ga planchang plac na nabuburdahan. May malaking capayatn ang Santo,
garing mul sa lo hanggng bay-awang, magagalitn at nacacaaalang-alang
ang any n~g pagmumukh, baga mn cult ang buhc sa lo, na catulad n~g
m~ga ita. Sutlang raso na nabuburdahan n~g guint ang canyng pananamit.
Sumusunod ang ating cagalang-galang na Amang si San Francisco,
pagcatapos ay ang Virgeng gaya cahapon, ang caibhn lamang ay si Pr

Salv n~gayn ang sumasailalim n~g palio at hind ang makisig na si Pr

Sibyla na mainam cumy. N~guni't cung di tagly ni Pr Salv ang
magandang any ni Pr Sibyla, datapuwa't nagcacanlalabis naman sa cany
ang pagca anyng banl: nacatun~g ang m~ga mat; nacadoop ang m~ga
camay na ang any'y matimtiman at lumalacad na nacayucd. Ang m~ga may
dal n~g palio'y yan ding dting m~ga cabeza de barangay, na nagpapawis
n~g boong ligaya, sa canilng panunungcl na nakikisacristn, bucd sa
sil'y maninin~gil n~g buwis, manunubos n~g m~ga taong lagalg at m~ga
dukh, sa macatuwid baga'y m~ga Cristong nagbibigay n~g dug dahil sa
m~ga casalanan n~g m~ga ib. Ang coadjutor, na nacasobrepelliz, ay
nagpaparoo't parito sa iba't ibng m~ga carro, na dal ang incensario,
at canyng manacanacang hinahandugan n~g soc nit ang pan~gamoy n~g
cura, na pagca nagcacagayo'y lalong lalong n~g nagmumukhang caaway n~g
tawa at magagalitn.
Dahndahn n~ga at matimtiman ang lacad n~g procesing inaacbayan n~g
ugong n~g m~ga bomba at n~g tinig n~g m~ga cant at msicang tungcol sa
religing ilinalaganap sa impapawid n~g m~ga banda n~g msicang
sumusunod sa licurn n~g bawa't carro. Samantala'y napakasipag na totoo
ang pamamahagui n~g Hermano Mayor n~g malalaking m~ga candila, na ang
marami sa m~ga nakipagprocesio'y nag-uwi sa canilang m~ga bahay n~g
maipag-iilaw sa apat na gabi samantalang nan~gagsusugl. Nagsisiluhd
n~g boong glang ang m~ga nanonood pagca nagdaraan ang carro n~g Ina n~g
Dios at nan~gagdarasal sil n~g taimtim sa loob n~g m~ga Sumasampalataya
n~g m~ga Aba p.
Tumiguil ang carro sa tapt n~g isng bhay na sa m~ga bintanang
napapamutihan n~g maririkit na m~ga pangsampy (colgadura) ay
nacasun~gaw ang Alcalde, si capitang Tiago, si Mara Clara, si Ibarra,
ilang m~ga castil at m~ga dalaga; ngcataong tumunghy si Pr Salv,
datapuwa't hind gumaw n~g cahi't munting kilos na magpahalatang siya'y
bumabat nakikilala niy sil; ang tan~ging guinaw niy'y lumindg
lamang, tinud ang catawn at sa gayo'y sumabalicat niy n~g lalong
caayusan at gand ang "capa pluvial."
Sa dacong ibab n~g bintana'y may isng dalagang nacallugd ang gand
n~g mukh, mahalag ang suut na damt at may klic na isng musms na
lalaki. Marahil siy'y sisiwa taga pag-alag lamang, sa pagca't ang
sanggl na iy'y maputi at mapul ang buhc, samantalang ang dalaga'y
caymanggu at mahigut pa sa caitimn n~g azabache ang canyng m~ga
buhc.
Pagcakita sa cura, iniunat n~g musms ang canyng maliliit na bsig,
tumawa niyng twang hind nacapagbibigay skit at hind namn pighati
ang nacapagpapataw, at sumigw n~g pautl sa guitna n~g isng sandalng
catahimican: T ...tay! Tatay! Tatay!
Kinilabutan ang dalaga, dalidaling inilagay ang canyang camay sa ibabaw
n~g bibig n~g sanggl na lalaki at patacbng lumay roong taglay ang
totoong malaking cahihiyan. Umiyc ang bt.
Nan~gagkindatan ang m~ga mapaghinala, at nan~gagsin~git ang m~ga
castilang nacamasid n~g gayng maiclng pangyayari. Naguing pul ang
catutubong pamumutla ni Pr Salv.
At gayn ma'y wala sa catuwiran ang to: hind man lamang nakikilala n~g
cura ang babaeng iyn, siya'y taga-ibang bayan.

=XXX.=
=SA SIMBAHAN.=
Mul sa is hanggang sa cabilng dlo'y pun ang camlig na
pinalalag'y n~g m~ga tong ya'y bahay n~g Lumalng sa laht.
Nan~gagtutulacn, nagsisicsican, nan~gagdudurugan ang is't is, at
nan~gagdarain~gan ang ilng lumlabas at ang maraming nagsisipasoc.
Malay pa'y iniuunat na ang camy sa pagbabas n~g m~ga dalir n~g tbig
na bendita, n~guni't caguinsaguinsa'y dumrating ang isng lon n~g
pagtutulacn at napapalay ang camay: Naririn~gig pagca nagcacagayon ang
isng n~gil, nagmmura ang isng babaeng nayapacan, datapuwa't hind
tumitiguil ang pagtutulacn. Ang ilng matandang lalaking naisasawsaw
ang m~ga dalir sa tubig na iyng culay pusal na, palibhasa'y naghgas
n~g camy roon ang boong byan, bucd pa sa m~ga taga-ibng byang doo'y
dumarayo, ipinapahid ang tbig na iyn n~g boong pamimintacasi, baga mn
sila'y nahihirapan dahil sa casicpn, sa canilng btoc, sa puy, sa
noo, sa ilng, sa bab, sa dibdib at sa psod, sa canilng pananalig na
sa gay'y canilng nabebendita ang m~ga bahaguing iyn n~g catawn,
bucd sa hind sil magcacasakit n~g paninigs n~g liig, n~g sakt n~g
lo, n~g pagcatuy, n~g hind pagcatnaw n~g kinacain. Ang m~ga
cabataan, marahil sa sila'y hind totoong masasactn baca cay naman
hind sil naniniwala sa mahal na gamt na yn, bahagy na nilng
binabas ang cduloduluhan n~g canilng daliri--at n~g walang an mang
masabi sa canil ang m~ga mapamintacasing tao,--at cunuwa'y canilang
ipinapahid sa canilng no, na, ang catotohana'y hind nil isinasayad.
"Marahil n~ga'y bendita ang tbig na iyn at taglay ang laht n~g m~ga
sinasabi",--ang iniisip marahil n~g sino mng dalaga,--"n~guni't may
isng culay na" ...!
Bahagy na
datapuwa't
as sermng
ang sinab

macahin~g roon, mainit at amy hyop na dalaw ang pa;

catumbs n~g lah't n~g pagcacahirap na iyn ang magsesermong
yao'y dalawang daa't limampung piso ang bayad n~g bayan. Ito
n~g matandng Tasio.

--Dalawang daa't limampung piso ang bayad sa isang sermn! Is lamang

to at sa minsan lamang na paggaw! Ang icatlng bahagui n~g ibinabayad
sa m~ga comediante na mangagpapagal sa loob n~g tatlng gab!... Tunay
n~ga marahil na cayo'y mayayaman!
--At bakit namn mawawan~gis ang bagay na iyn sa isng comedia?--ang
isinagt na masam ang loob n~g mapsoc na maestro n~g m~ga Hermano n~g
V.O.T.; nacahuhulog n~g m~ga caluluwa sa infierno ang comedia, at
nacapapasalan~git ang sermn! Cung humin~gi siy n~g sanglibo'y
babayaran din namin, at kikilalanin pa naming utang na loob ...
--Cahi ma't comedia, cung sa ganng akin!--ang isinisigaw naman sa
galit n~g is.
--Naniniwal ac, palibhasa'y magalng na totoo ang inyng pagca unaw
sa kinauuculan n~g comedia at n~g sermn!
At yumao ang pusng, na hind inalumana ang guinagaw n~g magagaliting
maestro na m~ga paglait at masasamang hlang mangyayari sa daratning
bhay ni matandng Tasio sa hinaharp na panahn.
Samantalang hinihintay ang Alcalde, ngpapawis at naghihicab ang m~ga

tao; iguinagalaw sa han~gin ang m~ga paypy, m~ga sombrero at m~ga

pany; nan~gagsisigawan at nan~gag-iiyacan ang m~ga bat, bagay
nagbbigay pagl sa m~ga sacristan na pagpapalabas sa m~ga batang iyn
sa simbahan. Ang gawng ito'y siyang umaakit sa pagdidilidili n~g
matalas na caisipan at malumanay na maestro n~g Cofrada n~g Santisimo
Rosario:
--"Pabayaan ninyng lumapit sa akin ang m~ga bta," anng ting
Pan~ginoong Jesucristo, n~guni't dito'y dapat n~g unawaing ya'y ucol
lamang "sa m~ga batang hind umiiyac."
Ganit ang sinasabi n~g is sa m~ga matatandang babaeng nannamt n~g
guingn, si Hermana Pute bag, sa isng babaeng may anim na tan na ang
glang na canyng ap, na nacaluhd sa canyng tabi:
--Condenada! itahimic mo ang iyng isip, at macaririnig ca n~g isng
sermng gya n~g sa Viernes Santo!
At sac pinacacurotcurt, na an pa't pinucaw ang cabanalan n~g batang
babae, na ikinibit ang mukh, pinahab ang n~gso at pinapagcunt ang
m~ga klay.
Humihimly ang ilng m~ga lalaking nacapaningkayd sa tab n~g m~ga
confesionario. Ang acal n~g ating matandang babaeng nagn~gun~gun~guya
n~g m~ga dasal at pinatatacb sa canyng m~ga dalr ang m~ga butil n~g
canyng cuints, na ang guingawang pagtan~g n~g isng matandng
lalaking malaki ang pag-aantoc, ay talagng gayn ang lalong magalng na
pagsang-ayon sa m~ga calooban n~g Lan~git, caya't ang guinaw niya'y
untitunti niyng guinagd ang gayng any.
Na sa isng sloc si Ibarra; nacaluhd si Mara Clara sa malapit sa
altar mayor, sa isng lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan n~g
m~ga tao sa pamamag-itan n~g m~ga sacristn. Nacaup si capitang Tiagong
nacasot n~g frac sa is sa m~ga bangcng laan sa m~ga pinun, dahil sa
bagay na it'y ang isip n~g m~ga insc na sa cany'y hind
nacakikilala'y gobernadorcillo rin siy cay't hind nan~gan~gahs na sa
cany'y lumapit.
Sa cawacasa'y dumating ang Alcalde na casama ang canyng Estado Mayor,
(ang m~ga guinoong sa cany'y umaacbay), doon sa sacrista sil nagmul
at siy'y lumucloc sa is sa m~ga maiinam na m~ga sillng nacapatong sa
ibabaw n~g isng alfombra. Pangdakil ang casuutan n~g Alcalde at sa
cany'y nacalagy ang banda ni Crlos IIIat apat limng m~ga
condecoracin (m~ga saguisag na inilalagy sa dibdib, tand n~g sa
nagdadala'y pagbibigay unlc n~g isng har n~g cataastaasang pn sa
isng nacin.)
Hind siy nakikilala n~g bayan.
--Ab!--ang biglng sinabi n~g isng tagabukid; isng civil na
nacasuot comediante!
--Tang!--ang isinagt n~g canyng calapit at siy'y sinic;--iyn ang
principe Villardo na ating nakita cagab sa teatro!
Tumaas n~g ang calagayan n~g Alcalde sa m~ga mat n~g byan at siy'y
ipinalagay na encantadong principe, na ncapanalo sa m~ga gigante.
Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang m~ga nauup, ang m~ga natutulog
ay nan~gguisng dahil sa cacacampanilla at sa matung na voces n~g m~ga

cantr. Tila totoong natutuw si Pr Salv, baga man siy'y may mukhang
walang caibigan, sa pagca't sa cany'y naglilingcd na dicono at
subdicono ang dalaw pa namng agustino.
Bawa't is'y nagcant, n~g dumatng ang col na panahn, baga man
humiguit cmulang na nagdaraan sa ilng ang canilng voces at malab ang
pan~gun~gusap, liban na lamang sa nagmimisa na may pagca nan~gin~ginig
ang voces at hind mamacilang nasir ang tono, na an pa't malaki ang
ipinagtataca n~g m~ga tong sa cany'y nacakikilala. Gayn ma'y
gumgalaw siya n~g makinig na any at hind nag-aang-ang; ikincanta ang
"Dominus vobiseum" n~g taimtim sa loob, ikinikiling n~g caunti ang lo
at tumitin~gala sa "boveda," (bubun~gan n~g simbahan). Sa pagmamasid n~g
pagtanggp niy n~g as n~g incienso, masasabing totoo n~g ang sabi ni
Galeno, na naniniwalng pumapasoc daw ang soc sa bao n~g lo, pagcaraan
sa btas n~g ilng na ang tuly ay sa salaang but-, sa pagca't siya'y
lumilindig, iniiling-ay ang lo sa lcod, pagcatapos ay lumalacad na
patun~g sa guitn n~g altar n~g lubhng malakng pagmamakisig at
caguilasan, hanggang sa acalain ni capitan Tiagong daig niya sa
cagalin~gang cumy ang comedianteng insc n~g gabing nagdaang nacadamt
emperador, may pint ang mukh may maliliit na bandera sa licd, ang
balbs ay buntt n~g cabayo at macapal ang "suclas" n~g sapn.
--Hind n~g mapag-alinlan~ganan, higuit ang camahalang umany n~g isng
cura namin cay sa lahat n~g m~ga emperador.
Sa cawacasa'y dumating ang pinacananasang sandali na marinig, na si Pr
Dmaso. Nan~gagsiup sa canilng m~ga silln ang tatlng sacerdote, na
ang any'y nacapag-bibigy ulirn sa cahinhinan, ayon sa sasabihin
marahil n~g may malinis na caloobang "corresponsal;" tinularan sil n~g
Alcalde at ib pang m~ga taong may vara at may bastn; humint ang
msica:
Pamucaw ang paghaliling iyn n~g catahimican sa gong sa ating matandng
Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa msica. Tlad cay Segismundo
gaya n~g "cocinero" sa kinathang bhay ni Dornroscheu, ang unang guinawa
pagcaguising ay tuctucan ang canyng apng babae, na nacatulog din.
Ito'y umatun~gal, datapuwa't pagdaca'y nalibang n~g makitang nagdaragoc
sa dibdib ang isang babae sa lubs na pananalig at sa caalaban n~g loob.
Pinagsicapan n~g lahat na maipacaguinhawa n~g any; naningcayad ang m~ga
walng bangc, umup sa lup sa canilng sariling paa ang m~ga babae.
Tinhac ang caramihan ni Pr Dmaso, na pinan~gun~gunahan n~g dalawng
sacristan at sinusundan n~g isng capuwa niya fraileng may dalng isng
malaking cuaderno. Nawala siy pagpanhc sa hagdanang palicawlicaw,
n~guni't pagdaca'y mulng sumipt ang canyng mabilog na lo, pagcatapos
ay ang canyng macacapal na btoc at sumunod agad-agad ang canyng
catawan. Tumin~gin sa magcabicabila n~g boong capanatagan n~g loob at
uubo-ub; nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig niya sa isng tan~ging
kirp, na hind calilimutan sa canyng m~ga pananalan~gin ang casintahan
ni Mara Clara; tinitigan n~g tin~ging may towa si Pr Sibyla at saca
niya sinulyap n~g tin~gng calakip ang pagpapawalang halag si Pr
Manuel Marsing cahapo'y nagsermn. N~g matapos ang ganitng
pagsisiyasat; linin~gon ang casama n~g paalims at sa cany'y sinabi:
"Magpacatalino, capatid!"--Binucsan nit ang cuaderno.
Datapuwa't carapatdapat na isaysay sa isng bahaguing bucd ang sermng
it. Isng binatang nag aaral n~g panahng iyn n~g taquigrafia at
malakng totoo ang pagcalugd sa m~ga dakilang mananalumpati ang siyng
umalalay n~g pagtititic samantalang nagsasaysay si Pr Dmaso; at

salamat sa ganitng guinawa'y mailalagd namin dito ang isng bahagui

n~g pan~gan~garal tungcl sa religin sa m~ga lupaing iyn.

=XXXI.=
=ANG SERMON.=
Nagpasimul si Pr Dmaso, n~g madalang at mahinang pan~gun~gusap:
"Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non
prohibuisti ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti".--"At ibinigay
mo sa canil ang espritu mong magaling upang canilng itur at hind mo
inals sa canilng bibig ang iyng man at binigyn mo sil n~g tubig sa
canilng pagcauhaw!"
"M~ga salitang ipinan~gusap n~g Pan~ginoon sa pamamag-itan n~g bibig ni
Esdras, icalawng aclt, icasym na bahagui, icadalawampong tul."
Sa udyc n~g pangguiguilals ay sinulyp ni Pr Sibyla ang nagsesermn;
namutla at lumun-oc n~g laway sa Pr Manuel Martin: marikit ang sermng
iyn cay sa canyng sermn.
Ayawan cong nahiwatigan ni Pr Dmaso ang gayng bagay baca cay
naman talagang namamaos pa, datapuwa't ang guinawa niya'y umubng
macailan at ikinapit ang dalawang camy sa palababahan n~g plpitong
mahal. Sumsa tapat n~g canyng lo ang Espiritu Santo na bago lamang
cappinta: maputi, malinis at culay rosa ang maliliit na paa at ang
tuc.
"Crilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), cbanalbanalang m~ga sacerdote,
m~ga cristiano, m~ga capatid cay Jesucristo!"
Gumawa rito n~g dakilng paghint, at maling inilacad niya ang canyng
panin~gin sa m~ga nakikinig, at sa canya'y nacagalc ang pag-ulinig sa
canya at canilang taimtim na pagtahimic.
Wicang castil ang unang bahagui n~g canyng sermn at wicng tagalog
ang icalawang bahagui: "loquebantur omnes linguas".
Pagcatapos n~g m~ga oh! at n~g paghinto dakilang iniunat niya ang
canyang canang camy sa dacong altar at tumitig sa Alcalde,
naghalukipkip pagcatapos, na walng an mang sinasabi; n~guni't
caguinsaguinsa'y inihalili sa mahinhing kilos ang cagalawn, iniling-ay
sa licd ang lo, itinur ang dacong pintng malak na pinutol ang
han~gin sa pamamag-itan n~g taguiliran n~g camy n~g boong cabilisn,
hanggang sa acalain n~g m~ga sacristang ang cahulugn n~g gayong galw
ay ipinag-uutos sa canilng sar ang m~ga pinto, at gayn n~ga ang
canilng guinaw; nagdamdam ligalig ang alfrez at nag-alinlan~gan cung
siy'y llabas hind; datapuwa't nagpapasimul na ang nagsesermn n~g
pananalitang malacs, pun at mataguinting: tunay n~ga pal namng
totoong matalin sa panggagamt ang dating canyng tagaalagang babae.
"Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking pint, ang
han~gin ang sasacyan n~g santong wica n~g Dios na bbucal sa aking
bibig, pakinggn n~ga niny n~g m~ga pangdin~gig n~g caluluwa at n~g
ps at n~g hind man~galaglag ang m~ga salit n~g Pan~ginoon sa lupang

batuhn at canin n~g m~ga ibon sa Infierno, cung d ang cay'y lumag at
sumibol na catulad n~g isng santong binh sa linng n~g ating
cagalanggalang at huwad sa serafing Amng si San Francisco! Cayng m~ga
malalaking macasalanan, m~ga bihag n~g m~ga moro n~g clolowa, na siyang
lumalaganap sa m~ga dagat n~g walng hanggang bhay, na pawang nacalulan
sa macapangyarihang m~ga sasacyn n~g sa tong catawn at n~g m~ga lugd
sa bhay na it, cayng hind magcandadala n~g m~ga tanical n~g
mahahalay na hilig at n~g m~ga calibugan, at nan~gagsisigaod sa dang
n~g taga Infiernong si Satn, masdn niny riyan n~g mapitagang
pagcahiy ang tumutubs sa m~ga clolowa sa pagcabihag n~g demonio, ang
matapang na Geden, ang malacs na loob na David, ang mapagwaguing
Roldan n~g cacristianohan, ang tagalan~git na guardia civil, na higut
ang catapan~gan sa lahat n~g m~ga guardia civil cahi't pagsamasamahin
ang m~ga guardia civil n~gayn at ang sa bcas pa".--(Pinapagcunt n~g
alfrez ang noo)--"Siya n~g, guinoong alfrez, higut ang canyng
tapang at lacs, na cahi't wal siyng fusil cung di isng cruz na
cahoy, canyng guingahis n~g boong cabayanihan ang walang hanggang
tulisn n~g m~ga cadilimn, at gayn din ang laht n~g m~ga cacamp ni
Luzbel, at cung d lamang hind nan~gamamtay ang m~ga espiritu, silng
lahat ay nan~galipol na magpacailan man! Ang caguilaguilals na lalng
na it n~g Dios, itng hind mapaglrip na himal ay ang maluwalhating
si Diego de Alcal, na, gagamit ac n~g isng pagsusumag, sa pagca't
nacatutulong na magalng ang m~ga pagsusumag sa pagca unaw n~g m~ga
bagay na hind mapag-abt n~g sip, ayon sa wic n~g n~g ib, sinasabi
co n~ga na ang dakilang santong it'y isng catapustapusang cawal, isng
"ranchero" (tagapagpacain) lamang sa aming lubhng macapangyarihang
hucbng pinag-utusan n~g aming tulad sa serafing Amng si San
Francisco, na siyang ikinararan~gal cong kinapapanigang ac'y cabo
sargento sa talaga't aw n~g Dios."
Ang m~ga han~gal na "indio", ayon sa sabi n~g "corresponsal", walang
nbingwit sa sinaysay na iyn, liban na lamang sa m~ga salitang "guardia
civil", "tulisan", "San Diego" at "San Francisco"; namasid nil ang
pagsam n~g mukh n~g alfrez, ang anyng bayani n~g nagsesermn, at sa
gayo'y inacala nilng kinagagalitan n~g Pr ang alfrez dahil sa hind
niy inuusig ang m~ga tulisn. Si San Diego at si San Francisco ang
gaganap n~g bagay na iyn, at sil n~ga ang tnay na macagagawa, tulad
sa pinatototohanan n~g isng pinturang na sa convento n~g Maynila, na sa
pamamag-itan lmang n~g canyng cordn ay nahadlan~gan ni San Francisco
ang paglsob n~g m~ga insc n~g m~ga unang tan n~g pagcatucls sa
Filipinas n~g m~ga castila. Hind n~ga cacaunti ang catuwaang tinam
n~g m~ga namimintacasi, kinilala nilng utang na loob sa Dios ang
ganitng tlong, at hind sil nag-aalinlan~gan sa paniniwalang pagca
wal n~g m~ga tulisn, ang m~ga guardia civil naman ang lilipulin ni San
Francisco. Lalong pinagbuti n~ga nil ang pakikinig, sinundan nil ang
m~ga sinasaysay ni Pr Dmaso, na nagpatuloy n~g pananalit:
"Crilagdilagang guinoo: Ang malalaking m~ga bagay talagng malalakng
m~ga bagay cahi't na sa tab n~g m~ga maliliit, at ang m~ga maliliit
cailan ma'y maliliit din na sa siping man n~g m~ga malalaki. It ang
sabi n~g Casaysayan, (Historia), at sa pagca't ang Casaysayan, sa
sandaang palo'y is lamang ang tumatam, palibhasa'y bagay na gaw n~g
m~ga tao, at ang m~ga tao'y nagcacamaling "errare es hominum" ayon sa
sabi ni Ciceron, ang may dil ay nahihidw, ayon sa casabihan sa aking
bayan, ang nangyayari'y may lalong malalalim na catotohanang hind
sinasabi n~g Historia. Ang m~ga catotohanang it, Crilagdilagang
Guinoo, ay sinabi n~g Espritu Santo, sa canyng cataastaasang
carunun~gang cailan ma'y hind naabt n~g pag iisip n~g tao mul pa sa
m~ga panahn, ni Sneca at ni Aristteles, iyang m~ga pants na m~ga
fraile n~g unang panahn hanggang sa macasalanang m~ga panahn natin

n~gayn, at ang m~ga catotohanang it'y hind n~g ib cung di hind

palaguing ang m~ga maliliit na bagay ay maliliit n~ga, cung di pawang
malalak, hind cung isusumag sa m~ga mumunt, cung di cung isusumag sa
lalong malalak sa lp at sa lan~git at sa han~gin at sa m~ga
pan~ganurin at sa m~ga tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa
camatayan."
--Siya nawa!--ang isinagt n~g maestro n~g V.O.T., at saca nagcruz.
Ibig ni Pr Dmasong papangguilalasin ang m~ga nakikinig sa ganitng
any n~g pananalitng canyng napag-aralan sa isng dakilang
tagapagsermn sa Maynil, at siya n~gang nangyari, na sa pagcpatan~ga
sa gayng caraming m~ga catotohanan, kinailan~gan niyang dungguln n~g
paa ang canyng "espiritu santo" (ang fraile bagng sa cany'y
tagadict) upang sa cany'y maipaalaala ang canyng catungculan.
--Maliwanag na nakikita n~g inyng m~ga mat!--ang sinabi n~g "espiritu"
bhat sa ibab.
"Maliwanag na nakikita n~g inyng m~ga mat ang sumasacsing ganp at
napapaukit na itng walng hanggng catotohanang naalinsunod sa
Filosofa! Maliwanag na nakikita iyng raw n~g m~ga cabanalan, at
sinabi cong raw at hind buwn, sa pagca't walng malaking carapatang
numingning ang buwn sa boong gab; sa lup n~g m~ga bulg ang dalawng
mata'y har ang bulg ang isng mat lamang (nacapangyayari sa bayan n~g
m~ga han~gal ang may caunting dunong na pinag-aralan); mangyayaring
numingnng ang isng law cung gab, ang isng maliit na bituin; ang
lalong mahalaga'y ang macapagningnng cahi't catanghaliang tulad sa
guinagaw n~g raw: ganit n~ga ang pagniningnng n~g capatid na si
Diego cahi't sa guitna n~g lalong m~ga dakilang santo! Nariya't
nacahayg sa inyng m~ga mat, sa inyng pusng na hind pananampalataya
sa ulirng gaw n~g Cataastaasan upang mabigyng cahihiyan ang lalong
m~ga dakila sa lup; oo, m~ga capatid co, hayag, hayag sa laht, hayag!"
Nagtindg ang isng lalaking namumutl at nanginginig at nagtag sa
isng confesionario. Siya'y isng maglalac n~g lac na nag-aagaw-tulog
at nananag-inip na hinihin~gan siy n~g m~ga caribinero n~g "patente" na
hind niy taglay. Hind na raw siy umals sa canyng pinagtaguan
hanggang sa hind natapos ang sermn. [258]
--"Mapagpacumbab at maligpiting santo, ang iyng cruz na choy"--(ang
dal n~g larawan ni San Diego'y cruz na pilac),--"ang iyng mahinhng
hbito'y pawang nagbibigay dan~gal sa dakilang si Francisco, na cam
canyng m~ga anac at nakikiwan~gis sa canyng m~ga guinagaw!
Inilalaganap namin ang layong santong lahi sa boong daigdig, sa laht
n~g m~ga suloc, sa m~ga ciudad, sa m~ga bayan at hind namin tinitin~g
ang maputi sa maitim"--(piniguil n~g Alcalde ang canyng paghin~ga)--"sa
pagtitiis n~g hind pagcain at n~g m~ga pagpapacahirap, santong lahi mo
na sa pananampalataya at sa religing may taglay na sandata"--(Ah! ang
hinin~g n~g Alcalde)--"na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na
calagayan at pumipiguil na mabuld sa malalim na ban~gin n~g
capahamacn!"
Untiunting naghihicab ang m~ga nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hind
pinakikinggan ni Mara Clara ang sermn: nalalaman niyang malapit sa
canyng kinalalagyn si Ibarra at siyng sumasaisip niya, samantalang
siy'y nag-aabanico at canyng minmasdan ang toro n~g is sa m~ga
Evangelista, na walng pinag-ibhn sa any n~g isng calabaw na maliit.
"Dapat nating masaulong laht ang m~ga Santong Casulatan, ang bhay n~g

m~ga santo, at sa ganit'y hind co kinacailan~gang sa iny'y man~garal,

m~ga macasalanan; dapat ninyng maalaman ang m~ga bagay na itng totoong
mahalag at kinacailan~gang gaya n~g pagcasaulo sa Ama namin, bag man
nacalimutan na niny it at nagbubuhay protestante hereje na cay, na
hind nagsisigalang sa m~ga ministro (cawan n~g Dios, na gaya n~g m~ga
insc), n~guni't cay'y man~gagpapacasama, ll n~g man~gapapahamac
cay, m~ga sinumpa!"
--Ab, cosa ese pale Lmaso, ese! (Ab an ba namn ang pr Dmasong
iyn)--ang ibinulng n~g insc na si Crlos, na iniirapan ang
nagsesermng nagpapatuloy n~g m~ga pananalitng naiisip niya n~g
sandalng iyn, at nagbbubuga siy n~g m~ga licaw-licaw na m~ga paglait
at pagmumur.
"Mamamaty cayng hind macapagsisisi n~g inyng m~ga casalanan, m~ga
lahi n~g m~ga hereje! Mul pa rito sa lupa'y pinarurusahan na cay n~g
Dios n~g m~ga pagcapiit at pagcabilangg! Ang m~ga mag-amag-anac, ang
m~ga babae ay dapat lumay sa iny: dapat cayng bitayng laht n~g m~ga
namummun at n~g hind lumaganap ang binh ni Satans sa halamanan n~g
Pan~ginoon!... Sinabi ni Jesucristo: Cung cay'y may masamng
casangcapan n~g catawng humihicayat sa iny sa pagcacasala, putulin
niny, iabsng niny sa apy!..."
Nan~gin~ginig si fray Dmaso, nalimutan niy ang canyng sermn at ang
maayos na pananalit.
--Nring mo ba?--ang itinanng sa canyng casama n~g isng binatang
estudianteng taga Maynl;--puputulin mo ba ang iyo?
--Ca! siy na muna ang magputol!--ang isinagt n~g causap, na itinutur
ang nagsesermon.
Naligalig si Ibarra; lumin~gap sa canyng paliguid at humahanap n~g alin
mang sloc, datapwa't punngpun ang boong simbahan. Walang nrrinig at
walng nakikita si Mara Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro n~g
pinagpalang m~ga cluluwa sa Purgatorio, m~ga cluluwng ang any'y m~ga
lalaki't m~ga babaeng hub't hubad na may nacapatong sa long "mitra,"
(sombrero n~g papa,) "capelo" (sombrero n~g cardenal), "toca"
(talucbng n~g monja), na nan~gaiihaw sa apy at nan~gagsisicapit sa
cordn ni San Francisco, na hind nalalagot cahi't lubhng napacabig-at
ang m~ga nacabiting iyn.
Sa gayng pagdaragdag ni Fray Dmaso n~g canyng m~ga naisipa'y
nag-caligw-ligw ang espritu santong fraile sa pagcacasunodsund n~g
sermn hanggang sa siya'y lumactaw n~g tatlng mahahabang pangct at
sumam ang pagdidict cay Pr Dmaso, na humihin~gal at nagpapahin~ga
sa canyang maalab na pagmumur.
"Sino sa iny, m~ga makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa m~ga
sgat n~g isng dukh at libaguing magpapalimos? Sino? Sumagt at itaas
ang camy cung sino! Wal sino man! Dati co nang nalalaman; wal n~gang
macagagaw n~g gayn cung d ang isng santong gaya ni Diego de Alcal;
canyng hinimuran ang boong cabulucn, at tuly sinabi niy sa isang
capatid na nangguiguilals; Ganit ang paggamot sa may sakt na it!
Oh pagcacacawang gaw n~g cristiano! Oh pagcahabg na walng
cahulililip! Oh cabanalan n~g m~ga cabanalan! Oh cagalinggalin~gang
hind matutularan! Oh walng bahid na lunas!...."
At ipinagpatuloy ang isng mahabang tanicalang m~ga oh! na idiniripa
ang m~ga camy, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na

lumipad bumugaw n~g m~ga ibon.

"Nagsalit siy n~g latin bago mamaty, bag man dating hind murunong
n~g latin! Mangguilals cay m~ga macasalanan! Hind cay
macapagsasalit n~g latin, baga man pinag aaralan niny, at sa pag aaral
na ito'y pinapal cay, hind cay macapagsasalit n~g latin, mamamatay
cayng hind macapagllatin! Isng biyaya n~g Dios ang macapagwicang
latin, cay nagsasalita n~g latn ang Iglesia! Ac ma'y nagwiwicang
latin din! Bakit ipagkakait n~g Dios ang caaliwang it n~g loob sa
canyng minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyng mamaty,
mapababayaan ba siyng hind nagwiwicang latn? Hind n~ga mangyayari!
Cung magcagay'y hind gaganp sa catuwiran ang Dios, hind sa
totohanang siy'y Dios! Nagwicang latn n~g siy at nagpapatotoo ang
m~ga sumulat n~g aclat n~g m~ga panahng iyn!" At canyng binigyng
wacs ang canyang pasimula n~g pan~gan~garal n~g lalong pinaghirapan
niya na canyng inumit sa titic n~g isng dakilang manunulat, na si
Guinoong Sinibaldo de Ms.
"Binabat n~g cata, marilg na Diego, dan~gal n~g aming samahn!
Pusps ca n~g cabanalan, mahinhing may capurihn; mapagpacumbabang may
camahalan; masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na
mapagmithi; caaway na tapt ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng
lubhng maselang; mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalang walng
mlay; walng bahid calupaang sumisinta; hind maimiking may tinagong
lhim; mapagtiis na matiyag; matapang na natatacot; mapagpiguil na may
calooban; mpan~gahs na masulong; mapanalimang nagpapacatin; mahiyaing
may caran~galan; mapag-in~gat n~g iyng pag-aaring hind mahinayan~gin;
maliksing tagly ang cya; mapagbigy galang na marunong
makipagkapuwa-tao; matalas ang sip na ma-in~gat; mahabaguing may awa,
matimtimang may hiy; mapanghigantng matapang; sa casipaga'y dukh na
mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; walng malay na nacacatals;
mapagbagong may kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithng matuto:
linalng ca n~g Dios upang camtn ang m~ga caayaayang lugd n~g
pagsintang malamlam!...Tulun~gan mo acng umawit n~g iyng m~ga
cadakilan at n~g ang iyng pan~gala'y lalong mataas cay sa m~ga bituin
at lalong lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulun~gan
niny acng humin~gi sa Dios n~g cauculng tlas n~g sip, sa
pamamag-itan n~g pagdarasal n~g isng Aba Guinoong Mara!..."
Nan~gagsiluhd na laht at bumn~gon ang isng hgong na catlad n~g
sabay-saby na hgong n~g sanglbong bubyog. Iniluhd n~g Alcalde n~g
malakng pag-hihirap ang isng pa, na iniiling ang lo sa sam n~g
lob; namutl at nagsisisi n~g taimtim sa ps ang alfrez.
--Napacadiablo ang curang iyn!--ang ibnulng n~g is sa m~ga binatang
galing Maynl.
--Huwg cang main~gay!--ang sagt n~g casma,--naririnig tyo n~g
canyng asawa.
Samantala'y hind ang pagdarasl n~g Ab Guinoong Mara ang guingaw ni
Pr Dmaso, cung d ang pag-away sa canyng "espritu santo," dhil sa
paglactaw na guinaw sa tatlng pinacamainam na pangct n~g canyng
sermn, sac cumin n~g tatlng merengue at uminm n~g isng vasong lac
na Mlaga, sa canyang lubs na pananalig na masusundan niy sa canyng
kinin at ininm na iyon ang magagalng na salitng canyng sasaysayin,
n~g higut sa maibubulng sa cany n~g laht n~g m~ga "espiritu santong"
choy na may anyng calapati may but-'t may lamng may anyng
maliban~ging fraile. Pasisimulan niya na ang sermng wcang tagalog.

Tinuctucn n~g matandng mapamintacasi ang canyng apng babae, na

naguising na masam ang loob at nagtanng:
--Dumating na ba ang oras n~g pag-iyc?
--Hind pa, n~guni't huwag cang matulog "condenada"!--ang isinagt n~g
mabait na nnong babae.
Babahagy lamang ang naitand namin sa pan~galawang bahgui n~g sermn,
sa macatwd bag'y ang sa wcangtagalog. Hind nagsasaulo n~g
pinag-ayos sa wicang tagalog si Pr Dmaso, cung d ang maisipan na
lamang niy sa oras n~g pagsesermn, hind sa dahilng malak ang dunong
niy sa pananagalog cay sa pan~gan~gastila, cung d palibhasa'y
ipinallagay niyng pwang han~gl ang m~ga filipinong m~ga taga
lalawigan sa maayos na pananalit, hind siy nan~gan~ganib
macapagsalit n~g m~ga caul-uln sa harp nil. Sa m~ga castila'y ib
n~g bagay, may naringgan siyng may palatuntunan daw na sinusunod sa
magalng na pananalumpat, at hind n~g malayong magcaron sa m~ga
nakikinig n~g is man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang
guinoong Alcalde Mayor ang is sa canil; at dahiln dito'y isinusulat
muna niy ang canyng m~ga sermn, pinagsisicapang pagbuthin, kinikikil
at sac isinasaulo pagcatpos, at guingaw niy ang pagsasanay sa loob
n~g m~ga dalawng raw bgo dumatng ang pagsesermn.
Nagung cabalitang sino man sa nakikinig ay hind nacaunawa n~g caboan
n~g sermng iyn: at gayn ang nangyari, palibhasa'y mapupurl ang
canilng sip at totoong malalalim ang m~ga sinabi n~g nagsermn, ang
sabi n~ga ni Hermana Rufa, cay n~ga't nasyang lmang ang paghihinty
n~g m~ga nakikinig n~g pagdatng n~g m~ga pananalitng kinararapatang
iyacn, at bucd pa sa roo'y mulng natlog ang "condenadang" ap n~g
matandng mpagbanal.
Gayn man, itng huling bahaguing it'y namun~gang hind gya, n~g na,
cahi't sa m~ga tan~ging nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa
dacong ssunod.
Nagpasimul n~g isng: "Man capatir con cristiano", at sac isinunod
dito ang dugyng-dugyng m~ga salitng hind maihuhulog sa an mang
wic; nagsalita n~g tungcl sa cluluwa, sa Infierno, sa "mahal na santo
pintacasi, sa m~ga macasalanang m~ga "indio" at sa m~ga banal na m~ga
Pring Franciscano."
--Menche!--anng is sa dalawng m~ga walng galang na tag Maynila sa
canyng casama:--wicang griego sa ganng kin ang lahat n~g iyn, yayao
na ac.
At sa pagca't nakita niyang nacasar ang laht n~g pintuan, don siy
lumabs sa sacrista, na ano pa't malaking totoo ang ipinagcasala n~g
m~ga tao at n~g nagsesermn, sa dahil sa gayo'y namutl at itiniguil ni
Pr Dmaso sa calahati ang isng salit niy; inacl n~g ilang
magsasalit siy n~g isng mabalsic na mra, n~guni't nagcsiya na
lamang si Pr Dmaso na pasundan niy n~g tin~gin ang umals, at sac
ipinagpatloy ang pagsesermn.
Ibinulusoc niy ang m~ga sump lban sa lcad n~g m~ga caasalan n~g
sangcataohan, lban sa pagwawalng glang, lban sa bagong sumsilang na
paglabg sa religin. Tila mandn ang ganitng bgay ang siyang totong
canyng cya, sa pagca't nag-aalab ang canyng sip, at nagssalit n~g
bong carinan at caliwanagan. Tincoy n~g canyng pananalit ang m~ga
macasalanang, hind nagsisipan~gumpisal, na nan~gamamatay sa bilangguang

hind nacatatanggap n~g m~ga sacramento, n~g m~ga familiang sinump n~g
Dios, n~g m~ga palalo't m~ga sopladong "mesticillo" n~g m~ga binatang
nagdudunongdunun~gan, m~ga "filosofillo" "pilosopillo", n~g m~ga
"abogadillo", m~ga "estudiantillo" at iba pa. Hind cail ang caugalang
tagly n~g marami, pagc ibig nilng libakn ang canilng m~ga caaway:
dinuduluhan nil ang m~ga pananalit n~g "illo", palibhasa'y wal na
mandng mapig sa canilng tac, at sa ganitng gaw'y lubos na silng
lumiligaya.
Naririnig na laht ni Ibarra at canyng nalalaman ang m~ga pasaring na
iyn. Nananatili sa cany ang paimbabw na catahimican n~g lob,
hinahanap n~g canyng m~ga mat ang Dios at ang m~ga pnong may
capangyarihan, datapuwa't doo'y wal cung d m~ga larwan n~g m~ga santo
at ang humihmlay na Alcalde.
Samantala'y nraragdagan n~g nraragdagan ang silacb n~g lab n~g loob
n~g nagsesermn. Sinasabi niyng n~g m~ga unang panahn daw, ang laht
n~g filipino, cung nacacasalubong ang isng sacerdote ay nagpupugay,
iniluluhd ang isng pa sa lp at hinahagcn ang camy n~g
pr.--"Datapua, gayn, ang idinugtng--an gawa nnyo lman, inalis
nnyo an salcot an "sombrero de castorillo", na nalalgay nnyo
nacakilin sa ibabaw nan nyo lo, para hwac masisra ang sclay nan
nyon bhoc! Hsto na sabihin nnyo: Magandanaraw, "amon"! at may man
palalo, na man "estudiantillos de poco latin", na dahil sila naaral sa
Manila sa Europa, acala na nla mayron na sila catuwiran makicmay
sla sa min, sa lugar na sla mahahlic nan cmay sa amin ...Ah!
madli na darsin an paghuhcom, matatpos an mndo, maram man snto
an huhla nto ulan nan poy, bto, sca bo, para parusahan an
capalaluan nnyo!"
At bago niy iniaral sa byang huag tulran ang gayng m~ga "salvaje",
cung d bagcs pang lumay at casusutan ang gayng m~ga to, sa pagc't
sil'y pwang m~ga "excomulgado."
--"Din-guin ninyo an sabi nan man "santos concillos!"--anya--"Cun
nasasalbun nan san indio sa calle an san cura, itutn-go an lo,
ihahnda an cnyan lilo, at nan an amon ay cumapt don; pcca
nacacabayo capuwa, an cura saca an indio, pacca gyon, hihinto an indio,
mapupgay nan salcot sombrero nan boon glan; sa catapsan, cun an
indio nacacabyo at nadlalcat an cura, ibis sa cabayo an indio at
hind sascay li hngan hnd nasasbi sa cnya nan cura slon! cun
totoo malyo na an cura. Man sabi to n~g santos concillos, at an hind
nasusnod, sya maguiguin "excomulgado."
--At pagca ang sinasacyn n~g is'y isng calabaw?--ang tanng n~g
isng masuring magsasac sa canyng calapt.
--Cung gay'y ... macapagpapatuloy ca!--ang isinagt nit na totoong
marnong umbag.
Datapuwa't marami ring nacacatulog nalilibang, bag man nagsisisigaw
ang nagsesermn at cumikiyang magalng; paano'y iyn n~g iyn ang
isenesermn sa an mang raw at sa an mang bagay: nawaln n~g
cabuluhng magbuntng-hinin~g at magtan~gistan~gisan ang ilng
mpagbanal na babae, dahil sa m~ga casalanan n~g m~ga pusng, napilitang
itiguil nil ang canilng gaw dhil sa wal sino mang sa canl'y
makisap. Si Hermana Put ma'y laban doon ang iniisip. Nacatulog n~g
mainam ang isng lalaking nacaup sa canyng tab, na walng n-an'y
natumb sa canyng ibabaw, na an pa't nalcot ang canyng hbito:
dinampt n~g mabait na matandng babae ang canyng bacy at guinsing sa

chahampas ang lalaking iyn, casabay n~g sigaw na:

--Ay! lyas, salvaje, hyop, demonio, calabw, so, condenado!
Nagcagul n~g dahil dito. Humint ang nagsesermn, itinas ang m~ga
klay, sa pagtatac niy sa gayng calakng caligaligan. Linnod n~g
cagalitan ang salit sa canyang lalamnan, caya't wal siyang nagaw
cung d umatn~gal at, suntukn ang palababahan n~g plpito. Namn~ga
ang gayng gaw: binitiwan n~g matandang babae ang bacy, nagbubulng at
pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluhd siya n~g boong
cataimtiman.
--"Aaah! aaah! ang sarisawa'y!--naisigaw n~g nagagalit na sacerdote,
na naghalukpkip at naipailng-ilng;--sa ganyan baga cun caya ac
nangagaral dito sa iny sa boon umaga, man salvajes! Dito sa bahy nan
Dios cyo naaway at cayo nasasbi nan man salitan masasma, man walan
hya! Aaaah! cayo wla nan iguingalan!....Ito an man gawa nan
calibugan at nan hind paglayo sa calupaan nan panahon ito! Sinasabi co
na sa inyo aah!"
At ipinatuloy niya ang pagsesermn tungcl sa bagay na it sa loob n~g
calahating oras. Humihilic na ang Alcalde, tatan~gotan~go na si Mara
Clara sa pagcaantoc, hind na mapaglabanan n~g abang dalaga ang
pagtutuc, palibhasa'y wal n~g ano mang pintura at ano mang larawan man
lamang na mapagsiyasat sa mapagliban~gan. Hind na nacalingit cay Ibarra
ang m~ga sinasabi at gayn din ang m~ga pasaring; ang canyang iniisip
n~gay'y isang maliit na bahay sa taluctc n~g isang bundc, at doo'y
nakikita niyang si Mara Clara'y na na sa halamanan. Anng masakit sa
canya cung doon sa capataga'y gumagapang ang m~ga tao sa canilang m~ga
imbing bayan!
Macaalawang ipinatugtg ni Pr Sibyla ang campanilla, n~guni't it'y
parang guinagatun~gan n~g cahoy ang apy: palibhasa'y "tercero" si fray
Dmaso'y lal nang pinahab niya ang sermn, Nan~gan~gagat-labi si Fray
Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti niya ang canyng salamn sa matng
"cristal de roca", na guint ang kinacacabitan. Si Fray Manuel Martn
ang tan~ging tla mandn nakikinig n~g bong ligaya, sa pagca't
n~gumin~giti.
Sa cawacasa'y sinabi n~g Dios na siya na, napagal ang nagsesermn at
nanaog sa plpito.
Nan~gagsiluhd ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinuscs n~g
Alcalde ang canyang m~ga mata, innat niya ang isang brazo na para
manding nag-iinat, nagbitiw n~g isang malalim na "ah"! at naghicab.
Ipinagpatuloy ang misa.
Nang cantahn na ni Balbino at ni Chananay ang "Incarnatus est", n~g
magasiluhd na ang lahat, at n~g magsitun~g na ang m~ga sacerdote,
ibinulng n~g isang lalaki sa tain~ga ni Ibarra ang ganit:--"Sa
ceremonia n~g bendicin ay huwag p cayng llay sa cura, huwag cayng
lulusong sa hcay, huwag cayng lalapit sa bat; mapapan~ganyay ang
inyng bhay cung di niny ac sundin!".
Nakita ni Ibarrang nawal si Elias sa caramihan, pagcasabi sa canya n~g
bagay na iyn.
TALABABA:

[258] Hind dapat calimutan n~g bumabasang ang sermng ito'y sa wicang
castil na aking isinatagalog, bagay na ipinaalaala co, upang maisaysay
kung bakit hind utl ang pananagalog, at gayn din ang cadahilanan cung
bakit natacot ang isng taong iyn. Sa sermng wicang castil ni Pr
Dmaso'y ganit ang canyng sabi: ..."s, hermanos mios, patente,
patente todos, patente".--Maraming cahulagan ang sabing _patente._ Ang
ilan sa m~ga cahulugang iya'y ito: nahahayag, na kikita, walng takip.
Tinatawag namang patente n~g panahn n~g Gobierno n~g m~ga castil, ang
catibayang ibinibigay n~g Administracion n~g Hacienda publica sa m~ga
taong gumaganap n~g pagbabayad n~g buwis sa Gobierno dahil sa canyng
calacal. Pinarurusahan n~g mabigt na _multa_ ang nan~gan~galacal na
walng _patente,_ sa macatwid ay hind nagbabayad n~g buwis sa calacal
na canyng hanap-buhay, caya totoong nagulat ang taong dito'y
sinasaysay, sa pagca't ang boong acala niya'y ang sinasabing _patente_
ay ang nauucol niyng pagbayaran.--P. H. P.

=XXXII.=
=ANG "CABRIA".=
Guinanp n~g taong naninilw ang canyng pan~gac: hind isng madaling
wariing "cbria" (pangbab pangtaas n~g an mang bgay na mabigt) ang
itinay sa ibbaw n~g nacabucs na hcay upang ibab roon ang lubhng
malaking batng "granito"; hind ang panukalang "trpode" (tatlng
tungcng calng m~ga mahahabang cahoy) ni or Juan, upang ibitin sa dlo
niy ang isng "polea," yao'y mahigut, yao'y bucd sa isng mquina'y
isng pamuti, n~guni't isng dakl at nacahahan~gang pamti.
Sa ibbaw n~g walng metro ang tas ay ntatay ron ang totong magul
at mahrap na lirping m~ga "andamlo": apat na malalaking choy na
nacaban sa lp ang siyng m~ga pinacahalgui, na nagcacacabitcabit sa
pamamag-itan n~g m~ga malalakng cahab ang pahalng, na nagcacacabit
cabit namn sa pamamag-tan n~g malalaking pcong hanggng sa calahat
lamang ang nacaban, marahil sa pagc't aalisin din lamang agad ang
bagay na iyn, ay n~g magaang na mapagcals-cals. Ang malalaking m~ga
lubid na nacabitin sa laht n~g m~ga panig, ang siyng nacapagbbigay
anyng catibyan at cadakilan n~g caboang nacocoronahan don sa itas
n~g m~ga banderang may sarisaring clay; man~ga gallardete na
nagsisiwagaywy at lubhng malalakng m~ga guirnaldang bulaclc at m~ga
dahong totong nacalulugod panoorin.
Doon sa caitaasan, sa lilim n~g m~ga anino n~g m~ga malalaking choy,
n~g m~ga guirnalda at n~g m~ga bandera, nacabiting ang tl ay m~ga
lbid at m~ga ganchong bcal, ang isng pagclakilakng "polea" na may
tatlng "rueda," at sa m~ga nagniningning na taguiliran nito'y nacasult
at nacasacy ang tatlng lbid na ll pa mandng malalaki cay sa m~ga
ib, at nacabitin sa tatlng pagslalaking m~ga lbid na it ang isng
pagclakilaking "sillar" na bu na may hucay sa dcong guitn, na cung
itm sa cpuw gang n~g isng btong capapatun~gang na sa illim na
n~g hcay, siyang maguiguing gang na lang pagllagyan n~g casaysayang
casalucuyan, n~g m~ga pmahayagan, n~g m~ga casulatan, n~g m~ga salapi,
n~g m~ga medalla at ib pa, at n~g maibalit ang m~ga bagay na iyn sa
m~ga tong mabubuhay sa chulihulihang panahn. Nagmumul ang m~ga
malalakng lbid na it sa itas na patun~g sa ibab, at nasusulot sa
is pang "poleang" malaki ring nacagpos sa paanan n~g "aparatong" iyn,

at ang dcong dlo n~g m~ga lbid na iy'y nacabilibid sa "cilindro" n~g
isng "torno", na nacapac sa lp n~g malalaking choy. Ang tornong
it, na napagagalaw sa pamamag-itan n~g "dalawng manubrio" ay
nagdragdag sa lacs n~g tao n~g macasandaang ibayo, dahil sa
nagcaca-cam-camng m~ga ruedang may n~gipin, bag man ang nasusunduang
lacs ay naguiguing cabawasn namn sa catulnan.
--Tingnn p niny,--ang sabi n~g taong nannilaw samantalang pinipihit
ang "manubrio;"--tingnn p niny, or Juan, cung di sa lacs co lamang
ay laking naittaas at naibbab ang calakilakihang bat.... Npaca buti
ang pagcacaany-any, na yon sa maibigan co'y aking naittaas
naibbab n~g is n~g isng dl, at n~g magaw n~g bong caal-wanan n~g
isng tong nasasailalim n~g hcay ang paglalapat n~g dalawng bat,
samantalang aking pinan~gan~gasiwan bhat dto.
Hind n~g mangyayaring d pangguilalasn ni or Juan ang taong
n~gumn~giti n~g anyng totong cacaib. Nan~gag-uusap-usapan ang m~ga
nannood, at canilng pinupuri ang lalaking naninilaw.
--Sino p b ang nagtr sa iny n~g "maquinaria?"--ang tanng sa cany
ni or Juan.
--Ang aking am, ang aking nasirang am!--ang sagt na casaby ang
canyng cacatuwng n~git.
--At sa inyng am?...
--Si Don Saturnino, ang nn ni Don Crisstomo.
--Hind co nalalamang si Don Saturnino'y....
--Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hind lmang mainam mamal
at ibinibilad sa araw ang canyang m~ga trabajador; bucd sa roo'y
marunong pumcaw sa natutulog, at magpatulog sa naguiguising. Darating
ang panahng iny ring makikita cung an ang itinur sa akin n~g aking
am,--makikita rin p niny!
At n~gumin~git ang lalakng nannilaw, n~guni't sa isng cacatuwang
any.
Sa ibabw n~g isng masang natatacpan nang isng "lapz" (pangladlad sa
m~ga dingding pangtakip sa m~ga mesa) na galing sa Persia'y nacalagy
roon ang cawan~gis n~g hihip na tingg, at ang m~ga bagay na iin~gatan
sa pinacalibin~gang iyn: isng caja na ang m~ga pinacadingding ay
macacapal na cristal ang siyang paglalagyan n~g pinacabangcy na iyng
hind mabubulc n~g isang panahn at siyng caliligpitan n~g m~ga
macapagpapaalaala sa m~ga tao sa haharapng panahn n~g m~ga bagay na
ucol sa isng panahng nacaraan na. It ang ibinbulong n~g filsofo
Tasio na doroon naglalacadlacad.
--Marahil isng raw, pagca ang gawang nagpapasimul n~gayn n~g
pagsilang sa maliwanag ay cung matand na at maguib dahil sa ilng m~ga
sacunng sa cany'y nagdaan, cung magcabihira'y dahil sa m~ga
pagpapagpg (paglindol) n~g Naturaleza, cung magcabihira'y dahil sa
mapagwasac na camay n~g tao, at sumibl sa ibabaw n~g m~ga casangcapan
n~g guibng it ang dam at baguing; at pagcatapos, cung pugnawin na n~g
panahn ang dam, ang baguing at ang m~ga sirng casangcapan n~g bahay
na it, at catcatin sa m~ga dahon n~g Casaysayan (Historia) ang sa
cany'y gunit, at gayn din ang m~ga gumaw sa cany, na malaon n~g
panahng nawal sa alaala n~g m~ga tao: marahil, cung napalibing na

nawala na ang m~ga lahing casama n~g m~ga pinacabalt n~g lp, sa is
lamang pagcacataon, cung pasilan~gin ang tilamsc n~g apy sa batng
matigs n~g pico n~g sino mang manghuhucay n~g mina, mangyayaring
masunduan sa sinapupunan n~g malakng bat ang m~ga talinghag at m~ga
lihim. Marahil ang m~ga pants n~g isng nacing dito'y tumir'y
man~gagsisicap, na gaya naman n~g pagsisicap n~gayn n~g m~ga
"egiptlogo" (ang m~ga malulugdin sa m~ga bagay na na sa Egipto) sa
nan~gatirng bagay n~g isng dakilang "civilizaciong" nagpagal sa
pagsisiyasat n~g walng hanggan, at hind sinapantahang sa canya'y
babab ang isng pagcahabhabang gabi. Marahil sabihin n~g isng paham
na "profesor" (tagapagtur) sa canyng m~ga alagd, na may lim hanggang
pitng taon, sa isang wicang siyang sinasalita n~g laht n~g m~ga
tao;--"Mga guinoo! Pagcatapos na matingnn at mapagsiyasat n~g boong
catiyagaan ang m~ga bagay na nasumpun~gan sa ilalim nitng ating lup,
pagcatapos na mausis ang cahulugn n~g ilng m~ga tand, at pagcatapos
na maihulog sa wica natin ang ilng m~ga salit, masasapantah nating
walang an mang tacot na magcamal, na nauucol ang m~ga bagay na iyon sa
panahn nang cahunghan~gan nang tao, sa madilim na panahng caraniwan
nating tawaguing panaguinip nang isip. Tunay n~ga, m~ga guinoo; sucat na
ang sabihin sa iny, upang mapagcurcur ninyo cung gaano ang
cahan~galan n~g m~ga cannonunuan natin, na ang tumira rito'y hind
lamang cumikilala pa sil n~g m~ga hari, cung di upang macapagpasiy
sil n~g an mang bagay na nauucol sa pamamahal sa canilng sariling
bayan, kinacailan~gan pa nilng dumal sa cabilang dulo n~g daigdg, na
ano pa't masasabi nating sila'y catulad n~g isng catawang upang gumalw
ay kinacailan~gang magtanng sa canyng ulo, na na sa cablang ibayo n~g
Sanglibutn, marahil sa m~ga lupaing itinatag n~gayn n~g m~ga alon.
Itong di mandin mapaniniwalaang cahidwaan n~g sip, cahi't acalain
ninyng hindi sucat mangyari, inyng kilalaning gayn n~ga cung
didildilihin ang calagayan n~g m~ga kinapal na iyng bahagy na lamang
nan~gan~gahas acng tawaguing tao! N~g m~ga caunanahang panahng iyn,
ang m~ga kinapal na ito'y nakipag-uusap pa (ganit marahil ang canilng
boong acal) sa Lumikh sa canil, sa pagca't sil'y may m~ga
kinikillang m~ga Ministro (kinacatawan) n~g Lumikh iyn, m~ga kinapal
na iba cay sa m~ga ib na canilng sa tuwi na'y pinan~gan~galanan n~g
m~ga talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa pagbibigay cahulugan sa
m~ga letrang ito'y hind nan~gagcacaisa ang ating m~ga marurunong.
Alinsunod sa pangcaraniwang profesor n~g m~ga wic, sa pagca't wal cung
d sasandaan lamang ang m~ga profesor n~g m~ga wicang malak ang
caculan~gan na siyang gamit n~g nacaraang panahn, marahil "Muy Rico
Propietario" daw ang cahulugan n~g M. R. P., sa pagca't may pagca
pan~galawang Dios ang m~ga Ministrong it, m~ga cbanalbanalan m~ga
cgaling galin~gang mananalumpat, m~ga carunong-dunun~gan, at bag man
totong malak ang canilng capangyarihan at sa canila'y
pagcaaalang-alang, cailan ma'y hindi sil gumagaw n~g cahi't
babahagyang capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin n~g paniniwala sa
aking sapantahang hind cawan~gis ang canilang pagcatao sa pagcatao n~g
ib. At cung hind maguing casucatan it upang mapapagtibay ang aking
panucal may natitir pang isng catuwirang hind sinasalansang nino man
at bawa't raw na nagdaraa'y lal at lalng nagttumibay, na
pinapananaog n~g m~ga talinghagang kinapal na iyn ang Dios sa ibbaw
n~g lup, sabihin lamang nil ang ilang wic, na hind nasasalita n~g
Dios cung d sa pamamag-itan n~g canilang bibig, at ang Dios na iy'y
canilng kinacain, iniinm nil ang canyng dug at madalas na
ipinacacain nil naman sa m~ga tong caraniwan."
Ito'y iba pang m~ga bagay ang inilalagay n~g hindi mapaniwalang
filsofo sa bibg n~g m~ga may bulc na pusong m~ga tao sa panahng
sasapit. Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hind n~ga
totoong malay n~guni't pag-balican natin ang ating sinasaysay.

Inihahanda n~gayn ang pagcaing masarp sa m~ga kioskong kinakitaan

natin camacalawa sa maestro at sa m~ga alagd. Gayn, ma'y sa mesang
hand sa m~ga bata'y wala is man lamang botella n~g alac, n~guni't ang
cahalili nama'y ang lalong sumasaganang ang m~ga bun~ga n~g cahoy. Sa
lilim n~g blag na siyang naghuhugpng sa dalawng kiosko'y naroroon ang
m~ga upuan n~g m~ga msico, at sac isng mesang nalalaganapan n~g m~ga
matams, n~g m~ga "cosfitura", n~g m~ga frasc n~g tubig na
nacocoronahan n~g m~ga dahon at m~ga bulaclac na inihahand sa mauhaw na
m~ga taong dadalo ron.
Nagpatay ang maestro n~g escuela n~g m~ga palosebo, n~g m~ga lucshan
at nagpabitin n~g m~ga cawali't m~ga palayoc na iniuucol sa catuwatuwang
m~ga lar. Nan~gaglluponlpon sa lilim n~g m~ga choy sa ilalim n~g
balag ang caramihang taong masasayng m~ga clay ang damit na bihs, at
sila'y nan~gagsisitacas sa maningning na raw. Nan~gagsisipanhc ang
m~ga bat sa m~ga san~g n~g m~ga cahoy sa ibbaw n~g m~ga bat, sa
pagcaibig nilng makitang magaling ang "ceremonia", at sa gay'y
narurugtun~gan nil ang cababaan n~g canilang taas; minmasdan nil n~g
boong pananaghil ang m~ga batang pumpasoc sa escuelang mallinis at
magalng ang pananamt na nan~garoron sa lugar na sa canila'y laan.
Malakng di ano lamang ang galc n~g m~ga maggulang; baga man sila'y
abng m~ga tagabukid, sa pagca't mapapanod nilng cumcain ang canilng
m~ga anac sa mesang natatacpan n~g maputing mantel, na halos mawawan~gis
sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang m~ga bagay na iyn
upang huwag magdamdam gutom, at ang gayng pangyayari'y
pagsasabisabihanan n~g salinsaling maguiguing tao sa ibbaw n~g lup.
Hind nalao't narinig ang malayong m~ga tinig n~g msical ang
nan~gun~guna'y isng pulutng n~g sarisaring tao, na ang bumbuo'y
taglay ang laht n~g m~ga glang at taglay n~g pananamt ang laht n~g
m~ga clay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong
"aparato" niy n~g isng sulyap. Sinusundn ang canyng mat at
hinihiwatigan ang laht niyng m~ga kilos n~g isng mapag-usisang
tagabkid: yao'y si Elias na dumal rin doo't n~g panoorin ang
"ceremonia"; halos hind siy makilala dahil sa canyng salact at sa
any n~g canyng pananamit. Pinagpilitan niyng siya'y mapalagay sa
lalong magalng na lugar, halos sa siping n~g torno, sa pampang n~g
hcay.
Casama n~g msicang dumating ang Alcalde, ang m~ga nammunong guinoo sa
bayan, ang m~ga fraile at ang m~ga castilang may m~ga catungculan, liban
na lamang cay Par Dmaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyng
totoong naguing caibigan, mul n~g canyang handugan siya n~g ilang
maaayos na pagpuri, dahil sa canyang m~ga condecoracin at m~ga banda:
ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang panghina n~g loob n~g
marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alfrez at ilang
mayayaman, n~g maningning na cawan n~g m~ga dalagang may dalang payng
na sutl. Sumsunod si Pr Salvi na walang kib at anyng
nag-iisipisip, na gaya n~g dating canyang ugali.
--Umasa p cay sa aking tlong cailn ma't ucol sa isng mabuting
gaw,--ang sabi n~g Alcalde cay Ibarra;--ibibigay co sa iny ang laht
ninyng cacailan~ganin, pabibigyan co cay cay sa ib.
Samantalang sil'y napapalapt, nararamdaman n~g binatang tumatahip ang
canyng ps. Hind niy sinasadya'y tinun~go n~g canyng m~ga mat ang
cacaibng m~ga andamio na doo'y nacatay; nakita niyng sa cany'y
yumuyucod n~g boong galang ang lalaking naninilaw at siya'y tinitigang
sandal. Pinagtakhan niy ang pagcasumpng doon cay Elas, na sa
pamamag-itan n~g isng macahulugang kirp ay ipinaunaw sa canyng

alalahanin ang sa cany'y sinabi sa simbahan.

Isinuot n~g cura ang m~ga pananamt n~g pagcacaserdote at pinasimulaan
ang "ceremonia": tan~gan n~g sacristan mayor na bulg ang isng mat,
ang libro, at tan~gan naman ang isng monagulilo ang pangwisic at
lalagyan n~g tubig na bendita. Na sa paliguid ang m~ga ib, nacatay at
pawang nacapugay, napacalaki ang canilng catahimican, na an pa't baga
man ang pagbasa'y mahin napagwawaring nan~gin~ging ang voces ni Pri
Salvi.
Samantala'y inilagy sa cajang cristal ang lahat n~g bagay na doo'y
ilalaman, gaya bag n~g m~ga sulat camay, m~ga pamahayagan, m~ga
medalla, m~ga salapi at ib pa, at ang lahat n~g iyo'y isinuot sa parang
hihip na tingg at inihinang na magalng ang takip.
--Guinoong Ibarra, ibig p ba ninyng ipasoc ang caja sa dapat
calagyan? Hinihintay n~g Cura!--ang inianas n~g Alcalde sa tain~ga n~g
binat.
--Malaking totoo p ang aking pagcaibig,--n~g isinagt ni
Ibarra,--n~gunit cung magcagay'y cacamcamin co ang nacauunlac na
tungculing iyan sa guinoong Escribano; ang guinoong Escribano ang
siyang marapat magpatotoo n~g guinagawang it!
Kinuha n~g Escribano ang cajang iyn, nanaog sa hagdanang nalalatagan
n~g alfombra na patun~go sa hcay, at inilagay n~g cadakilaang marapat
sa gang n~g bat. N~g magcagayo'y dinampt n~g cura ang "hisopo" at
winiligan ang bat n~g tubig sa bendita.
Dumatng ang sandalng dapat na maglagy ang bawa't is n~g isang
cucharang "lechada" sa ibbaw n~g sillar na nacalagy sa hcay at n~g
lumpat na magalng at cumapit ang isng manggagaling sa itaas.
Inihandg ni Ibarra sa Alcalde ang isng cucharang albail, na sa
malapad na dahong pilac niy'y nacaukit ang bilang n~g araw na iyn:
n~guni't nagtalumpat muna n~g wicang castil ang mahal na Alcalde.
"M~ga taga San Diego!"--anya sa salitng cagalanggalang:--May capurihn
camng siyang man~gulo sa isng "ceremonia", na ang cahalagaha'y
matatant na niny cahi't hind co sabihin. Itinatatag ang isng
escuela; ang escuela'y siyang patuunan n~g pamamayan, ang escuela'y
siyng aclat na kinatatalaan n~g icagagaling n~g m~ga bayan sa panahng
sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela n~g isng bayan at sasabihin
namin sa iny cung an ang bayang iyan."
"M~ga taga San Diego! Pasalamatan niny ang Dios na sa iny'y nagbigay
n~g m~ga banal na sacerdote, at ang Pamahalaan n~g Inang Bayang
naglalaganap na di napapagal n~g "civilisacin" sa masaganang m~ga
pulng it, na inaampn n~g canyng maluwalhating balabal! Purihin
niny ang Dios na nagdal sa iny rito nitng m~ga mapagpacumbabng m~ga
sacerdote, na sa iny'y nan~ggbibigay liwanag at nagtutur sa iny n~g
wic n~g Dios! Purihin niny ang Pamahalaang gumaw, gumagaw at gagaw
n~g m~ga pagpapacahirap sa icagagalng niny at sa icagagaling n~g
inyng m~ga anc!"
"At n~gayng benebendita ang unang bat nitng lubhng macahulugang
bahay, cam, Alcalde Mayor nitng lalawigan, sa pan~galan n~g dakilang
Har, na in~gatan naw n~g Dios, n~g Har sa m~ga Espaa, sa pan~galan
n~g maluningning na Pamahalaang castl at sa ilalim n~g pagtatangkilik
n~g canyng walng bahid at cailn ma'y mapagdiwang na bandera,

binibigyan namin n~g dakilang cahulugan ang guinawang it at sinimulaan

namin ang paggaw n~g escuelahang it."
"M~ga taga San Diego, mabuhay ang Har! Mabuhay ang Espaa!
man~gabuhay ang m~ga fraile! Mabuhay ang Religin catlica!"
--Mabuhay! mabuhay!--ang isinagt n~g maraming voces,--mabuhay ang
guinoong Alcalde!
It'y nanaog, pagcatapos, n~g boong cahinhinang madakil, casabay n~g
m~ga tinig n~g msicang nagpasimul n~g pagtugtg; naglagy n~g ilng
cucharang lechada sa ibabaw n~g bat, at catulad din n~g madakilang
cahnhinang gaya n~g siya'y pumanhc.
Nan~gagpacpacan ang m~ga nan~gan~gatungculan sa pamahalaan.
--Iniabt ni Ibarra ang is pang cucharang plac sa Cura, na n~g
macatitig na sumandal sa cany'y marahang nanaog. N~g na sa calahat na
n~g hagdana'y tumin~gal upang tingnan ang nabibiting batng nacatali sa
matitibay na m~ga lbid, datapuwa't ang pagtin~ging yao'y sandalng
sandal lmang at nagpatuloy n~g pananaog. Gumaw rn siy n~g gaya n~g
guinaw n~g Alcalde, n~guni't n~gayo'y lalng marami ang
nan~gagsipacpc: nakisama sa pagpacpc ang m~ga fraile at si capitang
Tiago.
Tila mandin humahanap si Pr Salv n~g mapagbigyn n~g cuchara;
tiningnan niy si Mara Clara at anak'y nag-aalinlan~gan; n~gun't
nagbago n~g panucal at ang guinawa'y sa escribano niy ibinigy. Ito'y
sa pagbibigy loob, lumapt cay Mara Clara, datapuwa't ito'y
tumangguing n~gumin~giti. Nagsnodsunod nanaog ang m~ga fraile, ang m~ga
empleyado at ang alfrez. Hind nalimutan si capitang Tiago.
Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nannilaw na
taong pababain na ang bat, n~g maalaala n~g cura ang binat, na
pinagsabihan n~g anyng nagbibir at taglay ang pambabw na sa cany'y
pagpapalagay na catotong tunay:
--Hind p ba issaloc niny ang iny namang cuchara, guinoong Ibarra?
--Cung magcagayo'y aking gagagarn si Juan Palomo ac ang nagluluto't
ac rin ang cumacain!--ang isinagt nit n~g gayn din any n~g
pananalit.
--Lacad na cay!--anang Alcalde sa cany, saca siy marahang
itinulac;--cung hind, mag-uutos acong huwag pababan ang bat at
matitir tayo rito hanggang sa caarawn n~g paghuhucm.
Napilitan si Ibarrang tumalim dahil sa ganitng cakilakilabot na bl.
Hinalinhan niya ang maliit na cucharang plac n~g isng malakng
cucharang bacal, bagay na nagpan~giti sa ilng m~ga tao, at mapayapang
lumacad. Tinitingnan n~g naninilaw na tao ang ban~ging na sa tabi n~g
canyng m~ga paa.
Pagcatapos na matingnan n~g mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa
tabi n~g canyng lo, si Elas at ang lalaking naninilaw, nagsalit siy
cay or Juan, na ang canyang voces ay nan~gin~ginig n~g caunt:
--Ibigy p niny sa akin iyang timb at ihanap niny ac sa itaas n~g
ibng cuchara!

Napag-is ang binat. Hind na siya minamasdan ni Elas; ang m~ga mat
nito'y nacapac sa lalaking naninilaw, na nacadun~gaw sa hcay at
sinusundan ang m~ga kilos n~g binat.
Nririnig ang in~gay na guinagaw n~g cuchara sa paghal n~g pinagsamang
buhan~gin at apog na nakikisaliw sa hugong n~g mahinang pagsasalita n~g
m~ga cawan n~g gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang
talumpat.
Carin~gatdin~gat ay bumugs ang isang lagapac; umilandng ang poleang
(cal) nacatal sa pn n~g cbris, at saca sumund ang terno na
humahamps sa aparatong tulad sa isng panghataw: nan~gagsigalaw ang
m~ga malalakng choy, lumipd ang m~ga gapos at sa isng kisp mat'y
nlugsong laht, na casabay ang kakilakilabot na ugong Sumilakb ang
isng alapaap na alikabk; pinuspos ang alang-alang n~g isng sigaw sa
panghihilacbt n~g libolibong voces. Tumacas at nan~gagsitacb halos ang
laht, babahagy na ang nan~gagmadalng lumsong sa hcay. Si Mara
Clara at si Pr Salv ang nan~gagsipanatili lamang sa canilng
kinlalagyan, sa pagca't hind sil man~gacagalw, nan~gamumul at hind
man~gapagsalit.
[Larawan:--Hind p ba maglalagay namn cay n~g inyong "paletada"
guinoong Ibarra?--anang cura.]
Nang mapawi-pawi na ang sumilacbng alicabc, nakita nilng nacatayo si
Ibarra sa guitna n~g m~ga cahabaan, m~ga cawayan, malalaking m~ga lbid,
sa pag-itan n~g torno at n~g malaking bat, na sa pagbab n~g gayng
cabils, ang laht ay ipinagpag at pinis. Tan~gan pa sa camy n~g
binata ang cuchara atcanyng minmasdan n~g m~ga matng gult ang
bangcy n~g isng taong nacatimbuang sa canyng paann, na halos
nalilibing sa guitn n~g m~ga cahabaan.
--Hindi p ba cay namatay? Buhy pa ba cay? Alang-alang sa Dios,
magsalita p cayo!--ang sabi n~g ilang m~ga empleadong punong-puno n~g
tacot at pagmamalasakit.
--Himala! himala!--ang isinisigw n~g iln.
--Hali cay at inyng alisin sa pagca dan~gan ang bangcay n~g sawng
palad na it!--ani Ibarrang anaki'y nguising sa isng pagcacatulog.
N~g marinig ang canyng voces, naramdaman ni Mara Clarang pnapanawan
siy n~g lacs, hanggng siy'y ntimbuang sa m~ga camy n~g canyng
m~ga catotong babae.
Malakng caguluhn ang naghahar: sabay-sabay na nan~gagsasalit,
nan~gagcumpscumps ang m~ga camy, nan~gagtatacbuhan sa magcabicabil,
nan~gahhambal na laht.
--Sino ba ang namatay? Buhy pa ba?--ang m~ga tanng n~g alferez.
Canilng nakilalang ang lalaking naninilaw na nacatay sa tabi n~g torno
ang siyng bangcay.
--Pag-usiguin sa harp n~g m~ga tribunal n~g Justicia ang "maestro de
obras" (ang namamatnugot sa gaw)!--ang siyang unang nasabi n~g Alcalde.
Canilng siniyasat ang calagayan n~g bangcy, tinutp nil ang dibdib,
datapuwa't hindi na tumitibc ang ps. Inabot siy n~g hamps sa lo at
nilalbasn n~g dug ang dalawng btas n~g ilng, ang bibg at ang m~ga

tain~ga. Canilng nakita sa canyng liig ang m~ga bacs na cacaib: apat
na malalalim na lub sa isng dco at is sa cabilng dco, bag man
it'y may calakhn: sino mang macakita niy'y wiwicaing sinacl siy n~g
sipit na bcal.
Binabati n~g boong galc n~g m~ga sacerdote ang binata at pinipisil nil
ang canyng m~ga camy. Ganit ang sabing nagcacang-iiyac n~g
franciscanong may mapagpacumbabang any na siyang umeespiritu santo cay
Pri Dmaso.
--Banal ang Dios, magaling ang Dios!
--Pagca nadidilidili cong bahagy lamang ang panahng pag-itan mul n~g
ac'y mpalagay sa lugar na iyn--ang sabi n~g is sa m~ga empleado cay
Ibarra,--nac! cung ac ang naguing cahulihulihan sa laht, Jess!
--Naninindig ang aking m~ga buhc!--anang isng pawin at bahagy na
ang buhc.
--At mabuti't sa iny nangyari ang bagay na iyan at hindi sa akin!--ang
ibinubulng n~g isng matandng lalaking nan~gin~ginig pa.
--Don Pascual!--ang biglang sinabing malacs n~g ilng m~ga castl.
--M~ga guinoo, gayn ang sabi co, sa pagca't hind namaty ang guinoong
it; cung sa aki'y hind man ac napis, mamamatay rin ac pagcatapos,
madilidili co lamang ang bagay na iyn.
Datapuwa't malay na si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang calagayan ni
Mara Clara.
--Hind dapat maguing cadahilanan ang bagay na it upang hind mtuloy
ang fiesta, guinoong Ibarra!--anang Alcalde;--purihin natin ang Dios!
Hindi sacerdote at hind man lamang castil ang namatay!
Kinacailan~gan nating ipagdiwang ang pagcaligtas p niny! An cay
ang mangyayari sa iny cung nadag-anan cay n~g bat!
--Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!--ang isinisigw
n~g escribano;--sinasabi co na! hind masigl ang paglusong sa hcay ni
guinoong Ibarra, Nakikita co na!
--Isang "Indio" naman lamang ang siyng namaty!
--Ipagpatuloy ang fiesta! Msica! hind mabubuhay n~g capanglawan ang
namatay! Capitan, gagawin dito ang pagsisiyasat!... Pumarito ang
directorcillo!.... Piitin ang "maestro de obras"!
--Ipan~gw siy!
--Ipan~gw! Eh! msica! msica! Ipan~gw ang maestrillo!
--Guinoong Alcalde,--ang itinutol n~g boong catigasan n~g loob ni
Ibarra;--cung hindi macabubuhay sa namatay ang capanglawan, lal n~g
hindi macabubuhay ang pagcabilangg n~g isng tao, na hindi pa natin
nalalaman cung may sala siy wal. Nannagot p ac sa canyng
calagayan at hinihin~g cong pawal-an siy, sa m~ga araw na it man
lamang.
--Sang-ayon! sang-ayon! n~guni't huwag na lamang siy uul!

Sarisarng m~ga salisalitaan ang lumilibot. Pinaniniwalaan n~g isng

himal ang nangyaring iyn. Gayn ma'y tila mandin hind totong
natutuw si Pr Salvi sa himalng sinasapantahang guinaw n~g isng
santo n~g canyng capisanan at n~g canyng pin~ganan~gasiwaang bayan.
Hind nagculang n~g nagdagdag na canyng nakitang lumusong sa hcay ang
isng nacasuot n~g pananamt na itimng catulad n~g sa m~ga franciscano.
Hind n~g mapag-aalnlan~ganan: si San Diego ang nanaog na iyn.
Napagtant rin namng nakinig n~g misa si Ibarra, at ang lalakng
nannilaw ay hind; ito'y maliwanag na cawan~gis n~g sicat n~g raw.
--Nakita mo na? ayaw cang magsisimb,--anang isng ina sa canyng
anac--cung d cata napal upang icaw ay aking pilitin, n~gay'y
pasasatribunal cang nacalulan sa cangga na gaya naman niyan!
At siy n~g naman: hatid sa tribunal na ncabalot sa isng banig ang
lalaking nannilaw ang canyng bangcay.
Umuwing patacb sa canyng bhay si Ibarra upang magbihis.
--Masamng pasimul, hm!--ang sinabi n~g matandng Tasio na doo'y
lumalay.

=XXXIII.=
=LAYANG-CAISIPAN.=
Nagtatapos na si Ibarra n~g paghuhusay n~g catawn n~g sa cany'y
ipagbigay alam n~g isng allang lalakng may isng lalakng tagabukid
na nagttanong cung siy'y naroroon.
Sa pagsasapantah niyng marahil ang nagtatanng ay isa sa canyng m~ga
casama sa bukid, ipinagutos niyng papasukin ang taong iyn sa canyng
"despacho", silid na araln, ligpitan n~g m~ga aclt at laboratorio
qumico tloy.
N~guni't sinadya mandin upang siy'y lubhang mangguilals, ang
nasumpun~gan niya'y ang mabalasic at matalinghagang any ni Elias.
--Iniligtas niny ang aking bhay--ang sinabi nit sa wicang tagalog,
dahil sa pagcamasid niya sa kilos ni Ibarra;--binayaran co n~g caunt
ang aking utang at wal n~g cayng sucat kilalaning utang na loob sa
akin, tumbalc, ac ang ma'y kinikilalang utang na loob. Naparito p
ac't n~g makiusap sa iny tungcl sa isng bagay.
--Magsalita p cay!--ang sagt n~g binat sa wicang tagalog din,
taglay ang pangguiguilals sa mabalasic na any n~g tagabukid na iyn.
Sandaling tinitigan ni Elas ang m~ga mat ni Ibarra, at nagpatuloy n~g
pananalita:
--Sacali't ibiguin n~g justicia n~g m~ga taong liwanaguin ang
talinghagang it, ipinamamanhic co p sa inyong huwag ninyng sasabihin
canino man ang tagubiling sinabi co sa iny sa simbahan.
--Huwag p cayng mabahala,--ang isinagt n~g binat sa isng anyn

nagpapakilala n~g sama n~g loob;--talastas cong cay'y pinag-uusig,

datapuwa't ac'y hind marunong magcanul canino man.
--Oh, hind dahil sa akin, hind dahil sa akin!--ang madalng isinagt
ni Elas, na nagpapahalat n~g caalaban n~g loob at pagcahind maalam
magpacabab--it'y dahil p sa iny: wal caunt mang tacot ac sa m~ga
tao.
Nragdagn ang pangguiguilalas n~g binat: bago ang any n~g pananalit
nang tagabukid n~g iyng n~g unang daco'y piloto, at tila mandin hind
agpang sa canyang anyo at gayn din sa canyang pamumuhay.
--An p ba ang ibig ninyng sabihin?--ang tanng sa lalaking
talinghagang iyn, na pinagsisiyasat n~g canyang panin~gin.
--Ang pananalit co po'y hind palaisipan, pinagsisicapan cong magsabi
n~g maliwanag. Sa icapapanatag p niny kinacailan~gang sapantahain n~g
inyng m~ga caaway na cay'y hind nag-aalap-ap at palagay ang loob
niny:
Umudlt si Ibarra.
--Ang aking m~ga caaway? May m~ga caaway ba ac?
--May caaway p tayong laht, guinoo, mul sa lalong maliit na hayop
hanggang sa tao, mul sa lalong dukh hanggang sa lalong mayaman at
macapangyarihan! Ang pagcacaroon n~g caaway ang siyang talagang
cautusan n~g buhay!
Walang imc na tinitigan ni Ibarra si Elas.
--Cay po'y hind piloto at hind cay tagabukid!--ang canyng
ibinulng.
--May m~ga caaway p cay sa m~ga matataas at mababang tao,--ang
ipinagpatuloy ni Elas na hind pinansn ang m~ga sinalit n~g
binat;--nais p ninyng ituly ang isng panucalang dakil, may
pinagdaanan p cay, nagcaroon n~g m~ga caaway ang inyng nunong lalaki
at ang inyng am, sil'y may m~ga kinahiligan n~g ps, at sa pamumuhay
hind ang m~ga tampalasa't masasamang tao ang lalong nacapupucaw n~g
maalab na m~ga pagtatanm n~g galit, cung hind ang m~ga taong may
malilinis na calooban.
--Nakikilala p ba niny ang aking m~ga caaway?
Hind sumagt pagdaca si Elas, at ang guinawa'y naglininglining.
--Nakikilala co ang is, iyng namaty,--ang isinagt. Napagtalastas co
cagabng may isng bagay na canilng inaacalang laban po sa iny, dahil
sa ilng m~ga salitang canyang isinagt sa isng lalaking hind co
kilal na nawal sa cadiliman. "Hind it cacanin n~g m~ga isdng
catulad n~g canyng am: makikita p niny bcas",--anya,--Ang m~ga
salitng it'y siyang nacahicayat sa aking pagdidilidili, hind lamang
sa taglay na canyang cahulugan, cung hind sa taong nagsalit, na niyng
araw pa'y nagcusang humarp sa "maestro de obras" at canyang sinabi ang
canyng han~gad na siy na ang mamamatnugot n~g m~ga gawain sa
paglalagy n~g unang bat, na hind humin~gi n~g malakng bayad, at
ipinagbabansag ang malalakng canyng m~ga caalaman. Wal acng
pagsaligang casucatan upang masapantal co ang canyng masamang
calooban, n~guni't may isng cauntng bagay na nagsasabi sa aking ang

m~ga sapantah co'y catotohanan, at dahil dito'y aking hinirang upang

cay'y pagbilinan, ang isng sandal at isng calagayang ucol at angcp
upang cay po'y huwag macapagtatanng sa akin. Ang m~ga ibng nangyari'y
nakita na p niny.
Malaon nang hind nagsasalit si Elas, at gayn ma'y hind sumasagt at
hind pa nagsasalit n~g an man si Ibarra. Siy'y naggugunamgunam.
--Dinaramdam co na ang taong iya'y namatay!--ang sa cawacasa'y nasabi
niy;--marahil sa cany'y may napag-usis pang caunting m~ga bagay!
--Cung siy'y nabhay marahil siy'y nacawal sa nan~gin~gnig na camy
n~g bulg na justicia n~g tao. Hinatulan siy n~g Dios, pinatay siy
n~g Dios, ang Dios ang siyng tan~ging humucm sa cany!
Minasdng sandal ni Crisstomo ang lalakng nagsasalita sa cany n~g
gayn, at canyng nakita ang m~ga batibot na m~ga braso nit, na
punng-pun n~g m~ga pas at malalakng bugbg.
--Cay p ba'y nananampalataya naman sa m~ga himal?--ang sinabing
n~gumin~git;--tingnan p niny ang himalng sinasabi n~g bayan!
--Cung nananampalataya p ac sa m~ga himala'y hind ac mananampalataya
sa Dios: sasampalataya ac sa isng taong naguing dios, sasampalataya
acng tunay n~gang linalang n~g tao ang Dios alinsunod sa canyng
larawan at calagayan; datapawa't sumasampalataya ac sa Cany; hind
miminsang nramdaman co ang canyng camy. Nang lumulugso na ang laht,
na ano pa't nan~gan~ganib malipol ang laht n~g nan~garoroon sa lugar na
iyn, ac, ac ang pumiguil sa tampalasan, lumagay ac sa canyng tab;
siya ang nasugatan at aco'y nacaligts at hind nasactn.
--Cay? sa macatuwid pala'y cay?...
--Op! hinawacan co siy n~g nag-iibig n~g tumacas, pagcatapos na
mapasimulan niy ang gawang pangpahamac; nakita co ang caniyng
pananampalasan. Sinasabi co p sa iny; ang Dios na n~g p lamang ang
siyng tan~ging maguing hucm sa m~ga tao, siy na n~g lamang ang
tan~ging magcaroon n~g capangyarihan sa bhay; na cailan ma'y huwag
isiping siy'y halinhan n~g tao!
--At gayn man n~gayon po'y cayo'y....
--Hind p!--ang isinalabat ni Elas, palibhasa'y nahulaan niy ang
tutol, hind nagcacawan~gis.--Pagca hinahatulan n~g tao ang ibang m~ga
tao sa camatayan sa capahamacan n~g pagcabuhay magpacailan man sa
hinaharap na panahn, guinagaw ang gayng paghatol na hind siy
lumagay sa pan~ganib, at gumagamit siy n~g lacs n~g ibang m~ga tao
upang ganapin ang canyng m~ga hatol, na sa laht n~g ito'y mangyayaring
pawang camalian lihis sa catuwiran. Datapuwa't ac, sa aking
paglalagay sa tampalasan sa gayn ding pan~ganib na canyng nilaan sa
m~ga ib, nalalakip din ac sa gayon din capan~ganiban. Siya'y hind co
pinatay, pinabayaan cong patayin siy n~g camy n~g Dios.
--Hind p ba cay sumasampalataya sa pagcacataon?
--Pagca nanampalataya sa pagcacatao'y para ring nanmpalataya sa m~ga
himal; ang nananampalataya sa dalawang bagay na ito'y naniniwala namang
hind nattalos n~g Dios ang m~ga mangyayari sa panahng sasapit. An
ang pagcactaon? Isang bagay na nangyaring sino ma'y hind nacaaalam n~g
mangyayar. An ang himal? Isng casalangsan~gan, isng

pagcacasir-sir n~g lacad na tacd sa m~ga kinapal. Isng caculan~gan

n~g laan sa mangyayari at isng casalangsan~gang ang cahuluga'y dalawang
malalaking capintasan sa isip na namamatnubay sa mquina n~g daigdig.
--Sino p ba cay?--ang mulng itinanng ni Ibarra na ma'y halong
tacot;--cay p ba'y nag-aral?
--Napilitan acng sumampalatayang totoo sa Dios, sa pagca't pumanaw sa
akin ang pananalig sa m~ga tao,--ang isinagt n~g piloto, na an pa't
iniwasan ang pagsagt sa tanng.
Ang isip ni Ibarra'y canyng napag-unaw, ang caisipan n~g pinag-uusig
na binatang iyn: hind niy kinikilala ang catuwiran n~g taong maglagd
n~g cahatuln sa canyng m~ga capuw, tumututol siy laban sa lacs at
cataasan n~g calagayan n~g m~ga tan~ging pulutng na tao sa ibng m~ga
pulutng.
--Datapuwa't kinacailan~gang sumang-ayon cay sa pan~gan~gailan~gan n~g
lalarong timban~gang tao, cahi man lubh ang capintasan at m~ga
caculan~gan nit--ang itinutol niy.--Cahi't anng dami n~g m~ga
kinacatawn n~g Dios sa lupa'y hind mangyayar, sa macatuwid baga'y
hind sinasabi n~g boong caliwanagan ang canyng pasy upang mabigyang
cahatulng ang yutayutang m~ga pagaalit-alt na ibinabalangcs n~g m~ga
hidw nating budh. Nauucol, kinacailan~gan sumasacatwirang manacanaca'y
humatol ang tao sa canyng m~ga capuw.
--Tunay n~g, datapuwa't n~g upang gawn ang cagalin~gan, hind ang
casam-an; upang sumawat n~g lihis at magpabuti, hind n~g macapagwasac,
sa pagca't cung hind matuntng sa matuwid ang canyng m~ga pasya'y wal
siyang capangyarihang mabigyang cagamutan ang masamng canyng guinaw.
N~guni't higuit sa aking cya ang pagmamatuwirang it,--ang canyng
idinugtng at binago ang any n~g pananalita,--at nililibang co po say
n~gayong cay'y hinhintay; Huwag p ninyng calimutan ang casasabi co
pa sa iny: may m~ga caaway cay; magpacabuhay p cay sa icgagaling
n~g inyng tinubuang bayan.
At nagpaalam.
--Cailn co p cay makikita uli?--ang tanng ni Ibarra.
--Cailan man p't ibiguin niny at cailn mang ma'y magagaw acng
inyng pakikinaban~gan. May utang pa p ac sa iny.

=XXXIV.=
=ANG PAGCAIN.=
Nan~gagasisicain sa ilalim n~g pinamutihang kiosko ang m~ga mahl na tao
sa lalawigan.
Na sa isng duyo n~g mesa ang Alcalde; sa cabilng duyo naman naroon si
Ibarra. Nacaup sa dacong canan n~g binat si Mara Clara, at sa dacong
caliwa, niy ang escribano. Si capitang Tiago, ang alfrez, ang
gobernadorcillo, ang m~ga fraile, ang m~ga cawani n~g pamahalaan at ang
ilang m~ga dalagang nan~gasira'y nan~gagsiup, hind ayon sa
canicanilng calagayan sa bayan, cung di ayon sa canicanilng hilig.

May catmtamang say at galc ang cainan, datapuwa't n~g

nan~gan~galahati na'y siyang pagdating n~g isng cawan sa telgrafo na
si capitang Tiago ang hanap upang ibigay sa cany ang isng telegrama.
Ayon sa caugalia'y humin~gi n~gang pahintulot si capitang Tiago upang
basahin ang telegramang iyn, at ayon sa caugalian naman ay ipinamanhc
n~g laht na canyng basahin.
Pinapagcunt muna n~g carapatdapat na Capitan ang canyng m~ga kilay,
itinas pagcatapos, namutl ang canyng mukh, nagliwanag, dinlidalng
tiniclp ang papel at sac nagtindig.
--M~ga guinoo,--ang sinabing nagmamamadal,--daratng n~gayng hapon
ang cran~galdan~galang Capitang General upang paunlacn ang aking
bahay!
At sac biglng nagtatacbng dal ang telegrama at ang servilleta,
n~guni't walng sombrero, na pinag-uusig n~g m~ga hiyawan at m~ga
tanng.
Cung ang pagdatng n~g m~ga tulisn ang ibinalita'y gayn na n~g lmang
ang ligalig na mangyayari.
--N~guni't pakinggan p niny!--cailan daratng?--Sabihin niny sa
amin!--Ang Cpitan General!
Malyo na si Cpitang Tiago.
--Drating ang Capitan General at doon ttuloy sa bhay ni Capitan
Tiago!--ang sigawan n~g iln, na ano pa't hind na nil dinidili-diling
naroroon ang anac na babae't ang canyng mamanugan~gin.
--Hind macahihirang n~g lalal pa sa galing!--ang itinutol ni Ibarra.
Nan~gagtitin~ginan ang m~ga fraile: it ang cahulugan n~g canilng
tin~ginan:--"Gumagaw ang Capitan General n~g is sa canyng m~ga
capslan~gan, inaalipust niy tayo, dapat na sa convento siy
tumuly",--datapuwa't sa pagca't gayn din ang iniisip n~g laht, sil'y
hind umiimic at hind sinasaysay nino man ang canyng caisipan.
--May nan~gagsabi na sa akin sa hapon n~g bagay na iyn, datapuwa't
hind pa nalalaman n~g Capitan General cung siya'y matutuly.
--Nlalaman p ba n~g camahalan niny, guinoong Alcalde, cung hanggang
cailan matitir rito ang Capitan General?--ang tanng n~g alfrez na
nan~gan~gnib.
--Hind co talastas na maigui; maibiguin ang Capitan General na
mangbigl.
--Nrito ang ibng m~ga telegrama!
Ang m~ga telegramang iyo'y sa Alcalde, sa alfrez at sa gobernadorcillo;
namamasid na magaling n~g m~ga fraileng wal is man lmang telegramang
ucol sa cura.
--Drating ang Capitan General sa icapat na oras n~g hapon, m~ga
guinoo!--anang Alcalde n~g pananlitang madakil;--macacacain tayo n~g
boong catahimican.

Hind macapagsasabi n~g hihiguit pa sa rito sa cagalin~gan si Leonidas

sa Termpilas: "N~gayong gabi'y hahapon tayong casama ni Plutn!"
Nanag-uli ang salitaan sa lacad na caugalian.
Namamasid cong wal rito ang ating dkilang mn~gan~garal!--ang kiming
sinalit n~g is sa m~ga naroroong cawan n~g gobierno, na mahinhin ang
any at hind binubucsn ang bibig hanggang sa oras n~g pagcain, at sa
boong umaga'y n~gayon n~g lmang nagsalit.
Ang laht n~g nacaalam n~g m~ga nangyari sa am ni Crisstomo'y cumilos
at cumindt, na ang cahuluga'y:--"Hal cay! Sa unang hacbng pa
lmang ay cayo'y nsilat na!"--Datapuwa't sumagt ang ilng
mapagmagandang loob:
--Marahil npapagal siy n~g caunt....
--Anng caunti lmang?--ang biglng sinabi n~g alfrez;--pagd na pagd
marahil, at ayon sa casabihn dito'y "malunqueado" (bugbg na bugbg ang
catawn). Nac ang pan~garal na iyn!
--Isng mainam na sermn, cadakidakilaan!--anang escribano.
--Maran~gal, malalim!--ang idinugtng n~g corresponsal.
--Upang macapagsalit n~g gayng catagl, knacailan~gang magcaroon n~g
llamunang gaya n~g canyng llamunan,--ang ipinahiwatig ni pr Manuel
Martn.
Walng pinupur ang agustino cung di ang lalamunan lmang niy.
--Nalalaman ba ninyng si guinoong Ibarra'y siyng lalong may magalng
na tagapaglut sa boong lalawigan?--anang Alcalde upang putulin ang
salitaan.
--Iyan n~g ang sinasabi co, datapuwa't ang magandang babaeng canyng
calapt ay ayaw paunlacn ang hayin, sa pagca't bahagy na lmang
tiniticman ang pagcain,--ang tutol n~g is sa m~ga cawan n~g gobierno.
Nagdamdam cahihiyan si Maria Clara.
--Napassalamat ac sa guinoo ... napacalabis naman ang canyng
pan~gan~gasiw sa aking cataohan,--ang kimng sinalit n~g
pautl,--datapuwa't....
--Datapuwa't pinaunlacan p niny n~g malak ang pagsasalosalong it sa
iny lmang pagparito,--ang sinabing pangwacs sa salit n~g Alcaldeng
malin~gap sa babae, at sac humarap cay pr Salv.
--Pr Cura,--ang malacs na idinugtng,--nmamasid co pong sa maghapo'y
hind cay umimic at may inisip....
--Catacot-tacot na magmamasid ang guinoong Alcalde!--ang biglng sinabi
saisng cacaibng any ni pr Sibyla.
--It na ang aking ugali,--ang pautl na sinabi n~g franciscno;--ibig
co pang makinig cay sa magsalit.
--Ang pinagsisicapang lagui n~g camahalan p ninyo'y ang makinabang at
huwag man~gulugui!--ang sinabi n~g alfrez, na aglah ang any n~g

pananalit.
Hind inaring bir ang bagay na iyn ni pr Salv; sandaling numingnng
ang canyng panin~gin, at sac sumagt:
--Magalng ang pagcatalastas n~g guinoong alfrez na sa m~ga raw na
ito'y hind n~g ac ang lalong nakikinabang nan~gun~gulugui!
Hind inalumana n~g alfrez ang dagoc na iyn sa pamamag-itan n~g isng
cunua'y tawa, at winalang bahal ang pasaring na iyn.
--N~guni, m~ga guinoo, hind co mapagwar cung bakit macapagsasalitaan
n~g m~ga pakikinabang m~ga pan~gun~gulugui,--ang isinabat n~g
Alcalde;--an ang mawiwic sa atin n~g m~ga magagandang loob at
matatalinong binibining nan~garitong nagbibigay unlc sa atin n~g
canilng pakikipanayam? Sa ganng akin, ang m~ga dalaga'y tulad sa m~ga
taguintng n~g arpa n~g calan~gitan sa guitna n~g gabi! kinacailan~gang
pacauliniguin at sil'y pakinggan, at n~g ang m~ga caayaayang tinig
nilng nagpapailanglang sa calolowa sa calan~gitang kinarorooran n~g
walng hanggan at n~g lalong cagandagandahan....
--Naghahanay ang camahalan p niny n~g m~ga matitimys na sasay!--anang
escribano n~g boong galc, at ininm niy at n~g Alcalde ang lac na na
sa canicanilng copa.
--Hind mangyaring hind co gawn,--anang Alcalde, na pinapahid ang
canyng m~ga lab;--cung hind laguing gumagaw n~g magnnacaw ang
capanahunan, ay gumagaw namn n~g manunul. N~g cabataan co'y cumath
ac n~g m~ga tul, na hind namn masasam.
--Sa macatuwid po'y naglilo ang inyng camahalan sa m~ga Musa upang
sumund cay Themis!--ang sinaysay n~g ating "corresponsal" na mahiligun
sa m~ga diosa n~g panahng una.
--Psch! anng ibig ninyng aking gawin? Sa tuwi na'y naguing hilig co
ang aking mapagkilal ang laht n~g calagayan n~g pammuhay. Nammupol
ac cahapon n~g m~ga bulaclc, n~gay'y aking hawac naman ang tungcod
n~g Justicia at naglilingcd ac sa sangcataohan, bcas....
--Bcas ay ihahaguis n~g camahalan p niny ang tungcd na iyn sa apy
at n~g inyng mapainit ang maguinw na dacong hpon n~g buhay, at ang
cucunin p namn ninyo'y ang catungculang pagca ministro,--ang
idinugtng ni pr Sibyla.
--Psch! oo ... hind ... ang maguing ministro'y hind siyng lalong
aking pinacahahangad na camtan: sino mang walng carapata'y naguiguing
ministro. Isang mainam na bahay sa dacong timugan n~g Espaa at n~g
matirahan cung panahng tag-init, isang malaking bahay sa Madrid at
tahanan at m~ga lupan sa Andalusia cung panahong tag-lamig ... Hind
n~g masasabi sa akin ni Voltaire: "Nous n'avons jamais t chez ces
peuples que pour nous y enrichir et pour les calomnier".
Ang boong sip n~g m~ga cawan n~g gobierno'y nagsalit ang Alcalde n~g
isng catatawann, caya't nagtawanan sil't n~g bigyng capurihan ang
gayng pagpapataw; sil'y guinayahan n~g m~ga fraile, palibhasa'y hind
nil tals na si Voltaire ay yang Voltaireng hind mamacailang canilng
sinump at inilagay sa infierno. N~guni, sa pagca't nalalaman ni par
Sibyla cung sino si Voltaire, siya'y magpakilang galit, sa
pagsasapantaha niyang nagsalit ang Alcalde n~g isng laban paglabag
sa religion.

Nagsisicain naman sa isng "kiosko" ang m~ga batang lalak, na ang

canilng maestro ang sa canila'y nan~gun~gul.
Gumagaw sil n~g malakng cain~gayan, gayng sil'y m~ga batang
filipino, sapagca't ang caraniwan, cung ang m~ga batang filipino'y na sa
pagcain at na sa harp n~g ibng m~ga tao'y hind ang cagaslawn ang
canilng naguiguing caculan~gan, cung di ang cakimian. Ang isa'y
nagcacamal n~g paggamit n~g m~ga "cubierto" at sa gayo'y sinsala n~g
calapit; dito'y nagmumul ang isng pagmamatuwiran, at ang dalawang
nagtatalo'y nagcacaroon n~g canicaniyng m~ga cacamp: ang wic n~g
iba'y ang cuchara, anang iba nama'y ang tenedor ang cuchillo, at sa
pagca't wal silang kinikilalang capuw batang lalong marunong cay sa
ib, doo'y nan~gagcacain~gay n~g di sapal, , sa lalong maliwanag na
sabi, sila'y nan~gagmamatuwirang wan~gs sa pagtatal n~g m~ga telogo.
Ang m~ga magugulang ay nan~gagkikindatan, nan~gagsisicuhn,
nan~gaghuhudyatan, at nababasa sa canilng m~ga pagn~git na sa sila'y
lumiligaya.
--Ab!--ang sabi n~g isng babaeng tagabukid sa isng matandang
lalaking nagdidicdic n~g hits sa canyng calicot;--magpapar ang aking
si Andoy, cahi't ayaw ang aking asawa. Tunay n~ga't m~ga dukh cami,
n~guni't cami'y magsisipag sa paghahanap buhay, at cami'y magpapalimos
cung cacailan~ganin. Hind nawawalan n~g nagbibigay n~g salapi at n~g
macapagpr ang m~ga mahihirap. Hind ba sinasabi ni hermano Mateo,
taong hind nagsisinun~galing, na si papa Sixto'y isng pastol lamang
n~g calabaw sa Batan~gan? Tingnan na ng lamang niny ang aking si
Andoy, tingnan niny siy cung d camukh na ni San Vicente!
At cumacayat ang laway n~g mabat na ina sa panonood sa canyng anc na
hinahawacan ang tenedor n~g dalawang camay.
--Tulun~gan nawa siy n~g Dios!--ang idinugtng n~g matandang lalaki,
na n~ginun~guy ang sap;--cung maguing papa si Andoy, cami pa sa sa
Roma je!--je! nacalalacad pa acng mabuti. At cung sacali't mamatay
ac ... jeje!
--Huwag p cayng mabahal, incong! Hind malilimot ni Andoy na
tinuruan niny siy n~g paglla n~g m~ga bilao at n~g dikin.
--Tunay ang sabi mo Petra; ac ma'y naniniwala ang anc mo'y nagcacaroon
n~g mataas na catungculan ... ang cababaa'y patriarca. Hind pa ac
nacacakita n~g batang hiniguit sa cany sa cadaliang natuto n~g
hanap-buhay! Oo, oo, maaalaala na niya ac, cung siy'y papa na obispo
at maglibang sa paggawa n~g m~ga bilauhang gagamitin n~g canyng
tagapaglutong babae. Oo, ipagmimisa n~ga niy ang aking calolowa, jeje!
At taglay n~g mabait na matanda ang ganitng pag asa'y sinicsicang
mainam n~g maraming hits ang canyng calicot.
--Cung pakikinggan n~g Dios ang aking m~ga pagsam at magaganap ang
aking m~ga pag-asa, sasabihin co cay Andoy: "Anc, pawiin mo sa amin ang
laht n~g casalanan at ipadal mo cam sa lan~git". Hind na tayo
man~gan~gailan~gang magdasl, mag ayuno bumil pa n~g m~ga bula.
Maaar n~g gumaw n~g m~ga casalanan ang may isng anc na santo papa!
--Paparoonin mo siy sa bahay bcas, Petra,--anang matandang lalak na
totoong nagagalc;--tuturuan co siy n~g pagcacayas n~g nito!

--Hmjo! ab! An p ba, incng ang pagcaalam niny? Inaacal p ba

ninyng iguinagalw pa n~g m~ga papa ang canilng m~ga camy? Ang cura
n~g, gayng siya'y cura lamang, cay lamang nagpapagal ay cung
nagmimisa, pagca nagpapapihitpihit! Ang arzobispo'y hind na pumipihit,
paup cung magmisa; cay n~g't ang papa ... ang papa'y nacahig cung
magmisa, at may abanico pa! An p ba ang sip niny?
--Hind isng calabisn, Petra, ang canyng malaman cung paano ang
guinagawang paghahand n~g nito. Mabuti na ng ang siy'y macapagbili
n~g m~ga salact at m~ga petaca at n~g huwag macailan~gang magpalimos na
gaya n~g guinagaw rito n~g cura sa tan-tan sa pan~galan n~ga papa.
Nahahabag acong makita ang isng santong pulubi, caya't aking ibinibigay
ang lahat cong nalimpoc.
Lumapit ang isng tagabukid at nagsalit.
--Aking pinagtibay na, cumare, magdodoctor ang aking anac, wal n~g
magaling na gaya n~g doctor!
--Doctor! huwag n~g cayng main~gay, cumpare;--ang sagt ni
Petra;--wal n~g magalng na gaya n~g magcura!
--Cura? prr! Sumsin~gil n~g maraming salap ang doctor; sil'y
sinsamba n~g maysakt, cumare!
--Magnilaynilay cay! Sucat n~g magpapihitpihit n~g macaatlo macaapat
ang cura at magsalit n~g "dminus pabiscum," upang canin ang Dios at
tumangap n~g salap. Sinsabi n~g laht sa cany, pat n~g m~ga babae,
ang canilng m~ga lihim.
--At ang doctor? At an bang acal niny sa doctor? Nakikita n~g
dctor na lahat, pat n~g itinatag ninyng m~ga babae, pumpulso sa
m~ga dalaga.... Ibig cong maguing doctor isng lingg man lamang!
--At ang cura? hind ba nakikita n~g cura ang nakikita n~g inyng
doctor? At magaling pa sa riyan! Nlalaman na niny ang casabihan; "sa
cura ang matatabang inahing manc at gayn din ang binting mabilog!"
--At an, cumacain ba ang m~ga manggagamot n~g tuyng lawlaw?
nasasactn ba ang m~ga dalir sa pagdidildil n~g asn?
--Narurumhn ba ang camy n~g cura na gaya n~g m~ga camy n~g
manggagamot? N~g huwag magcagayo'y may malalakng hacienda sil, at
sacali't gumagaw, gumagawng may msica at siy'y tinutulun~gan pa n~g
m~ga sacristan!
--At ang cumumpisl cumare? Hind ba pagpapagal ang cumumpisl?
--Nac, ang pagpapagal na iyn! Ang pagcaibig ninyng sa iny'y
man~gumpisal ang laht n~g tao! Diyata't nagcacapagod at
nagcacapangpapawis pa n~g tayo sa pagcaibig nating masiyasat cung an
ang m~ga gaw n~g m~ga lalaki't m~ga babae at cung an ang m~ga gaw n~g
ating m~ga capit-bahay! Walng guinagaw ang cura cung d maupo, at
pagdaca'y sinasabi na sa cany ang laht; cung minsa'y nacacatulog,
datapuwa't sucat na ang maggawad n~g dalawa tatlng benedicin upang
tayo'y maguing anac ul n~g Dios! Maanong maguing cura na n~g lamang
ac sa isng hapon n~g cuaresma!
--At ang ... ang magsermn? sasabihin naman niny sa aking iya'y hind
pagpapagod? Nkita na niny cung paano ang pagpapawis n~g curang malaki

caninang umaga!--ang itinututol n~g lalaking nacacaramdam na siya'y

nalulupig sa matuwiranan.
--Ang magsermn? Isng pagpapagal ba ang magsermn? Saan naroon ang
inyng pag-iisip? Maanong macapagsasalit na n~g ac hanggang
tanghal, mul sa plpito, na aking macagaltan at mapagwicaan ang
laht, na sino ma'y walng macapan~gahs na tumutol, at pagbabayaran pa
ac sa gayng gaw! Maanong maguing cura na n~g ac isng umagang
nan~gagsisimb ang m~ga may utang sa akin! Pagmasdan niny cung paano
ang pagtab ni pr Dmaso sa canyng capagmumur at capapal!
At dumarating n~g naman si pr Dmaso, taglay ang paglacad n~g taong
matab, na halos nacan~giti, n~guni't sa isng anyng nagpapakilala n~g
pan~git niyng caisipn, caya't pagcakita sa cany ni Ibarra'y nalit sa
canyng pagtatalumpat.
Binat nil si pr Dmaso, baga man may halong pagtatac, datapuwa't
nagpakita ang laht n~g galc sa canyng pagdating, liban na lamang cay
Ibarra. Nan~gaghihimagas na at bumubul na ang sa m~ga copa ang
"champaa".
Naowi sa pan~gan~gatl ang n~git ni pr Dmaso, n~g canyng mamasdan
si Mara Clarang nacaup sa dacong canan ni Crisostomo; n~guni't umup
siy sa isng silla sa tab n~g Alcalde, at sac tumanng sa guitna n~g
isng macahulugang catahimican:
--May pinag-uusapan ba cayng an man, m~ga guinoo? Ipagpatuloy niny
ang salitaan!
--Nan~gagtatalumpatian,--ang sagt, n~g Alcalde. Binabangguit ni
guinoong Ibarra ang laht n~g sa canya'y tumulong sa adhicng
icagagaling n~g madl, at sinasaysay ang nauucol sa arquitecto, n~g ang
camahalan p niny'y....
--Hind n~g ac nacacamuang n~g tungcl sa arquitectura,--ang
isinalabat ni pr Dmaso,--datapuwa't tinatawanan co ang m~ga
arquitecto at gayn din ang m~ga tan~gng tumatacb sa canil. Nriyan,
ac ang gumuht n~g piano n~g simbahang iyn, at lubs sa cagalin~gan
ang pagsacagaw: ganyan ang sabi sa akin n~g isng ingls na maglalac
n~g m~ga hiys, na tumuloy isng raw sa convento. Sucat n~g magcaroon
n~g dalawang daling noo upang macagaw n~g piano!
--Gayon man,--ang mulng isinagt n~g Alcalde, n~g mamasid niyng hind
umimic si Ibarra,--pagca nauucol na sa m~ga tan~gng bahay, gaya na
n~g baga n~g isng escuela, sa halimbawa, nagcacailan~gan tayo n~g
isng "perito" (isng tang pants sa paggaw n~g an man).
--An bang "perito ni peritas"!--ang sinabing malacs na palibac ni
pr Dmaso.--Ang nagcacailan~gan n~g m~ga "perito" ay isng "perrito"
(tuta maliit na so)! Kinacailan~gang maguing hayop pa cay sa m~ga
"indio", na gumagawang mag is n~g canilng m~ga bahay, upang hind
matutong magpagaw n~g apat na pader at saca patun~gan sa ibbaw n~g
isng tangkil, na siy n~gang isng tunay na escuela!
Tumin~ging laht cay Ibarra, datapuwa't ito'y baga man lalong namutl,
nagpatuloy na parang nakikipagsalitaan cay Mara Clara.
--N~guni't dilidilihin p ninyng....
--Tingnan p niny,--ang ipinagpatuloy na sabi n~g franciscano, na ayaw

papagsalitain ang Alcalde,--tingnan p niny cung paano ang guinaw n~g

isng "lego" namin, na siyng lalong pinacahayop sa laht naming m~ga
lego, na yumari n~g isng magalng, mabuti at murang hospital. Marunong
magpagawang magalng at hind nagbabayad cung d walong cuarta lmang sa
araw-araw sa bawa't is sa m~ga taong nanggagaling pa sa ibng bayan.
Nlalaman n~g legong iyn cung paano ang nauucol na pakikisama sa m~ga
"indio", na hind gaya n~g maraming m~ga haling at m~ga "mesticillo", na
nagpapasam sa m~ga taong iyn sa pagbabayad sa canila n~g tatlng
bahagui isng salap.
--Ang wic p ba ninyo'y walng cuarta lamang ang ibinabayad? Hind
mangyayari!--Ibig n~g Alcaldeng baguhin ang lacad n~g salitaan.
--Tunay p, at iyan ang dapat uliranin n~g m~ga nagpapanggap na
magagaling na m~ga castil. Nakikita na n~g, na buhat n~g mabucsn ang
Canal n~g Suez ay sumapit dito ang cahalayang asal. N~g una, n~g
kinacailan~gan nating lumigoy sa Cabo, hind nacararating dito ang
lubhang maraming; m~ga may masasamng caugalian, at hind namn
nacapaglcbay roon ang m~ga iba upang man~gagasam!
--Datapuwa't pr Damaso!...
--Nakikilala na p niny cung an ang "indio"; bahagy pa lamang
nacacaalam n~g caunt ay nagmamarunong na. Ang laht n~g m~ga huguing
iyng napapasa Europa'y....
--N~gun't pakinggan p niny!...--ang isinasalabat n~g Alcalde, na
nababalis dahil sa masasakt na m~ga pasaring na iyn.
--Magcacaroon sil n~g wacs ayon sa canicanilng carapatn--ang
ipinagpatuloy na pr Dmaso;--nkikita sa calaguitnaan ang camy n~g
Dios, kinacailan~gang maguing bulg upang huwag mmasdan. Tumatanggap na
sa bhay pang it ang m~ga maglang n~g gayng m~ga ahas ...
nan~gammatay sa bilangguan j! j! at masasabi nating walng sucat
na....
Datapuwa't hind natapos ang sinasabi. Sinsundan siy n~g mat ni
Ibarrang nan~gin~gitimn~gitim ang pul n~g mukh sa malakng galit; at
pagcrinig n~g pasaring sa canyng ama'y nagtindg, at sa isng lundg
ay ilinagpc ang canyng batibot na camy sa ibbaw n~g lo n~g
sacerdote, na natihay at tulg.
Sa lubs na pagcagulat at pagcatacot, sino ma'y walng nan~gahs
mamaguitn.
--Lay cay!--ang sigw n~g binat n~g tinig na cagulatgulat, at inabot
ang matalas na sundng samantalang inipit n~g canyng paa ang liig n~g
fraile, na nahihimsmasan sa canyng pagcatulg;--ang ayaw mamaty ay
huwag lumapit!
Pinagdirimln si Ibarra: nan~gan~gatal ang canyng catawn uminog sa
kinalalagyan ang canyng m~ga matng nan~gagbabal. Nagpumilit si Fr.
Dmasong buman~gon at tumindg; datapuwa't hinawacan siy sa liig ni
Ibarra, saca siy ipinagwas-wsan hanggang sa siy'y mapaluhod at
mabaluctoc:
--Guinoong Ibarra! guinoong Ibarra!--ang pautl na sinabi n~g iln.
Datapuwa't sino man, cahi man ang alfrez ay ayaw man~gahs lumapit at
canilng nmamasdan ang kislp n~g sundng at nababalac nil ang lacs

at calagayan n~g binat. Nan~gatitigagal na laht.

--Cayo'y diyan! hind cay nan~gagsisiimc, n~gayo'y ac ang marapat na
mang cumilos. Siya'y inilagan co, dinal sa akin siy n~g Dios, ang
Dios ang siyng humatol!
Nahihirapan n~g paghin~g ang binat, datapuwa't ang canyng bsig na
basal ay nagpapatuloy n~g pagpiguil sa franciscano, na hind macawal
cahi't nagpupumigls n~g d cawas.
--Tahimic na tumitibc ang aking pus, hind mabibig ang aking
camy!...
At tumin~gin sa paliguid niya't nagsalit;--Makinig muna cay, mayroon
bagang is man lamang sa iny na umibig sa canyng am, na nagtamin n~g
malalim na galit sa canyng pinagcacautan~gan n~g bhay, is man lamang
na ipinan~ganc sa cahihiyn at sa caimbihn?... Nakita mo na?
Nariring mo baga ang hind nil pag-imic na iyn? Sacerdote n~g isng
Dios n~g capayapaan, pusps ang bibig mo n~g cabanalan at religin, at
ang puso'y pun n~g m~ga carumhn, hind mo marahil nlalaman cung an
ang isng am!... cung guinugunit mo sana ang iyng am! Nkita mo
na? Sa guitn n~g caramihng iyng pinawawalan mong halaga, wal cahi't
is man lamang na catulad mo! Nahatulan ca na!
Ang m~ga taong sa cany'y nacaliliguid, sa pagcaisip nilng do'y gagaw
n~g isng cusang pagpatay, sila'y nan~gagsikilos.
--Lumay cay!--ang mulng isinigw na nagbabal ang tinig; an?
nan~gan~ganib ba cayng dumhm co ang aking camy n~g maruming dug?
Hind ba sinabi co na sa inyng tiwasay na tumitiboc ang aking pus?
Lumay cay sa amin! Pakinggan niny m~ga sacerdote, m~ga hucm, na
ang boong acal ninyo'y hind cay cawan~gis n~g ibng m~ga tao at
nagbibigy cay sa inyng saril n~g ibng m~ga catuwiran! Ang aking
am'y isng taong may malinis na capurihn, ipagtanng niny diyan sa
bayang lubs na iguinagalang ang pagaalaala sa cany. Ang aking am'y
isng mabait na mayaman: inihandg niy ang canyng pagpapacahirap sa
akin at sa icagagaling n~g canyng bayan. Laguing bucs ang canyng
bhay, laguing hand ang canyng dulang sa taga-ibang lupain sa
pinapanaw sa canyng kinaguisnang lup, na sa udyc n~g caralitaa'y
tumatacb sa cany! Siya'y mabuting cristiano: lagui n~g guinagaw niy
ang cagalin~gan at cailan ma'y hind siy umap sa mahinang naguiguipit
at hind siy humabg sa na sa malakng carukhaan.... Binucsn niy sa
taong sumasadlit ang m~ga pintuan n~g canyng bahay, pinaup niy at
pinacain sa canyng dlang at canyng pinan~galanang caibigan. An ang
pagtumbs na sa cany'y guinaw? Siya'y pinaratan~gan, pinag-usig,
pinapanandata n~g laban sa cany ang camamangman~gan at siya'y
pinag-usig hanggang sa libin~gang pinagpapahin~galayan n~g m~ga paty.
At, hind pa nagcacasiy sa ganitng m~ga gawa'y pinag-uusig naman
n~gayon ang anc na lalaki! Aco'y tumacas sa cany, inilagan cong
siya'y aking macaharap ... Nring niny siy caninang umaga na hind
pinagpacundan~ganan ang plpito, idinalir ac sa halng na
pananampalataya n~g m~ga taong han~gl sa bayan, n~guni't hind ac
umimc. N~gayo'y naparito't aco'y hinahamit; nagtiis ac sa hind
pag-imc na inyng pinangguilalasn, datapuwa't mulng linait ang lalong
pinacamamahal n~g laht n~g m~ga anc sa caibuturan n~g canilng alaala
... Cayng m~ga naririt, m~ga sacerdote, m~ga hucm, nakita baga niny
ang pagpapacacasipag sa paggaw n~g matand ninyng am, at n~g
masunduan ang inyng icagagalng, mamatay sa hapis ang amng iyn sa
isng bilangguan, na nagbubuntong hinn~g sa pagmimithng cayo'y
mayacap; na humahanap n~g isng taong sa canyng umalw, nag isa, may

sakt, samantalang cayo'y na sa ibng lupain?... Narinig ba niny

pagcatapos na siniraan n~g pur ang canyng pan~galan, nasumpun~gan baga
ninyng walng laman ang sa canya'y pinaglibin~gan n~g pumaroon cay at
ang talag ninyo'y manalan~gin sa ibbaw n~g baunang iyn? Hind?
Hind cay umimc? cung gayo'y hinahatulan ninyng tunay n~g siyng
masam!
Inian~gat ang bsig; datapawa't malicsng tulad sa cabilisn n~g sinag
n~g liwanag, pagdaca'y napagutn ang isng dalaga at piniguil n~g
canyng linalic na camy ang mapaghigantng bsig: ang dalagang iyo'y si
Mara Clara.
Tiningnan siy ni Ibarra n~g isng titig na wari'y nan~gan~ganno ang
casiraan n~g sip. Unt unting lumuag ang pagcahawac n~g m~ga naninigs
na m~ga dalir n~g canyng m~ga camy at pinabayaang lumagpac ang
catawan n~g franciscano't ang sundang, tinacpn ang mukha't tumacas na
sinagal ang caramihang tao.

=XXXV.=
=MGA SALISALITAAN.=
Pagdaca'y lumaganap sa bayan ang balita n~g nangyaring iyn. N~g
bagobago'y ayaw maniwal sino man, n~guni't sa pan~gan~gailan~gang
pahinuhod sa catotohanan, nan~gag-iinaman ang lahat sa pagsigw n~g
pagtatac.
Bawa't isa'y nagbubulaybulay alinsunod sa abt n~g cataasan n~g
canicanilng calinisan n~g budh.
--Si pr Dmaso'y namaty!--ang sabihan n~g m~ga iiln;--n~g itindg
nil siya'y nalilig ang canyng mukh n~g dug at hind humihin~g.
--Magpahin~galay naw siy sa capayapaan, n~guni't walng guinaw sa
cany cung d papagbayarin lamang n~g canyng utang--ang malacs na sabi
n~g isng binat--Wariin ninyng walng sucat maipan~galan sa guinaw
niy caninang umaga sa convento.
--An ba ang guinaw? Mul bang sinuntc ang coadjutor?
--An ba ang guinaw? Ating tingnn! Sabihin mo sa amin!
--Nakita ba niny n~g umagang it ang isng mestizong castl na
lumabs sa dcong sacrista samantalang nagssermon?
--Oo! oo n~g, siya'y nakita namin! Pinagmasdn siy ni pr Dmaso.
--Ang nangyri'y ... pagcatapos n~g sermn, siy'y ipinatwag at
tinanng cung anng dahil sa siy'y lumabs.--"Hind p ac malam n~g
wicang taglog, padre",--ang isinagt.--"At bakt ca nanglibc, na
sinabi mong wicang griego iyn?"--ang isinigw sa cany ni pr Dmaso,
at tuloy sinampl siy. Gumant ang binta, nagpanuntc ang dalaw,
hanggng sa sil'y pinag-awatanan.
--Cung sa akin mangyari ang gayng bgay!...--ang ibinulng n~g mrahan
n~g isng estudiante.

Hind co minamagalng ang guinaw n~g franciscano,--ang idinugtng namn

n~g is,--sa pagca't hind dapat ipagpilitan ang Religing prang isng
parusa isng pahirap; datapuwa't hlos ikinattuw co, sa pagca't
nakikilala co ang bintang iyn; siy'y tag San Pedro Macat at maigui
siyng magwicang taglog. N~gayo'y ibig niyng siy'y ipalagy na bgong
gling sa Rusia, at ipinagmmapuri ang pagpapacunuwarng hind niy
nalalaman ang wc n~g canyng m~ga maguglang.
--Cung gay'y linlikh sil n~g Dios at sil'y nan~gagsusuntucan!
--Gayn ma'y dpat tyong tumtol sa cagagawng iyn,--ang sbing
malacs n~g isng estudiante namn;--ang d pag-imc ay prang isng
pag-sangyon, at ang guinawng iy'y mangyayaring gawn namn sa aln
man sa tin. Nanunumbalic tyo sa m~ga panahn ni Nern!
--Nagccamal ca!--ang ttol n~g is;--si Nern ay isng daklang
artista, at si pr Dmaso'y isng casamasamaang magsesermn!
Ib namn ang salisalitaan n~g m~ga tong may catandaan na.
Samantalang hinhintay nil sa isng maliit na bahay, na na sa labs n~g
byan ang pagdatng n~g Capitn General, it ang sinasabi n~g
Gobernadorcillo:
--Hind n~g bgay na magang sabhin cung sno ang may catuwran at
cung sno ang wal, datapuwa't cung nacapagmunimuni sna si guinoong
Ibarra....
--Cung nagcaron sna si pr Dmnaso n~g calahat man lmang n~g
pagmumunimuni ni guinong Ibarra, ang talagng ibig p ninyng sabihin
marhil?--ang isinalbat ni don Filipo,--Ang casamaa'y nagpalt sil n~g
catungclan: ang bt ang nag sal matand at ang matand ang nag-sal
bt.
--At ang sabi p ninyo'y wal sno mang dumal upng sil'y awatin,
liban na lmang sa anc na babe ni cpitang Tiago?--ang tanng ni
cpitang Martn. Sino man sa m~ga fraile, cahi't ang Alcalde man
lmang? Hm! Ll pa n~gang masama! Hind co nanasaing aking casapitan
ang calagayan n~g binat. Sino ma'y walang macapagpapatawad sa gayng sa
cany'y pagcatcot. Ll pa n~gang masama! Hm!
--Sa acal cay niny?--ang tanng ni cpitang Basilio, na totoong
malak ang han~gad na macatalastas.
--Umaasa ac,--ani don Felipong nakipagsulypan cay cpitang
Basilio,--na hind siy pababayaan n~g bayan. Dpat nting alalahanin
ang guinaw n~g canyng m~ga maguglang at ang canyng casalucyang
guingaw n~gayon. At sacali't hindi umimic ang bayan, dahil sa
pagcatacot, ang canyang m~ga caibiga'y....
--N~guni, m~ga guinoo,--ang isinalabat n~g gobernadorcillo,--ano baga
ang ating magagawa? ano ang magagawa n~g bayan? Mangyari ang ano mang
mangyari'y ang m~ga fraile ang siyang "lagui" n~g na sa catuwiran!
--"Lagui" na silang na sa catuwiran, sa pagca't "lagui" n~g binibigyang
cabuluran natin sila; minsan man lamang ay magbigay tayong catuwiran sa
ating sarili, at pagsacagayo'y saca tayo mag-usap!
Kinamot n~g gobernadorcillo ang canyng ulo, tumin~gala sa bubun~gan at

saca nagsalita na ang tinig ay masaclap:

--Ay! ang nit n~g dugo! Tila mandin hind ninyo nalalaman ang lupang
kinalagayan natin; hind ninyo nakikilala ang m~ga cababayan natin. Ang
m~ga fraile'y mayayaman at nan~gacacaisa; tayo'y nagcacwasac wasc at
m~ga dukha. Siya n~ga! ticman ninyong siya'y inyng ipagmalasakit, at
makikita ninyng cayo'y pababayaan n~g ating m~ga cababayang mag-isa sa
m~ga sagutin!
--Siy n~ga!--ang biglang sinabi ni don Filipo n~g boong
saclp,--mangyayari n~ga ang gayon samantalang ganyan ang pinagiisip,
samantalang totoong nagcacahawig ang tacot at ang pagiin~gat. Lalo pang
pinapansin ang isng capahamacng hind pa nalalaman cung mangyayari
n~ga, cay sa kinacailan~gang pagcpacagaling; pagdaca'y dinaramdam ang
tcot, sa hind ang pananalig; bawa't is'y walang iniisip cung d ang
ganang canya, sino ma'y hind nag-iisip n~g ganang sa m~ga ib, caya
mahihin tyong laht!
--Cung gayo'y ispin na muna ninyo ang sa ganng m~ga ib, at bago niny
isipin ang sa ganng iny, at makikita niny cung pano ang
pagpapabayang sa iny'y gagawin. Hindi ba niny nalalaman ang
casabihang castil: "na nag-pasimula sa sarling catawn ang mahsay na
pagcacaawang gaw"?
--Ang llong magalng na inyng masasabi--ang sagot na pagalit n~g
teniente mayor--na nagsisimul ang mahusay na caruwagan sa malabis na
pag-ibig sa sariling catawan, sa nawawacasan sa pagcawala n~g cahihiyan!
N~gayn di'y ihaharap co sa Alcalde ang pagbibitiw n~g aking
catungculan; bundat na ac n~g paglagay sa cahihiyan, na canino ma'y
wala acong nagagawang cagalin~gan. Paalam!
Iba naman ang m~ga panucala n~g m~ga babae.
--Ay! ang buntng hinin~ga n~g isng babae na ang any'y
mabait;--cailn ma'y ganyn ang m~ga cabataan! Cung nabubuhay ang
canyang mabait na ina'y anong sasabihin? Ay, Dios! Pagca napag-iisip
co na maaaring magcaganyan din ang king anc na lalki, na mainit din
namn ang lo ...ay Jess! halos pinananaghilian co ang canyng
nasirang in..,mamamtay ac sa dalamhti!
--N~guni't ac'y hind ang sagt namn n~g isng babe,--hind ac
magdadalamhti cung sacali't magcacaganyan din ang king dalawng anc
na lalki.
--An p ang sinasabi ninyo, capitana Maria?--ang sabing malacs n~g
unang babeng nagsalita, na pinagduduop ang m~ga camy.
--Ibig cong matuto ang m~ga anc na nagsasanggalng n~g capurihan n~g
namatay n~g m~ga maguglang nil, capitana Tinay; ano p ang wiwicain
ninyo cung isng araw na cayo'y bao na mrinig ninyng pinaguupasalaan
ang inyng asawa, at itun~g n~g inyng anc sa Antono ang lo at huwag
umimic?
--Ipagcacait co sa cany ang aking bendicion!--ang sabing malacas n~g
pan~gatlng babae, na ito'y si hermana Rufa--datapuwa't....
--Hind co maipagcacait ang aking bendicin cailan man!--ang isinalabat
n~g mabait na si capitana Tinay;--hind dapat sabihin n~g isng in iyan
...datapuwa't hind co maalaman ang aking gagawin ... hind co maalaman
... sa acal co'y ac'y mammatay..siy'y ...hindi! Dios co!

datapuwa't hind co na marahil iibiguing muling makita co pa siya ...

n~guni't cung an-an ang m~ga iniisip niny, capitana Maria?
--Datapuwa't gayn man,--ang dugtng ni hermana Rufa,--hind dapat
limuting isang malaking casalanan ang magbuhat n~g camy sa isang taong
"sagrado."
--Lal n~g "sagrado" ang pagmamalasakit sa capurihn n~g namaty na
m~ga maguglang!--ang itintol ni capitana Maria.--Walng
macapagwwalang galang sa canilang santong capurihn, cah man ang Papa,
at lal n~g hind si pr Damaso!
--Tnay n~ga!--ang bulng ni capitana Tinay, na nagtataca sa carunun~gan
n~g dalawa;--saan niny kinucuha ang ganyng pagcagagaling na m~ga
pan~gan~gatuwiran?
--N~guni't ang "excomunin" at ang pagcapacasama?--ang itinuttol namn
n~g Rufa.--An ang capacann n~g m~ga dan~gal at n~g capurihan sa bhay
na it cung mapapasasama naman tayo sa cabilang bhay? Dumaraang madali
ang lahat ... datapuwa't ang excomunin ... sumirang pri sa isang
kinacatawan ni Jesucristo ... iya'y ang Papa lamang ang
nacapapapatawad!
--Ipatatawad n~g Dios na nag-uutos na igalang ang ama't ina; hind siya
eexcomulgahin n~g Dios! At it ang sinasabi co sa iny, na cung pumaroon
sa aking bahay ang binatang iyan, siya'y aking patutuluyin at
cacausapin; at iibiguin cong siya'y aking maging mangang, cung mayroon
sana acng anac na babae; ang mabat na anac ay maguiguing mabat namang
asawa at mabat na ama; maniwal cay, hermana Rufa!
--Hind gayn naman ang aking acala, sabihin na niny ang ibig ninyng
sabihin; at cahi man tila mandn cay ang sumasacatuwiran, ang cura rin
ang siyang paniniwalaan co cailan man. Ang unana'y ililigtas co mna
ang aking caluluwa, an p ang sabi niny, capitana Tinay?
--Ah, an ang ibig ninyng aking sabihin! Capuwa cay sumasacatuwiran;
sumasacatuwiran ang cura, datapuwa't dapat ding magcaroon n~g catuwiran
ang Dios! Ayawan co, ac'y isang tan~ga lamang ... Sasabihin co sa aking
anac na lalaking huwag n~g mag-aral, ang siya cong gagawin! Namamatay
daw sa bibitayan ang m~ga marurunong! Mara Santisima, ibig pa naman pa
sa Europa n~g aking anac na lalaki!
--An p ang inaacala ninyng gawin?
--Sasabihin co sa canyang manatili na lamang siya sa aking tabi, an't
iibiguin pa niyang maragdagan ang canyang dnong? Bcas macalawa'y
mamamatay rin cami, namamatay ang marnong na gawa rin n~g mangmang ...
ang kinacailan~ga'y mamhay n~g payap.
At nagbbuntong hinin~ga ang mabait na babae at itinitin~gal sa lan~git
ang m~ga mat.
--Ac naman,--ang sabi n~g bong cataimtiman ni capitana Mara,--cung
ac ang gaya ninyng mayaman, pababayaan cong maglacbay--bayan ang aking
m~ga anac; sila'y m~ga bat, at darating ang araw na sila'y
man~gagcacagulang cacaunt n~g panahn ang aking icabubuhay ...
magkikita na cam sa cabilang buhay ... dapat magmithi n~g lalong mataas
na calagayan ang m~ga anac cay sa calagayang inabot n~g canilang m~ga
ama, at wala tayong naitutur sa canila, cung sila'y na sa ating
sinapupunan, cung d ang pagcamusms.

--Ay, cacatuw namang totoo ang m~ga caisipan pala ninyo!--ang bglang
sinabi ni capitana Tinay, na pinagduduop ang m~ga camay;--tila mandin
hind ninyo pinaghirapan ang pan~gan~ganac sa inyong cambal na m~ga
anac, na lalaki!
--Dahilan n~g sa sila'y pinaghirapan co n~g pan~gan~ganac, inalagaan at
pinapagaral, cahi man cam dukh, hind co big na pagcatapos n~g
lubhang maraming capagalang sa canila'y aking guingol, ay walng
cahinatnan sila cung d maguing calahating tao lamang.
--Sa king palagy hind p niny iniibig ang inyng m~ga anc n~g
alinsunod sa ipinag-uutos n~g Dios!--ang may cahigpitang sbi ni hermna
Rufa.
--Ipatwad p niny, umiibig bawa't in sa canyng m~ga anc n~g
alinsunod sa canyng adhic; may m~ga inng umiibig sa canyng m~ga anc
at n~g canilng pakinaban~gan, ang ib nama'y umiibig sa canyng m~ga
anc dhil sa pag-ibig nil sa sarili, at umiibig namn ang ib sa
icagagaling n~g canil ring m~ga anc. Ac'y nabibilang dito sa m~ga
hulng sinbi co, ganit ang itinr sa kin n~g king aswa.
--Hind totong nababagay sa tas n~g religin, capitana Mara, ang
laht ninyng m~ga iniisip; cay'y msoc n~g pagca hermana sa Santsimo
Rosario, cay San Francisco, cay Santa Rita, cay Santa Clara!--ang sabi
ni hermana Rufa, na ang anyo'y prang nagsesermn.
--Hermana Rufa, pagca carapatdapat na acng maguing capatd (hermana)
n~g m~ga to, aking sisicaping ac'y maguing capatd namn n~g m~ga
santo!--ang canyng sagt na n~gumin~git.
Upang mabigyng wacs ang bahaguing itng nauucol sa m~ga salisalitaan
n~g byan; at n~g mapagwar man lmang n~g m~ga bumabasa cung an cay
ang iniisip n~g m~ga walng mlay na m~ga tagabkid sa nangyari,
pumaroon tayo sa llim n~g tolda n~g plaza, at pakinggn ntin, ang m~ga
salitaan n~g ilng nan~groroon, ang is sa canila'y cakilala ntin, na
d ib cung d ang nananaguinip sa m~ga doctor sa panggagamot.
--Ang llong dinramdam co'y hind n mayayari ang paralan!--ang
sinasabi nit.
--Bakit? bakit?--ang tanun~gan n~g m~ga nakkinig malak ang
pagpipilit na macalam.
--Hind na maguiguing doctor ang king anc, siya'y maguiguing
magcacaritn na lamang! Wal! Hind na magcacaparalan!
--Sino ang nagsbing hind na magcacaparalan?--ang tanng n~g isng
han~gl at matabng tagabkid, na malalak ang m~ga pan~g at maktid
ang bo n~g lo.
--Aco! Pinan~galanang "plibastiero" si don Crisstomo n~g m~ga pring
mapuput! Hind na magcacaparalan!
--Nagtatanun~gan ang laht sa pagsusulyapan. Nababago sa canil ang
pan~galang iyn.
--At masam b ang pan~glang iyn?--ang ipinan~gahas na itinanng n~g
han~gl na tagabkid.

--Iyan ang llong masamng masasabi n~g isng cristiano sa cpuw niy!
--Masam pa b iyn sa "tarantado" at sa "saragate"?
--Ah, cung sna'y ganyn na n~g lmang! Hind mamacailang tinwag ac
n~g ganyn ay hindi man lmang sumakt ang king sicmr.
Datapuwa't marahil nam'y hindi na sasam pa sa "indio", na sinasabi
n~g alfrez!
Ang nagsabing magcacaroon n~g isng anc na lalking carretonero'y llo
pang nagpakita n~g calungctan; nagcamt namn sa lo ang is at
nag-isip isip:
--Cung gay'y marhil catlad n~g "betelapora" na sinasabi n~g
matandng babe n~g alfrez! Ang masam pa sa riya'y ang lumur sa
hostia.
--Talastasn mong masam pa sa lumur sa hostia cung viernes santo, ang
isinagt n~g bong cataimtimn. Naaalaala na niny ang salitng
"ispichoso", na sucat n~g icapit sa isng to, upang siya'y dalhn n~g
m~ga civil ni Villa Abrillo sa tapunn sa bilangguan; unawin ninyng
ll pa manding masam ang "plibustiero." Ayon sa sbi n~g telegrafista
at n~g directorcillo, cung sabhin daw n~g isng cristiano, n~g isng
cura n~g isng castl, sa isng cristianong gya ntin ay
nacacawan~gis n~g "santusdeus" na may "requimiternam;" sa minsng
tawaguin cang "plibastiero," mangyayari ca n~g magcumpisal at magbayad
n~g iyong m~ga utang sa pagca't wal magagaw cung di ang pabtay ca na
lmang. Nalalaman mo na cung dapat macaalam ang directorcillo at ang
telegrafista: nakikipag-usap ang is sa m~ga cwad, at marnong namn
ang is n~g castl at wal n~g gamit cung di ang pluma.
Pwang nangllumo ang laht.
--Pilitin na acng papagsuutin n~g zapatos at huwag acng painumn sa
bong king bhay cung di iyn lmang ih n~g cabyo na cung tawagui'y
cerveza, capag napatwag ac cailan man n~g "pelbistero!"--ang sumpng
sinab n~g tagabkid, na nacasuntc ang m~ga camy.--Sino? Ac,
mayamang gya ni don Crisstomo, marnong n~g castlang gya niy, at
nacapagdadali-dali n~g pagcaing may cuchillo at cuchara? magttawa ac
cahit sa limng m~ga cura!
--Tatawaguin cong "palabistero" ang nang civil na aking makitang
nagnanacaw n~g inahing manc!... at pagdaca'y magccumpisal ac!--ang
bulng na marhan n~g is sa m~ga tagabkid, na pagdca'y lumay sa
pulutng.

=XXXVI.=
=ANG UNANG DILIM=
Hindi sahl ang ligalig na naghahari sa bahay ni capitang Tiago sa
caguluhan n~g pag-isip n~g m~ga tao. Walng guingaw si Mara Clara
cung d tuman~gis at yaw pakinggan ang m~ga salitng pang-alw n~g
canyang tia at ni Andng na canyng capatd sa gtas. Ipinagbawal sa
cany n~g canyng am ang pakikipag-sap cay Ibarra, samantalang hind

kincalagan it n~g m~ga sacerdote n~g "excomunin."

Si capitang Tiago na totoong maraming guinagaw sa paghahand n~g
canyng bhay, upang matanggap don n~g carapatdapat ang Capitn General
ay tinawag sa convento.
--Huwg cang umiyc anc co!--ang sinasabi ni ta Isabel, na
pinupunasan n~g gamuza ang maniningning na m~ga salamng pan~gninuhan;
siya'y ccalagan n~g excomunin, man~gagsisisulat sa Santo Papa ...
magbibigay tyo n~g malakng lims ... Hinimaty lamang si pr Damaso
... hind namtay!
--Huwag cang umiyac!--ang sbi sa cany ni Andng n~g paans;--ggaw
ac n~g paran upang siya'y iyong macausap; anng cadahilana't itinatg
ang confesionario, cung d n~g gumaw n~g casalanan? Scat na ang
sabihin cura sa upang ipatawad na laht!
Sa cawacasa'y nagbalic si capitang Tiago! Hinnap n~g m~ga babe sa
mukh niy ang casagutan sa marming tanng; datapuwa't nagbabalit ang
mukh ni capitang Tiago n~g panglulupaypy n~g lob. Nagpapawis ang
abang lalki, hinahaplos ang no at hind macapan~gsap n~g isng salita
man lamang.
--Ano ang nangyari, Santiago?--ang tanng ni tia Isabel na malaki ang
pagmimithi.
Sumagt ito n~g isng buntng-hinin~ga, at pinhid ang isng lh.
--Alang-alang sa Dios, magsalit ca! An ang nagyayari?
--Ang aking ipinan~gan~ganib na n~ga!--ang sa cawacasa'y sinbing
pabulals na halos umiiyac. Napahamac n~g lahat! Iniuutos ni pr
Dmaso na sirain ang m~ga salitaan, sa pagca't cung hind'y
mapapacasama raw ac sa bhay na it at sa cabilng bhay! Gayon din
ang sbi sa kin n~g laht, pat ni pr Sibyla! Hind co dpat
papanhikin siy sa aking bhay, at may tang ac sa canyang mahiguit na
limampng libong pso! Sinabi co it sa m~ga pari, dapuwa't hind nil
ac pinansin: Aln ba ang ibig mong mawal, ang sabi nila sa
akin,--limampng libong pso ang iyong bhay at ang iyng cluluwa?
Ay, San Antonio! cung nalalaman co lmang ang gayn! cung nalalaman
co lamang ang gayn!
Humhagulgol si Mara Clara.
--Huwg cang umiyc, anac co,--ang idinugtng at linin~gon niy
it;--hind ca gya n~g nanay mong hind umiiyac cailan man ... hind
umiiyac cung d sa paglilih ... Sinasabi sa kin ni pr Dmasong
dumating na raw ang isng camag-nac niyng gling sa Espaa na siyng
itintalagang man~gibig sa iy ...
Tinacpan ni Mara Clara ang canyng m~ga tain~ga.
--N~gni, Santiago, nasisira na ba ang sip mo?--ang sigw ni ta
Isabel; dapat bang magsabi ca sa cany ang ibang man~gin~gibig?
Inaacal mo bang nagbabago ang anc mo n~g m~ga man~gin~gibig na gaya
n~g pagbabago n~g bro?
--Iyn din n~ga ang iniisip co Isabel; si don Crisostomo'y mayaman
...cay lmang nagaasawa ang m~ga castila'y sa pag-ibig sa salapi ...
datapuwa't an ang ibig mong aking gawn? Pinagbalaan nil acng

lapatan n~g is ring excomunion ... sinasabi nilng lubh raw

nan~gan~ganib, hind lmang ang akng cluluwa, cung d namn ang aking
catawn ...ang catawn! naririnig mo? ang catawn!
--N~guni't wal cang guinagaw cung d pasama-n ang lob n~g iyng
anc! Hind ba caibigan mo ang Arzobispo? Bkit hind ca sumlat sa
cany?
--Ang Arzobispo'y fraile rin, walng guinagaw ang Arzobispo cung d ang
sinasabi n~g m~ga fraileng canyng gawin. N~guni, Mara, huwg cang
umiyc; drating ang Capitan General, nanasain cang makita, at mammul
ang m~ga mata mo ... Ay! ang isip co pa nama'y magttamo ac n~g isng
hpong maligaya ... cung d lmang itong nngyaring malakng casacunang
ito'y ac sna ang llong maligaya sa lahat n~g m~ga to at mananagbli
sa akin ang laht ... Tumiwasy ca, anc co; higuit ang casaliwng
palad co cay sa iy ay hind ac umiiyc! Maaaring magcaroon ca n~g
man~gin~gibig na llong magaling, datapuwa't ac'y mawwalan n~g
limampng libong piso! Ay, Virgen sa Antipolo, cung magcaroon man
lmang sna ac n~g magandng palad sa gabing it!
M~ga patc, glong n~g m~ga coche, tacbhan n~g m~ga cabyo, msicang
tumtugtog n~g marcha real ay nan~gagbaltang dumating na ang mahal na
Gobernador General n~g Kapulhang Filipinas. Tumacb si Mara Clara at
nagtg sa canyng tinutulugang cabahayn ... cahabaghabag na dalaga!
pinaglalaruan ang iyng pus n~g m~ga magagaspng na m~ga camy na
hind nacakikilala n~g canyng m~ga maseselang na m~ga cuerdas!
Samantalang nappuno n~g to ang bhay at umaaln~gawn~gw sa laht n~g
m~ga pnig ang malalacs na yabg n~g m~ga lumalacad, n~g m~ga tnig na
naguutos, calampg n~g m~ga sable at n~g m~ga espuela, nahahandusay
namng hlos nacaluhd ang lips pighatng dalga sa harapan n~g isng
estempa n~g Vrgen, na ang pagcacalarawa'y yang any n~g cahapshapis
na pan~gn~gulila, na si Delaroche lmang ang natutong macasip n~g
gayng damdamin, na wari'y napanood nit n~g manggaling na si Guinoong
Santa Mara sa pinaglilibin~gan n~g canyng Anc. Hind ang pighati n~g
Inang iyn ang siyng iniisip ni Mara Clara, ang iniisip niy'y ang
sarling capighatan. Sa pagclun~gayn~gay n~g lo sa dibdb at sa
pagctiin n~g m~ga camay sa sahig na tabla, ang azucenang hintoc n~g
malacs na han~gin ang canyang nacacatulad. Isng hinaharp na panahng
pinanag-inip at hinimashimas na malaon, m~ga sapantah n~g budhng
sumlang sa camusmusn at lumagong casabay n~g canyng paglaki at siyang
nabibigay casiglahn sa caibuturan n~g canyng catahan, acalaing
catcatin n~gayn sa bat at sa ps sa is lamang salita. Macacawan~gis
it cung patigulin n~g tibc n~g ps at bawian ang bat n~g canyng
liwnag!
Cung paano ang cabaitan at cabanalan ni Mara Clara sa canyng
pagcabinyagan, gayn din ang canyng pagcamasintahin sa canyng m~ga
maguglang. Hind lmang nacapagbbigay tcot sa canya ang excomunin
ang utos n~g canyang ama't ang pinagbabalaang catiwasayan nito'y pwang
humihin~ging inisin niy ang canyng pagsint at ihayin sa gayng m~ga
daklang catungclan. Dinaramdam niy ang bong lacs n~g pagsinta cay
Ibarra, na hanggang sa sandaling iyo'y hind man lamang niy hinihinal.
N~g minsa'y isng ilog na umaagos n~g bong cahinhinan; mababan~gong
m~ga bulaclac ang siyang nacalalatag sa canyang m~ga pampan~gin. Bahagy
na napaaalon-alon n~g ban~gin ang canyng gos; cung panonoori'y
masasabing tumitining. Datapuwa't d caguinsaguinsa'y cumipot ang
dinaraanan n~g gos, magagaspng na m~ga malalakng bat ang siyng
humahadlang sa canyng paglacad, matatandng m~ga pn n~g choy ang
siyng nacahlang na sumasala, ah, n~g magcagay'y umatn~gal ang ilog,

tumindig, cumul ang m~ga lon, nagwagwag n~g mandal n~g m~ga bul,
hinamps ang malalaking m~ga bat at lumundg sa mallim na ban~gn!
Ibig niy sanang manalan~gin, n~gunit sino ang macapananalan~gin pagca
nagn~gin~gitn~git sa malakng hirap? Nananalan~gin pagca may pag-asa, at
cung wala'y nakikiusap tayo sa Dios, sa pamamag-itan n~g m~ga buntng
hinin~ga.--"Dios co! ang sigaw n~g canyng ps",--bkit inihihiwalay
mo n~g ganyn ang isng to, bakit ikincait mo sa cany ang pagsint
n~g m~ga iba? Hind mo ikinacait sa cany ang iyong araw, ang iyong
han~gin at hind mo man lamang itinatag sa canyng m~ga mat ang iyong
lan~git, bakit ipagcacait mo sa canya ang pagsinta, gayng wal mang
lan~git, wal mang han~gin at wal mang araw ay mangyayaring mabhay,
datapuwa't cung walang pagsinta'y hind mangyayari cailan man?
Dumarating cay sa trono n~g Dios ang gayng m~ga sigaw na hind
naririnig n~g m~ga tao? Naririnig cay ang m~ga sigaw na iyn n~g Ina
n~g m~ga sawing palad?
Ay! ang cahabaghabag n~g dalagang hind nacakilala n~g isng ina'y
nan~gan~gahas ipagcatiwal ang m~ga dalamhating itng nagbubuhat sa m~ga
pagsinta sa ibabaw n~g lp doon sa calinislinisang ps na walang
nakilala cung di ang pag-big n~g anac sa ina at ang pag-big sa ina sa
anac; tumatacbo siya, sa canyang m~ga cahapisan, diyan sa larawan n~g
babaeng dindios, sa mithing lalong cagandagandahan sa lht n~g m~ga
mithi n~g m~ga kinapal, diyan sa lalong caayaayang likha n~g religion ni
Cristo, na natitipon sa canyang sarili ang dalawang lalong
cagandagandahang calagayan n~g babae, vrgen at ina, na hind nalahiran
n~g cahi't babahagyang dn~gis, na tinatawang nating Mara.
--Ina!, Ina!--ang canyang hibic.
Lumapit si ta Isabel, na siyang cumuha sa canya sa gayng pighati.
Dumatng ang ilng canyang caibigang babae at ibig n~g Capitan General
na siya'y makita.
--Ta, sabhin p ninyng ac'y may sakt!--ang ipinakisap n~g dalagang
nagugulat;--patutugtugin nil ac n~g piano at pacacantahin!
Nagtindig si Mara Clara, tiningnan ang canyang ta, pinilipit ang
canyang magagandang bisig at nagsasalit n~g pautal:
--Oh, cung mayroon sana acng!...
N~guni't hind tinapos ang salit, at nagpasimul n~g paghuhsay n~g
canyang sarling catawan.

=XXXVII.=
=ANG GOBERNADOR GENERAL=
--Ibig cong causapin ang binatang iyan!--ang sabi n~g Gobernador
General sa isang ayudante;--pincaw niyang toto ang aking nasang siya'y
makilala.
--May nan~gagsilacad na p upang siya'y hanapin, aking general!
Datapuwa't dto'y may isang binatang taga Maynl, na maplit ang

hin~gng siya'y papaskin dto. Sinabi p namin sa canyang walang

panahon ang camahalan niny, at cay'y hind naparto upang dumin~gig
n~g m~ga pagsasacdal, cung d n~g tingnan ang bayan at ang procesin;
n~gni't sumagt, na sa tuwituw na'y may panahn daw na magagamit ang
camahalan p niny upang gumaw n~g nauucol sa catuwran....
Linin~gn n~g Gobernador General na nagtataca ang Alcalde.
--Cung hind p ac nagcacamal,--ang sagt n~g Alcaldeng yumucd n~g
caunt,--iyan ang binatang cannang umaga'y nacagalt ni par Damaso,
dahil sa sermn.
--Diyata't mayroon pang iba pala? Sinasady mandng talaga n~g
fraileng iyang guluhn ang lalawgan, baca cay ang sip niya'y siya
ang nacapangyayari rito? Sabhin p niny sa binatang siya'y magtuloy!
Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dlo n~g salas ang
Gobernador General, na nan~gan~gatal sa galit.
Sa "antesala" (panig n~g bahay na na sa bago pumasoc sa salas) ay may
ilang m~ga castil na nahahal sa m~ga militar, m~ga namumun sa bayan
n~g San Diego at m~ga mamamayan; sila'y nagsasalitaan nagmamatuwrang
nagcacalpon sa iba't ibang pangcat. Nan~garoroon din naman ang lahat
n~g m~ga fraile, lban na lmang kay pri Dmaso, at ibig nilng pumsok
upang maghandg n~g galang sa Gobernador General.
--Ipinammanhic sa m~ga camahalan p ninyong man~gaghintay n~g
sandali--anang ayudande;--pumasoc p cay, binat!
Namumtla at nan~gan~gatal na pumasoc ang binatang iyng taga Maynil na
madalas mmali sa pananalita na pinaghahal ang griego at ang tagalog.
Pawang napusps n~g pangguilals ang lahat marahil, n~ga'y totong
malaki ang galit n~g Gobernador General upang man~gahs na papaghintayin
ang m~ga fraile. Nagsalita si pri Sibyla:
--Ac'y walang an mang sasabihin sa cany!... nagsasayang ac rito
n~g panahon!
--Gayn din ang wic co,--ang dugtong n~g isng agustino;--tyo na?
--Hind cay lalong magaling na ating siyasatin cung papano ang canyng
iniisip?--ang tanng ni pri Salvi;--sa ganya'y maiilagan natin ang m~ga
upasala n~g m~ga macaaalam.. at maipaaalaala natin sa canya ... ang
canyng m~ga catungculan ...sa Religin,..
--Magtuloy p ang m~ga camahalan niny, cung inyng ibig!--anang
ayudante, na hatid ang binatang hind nacauunaw n~g griego, na n~gay'y
lumlabas na taglay ang isng pagmumukhng kinikinan~gan n~g catuwan.
Naunang pumasoc si pr Sibyla; sa licura'y sumsunod si pri Salvi, si
pr Manuel Martin at ang iba pang m~ga fraile. Sil'y nan~gagsiyucd
n~g bong capacumbabaan, liban na lmang cay pr Sibyla, na
pinapanatil, samp sa canyng pagyucod, ang tan~ging any n~g isng
nacatataas cay sa ib; na an pa't baligtad sa guinaw ni pr Salvi, na
halos hinutoc ang bayawang.
--Sino p sa m~ga camahalan niny si pr Dmaso?--ang biglang itinanng
n~g Gobernador General, na hind man lamang sil pinaup, hind sil
kinumusta, at hind sil pinagsabihan niyng m~ga salitang pangpapri na

pinagcaugaliang tanggapin n~g gayng m~ga catataas na ring m~ga tao.

--Hind p, guino, casama namin si pr Dmaso!--ang sagt ni pr
Sibyla n~g halos gayn ding masaclp na pananalit.
--Nacahig p sa bang at may sakit ang lingcd n~g camahalan
niny!--ang idinugtng na bong capacumbabaan ni pr Salvi;--pagcatapos
na magtam n~g lugd na macabati p sa iny at macumusta namin ang
inyng calagayan, ayon sa nararapat gawin n~g lahat n~g mababait na m~ga
lingcd n~g Hari at n~g laht n~g taong may pinag-aralan, naparito p
naman cami sa n~galan n~g mapitagang lingcd niny, na may casaliwang
palad na....
--Oh!--ang isinalabat n~g Capitn General, na pinipihit ang silla sa
pamamag-itan n~g isng pa nit at saca n~gumiting nan~gan~gatal,--cung
ang laht n~g m~ga lingcd n~g aking camahalan ay catulad n~g camahalan
ni par Dmaso, lalong iibiguin co pang ac na ang maglingcd sa akin
ding camahalan!
Ang m~ga cagalangalang na m~ga fraile na pawang nacatay ang catawan ay
nan~gagsisitay naman ang canilng cluluwa sa ganitng pagcasasalabat.
--Cay po'y man~gagsiup!--ang idinugtng n~g Capitn General,
pagcatapos n~g sumandaling pagtiguil, at pinatamis n~g caunti ang
canyng pan~gun~gusap.
Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacafrac; hatd niya't tan~gan
sa camy ni Mara Ciara, na pumasoc na halos hind macahacbang at kimng
kimi. Gayn ma'y gumamit n~g calugd-lugd at mapitagang pagyucd.
--Ang guinoong binibini p bang it ang anac niny?--ang tanng na
nagtataca n~g Capitn General.
--At iny p, aking General!--ang sagt ni capitang Tiago n~g bong
cataimtiman.
--Nan~gasidilat ang Alcalde at ang m~ga ayudante; datapuwa't nanatili sa
hind pagn~gigiti ang Capitn General, iniabot ang camy sa binibini at
sa cany'y sinabi n~g matimys na pananalit:
--Mapapalad ang m~ga magugulang na may m~ga anc na babaeng gaya p
niny, guinoong binibini! Cay p'y ibinalita sa aking carapatdapat na
cay'y pagpitaganan at pangguilalasn ... hinan~gad co cayng makita
upang cay'y pasalamatan dahil sa magandang guinaw p ninyo n~gayong
araw na it. Nalalaman cong "laht" at hind co lilimutin ang maran~gal
ninyng inasal pagslat co sa Gobierno n~g Har. Samantala'y itulot p
niny, guinoong binibini, na pan~galan n~g dakilang Har na dito'y aking
ipinakikiharap, at umiibig n~g "capayapaan" at "capanatagan" n~g canyng
m~ga tapat na loob na nasasacop, at sa pan~galan co naman, na pan~galan
n~g isng amng may m~ga anc na babaeng casing glang p niny, na
cayo'y pasalamatan n~g boong ligaya, at ipagtagubiling bigyan n~g isng
ganting pla!
--Guinoo!...ang tugn ni Mara Clarang nan~gan~gatal.
Nahulaan n~g Capitan General cung an ang talagang ibig niyang sabihin
at sumagt:
--Toto pong magaling, guinoong binibini, na cay'y magcasiya sa galk
n~g inyng sarilng budh at sa pagmamahal n~g inyng m~ga cababayan, na

ang catunaya'y siy n~gang lalong magaling na ganting pla, at hindi na

tayo dapat humin~gi pa n~g iba. Datapuwa't huwag p ninyng ikait sa
akin ang magandang pagcacataong aking maipakilala na, cung marunong
magparusa ang Justicia'y marunong di namang gumanting pla, at siya'y
hind parating "bulg."
Sinalit n~g Capitan General sa isng paraang macahulugan at lalong
malacs ang laht n~g m~ga salitang napapaguitanan n~g lambl na coma.
--Naghihintay po n~g m~ga utos n~g camahalan ninyo si guinoong Juan
Crisostomo Ibarra!--ang malacas na sabi n~g isang ayudante.
Nan~gatal si Maria Clara.
--Ah!--ang biglang sinabi n~g Capitan General,--tulot po ninyo,
guinoong binibini, na sa layo'y sabihin ang aking nais na cayo'y muli
cong makita bago co iwan ang bayang ito: mayroon pa po acong totoong
mahahalagang bagay na sa inyo'y aking sasabihin. Guinoong Alcalde,
sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na ibig cong gawing
lcad, pagcatapos n~g pakikipagsalitaan cay guinoong Ibarra, na cami
lamang dalawa ang mag-uusap.
--Itulot p n~g camahalan ninyo,--ani pari Salvi n~g boong
capacumbabaan, na sa inyo'y ipaalaalang si guinoong Ibarra'y
excomulgado....
Sinalabat siya n~g Capitan General at ito ang sinabi:
--Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw cung di ang
calagayan ni pari Damaso, na aking hinahan~gad n~g "taimtim sa aking
loob" na siya'y "ganap na gumaling," sa pagca't hindi marahil lubhang
macapagpapasaya n~g loob sa canyang gulang ang isang "paglalacbay sa
Espaa," dahil sa caramdaman n~g canyang catawan. Datapuwa't ito'y
maalinsunod sa cany ... at samantala'y in~gatan naw n~g Dios ang
inyong m~ga camahalan!
Nan~gagsialis ang isa't isa.
--At tunay n~gang maaalinsunod sa canya!--ang ibinbulong ni pr Salvi,
paglabs.
--Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!--ang
Idinugtng n~g isa pang franciscano.
--Yayao aco n~gayon din!--ang sabing masama ang loob ni pr Sibyla.
--At cami paparoon sa aming lalawigan!--ang sinabi n~g m~ga agustino.
Hindi matiis n~g isa't isa, sa dahil na masamang cagagawan n~g isang
franciscano'y kinausap sila n~g Capitn General n~g malakng calamign.
Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canila'y nagpacaing iilan
pa lamang ang oras na nacararaan. Hind sila nagbatian, n~guni't
nagcaroon n~g m~ga tin~ginang lubhang marami ang sinasaysay.
Iba naman ang guinawa n~g Alcalde; n~g wal na roon ang m~ga fralle'y
binati siy at maguiliw na iniabot sa canya ang camy, datapuwa't hind
sila nacapagsalitaan n~g ano man, dahil sa pagdating n~g ayudante.
Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin ang m~ga

sinabi n~g titigang guinawa n~g dalawa, n~guni't ibang iba sa m~ga
sinalita n~g m~ga mata n~g m~ga fraile.
Humacbang n~g ilang patun~g sa canya ang Capitan General.
--Lubs na lubs ang aking galac sa aking mahigpit na pakikicamay sa
iny, guinoong Ibarra. Itulot p niny sa aking cay'y tanggapin co n~g
boong pagpapalagay n~g loob.
Tunay n~ga namang pinanonood at pinagmamasid ang binata n~g Capitn
General na napagkikilala ang canyang catuwaan.
--Guinoo ... ang ganyang pagcalakilaking cagandahan n~g loob....
--Nacasusugat sa akin ang inyng pagtataca, inyng ipinakikilala sa
aking hind niny inaasahang cay'y pagpapakitaan co n~g magandang loob
sa pagtanggap co sa iny: it'y pagcuculang tiwal sa aking pagmamahal
sa catuwiran.
--Hind p pagbibigay n~g catuwiran, guinoo, cung di pagpapautang n~g
loob ang isng pagtanggap--catoto sa isang gaya cong walang an man
cahulugang sumasailalim n~g capangyarihan n~g mahal na Har.
--Mabuti, mabuti!--anang Gobernador General na naupo at tuly itinur
sa cany ang isng upuan;--bayaan ninyng ac'y magtam n~g sandaling
pagbubucs n~g pus; totoong malaki ang aking pagcalugd sa inyng
caasalan; caya n~ga't cay'y inihin~gi co na sa Gobierno n~g Har n~g
isng ganting palang dan~gal (condecoracin), dahil sa caisipan ninyng
pagcacaawang gawang pagtatay n~g isng paralan ... Cung nagsalit
lamang cay sa akin, pinanood co sana n~g boong tuw ang pagdidiwang na
guinaw at marahil ay nailigtas co cay sa isng sama n~g loob.
--Sa ganang aki'y ipinalalagay cong napacaliit ang aking adhic,--ang
isinagt n~g binata,--na hindi co inacalang may cauculng carapatan
upang abalahin co ang inyng caisipan na lubhng maraming
pinan~gan~gasiwaan; bucd sa ang catungculan co'y sa unang pun n~g
aking lalawigan magsalit muna.
--Iguinalw n~g Capitan General ang canyng lo, na nagpapakilala n~g
canyng ligaya, at nalalao'y lalong gumagamit n~g anyng pagpapalagay
n~g loob, at nagpatuloy n~g pananalit:
--Tungcl sa samaan n~g loob na nangyari sa iny at kay pr Dmaso,
huwag p cayng matatacot at huwag din namang mag-iin~gat n~g pagtatanim
hind ssalan~gin ang is man lmang buhc niny sa lo samantalang ac
ang namamahal sa Kapulan, at tungcl naman sa excomunin, cacausapin
co na ang Arzobispo, sa pagca't kinacailan~gang makibagay tayo sa lacad
n~g panahn: dito'y hind tayo macapagtatawa sa m~ga bagay na it sa
hayagang gaya sa Espaa sa paham na Europa. Gayn ma'y dapat cayng
magpacain~gat sa hinaharap na panahn; nakipagtunggali cay n~g
paharapan sa m~ga capisanang dahil sa canilng cahulugan at cayamana'y
kinacailan~gang siya'y igalang. N~guni't cay'y aking tatangkilikin, sa
pagca't kinalulugdan co ang m~ga mababait na anc, kinalulugdan co ang
magbigay unlc sa capurihn n~g m~ga namatay n~g magulang; ac man
nama'y umibig din sa aking m~ga maggulang, at tulun~gan ac n~g Dios!
hind co maalaman ang aking gagawin sa calagayan p niny!....
At biglng biglng binago ang salitaan, at tumanng:
--Ibinalit sa aking galing daw p cay sa Europa, ntira ba cay sa

Madrid?
--Op, natira acng ilng buwn doon.
--Hind ba niny naririnig sa m~ga salitaan doon ang aking familia?
--Bagong caaalis pa p ninyo n~g ac'y magtam n~g capurihang ipakilala
sa inyong familia.
--At cung gay'y bakit naparito cay n~g walng dal na an mang slat
na pangtagubilin sa akin at n~g cay'y aking tangkilikin?
--Guinoo,--ang sagt ni Ibarrang casabay ang pagyucod,--sa pagca't hind
tuly tuly na galing aco sa Espaa, at sa pagca't palibhasa'y sinabi sa
akin cung an po ang caugalian niny, inaaala cong hind lamang walang
cabuluhan ang isng sulat na pangtagubilin sa inyng ac'y inyng
tangkilikin, cung d naman isng capaslan~gan p sa iny: talagng
natatagubilin sa iny caming m~ga filipinong laht.
Nasnaw ang isng n~giti sa m~ga labi n~g matandang militar, na madalang
na muling sumagt, na anaki'y sinusucat at tinitimbang ang canyang m~ga
salita:
--Ikinaliligaya cong umisip cayo n~g papaganyan, at ... ganyan n~ga
sana! Gayn man, binata, dapat p ninyng maalaman cung an ang m~ga
mabibigat na bagay na pinapas-an namin sa Fiilpinas, Dito'y caming m~ga
matatandang m~ga militar, kinacalian~gang gawin namin at lumagay cami sa
lahat; Hari, Ministro n~g Estado, n~g Guerra, n~g Gobernacin, n~g
Fomento, n~g Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo pang masama'y
kinacailan~gan naming ipagtanng ang bawa't bagay sa malayong Inang
Bayan, na sinasang-ayunan minamasama, n~g papikit cung minsan, ayon sa
casalucuyang panahn, ang aming m~ga panucalang cahin~gian. At bago
sasabihin namin m~ga castilang; Ang yumayacap n~g malaki'y hind
nacapipisil na mabuti! Bucd sa rito'y ang caraniwan, napaparito caming
bahagya na napagkikilala ang lupaing it, at iniiwan namin pagpapasimula
naming makilala.--Sa inyo'y macapagsasalit ac n~g walang ligoyligoy,
sa pagca't walang cabuluhang magpacunuwari ac n~g ibng bagay. Caya
n~ga cung sa Espaa, na bawa't bagay may ucol na canyng ministro, na
ipinan~ganc at lumaki rin sa lupang iyn; na may m~ga pmahayagan at
napagkikilala ang munacala n~g m~ga mamamayan, na iminumulat at
ipinauunawa sa Gobierno ang canyng m~ga camalian n~g cany ring m~ga
camy, gayn ma'y hind wast at maraming totoo ang m~ga caculan~gan,
isng himala na dito'y hind magcagul-gulong laht, sa caculan~gan n~g
m~ga cagalin~gang sinabi co na, bucd sa rito'y may isng
macapangyarihang caaway na humahadlang sa lihim sa icagagaling nitong
Kapuluan at lumulubid sa cadiliman n~g icahihint nit sa pagslong sa
guinhawa at dan~gal. Hind nagcuculang n~g magagandang panucal ang m~ga
namamamahala, n~guni't napipilitan camng gumamit n~g m~ga mat at m~ga
bisig n~g ib na ang caraniwa'y hind namin kilala, na marahil hind ang
paglilingcd sa canyang sariling Bayan ang guinagaw, cung d ang
paglilingcd lamang sa sariling iguiguinhawa. Ito'y hind casalanan
namin, cung d sa calacaran n~g panahn; hind cacaunti ang naitutulong
sa amin n~g m~ga fraile, datapuwa't hind na macasasapt sil ... Ibig
cong ipagmalasakit cay, at ibig co sanang huwag macapagpahamac sa iny
n~g an man ang m~ga caculan~gan n~g casalucuyang sinusunod naming
pamamahal ... hind co mangyaring maampon ang lahat, at hindi namn
macapagsacdal na laht sa akin. May magagaw p ba ac sa inyng
mapakikinaban~gan niny cahi't cacaunti? mayroon p ba cayng an mang
ibig hin~gi sa akin?

Nagnilay-nilay si Ibarra.
--Guinoo,--ang isinagt,--ang lalong malaking nais co'y ang ililigaya
nitng aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing cautan~gan niya sa
Inang Bayan, at sa pagpupumilit n~g aking m~ga cababayan, at mabigkisn
ang Inang Bayan at ang aking m~ga cababayan n~g walng hanggang tali n~g
nagcacaisang m~ga adhic at n~g nagcacaisang m~ga pag-aari. Ang Gobierno
lmang ang macapagbibigay n~g aking cahin~gian, pagcatapos n~g mahabang
panahng laguing pagsusumakit at n~g tapat na m~ga pagbabago n~g m~ga
cautusn.
Tinitigang sandal n~g Capitn General, titig na tinumbasn ni Ibarra
n~g gayn din catagal na titig.
--Cay p ang unang lalaking nacausap co sa lupaing it!--ang biglng
sinabi at iniabot sa cany ang camy.
--Wal p cayng nakikita cung d ang m~ga tong dito sa ciudad ay
humihilahod, hind p niny nadadalaw ang pinararatan~gang m~ga damp sa
aming m~ga bayan; cung mamasid p sana niny sila'y macacakita cay n~g
tunay na may magandang ps at m~ga dalisay na caasalan.
Nagtindig ang Capitn Ganeral at nagpasyl n~g pacabcabila sa slas.
--Guinong Ibarra,--ang pagdaca'y sinbi, na biglng tumguil,--ang
binta'y tumindig;--marhil yayo ac sa lob n~g isng buwn; hind
nauucol sa inyng byan ang patacb n~g inyng isip at ang inyng
pinag-arlan. Ipagbili p niny ang laht ninyng m~ga ariarian,
paghusyin niny ang inyng cabn n~g damit at summa cay sa akin sa
Europa; ang sin~gw n~g lp roo'y macaggaling sa iny.
--Hind co calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang loob na pakita
sa akin n~g iny pong camahalan! ang isinagot ni Ibarrang nababagbag n~g
caunti ang calooban;--datapuwa't dapat acng tumir sa lupaing
kinabuhayan n~g aking m~ga magugulang.....
--Kinamatayn nil, ang lalong carapatdapat ninyng sabhin! Maniwal
p cay sa akin, marahil higut ang aking pagcakilala sa inyng lupan
cay sa iny ... Ah! maalaala co pal,--ang canyang biglng sinbi na
nagbago n~g any n~g pananalit,--cay'y mag-aasawa sa isng dalagang
carapatdapat sambahn, ay binbinbn sa cay dito! Humay cay! humay
cay sa canyang tab at n~g lalo cayng magcaroon n~g calayaan ay
paparituhin niny sa akin ang canyng am,--ang idinagdg na
nacan~git.--Gayn ma'y huwg ninyng lilimuting ibig cong samhan niny
ac sa pagpapasyl.
Yumucd si Ibarra at yumo.
Tinwag n~g Capitn General ang canyng ayudante.
--Naggalac ac--any, na tinatapictapc ang balicat n~g
ayudante;--n~gayn co lamang nakita cung paano ang paran upang magung
isng magaling na castil, na hind kinacailan~gang talicdn ang pagca
magalng na filipino, at sintahn ang canyng sariling byan; sa
cawacasa'y naipakilala co n~gayn sa m~ga fraile na hind laran nil
ang laht sa atin; binigyng btas ac n~g bintang it sa paggawa n~g
gayn, at hind malalao't mabibigyan co n~g tapat na tumbs ang fraile!
Syang at ang binatang iya'y balang araw ay ... datapuwa't paparituhin
mo ang Alcalde sa akin!

Humarp caracaraca sa cany ang Alcalde.

--Guinoong Alcalde,--ang sinbi sa canya pagpasoc niya,--n~g mailagang
mangyari uli ang "napanood" n~g camahalan p ninyng m~ga "cagagawan",
m~ga cagagawang dinaramdam co, palibhasa'y "nacasisirang pr" sa
Gobierno at sa lahat n~g m~ga castil, nan~gan~gahas acng ipagblin sa
iny n~g "totoong mahigpit" si guinoong Ibarra, upang hind lamang
ipagcaloob niny sa canya ang m~ga kinacailan~gan at n~g maganap niy
ang canyang m~ga panucalang nauucol sa icapagcacapr n~g Inang-Bayan,
cung d naman pan~gilag niny sa hinaharap na panahng siya'y
bagabaguin n~g taong sino man at sa dahilang paano mang paraan.
Napag unaw n~g Alcalde ang sa canya'y pagsisi, caya n~ga't siya'y
yumucd upang mailihim ang cagulumihanan n~g canyang lob.
Ipasabi p niny ang gayn dn sa alfrez na siyang nag-uutos dito sa
"seccin", at iny pong siyasatin cung tnay n~gang may m~ga tan~ging
cagagawang saril ang guinong iyan, na hind sinasabi n~g m~ga
"reglamento": hind lamang isang carain~gan ang aking narin~gig tungcl
sa ganitng bagay.
Humarap si capitang Tiagong matigas ang damt na magaling ang
pagcacaprinsa.
--Don Santiago,--ang sa cany'y sinabi n~g capitan General sa salitang
mairog,--hind pa nalalaong aking sinaysay ang aking pakikianib sa iny
n~g galac, dahil sa pagcacapalad ninyng magcaroon n~g isang anac na
babaeng gaya na n~g baga n~g binibining de los Santos, n~gayo'y
nakikisama naman ac sa galac niny, dahil sa nyong mamanugan~gin: ang
catotohanan n~ga'y ang lalong mabait sa m~ga anac na babae ay
carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa Filipinas.
Hind p ba mangyaring aking maalaman sa iny cung cailang cay
ipagsasaya ang canilang pagcacasal?
--!Guino!...--ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid ang
pawis na umaagos sa canyang no.
--Aba! ayon sa masd co'y wal pang matibayang taning! Sacali't clang
n~g m~ga padrino'y aking icagagalac n~g malaki na ac ay magung isa sa
canila. It'y n~g mapaw ang aking masamang pakilasa sa maramng
casalang linabasan co rto n~g padrino hangga n~gayon!--ang idinugtng,
na ang Alcalde ang pinagsasabihan.
--Siya n~g p!--ang isinagt ni Capitang Tiago, casabay ang isang
n~giting nacaaakit sa pagcahabag sa canya.
Pinaroonan si Mara Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa paglacad:
maraming lubhang sasabihin at isasaysay niya sa canyang casintahan.
Nacarin~gig siy n~g masasayng voces sa is sa m~ga tahanan n~g bhay,
cay't siy'y marhang tumwag sa pintan.
--Sinong tumatwag?--ani Mara Clara.
--Aco!
Tumahmic ang m~ga voces at ang pinta'y....hind nabucsn.
--Ac ang tumatawag, macapapasoc ba ac?--ang tanng n~g bint, na
ang pso'y tumtiboc n~g lubhng malacs.

Nanatili ang catahimican. N~g macaraan ang sandali'y mararahang m~ga

hacbang ang nan~gagsilpit sa pint, at ibinulng sa btas n~g susian
n~g masayng voces ni Snang.
--Crisstomo, pasasa teatro cam n~gayng gab; islat mo ang ibig mong
sabihin cay Maria Clara.
At nan~gagsilayo ang m~ga hacbang na matlin ding gya n~g pagcalapit.
--An ang cahulugan cay nito?--ang ibinulong ni Ibarrang
naglilining-lining at untiunting lumlay sa pintan.

=XXXVIII.=
=ANG PROCESION.=
Paggab, at n~g nsisindi n~g laht ang m~ga farol sa m~ga bintan,
guinaw ang icapat na paglabs n~g procesin, na sinsabayan n~g
repique n~g m~ga campan at n~g talasts n~g dating m~ga putucan.
Ang Capitan General na nagppasyal n~g lacd, na caacby ang canyng
dalawang ayudante, si Capitang Tiago, ang Alcalde, ang Alfrez at si
Ibarra, na pinan~gun~gunahan n~g m~ga guarda civil at n~g m~ga
pnong-byan, na siyng nan~gagwawahi n~g dan at nagpapatab sa tao,
inanyayhan silang doon manod n~g pagdan n~g procesin sa bhay n~g
Gobernadorcillo, na nagpatay sa harapn n~g isng tablado, upang doon
saysayn ang isang loa (pagpupuri) sa pag bibigay dan~gal sa Santong
Patrn.
Tinalicdn marhil n~g bong galc ni Ibarra ang pakiking n~g tulng
iyn, palibhasa'y llong minmagaling pa niyng doon na manod n~g
procesin sa bhay ni Capitang Tiago, na kinatitirahan ni Mara at n~g
caniyng m~ga caibigang babe, n~guni't sa pagc't big n~g Capitan
General na mpakinggan ang loa, napiltan siyng mag-alw na lmang sa
pag-sang si Mara Clara'y canyng makikita sa teatro.
Ang pasimul n~g procesi'y m~ga "ciriales" na plac, na taglay n~g
tatlng m~ga sacristng nan~gacaguantes, sumsunod ang m~ga bat sa
paralang casma ang canilng maestro; pagcatpos ay ang m~ga batng may
dalng m~ga farol na papel, na ib't ib ang m~ga clay at any,
nacalagy sa dlo n~g isng tikng humigut cumlang ang hba sa
napapamuthan n~g alinsnod sa naisipn n~g m~ga bat, sa pagca't ang
nagcacaggol n~g pag-ilaw na ito'y ang m~ga musms sa nyon at ang
nyon, at ang pinabahalan. Malgyang guinganap nil ang tungcling
itng initang sa canil n~g matanda sa nayon; bawa't isa'y
nagmumunacl at gumagaw n~g canyng farol, pinapamtihan n~g
magalin~gin nilng m~ga sbit at n~g maliliit na m~ga bandl, alinsunod
namn sa calagayan n~g canilng buls, at sac iniilawan n~g isng ups
n~g candil, sacali't macapanghin~gi sila sa isng caibigan camag-nac
na sacristan, cung dili caya'y bumibili sila n~g isng maliit na
candilang mapul, na guinagamit n~g m~ga insc sa canilng m~ga altar.
Sa calaguitnaa'y nagpaparoo't parito ang m~ga alguacil at m~ga teniente
n~g justicia, upng pan~gasiwang huwag magcwatac-watc ang m~ga hany
at huwg magcbuntn-buntn ang m~ga tao, at sa ganitng cadahilana'y
guinagaw nilng tagapamag-itan ang canilng varas, sa pagcat sa m~ga

panghahampas nila nito, na ipinamamahagui nila n~g ucol at catatagang

lacas nasusunduan nil ang pagcunlac at carikitan n~g m~ga procecin,
sa icababanal n~g m~ga cluluwa at ininingning n~g m~ga pagdiriwng n~g
religin!
Samantlang ipinamamahgui n~g walng byad n~g m~ga alguacil ang
ganitng pangbanl na m~ga pal n~g yantc, ang ib nama'y nammigay rin
n~g walng byad n~g malalaki't maliliit na m~ga candil, at n~g sa
gayo'y canilng maaliw ang m~ga pinal.
Guinoong Alcalde,--ani Ibarra, n~g sabing mahna,--guinagaw po b ang
m~ga pamamlong iyan upang mabigyng caparusahn ang m~ga macasalanan,
dahiln lmang na canilang naibigan?
--Sumasacatuwiran p cay, guinoong Ibarra!--ang sagot n~g Capitan
General na narin~gig ang gayong catanun~gan:--nacapagttaca ang ganitng
napapanod na ... catampalasanan sa bawa't maparitong taga ibng lupan.
Nararapat n~gang ipagbwal.
Hind maalaman cung an ang dahil at cung bakit ang nan~gun~gunang
santo'y si San Juan Bautista. Sa nakikitang calagayan niy'y masasabing
hind totoong kinalulugdan n~g m~ga tao ang m~ga cagagawn n~g pinsan
n~g ating Pan~ginoong Jesucristo; tnay n~ga't siy'y may m~ga paa't
binting dalga, at may pagmumukhng ermitao, datapuwa't ang
kinalalagyan niya'y isng lmang ands na choy, at siy'y dindimlan
n~g ilng m~ga batang may m~ga dalng farol na papel na walng law, na
nan~gagpapaluan nang lihm n~g canicanilang farol ang is't is.
--Clang plad!--ang ibinbulong n~g filosofo Tasio, na pinanonod ang
prosecin mul sa daan;--hind macapagbibigay cagalin~gan sa iyo ang
icw ang nunang nagsaysay n~g Magandang Balit, at ang cahi't yumucd
sa iyo si Jess! hind nacapagbbigay cagalin~gan sa iyo ang inyong
malaking pananampalataya't ang iyng pagpapacahrap, at ang iyo man
lmang pagcamatay dahil sa pagwalanggalng mo n~g catotohanan at n~g
iyong pinananaligan; linilimot ang lahat n~g it n~g m~ga tao, pagca
walng tagly cung di ang sarling m~ga carapatn! Lalong magaling pa
ang magsermn sa m~ga simbahn cay sa magung cawiliwiling tinig na
sumisigaw sa m~ga ilng, nagpapakilala sa iy ang m~ga bgay na it cung
an ang Filipinas. Cung pano sna ang iyng kinin at hind m~ga balang,
cung ang dinamt mo sana'y sutl at hind balat n~g m~ga hayop, cung
nakipnig c sa isng Capisnan n~g m~ga fraile....
N~guni't inihint n~g matandng lalki ang canyng m~ga pagssi, sa
pagca't dumrating si San Francsco.
--Hind ba sinabi co na n~ga?--ang itinuly na n~gumin~git n~g
patuy;--it'y na sa isng carro at Santo Dios! gano carming m~ga
ilaw at gano carming m~ga farl na cristal! Cailan ma'y hind ca
naliguid n~g ganyng carming m~ga pangliwnag, Giovanni Bernardone! At
pagcagalinggalng na msical ibang m~ga tnig ang ipinarin~gig n~g m~ga
anc mo n~g mamaty na icw! Datapuw, cagalanggalang at mpacumbabang
nagtay n~g isng Capisnan, cung mabhay cang mag-ul n~gayon, wal
cang ibang makikita cung d n~ga haling na Eliasis de Cortona, at
sacli't makilala ca n~g iyng m~ga anc, ibbilangg icaw at marhil ay
mawn~gis ca sa kinaratnan ni Cesario de Speyer!
Sumusunod sa msica ang isng estandarte na kinalalarawanan n~g santo
ring iyon, datapuwa't may pitng pacpac. Dal ang estandarteng iyn n~g
m~ga "hermano tercero," na nacahabitng guingn at nagdarasal n~g
malacs at sa anyng caaw-awng ting.--Ayawn cung ano ang dahil n~g

pagcacagayn, sumsunod doon si Santa Mara Magdalena, na

pagcagandagandang larawang may saganang buhc, may panyong pinyang
bordado sa m~ga daliring pun n~g m~ga singsng, at nararamtn n~g damit
na sutlang may pamuting m~ga malalapad na guint. Naliliguid siy n~g
m~ga ilaw at n~g incienso; nan~gan~ganino sa canyng m~ga luhang virdrio
ang m~ga culay n~g m~ga law "bengala," na nagbibigay sa procesin n~g
anyng cahimahimal, caya n~ga't cung mins'y lumuluha ang santang
macasalanan n~g verde, cung minsa'y pul, minsa'y azul at iba pa. Hind
nagpapasimul ang m~ga bahay n~g pagpapanin~gas na m~ga ilaw na it cung
d cung nagdaraan si San Francisco; hind tinatamo ni San Juan Bautista
ang ganitong m~ga caran~galan, caya't dalidaling nagdaran, na canyng
pagcahiy na siy lamang ang bucd na ang pananamt ay balt n~g m~ga
hayp sa guitn n~g gayng caraming m~ga taong lips n~g guint at m~ga
mahalagang bat.
--Nariyn na ang ating santa!--anang anc na babae n~g gobernadorcillo
sa canyng m~ga panauhin; ipinahirm co sa cany ang aking m~ga
singsng, n~guni't n~g aco'y magtam n~g lan~git.
Nan~gagsisitiguil ang m~ga nan~gagsisi law sa paliquid n~g tablado
upng mapakinggan ang LOA (pagpupuri), gayn din ang guinagaw n~g m~ga
santo; ibig na man nil n~g sa canil'y nan~gagdadalang makinig n~g
m~ga tul. Sa pagca pagd n~g cahihntay n~g m~ga nan~gagdadala cay San
Juan, sila'y nan~gagsiupo n~g patingcayad, at pinagcaisahan nilang
ilagay muna sa lupa ang santo.
--Baca maggalit ang aguacil ang tutol n~g is.
--Hes! diyata't sa sacristia'y inilalagay lamang siy sa isng suloc
na may m~ga bahay n~g gagamb!
At n~g mapalagay na sa lupa si San Juan, siya'y nagmkhang tila is sa
m~ga taong-bayan.
Nagpapasimula ang hanay n~g m~ga babae buhat cay Magdalena, ang caibhn
lmang ay hind nagsisimula muna sa hanay n~g m~ga batang babae, na gaya
n~g m~ga lalaki, cung di ang m~ga matatandng babae ang nan~gun~guna at
sumusunod ang m~ga dalaga na siyang nan~gasahul n~g procesin hanggang
sa carro n~g Virgen na sinusundan n~g cura na napapandun~gan n~g palio.
Pacana ang caugaliang it ni pari Damaso, na siyang may sabi: "Hind ang
m~ga matatandang babae ang kinalulugdan n~g Virgen cung di ang m~ga
dalaga", bagy na isinasam n~g mukha n~g maraming babaeng mapag-anyong
banl, n~guni't sumasang-ayon sila at n~g mapagbigyang loob ang Virgen.
Sumsunod cay Magdalena si San Diego, baga man sila hind niya
ikinatutuwa ang gayng calagayan, sa pagca't nananatili sa canyang mukha
ang cahapisan, na gaya rin caninang umaga n~g sumusunod siya sa licuran
ni San Francisco. Anim na m~ga "hermana tercera" ang humihila sa canyng
carro, dahil sa cung anong pan~gaco pagcacaramdam; ang catotohana'y
sila ang humihila, at taglay nila ang boong pagsusumipag. Huminto si San
Diego sa harap n~g tablado at naghihintay na siya'y handugan n~g bati.
Datapuwa't kinakailangang hintayin ang carro n~g Virgeng
pinan~gun~gunahan n~g m~ga taong suot "fantasma" mult, na nacagugulat
sa m~ga bata; caya n~ga't naririnig ang iyacan at sigawan n~g m~ga
sanggol na m~ga haling ang caisipan. Gayn man, sa guitna n~g madilim na
pulutng na iyon n~g m~ga hbito, m~ga capuchn, m~ga cordn (lubid) at
m~ga lambng, na caalacbay yang dasl na pahuml athindi nagbabago ang
tinig, na papanood na wan~gis sa m~ga mapuputing m~ga jazmin, tulad sa
m~ga sariwang sampaga nahahalo sa m~ga lumang m~ga basahan, ang labing

dalawang batang babaeng nagagayasan n~g puti, nacocoronahan n~g m~ga

bulaclac, cult ang buhc, nagniningning ang m~ga matang cahuad n~g
canilng m~ga collar; walng pinag-ibhan sa m~ga angel n~g caliwanagang
napipilit n~g m~ga mult. Sila'y pawang nacacapit sa dalawang m~ga
sintas na azul na nacatali sa carro n~g Virgen, na nagpapaalaala sa m~ga
calapating humihla sa "Primavera" (larawan n~g pasimula n~g tag-araw.)
Pawang handa na sa pakikinig ang lahat n~g m~ga larawan, na
nagcacadaidaiti sila sa pag-ulinig n~g m~ga tula; nacatitig ang laht sa
nacasiwang na cortina (tabing n~g pintuan); sa cawacasa'y isang "aaah!"
n~g pangguiguilalas ang nagpumiglas sa m~ga labi n~g lahat.
At carapatdapat n~gang pangguillasan: siya'y isng malakilaki n~g
batang lalaking may m~ga pacpac, "botas" na pangpan~gabayo, banda,
cinturn at sombrerong may m~ga plumaje.
Ang seor Alcalde mayor!--ang sigaw n~g is; datapuwa't nagsimula ang
himala n~g m~ga kinapal n~g pagsasaysay n~g isang tulng cawan~gis din
niy, at hind niy isinama n~g loob ang sa canya'y pagtutulad sa
Alcalde.
Bakin pa sasaysayin dito ang m~ga sinabi sa wicang latn, tagalog at
wicang castila, na pawang tinula, n~g caawaawang binigyang pahirap n~g
gobernadorcillo? Linasap na n~g m~ga bumabasa sa amin ang sermn ni pari
Damaso caninang umaga, at ayaw n~ga caming sila'y lubhang palayawin n~g
napacarami namang m~ga caguilaguilalas na m~ga bagay, bucd sa baca pa
sumama ang loob sa amin n~g franciscano cung siya'y ihanap namin n~g
isang macacapan~gagaw, at ito ang aayaw cami, palibhasa'y cami taong
payapa, sa cagalin~gan n~g aming capalaran.
Ipinagpatuloy pagcatapos ang procesin: ipinagpatuloy ni San Juan ang
malabis n~g saclap na canyang paglalacad.
N~g magdaan ang Virgen sa tapat n~g bahay ni cpitang Tiago'y isang
awit-calan~gitan ang sa canya'y bumati n~g m~ga sinalita n~g Arcngel.
Yao'y isang tinig na caayaaya, matining, mataguinting, nagmamacaawa,
itinatan~gis war ang "Ave Mara" ni Gounod, na sinasaliwan n~g pianong
siya rin ang tumutugtg at caacbay niyang dumadalan~gin. Nagpacapipi ang
msica n~g procesin, huminto ang pagdarasal at tumiguil pati ni pari
Salvi. Nan~gan~gatal ang voces at bumbunglos n~g m~ga luha: higuit sa
isang pagbati, ang sinasaysay niya'y isng matas na dalan~gin, isang
carain~gan.
Narinig ni Ibarra ang tnig mula sa kinlalagyang durun~gawan, at nanaog
sa ibabaw n~g canyang puso ang pan~gin~gilabot at calungcutan.
Napagkilala niya ang sa caluluwang iyong dinaramdam, na isinasaysay sa
isang pag-awit, at nan~ganib siyang magtanong sa sarili n~g cadahilanan
n~g gayong pagpipighati.
Mapanglaw at nag-iisip-isip n~g siya'y masumpong n~g Capitan General.
--Sasamahan niny ac sa pagcan sa mesa; pagsasalitaanan ntin doon ang
nauucol sa m~ga batang nn~gawala, ang sa canya'y sinabi.
--Ac caya baga ang pinagcacadahilanan?--ang ibinulng n~g bnata, na
baga man tinitingnn niya'y hindi niya nakikita ang Capitan General, na
canyng sinundan n~g wala sa canyang loob.

=XXXIX.=
=SI DONA CONSOLACION.=
Bkit nacasar ang m~ga bintana n~g bahay n~g alfrez? saan naroroon,
smantalang nagdaraan ang procesin, ang mukhng lalak't nacabarong
francia na Medusa Musa n~g Guardia Civil? Napagkilala caya ni doa
Consolacing lubhang nacasususot ang canyang noong nababalatayan n~g
m~ga malalaking ugt, na wari'y siyang pinagdaraanan, hind n~g dug,
cung di n~g suca at apd; ang malakng tabac, carapatdapat na pamuti
n~g caniyang moradong m~ga labi, at ang canyang mainguiting titig, na sa
canyang pagsang-ayon sa isang magandang udyc ay hind niy inibig na
gambalain sa canyang calaguimlaguim na pagsun~gaw, ang m~ga catuwaan n~g
caramihang tao.
Ay! sa ganng canya'y nagnawnw lmang, n~g panahn na naghahar ang
caligayahn, ang m~ga magagandang udiyc n~g budhi.
Mapan~glw ang bhay, sa pagca't nagcacatuw ang bayan,--na gaya na n~g
n~g sinasabi ni Snang; walng m~ga farl at m~ga bandera. Cung d
lmang sa centinela (bantay na sundalo) na nagpapasial sa pintuan,
mawiwicang walang to sa bhay.
Isng malamlm na law ang siyng lumiliwanag sa walng cahusyang
salas, at siyng nagpapan~gannag sa m~ga marurumng caps na kinaptan
n~g m~ga bhay-gagamb at dinikitn n~g alabc. Ang ginong babae, ayon
sa canyng pinagcaratihang huwg gumaw at cakilakilabot; walng pamuti
ang canyng buhoc liban na lamang sa isang panyong nacatal sa canyang
lo, na doo'y pinababayaang macatacas ang m~ga maninipis at maiicling
tungcos n~g m~ga gusamt na buhoc ang brong franelang asl, na siyang
na sa ibabaw n~g isa pang barong marahil n~g una'y put, at isang syang
cups, na siyang bumabalt at nagpapahalat n~g m~ga payt at lapd na
m~ga hit, na nagcacapatong at ipinag-gagalawan n~g mainam. Lumalabas sa
canyang bibig ang bugl-bugl na as, na ibinbuga n~g boong pagcayamot
sa alang-alang, na canyang tinitingnan-pagca ibinubucas ang m~ga mata.
Cung napanood sana siya ni don Francisco Caamaque, marahil ipinalagay
na siya'y isang hariharian sa bayan, cung dilcaya'y mangcuculam, at
pinamutihan pagca tapos ang caniyang pagcatuclas na iyon n~g m~ga
pagwawariwari sa wicang tinda, na siya ang may likh upang canyang
maguing sariling gamit.
Hindi nagsimba n~g umagang iyon ang guinoong babae, hindi dahil sa
siya'y aayaw, cun di baligtad, ibig sana niyang siya'y pakita sa
caramihan at makinig n~g sermn, n~guni't hindi siya pinahintulutan n~g
canyang asawa, at ang pagbabawal ay may calakip, na gaya n~g
kinauugalian, na dalawa tatlong lait, m~ga tun~gayaw at m~ga sicad.
Napagkikilala n~g alfrez na totoong catawatawang manamit ang canyang
babae, na naaamoy sa canya yaong tinatawag n~g madlang "calunya n~g m~ga
sundalo," at hindi n~ga magaling na siya'y ilantad sa m~ga mata n~g m~ga
matataas na tao sa pan~gulong bayan n~g lalawigan, at cahi't sa m~ga
taga ibang bayang doo'y nan~gagsidalo.
Datapuwa't hindi gayon ang pinag-iisip n~g babae. Tals niyang siya'y
maganda, na siya'y may pagca anyong reina at malaki ang cahigtan niya
cay Mara Clara sa cagalin~gang manamit at gayon din sa karikitan n~g
caniyang m~ga damit: si Maria Clara'y nagtatapis, siya'y hindi't naca
"saya suelta." Kinailan~gang sa caniya'y sabihin n~g alferez: "
itatahimic mo ang iyong bibig ipadadala cata sa bayan mo sa

casisicad!"
Hindi ibig ni doa Consolacing umuwi sa canyang bayan sa casisicad,
n~guni't umisip siya n~g gagawing panghihiganti.
Cailan ma'y hindi naguing carapatdapat macaakit sa canino man n~g
pagpapalagay n~g loob ang marilim na pagmumukh n~g guinoong babaeng
ito, cahi't cung siya'y nagpipinta, n~g canyng mukh, n~guni siya'y
totoong nacapagbigay balisa n~g umagang iyon, lalong lalo na n~g siya'y
mapanood na magpabalicbalic n~g paglacad sa magcabicabilang dulo n~g
bahay, na walang imic at wari mandi'y nagbabalacbalac n~g isang bagay na
cagulatgulat macapapahamac: taglay n~g canyang panin~gin iyang sinag
na ibinubuga n~g isang ahas pagca inaacmaang lusayin cung siya'y
nahuhuli; ang panin~ging yao'y malamig, nagninining, tumataos at may
cadulin~gasan, carumaldumal, malupit.
Ang lalong maliit na pagcacahidwa, ang lalong babahagyang hindi
sinasadyang alatiit, humuhugot sa canya n~g isang salaula at
napacaimbing lait na sumasampal sa caluluwa; datapuwa't sino ma'y walang
sumasagot: maguiguing isa pang malaking casalanan ang mahinahong
pakikiusap.
Nagdaan sa gayong calagayan ang maghapon. Palibhasa'y walang ano mang
nacahahadlang sa canya--sapagca't piniguing ang canyang asawa,--ang
budhi niya'y pinupuno n~g guiyaguis: masasabing untiunting pinupuspos
ang canyang m~ga silacbo n~g tilamsic at init n~g lintic at
nan~gagbabalang magsambulat n~g isang imbing unos. Nan~gagsisiyucod na
lahat sa canyang paliguid, tulad sa m~ga uhay sa unang hihip n~g bagyo:
walang nasusunduang hadlang, hindi nacatitisod n~g ano mang dulo
catayugang sucat mapagbuntuhan n~g canyang cayamutan; nanghihinuyo at
nan~gan~gayupapang lahat ang m~ga sundalo at m~ga alil sa
paliguidliguid niya.
Ipinasara niya ang m~ga bintana upang huwag niyang marin~gig ang m~ga
pagcacatuwa sa labas; ipinagbilin sa centinela na huwag papasukin ang
sino man. Nagbigkis n~g isang panyo sa ulo at n~g wari'y ito'y mailagang
huwag sumambulat, at pinasindihan ang m~ga ilaw baga man may sicat pa
ang araw.
Ayon sa ating nakita na, piniit si Sisa, dahil sa panggugulo sa
catiwasayan n~g bayan at inihatid sa cuartel. Niyo'y wala roon ang
alfrez, caya napilitan ang cahabaghabag na babaeng maglamay na magdamag
na nacaupo sa isang bangco, na walang diwa ang titig. Nakita siya
kinabucasan n~g alfrez, at sa pagcaibig na siya'y maipan~gilag sa ano
mang casacunaan sa m~ga araw na iyon n~g caguluhan, at sa caayawan
namang huwag magcaroon n~g ano mang hindi calugodlugod panoorin,
ipinagbilin n~g alfrez sa m~ga sundalong alagaan si Sisa, caawaang
pagpakitaan n~g maguiliw na calooban at pacanin. Gayon ang naguing
calagayan sa loob n~g dalawang araw n~g babaeng sira ang pag-iisip.
N~g gabing ito, ayawan cung dahil sa calapitan doon n~g bahay ni
capitang Tiago'y dumating hanggang sa canya ang mapanglaw na canta ni
Mara Clara, cung dili caya'y pinucaw n~g ibang m~ga tinig ang
pagcaalaala niya n~g canyang m~ga dating canta, sa papaano man ang
dahil, pinasimulaan niyang cantahin ang m~ga "cundiman" nang canyang
cabataan. Pinakikinggan siya nang m~ga sundalo at hindi nan~gagsisiimic:
ay! sa canila'y nagpapagunit ang m~ga tinig na iyn n~g m~ga panahong
una, yang m~ga gunit n~g panahng hindi pa narurun~gisan ang calinisan
n~g canilang budh.

Narinig din siy ni doa Consolacin sa oras na iyn n~g canyng

cainipan, at n~g canyng maalaman cung sino ang cumacanta'y nag-utos:
--Papanhikin niny siy agad-agad!--ang canyang sinabi pagcaraan n~g
ilng sandaling canyang pag-iisip-isip. Isang bagay na nacacahuwad n~g
n~giti ang siyang nasnaw sa canyang tuyong m~ga labi.
Ipinanhc doon si Sisa, na humarp na d nagulomihanan, na hind
nagpahalata n~g pagtatac tcot: tila mandin wala siyng nakikitang
sino mang guinong babae. Ito'y nacasugat sa loob n~g mapagmataas na
Musa, na ang bong acala'y nacaakit sa paggalang at pagcagulat ang
canyng calagayan.
Umub ang alfereza, humudyt sa m~ga sundalong man~gagsiya-o, kinuha ang
ltigo n~g canyang asawa sa pagca sabit, at nagsalita n~g maban~gis na
tinig sa babaeng sira ang isip:
--"Vamos, magcantar icaw!"
Isa sa m~ga magagandang caugalian n~g guinoong babaeng ito ang
magpacasumicap na huwag niyang maalaman ang wicang tagalog, cung dili
ma'y nagpapacunwaring hind niy nalalaman ang tagalog na ano pa't
sinasadyang magpautal-utal at magpamalimali n~g pananalita: sa gayo'y
magagawa niy ang pag-aanyo n~g tunay na "orofea", na gaya n~g caniyng
caraniwang sabihin. At magaling n~ga naman ang canyng guinagawa! sa
pagca't cung pinahihirapan niy ang wicang tagalog, ang wicang castila'y
hindi lumiligtas sa gayng catampalasanan, sa nauucol sa gramtica at
gayon din sa pan~gun~gusap. At gayon man'y guinawa n~g canyng asawa,
n~g m~ga silla at n~g m~ga zapatos ang boong caya upang siya'y maturuan!
Isa sa m~ga salitang lalong pinagcahirapang totoo niy, na ano pa't daig
ang pagcacahirap ni Champollion sa m~ga geroglfico, ay ang sabing
"Filipinas."
Ayon sa sabihanan, kinabucasan n~g araw n~g sa canila'y pagcacasal, sa
pakikipag-usap sa canyang asawa, na n~g panahong iyo'y cabo pa lamang,
sinabi ni doa Consolacing "Pilipinas"; inacala n~g cabong catungculan
niyng ipakilala ang pagcacamali at turuan, caya n~ga't canyng
tinuctucan at pinagsabihan:--"Sabihin mong Felipinas, babae, huwag ca
sanang hayop. Hindi mo ba nalalamang ganyan ang pan~galan n~g iyong
p.bayan dahil sa nanggaling sa Felipe?" Ang babaeng pinapanaguinip ang
matimys na lugd n~g pagcabagong casal, inibig sumunod at sinabing;
"Felepinas". Inacala n~g cabong nacalalapitlapit na, caya dinagdagan ang
m~ga pagtuctoc, at sinigawan--"Datapuwa, babae, hindi mo ba masabi:
Felipe? Huwag mong calimutan, talastasin mong ang haring Felipe ...
quinto.... Sabihin mong Felipe, at saca mo iragdag ang "nas" na ang
cahulugan sa wicang latin ay m~ga pulo n~g m~ga indio, at masusunduan mo
ang pan~galan n~g iyong rep-bayan!"
Hinihpohipo ni Consolacin, na n~g panahong iyo'y lavandera, ang bcol
ang m~ga bcol n~g canyang ulo, at inulit, bagaman nagpapasimula na
ang pagcaubos n~g canyng pagtitiis:
--"Fe ...lipe, Felipe ...nas, Felipenas, gayn n~g ba?"
Nangguilals n~g di ano lamang ang cabo. Bakit baga't "Felipenas" ang
kinalabasan at hindi "Felipinas"? Alin sa dalawa: sasabihing
"Felipenas" dapat sabihing "Felipi"?
Minagaling n~g cabong huwag n~g umimic n~g araw na iyn, iniwan ang
canyng asawa at main~gat na nuhang tanng sa m~ga limbag. Dito'y

napuspos n~g hindi cawasa ang canyng pagtatac; kinust ang canyng
m~ga mat:--Tingnan nating ... marahan! "Filipinas" ang siyang saysay
n~g laht n~g m~ga limbg, cung wicaing is-is ang m~ga letra; ang
canyng asawa at siy ay cacapuwa wala sa catuwiran.
--Bakit?--ang ibinubulong,--macapagsisinun~galing baga ang Historia?
Hindi bag sinasabi sa librong ito, na ang pan~galang ito'y siyang
dito'y ikinapit, alang-alang sa infante na si don Felipe? Bakit caya
nagcapaapaano ang pan~galang ito? Baca caya naman isang indio ang Alonso
Saavedrang iyn?...
Isinangguni ang canyang m~ga pag-aalinlan~gan cay sargento Gmez, na n~g
panahn n~g canyng cabataa'y naghan~gad na magpari. Hindi man lmang
pinapaguingdapat n~g sargentong tingnan ang cabo, nagpalabas sa bibig
n~g isng cumpol na as at sinagot siy n~g lalong malaking
pagmamayabang:
--N~g m~ga panahng una'y hindi sinasabing Felipe cung hindi Filipi:
tayong m~ga tao n~gayn, palibhasa'y naguiguing "franchute" (nakikigagad
n~g ugali sa m~ga francs), hindi natin matiis na magcasunod ang
dalawang "i". Caya n~ga ang taong may pinag-aralan, lalong lalo na sa
Madrid, hindi ca ba napaparoon sa Madrid? ang taong may pinag-aralan
ang wica co, nagpapasimula na n~g pananalita n~g ganito: "menistro",
"enritacin", "embitacin", "endino", at iba pa, sa pagca't ito ang
tinatawag na pakikisang-ayon, sa casalucuyang lacad n~g caugalian.
Hindi napaparoon sa Madrid cailan man ang cabo, ito ang cadahilana't
hindi niya nalalaman ang cung bakin gayon ang pananalit. Pagcalalaking
bagay ang natututuhan sa Madrid!
--Sa macatuwid n~gayon ang dapat na pananalita'y?...
--Ayon sa pananalita n~g una, alam mo na? Ang lupaing ito'y hindi pa
pantas, iayon mo sa caugalian n~g una: Filipinas!--ang tugn ni Gmez
n~g boong pagpapawalang halaga.
Sacali't masama ang pagcatanto n~g cabo sa m~ga sarisaring wica, ang
capalit nama'y magaling siyang asawa: ang bagong canyang napag-aralan ay
dapat maalaman naman n~g canyang asawa, caya't ipinagpatuloy niya ang
pagtuturo.
--Consola, ano ang tawag mo sa iyong p--bayan?
--Anoang aking itatawag sa canya? alinsunod sa itinuro mo sa akin
Felifenas!
--Haguisin cata n~g silla, p-!,--cahapo'y magalinggaling na ang
pagsasalita mo n~g pan~galang iyan, sa pagca't naaayon sa bagong
caugalian; datapuwa't n~gayo'y dapat mong sabihin n~g alinsunod sa
matandang ugali Feli, hindi pala, Filipinas!
--Tingnan mo, hindi pa ac luma! ano ba ang pagca isip mo?
--Hindi cailan~gan! sabihin mong Filipinas!
--Ayaw aco! Aco'y hindi isang lumang casangcapan ... bahagya pa lamang
nacagaganap aco n~g tatlompong tan!--ang isinagot na naglilis n~g
mangas na parang naghahanda sa pakikiaway.
--Sabihin mo, napacap--, babalabaguin cata n~g silla!

--Namasdan ni Consolasin ang galaw, nagdilidili at nagsabi n~g pautal,

na humihin~ga n~g malacas:
--Feli ...Fele ...File ...
Pum! erraes! ang silla ang siyang tumapos sa pananalita.
At ang kinawacasan n~g pagtuturo'y suntucan, calmusan, m~ga sampalan.
Binuhucan siya n~g cabo, tinangnan naman n~g babae ang balbas n~g lalaki
at ang isang bahagui n~g catawan--hindi macapan~gagat sa pagca't
umuugang lahat ang caniyang m~ga n~gipin,--bumigay n~g sigaw ang cabo,
binitiwan siya n~g babae, humin~ging tawad sa lalaki, umagos ang dugo,
nagcaroon n~g isang matang mahiguit ang capulahan cay sa isa, isang
barong gulagulanit, lumabas ang maraming m~ga casangcapan sa canilang
pinagtataguan, datapua't ang Filipinas ay hindi lumabas.
M~ga cawan~gis n~g ganitong bagay ang m~ga nangyari cailan man at
canilang mapapag-usapan ang nauucol sa pagsasalit. Binabalac n~g cabo
n~g sakit n~g loob, sa caniyang pagcamasid sa pagsulong n~g pagcatututo
n~g pagsasalita n~g caniyang asawa, na sa loob n~g sampong ta'y hindi
na ito macapagsasabi n~g ano man. Gayon n~ga naman ang nangyari. N~g
sila'y icasal, nacacawatas pa ang canyang asawa n~g wicang tagalog, at
nacapagsasalita pa n~g wicang castil upang siya'y mawatasan; n~gayon,
dito sa panahn n~g pangyayari n~g aming m~ga sinasaysay, hindi na siya
nacapagsasalit n~g ano mang wic: totoong nawili na siya sa pagsasalita
n~g pacumpas-cumpas, patan~go-tan~g at pailing-iling na lamang, na ano
pa't canyang hinihirang pa naman yaong m~ga sabing maririin at
maiin~gay, caya n~ga't linaluan pa niya n~g hindi ano lamang ang
nagmunacala n~g "Volapuk".
Nagcapalad n~ga si Sisa na hindi siya mawatasan. Umunat n~g caunti ang
cunot n~g m~ga kilay n~g alfereza, isang n~giti n~g catuwaan ang siyang
nagbigay saya sa caniyang mukha: hindi na n~ga mapag-aalinlan~ganang
hindi siya marunong n~g wicang tagalog, "orofea" na siya.
--Asistente, sabihin mo sa babaeng ito sa wicang tagalog, na siya'y
cumanta! hindi niya aco mawatasan, hindi siya marunong n~g castila!
Nawatasan ni Sisa ang asistente at kinanta niya ang cancin n~g Gabi.
Pinakinggan ang paunang canta na may halong tawang palibac, n~guni't
untiunting nawala sa canyang m~ga labi ang tawa, pinakinggang magaling,
at n~g malao'y lumungcot at nag anyong nag-iisip n~g caunti. Ang tinig,
ang cahulugan n~g m~ga tul at pati n~g canta'y tumatalab sa canya.
Nawawatasan niyang magaling: marahil nauuhaw sa ulan ang pusong iyong
mabato at tuy, ayon sa "cundiman", tila baga mandin ay nanaog naman sa
ibabaw n~g canyang pus:
"Ang calungcuta't guinaw at ang calamigang
sa lan~git ay buhat, putos n~g balabal
n~g gabing marilim at labis n~g panglaw"....
"Ang lanta at cupas na abang bulaclac
sa boong maghapo'y nagladlad n~g dilag
sa nais na camtam pagpuring maalab
sa udyoc n~g dib-dib na mapagmataas."
"Pagdating n~g hapon pawang cahapisan

ang inaning bun~ga sa han~gad na dan~gal,

at ang pagsisisi ang taglay na lamang
sa m~ga nagawang lihis sa catuwiran."
"Pinagpipilitang itaas sa lan~git
ang pinacadahong lanta na't gulanit,
at caunting dilim ang hin~gi n~g hibic
upang maitago ang puring naamis."
"At mamatay siyang hindi namamasdan
n~g nacapanood na sicat n~g araw,
n~g ningning n~g caniyang naamis na dan~gal
at n~g hindi wastong mataas na asal."
"Mataos ding hin~gi n~g canyang dalan~gin
cay Bathalang Poong lubhang mahabaguin,
ang canyang libin~ga'y mangyaring diliguin
n~g hamog na luhang sa lan~git ay galing."
"Ang ibong panggabi'y sadyang iniiwan
ang lubhang maluncot na canyang tahanan
sa matandang cahoy na lihim na guang
at liniligalig tahimic na parang..."
--Huwag, huwag ca n~g cumanta!--ang sigaw n~g alfereza, sa ganap na
wicang tagalog, at tumindig na malaki ang balisa; huwag ca n~g cumanta!
nacalalaguim sa akin ang m~ga tulang iyan!
Tumiguil ang ul-ol na babae n~g pagcacanta: nagbitiw ang asistente n~g
isang:--Aba! sabe pala tagalog! (marunong pala n~g tagalog) at
nacatun~gan~gang tinitingnan ang guinoong babae na puspos n~g pagtataca.
Napagkilala nito na ipinagcanulo niya ang sariling catawan; nahiy at
palibhasa'y hindi sa babae ang catutubo niyang damdamin, ang cahihiya'y
nauw sa masilacbong galit at pagtatanim. Itinur ang pintuan sa hindi
marunong mag-in~gat na asistente, at sa isang sicad ay sinarhan ang
pint, pagcalabas niya. Lumibot na macailan sa silid, na pinipilipit n~g
nan~gin~gilis niyang m~ga camay ang ltigo, tumiguil na bigla sa tapat
n~g ul-ol na babae, at saca sinabi sa canya sa wicang castil;--Sayaw!
Hindi cumilos si Sisa.
--Sayaw, sayaw!--ang inulit-ulit n~g tinig na nacalalaguim.
--Tiningnan siya n~g ulol na babae n~g titig na walang diwa, walang
cahulugan; itinaas n~g alfereza ang caniyang isang bisig, at ang isa
namang bisig pagcatapos, at saca ipinagpag ang dalawang bisig: wal ring
naguing cabuluhan. Hindi nacacawatas si Sisa.
Siya'y naglulucs, naggagalaw, ibig niyang sa gayng gawa'y gagarin siy
ni Sisa. Naririnig sa dacong malayo ang msica n~g procesing tumutugtog
n~g isng marchang malungct at dakila, datapuwa't naglulucso ang
guinoong babae n~g catacot tacot na ang sinusunod ay ibang comps, ibang
msica ang tumtunog sa loob n~g canyng budhi. Tinititigan siya ni
Sisang hindi gumgalaw; isang wangki sa pagtatac ang naguhit sa canyng
m~ga mat, at isng bahagyng n~giti ang siyng nagpapagalaw sa canyng
m~ga putlaing m~ga labi: kinalulugdan niy ang sayaw n~g guinoong babae.
Huminto it at tila mandin nahihiy, iniyaang ang latigo, yaong calaguim

laguim na ltigong kilal n~g m~ga magnanacaw at n~g m~ga sundalo, na

gawa sa Ulan~go at pinag-inam n~g alferez sa pamamag-itan n~g m~ga cawad
na doo'y ipinulupot, at nagsalita:
--Icaw naman ang nauucol sumayw n~gayon!... sayw!
At pinasimulang paluin n~g marahan ang walng ano mang takip na m~ga paa
n~g ul-ol na babae, hanggng sa magcan~giwin~giwi ang pagmumukha nito sa
sakt, na an pa't pinilit niyng magsanggalang n~g m~ga camy.
--Aj! nagpapasimula ca na!--ang isinigaw na taglay ang catuwaang
malupit, at mula sa "lento" (madalang) ay iniuwi sa isang "allegro
vivace" (masaya at madalas).
Sumigaw ang cahabaghabag na babae n~g isang daing sa sakt, at
dalidaling itinaas ang paa.
--Sasayaw ca ba, p-india?--ang sinasabi n~g guinoong babae, at
tumutunog at humahaguinit ang latigo.
Nagpacalugmoc si Sisa sa sahig, tinangnan n~g dalawang camay ang m~ga
binti, at tinitigan ang canyang verdugo n~g m~ga matang nacatiric.
Dalawang malacas na hagupit n~g ltigo sa licod ang pilit sa canyang
tumindig, at hindi na isng daing, cung di dalawang atun~gal ang siyang
isinigaw n~g culang palad na sira ang isip. Nawalat ang canyang manipis
na bar, pumutoc ang balat at bumalong ang dug.
Nacapagpapagalac n~g mainam sa tigre ang pagcakita n~g dug:
nagpasilacbo n~g loob ni doa Consolacin ang dugo n~g canyang
pinahihirapan.
--Sayaw, sayaw, condenada, maldita! Mapacasam naw ang inang
nan~ganac sa iyo!--ang isinigaw;--sayaw papatayin cata sa capapal
n~g ltigo.
At ang canyang guinawa'y hinawacan niya n~g isang camay ang babaeng
ulol, samantalang pinapalo naman niya, ito at n~g canyang isang camay,
at nagpasimul siya n~g paglukso at pagsayaw.
Sa cawacasa'y napagkilala n~g ulol na babae ang sa canya'y ibig, caya
n~ga't ipinagpatuloy niya ang paggalaw na walang wasto n~g canyang m~ga
bisig. Isang n~giti n~g ligaya ang siyang nagpacubot sa m~ga lab n~g
maestra, n~giti n~g isang Mefistfeles na babae na nangyaring
nacapag-anyo n~g isang alagad; ang n~giting iyo'y may taglay na
pagtatanim, pagpapawalang halaga, paglibak at kalupitan, datapuwa't
walang magsasabing yao'y may cahalong halakhac.
At sa pagcatigagal n~g pagtatamong lugod sa caniyang gawa'y hindi niya
narin~gig ang pagdating n~g canyang esposo, hangang sa biglang nabucsan
n~g malaking in~gay ang pinto sa isang tadyac.
Sumipot doon ang alfrez na namumutla't marilim ang mukh; napanood ang
doo'y nangyayari at ibinulusoc sa canyang asawa ang isang catacottacot
na titig. Ito'y hindi cumilos sa kinalalagyan at nanatiling nacan~giti
n~g boong pagcawalang kinahihiyaan.
Inilagay n~g alfrez n~g lubos na pagpapacamairuguin ang canyang camay
sa balicat n~g magsasayaw na caiba sa lahat, at ipinag-utos na tumiguil
n~g pagsayaw. Humin~ga ang ulol na babae at dahandahang napo sa lapag
na narurumhan n~g canya ring dug.

Nagpatuloy ang catahimican: humihin~gasing n~g malacas ang alfrez;

kinuha ang ltigo n~g babaeng sa canya'y humihiwatig at tumitin~gin n~g
m~ga matang wari'y tumatanong, at saca sa canya'y nagsabi n~g tinig na
payapa at madalangdalang:
--Ano ang nangyayari sa iyo? Hindi ca man lamang nagbigay sa akin n~g
magandang gabi!
Hindi sumagot ang alfrez, at ang guinawa'y tinawag ang "asistente."
--Dalhin mo ang babaeng ito,--anya;--pabigyan mo siya cay Marta n~g
ibang baro at sabihin mo tuloy na gamutin! Pacanin mo siyang magaling at
bigyan mo n~g isang magaling na higaan ... icaw ang bahala, pagca
siya'y inyong pinaglupitan! Bucas ay ihahatid siya sa bahay ni guinoong
Ibarra.
Pagcatapos ay sinarhang mabuti ang pintuan, inilagay ang talasoc at saca
lumapit sa canyang asawa.
--Naghahanp icaw na basaguin co ang mukha mo!--ang sa canya'y sinabing
nacasuntoc ang m~ga camay.
--Ano ang nangyayari sa iyo?--ang tanong n~g babae na tumindig at
umurong.
--Ano ang nangyayari sa akin?--ang sigaw n~g tinig na cahawig n~g
culog, casabay n~g isang tun~gayaw, at pagcatapos na maituro sa babae
ang isang papel na puspos n~g sulat na tila cahig n~g manoc, ay
nagpatuloy n~g pananalita:
--Hindi mo ba ipinadala ang sulat na ito sa Alcalde, at iyong sinabing
pinagbabayaran aco upang aking ipahintulot ang sugal, babaeng p--?
Aywan co cung bakit hindi pa kita linlusay!
--Tingnan natin! tingnan natin cung macapan~gan~gahas ca!--ang sinabi
sa canya n~g babaeng nagttawa't siya'y linilibac;--ang lulusay sa
aki'y isang malaking totoo ang cahigtan n~g pagcalalaki sa iyo!
Narinig n~g alfrez: ang gayong alimura, n~guni't namasdan niya ang
ltigo. Dumampot n~g isang pinggan sa m~ga na sa ibabaw n~g isang mesa,
at ipinukol sa ulo n~g asawa: ang babaeng dating bihasa na sa ganitong
pakikiaway, agad-agad yumucod, at ang pingga'y sa pader tumama at doon
nabasag; gayon din ang kinahangganan n~g isang mangcoc at n~g isang
cuchillo.
--Duwag!--ang sigaw n~g babae,--hindi ca macapan~gahas lumapit!
At linurhan ang alfrez upang ito'y lalong magn~gitn~git. Pinagdimlan
ang lalaki at umaatun~gal na hinandulong ang babae; n~guni't hinaplit
nito n~g caguilaguilalas na caliksihan ang mukha n~g lalaki at saca
sumagasang tumacbong tuloytuloy sa canyang silid, at biglang sinarhan
n~g malacas ang pinto. Hinabol siya n~g alfrez, na humahagoc sa galit
at sa sakit n~g palong tinanggap, n~guni't walang nasunduan cung di
mapahampas sa pint, bagay na sa canya'y nagpabulalas n~g m~ga
tun~gayaw.
--Sumpan naw ang iyong angcan, babaeng baboy! Bucsn mo, p--p--,
bucsan mo, sa pagca't cung hindi'y babasaguin co ang iyong bun~g!--ang
iniaatun~gal, at kinacalabog ang pinto n~g canyang m~ga suntoc at sicad.

Hindi sumasagot si doa Consolacin. Nariri~ngig sa dacong loob ang

calampagan n~g m~ga silla at m~ga baul, na anaki mandin nagtatayo n~g
isang cut sa pamamag-itan n~g m~ga casangcapang-bahay. Yumayanig ang
bahay sa m~ga sicad at m~ga tun~gayaw n~g lalaki.
--Huwag cang pumasoc! huwag cang pumasoc!--ang sabi n~g maasim na
tinig n~g babae; papuputucan co icaw pagca sumun~gaw ca!
Tila mandin untiunting pumapayapa ang lalaki, at nagcasiya na lamang
siya sa magpalacadlacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dulo n~g
salas, na ang isang halimaw na na sa sa jaula ang catulad.
--Pasalansan~gan ca't magpalamig icw n~g ulo!--ang patuloy na paglibac
n~g babae, na tila mandin nacatapos na n~g pagtatayo n~g caniyang
pangsangalang na cut.
--Isinusumpa co sa iyo, na pagca kita'y nahaguip, cahi't ang Dios ay
hindi ca makikita, salaulang babaeng p--!
--Oo! masasabi mo na ang ibiguin!... aayaw cang aco'y magsimba! aayaw
mo acong bayaang gumanap sa Dios!--ang sabi n~g boong capalibhasaang
siya lamang ang marunong gumaw.
Dinampot n~g alfrez ang canyang capacete, naghusay n~g caunti, at saca
umalis na ang hakbang ay malalaki, datapwa't pagcaraan n~g ilang
sandali'y dahandahang bumalic: siya'y nag-alis n~g canyang m~ga bota.
Palibhasa'y bihasang macapanood ang m~ga alila roon n~g m~ga ganitong
pangyayari, caraniwang sila'y inaabot n~g yamot, n~guni't canilang
pinagtakhan ang pag-aalis n~g m~ga bota, bagay na hindi dating
guinagawa, caya't nan~gagkindatan ang isa't isa.
Naupo ang alfrez sa isang silla, sa tabi n~g dakilang pinto, at
nacapagtiis na maghintay roon n~g mahiguit na calahating oras.
--Tunay bagang umalis ca na naririyan ca pa, lalaking cambing?--ang
tanong na manacanaca n~g tinig, na pinagbabagobago ang lait, n~guni't
nalalao'y ilinalacas.
Sa cawacasa'y untiunting inalis niya ang m~ga casangcapang ibinunton sa
tabi n~g pinto: naririnig n~g lalaki ang calampag, caya't siya'y
n~gumin~giti.
--Asistente! umalis na ba ang pan~ginoon mo?--ang sigaw ni doa
Consolacin.
Sumagot ang asistente sa isang hudyat n~g alfrez:
--Oo po, guinoo, umalis na.
Narin~gig ang masayang tawa n~g babae, at saca hinugot ang talasoc n~g
pinto ...
Isang sigaw, ang calabog n~g catawang natutumba, m~ga sumpa, atun~galan,
m~ga tun~gayaw, m~ga hampas, m~ga tinig na pas ... Sino ang
macapagsasaysay n~g nangyari sa cariliman n~g silid na tulugan?
Ang asistente ay napasapanig n~g bahay na pinaglulutuan, at nagbigay sa
tagapagluto n~g isang hudyat na macahulugan.

--At icaw ang magbabayad!--ang sinabi sa asistente n~g tagapagluto.

--Aco? Cung sacali'y ang bayan ang siyang magbabayad! Itinanong niya
sa akin kung umalis na: tunay; n~guni't bumalik.

=XL.=
=ANG CATUWIRA'T ANG LACAS.=
Niyao'y may icasampong oras na n~g gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog
at nagnining sa madilim na lan~git ang ilang globong papel, na
ipinaitaas sa pamamag-itan n~g as at n~g han~ging pinainit. Ang ilang
m~ga globong pinamutihan n~g m~ga bomba't coetes ay nan~gasunog at
isinasapan~ganib ang lahat n~g bahay; dahil dito'y may nakikita pang
m~ga tao sa m~ga palupo, na may m~ga dalang isng mahabang cawayang sa
dulo'y may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig.
Naaaninagnagan ang maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag n~g
impapawid, at ang cahalimbawa nila'y m~ga fantasmang mula sa alang-alang
na nanaog upang manood n~g m~ga casayahan n~g m~ga tao. Sinusuhan din
naman ang maraming m~ga "rueda", m~ga "castillo", m~ga toro m~ga
calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaa'y
linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon n~g m~ga
taga San Diego.
N~gayo'y tumutun~go ang caramihang m~ga tao sa dacong plaza n~g bayan,
upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito't doo'y may
nakikitang m~ga ilaw n~g Bengala (luces de Bengala), na siyang
lumiliwanag n~g catacataca sa masasayang m~ga pulutong; gumagamit ang
m~ga bata n~g m~ga sigsig sa paghahanap n~g m~ga bombang hindi pumutoc,
at iba pang m~ga lab na mangyayari pang gamitin, datapuwa't tumugtog
ang msica n~g isang palatandaan, at n~g magcagayo'y linisan n~g lahat
ang capatagang iyon.
Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong m~ga ilaw
ang nacaliliguid sa m~ga haligui, nacabitin sa bubun~gan, at nasasabog
sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isng alguacil ang siyng
nag-aalaga n~g m~ga ilaw na iyn, at pagca napaparoon at n~g mapagbuti
ang m~ga ilaw na cucutapcutap, siya'y pinagsusutsutanan at sinisigawan
n~g madla;--Nariyan na, nariyan na siy!
Sa harp n~g escenario (palabasan) ay pinagtotonotono n~g orquesta ang
canilang m~ga instrumento, ipinaririn~gig ang m~ga pan~gunahin n~g m~ga
tugtuguin; sa licurann~g orquesta'y naroroon ang lugar na sinasabi n~g
corresponsal sa canyng sulat. Ang caguinoohan sa bayan, ang m~ga
castila at ang m~ga mayayamang dayo'y nan~gagsisiupo na sa nahahanay na
m~ga silla. Ang bayan, ang m~ga taong walang catungculan at walang m~ga
dan~gal na caloob n~g pamahalaa'y siyang nacalalaganap sa nan~gatitirang
lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang m~ga iba, na ang caraniwa'y hindi
n~g upuan cung di n~g bigyang cagamutan ang pagca pandac:
pinanggagalin~gan ang ganitng gaw n~g maiin~gay na m~ga pagtutol n~g
m~ga walang bangco; pagcacagayo'y nan~gagsisipanaog agad-agad ang m~ga
nacatayo sa bangco; n~guni't hindi nalalao't sila'y muling pumapanhic,
na parang walang ano mang nangyari.
M~ga pagpaparoo't parito, m~ga sigawan, m~ga in~gayan sa pagtataca, m~ga
halakhacan, isng huli na sa panahng "buscapi", isang "reventador" ang

siyang nan~gagdragdag n~g cain~gayan. Sa daco rito'y may nababaling paa

n~g isng bangco at nan~gahuhulog sa lupa, sa guitna n~g tawanan n~g
caramihan, ang m~ga taong nanggaling sa malayo at n~g macapanood ay
n~gayo'y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo'y nan~gag-aaway sa
pagpapan~gagaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo'y may naririn~gig na
isng calampagan n~g nababasag na m~ga copa at m~ga botella: yao'y si
Andeng na may dalng m~ga alac at m~ga pangpatid uhaw; main~gat na
tan~gan n~g dalawang camay ang malapad na bandeja, n~guni't canyang
nacasalubong ang sa canya'y nan~gin~gibig, na nag-acalang magsamantala
n~g gayong calagayan ...
Nan~gun~gulo sa pamamanihala at cahusayan n~g panoorin ang teniente
mayor na si don Filipo; sa pagca't malulugdin sa "monte" ang
gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don Filipo cay matandang Tasio:
--Ano caya ang mabuti cong gawin?--ang sabi niy;--hindi tinanggap n~g
Alcalde ang pagbibitw co n~g catungculan;--"inaacala po ba ninyng
sal't cay sa lacs sa pagganap n~g inyng m~ga catungculan?"--ang
itinanng sa akin.
--At ano ang inyong isinagot?
--Guinoong Alcalde!--ang aking isinagot;--ang m~ga lacas n~g isang
teniente mayor, cahi't magpacawalawalang capacanan, pawang catulad n~g
m~ga lacas n~g lahat n~g m~ga pinuno: nanggagaling ang m~ga lacas na
iyan sa m~ga matataas na pinun. Tinatanggap n~g cahi't hari man ang
canyang m~ga lacas sa bayan at tinatanggap naman n~g bayan sa Dios ang
canyang lacas. Itong bagay na ito pa naman ang wala sa akin, guinoong
Alcalde!--Datapuwa't hindi aco pinakingan n~g Alcalde, at sinabi sa
aking pag-uusapan na raw namin ang m~ga bagay na ito pagca tapos n~g
m~ga fiesta.
--Cung gayo'y tulun~gan nawa cayo n~g Dios!--ang sinabi n~g matanda, at
nag-acalang umalis.
--Aayaw po ba cayong manoodn~g palabas?
--Salamat! hindi co kinacailan~gan ang sino man sa pananaguinip at sa
paggawa n~g m~ga caululan, sucat na acong mag-isa,--ang isinagot n~g
filsofong calakip ang isang tawang palibac;--datapuwa't n~gayo'y
naalaala co, hindi ba tinatawag ang inyong paglilining n~g caugalia't
hilig n~g ating bayan? Payapa, n~guni't malulugdin sa m~ga panooring
nauucol sa m~ga pagbabaca at sa m~ga labanang sumasabog ang dug, ibig
ang pagcacapantay-pantay, datapuwa't sumasamba sa m~ga emperador, sa
m~ga hari at sa m~ga prncipe; hindi mapagpitagan sa religin, n~guni't
iniwawaldas ang pamumuhay sa m~ga walang cabuluhang pag paparan~galan sa
m~ga fiesta; ang m~ga babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas,
n~guni't nan~gahahaling pagca nacacakita n~g isang princesang
nagpapa-ikit n~g sibat ... nalalaman po ba ninyo cung ano ang
cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa....
Pinutol ang canilang salitaan n~g pagdating ni Mara Clara at n~g
canyang m~ga caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan
sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang
isa pang franciscano't ilang m~ga castila. Casama rin naman n~g cura ang
ilang m~ga mamamayang ang hanap-buhay umalacbay tuwina sa m~ga fraile.
--Bigyang pala naw sila n~g Dios naman sa cabilang buhay!--anang
matandang Tasio, samantalang lumalayo.

Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta n~g

"Crispino e la comare". May m~ga mata at may pakinig ang lahat n~g na sa
escenario, liban lamang sa is: si pr Salvi. Tila mandin walang
sinady n~g nagbibigay paroon cung di bantayan si Mara Clara, na ang
tinataglay na cahapisa'y nagbibigay sa canyang cagandahan n~g isang
anyong cahimahimal sa ningning at cahalagahan, na ano pa't
napagwawaring tunay n~g ang may catuwirang siya'y panoorin n~g boong
pagliyag. N~guni't hindi nan~gagsasaysay n~g pagliyag ang m~ga mata n~g
franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan
n~g canyang m~ga panin~gin; nababasa sa m~ga titig na iyon ang isang
bagay na cahapisang may malaking pagn~gin~gitn~git: gayon marahil ang
m~ga mata ni Can sa panonood, buhat sa malayo, n~g Paraiso, n~g m~ga
caligayahan, doo'y ipinakilala sa canya n~g canyang ina!
Nagttapos na ang "acto" (bahagui) n~g pumasoc si Ibarra;
pinanggalin~gan ang pagdating niya roon n~g isang bulungbulun~gan: siya
at ang cura ang siyang pinagtinin~gan n~g pagpansin n~g lahat.
Datapuwa't parang hindi nahiwatigan n~g binata ang bagay na iyon, sa
pagca't bumati siya n~g walang kim cay Mara Clara at sa canyang m~ga
caibigang babae, at naupo sa tabi n~g canyang casintahan. Si Sinang ang
tan~ging nagsalit:
--Pinanood mo ba ang volcan?--ang initanong.
--Hindi caibigan? ako'y napilitang aking samahan ang Capitan General.
--Cung gayo'y sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang
m~ga naguing buhay n~g m~ga napacasama; nakita mo na? tacutin cami at
n~g huwag caming macapagsaya, nakita mo na?
Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang
pinakipagtalunan n~g masilacbo. Mainit ang pananalita n~g cura,
mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don Filipo.
--Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni
don Filipo;--si guinoong Ibarra'y isa sa m~ga lalong malalaki ang ambag,
at may catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo n~g
capayapaan.
--N~guni't hindi ba panggugulo n~g capayapaan ang magbigay casalanan sa
mabubuting m~ga cristiano? Iya'y isang pagpapabayang macapasoc ang
isang lobo sa cawan n~g m~ga mababait na tupa. Sasagot ca sa bagay na
ito sa harap n~g Dios at sa harap n~g m~ga matataas na puno!
Cailan man po'y nananagot aco, padre, sa lahat n~g m~ga gawang bucal sa
aking sariling calooban,--ang isinagot ni don Filipo na yumucod n~g
caunti;--datapuwa't hindi binibigyang pahintulot aco n~g aking maliit na
capangyarihang makialam sa m~ga bagay na nauucol sa religin. Ang m~ga
nag-iibig man~gilag na canyang macapanayam ay huwag makipagsalitaan sa
canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino man.
--N~guni't isng pagbibigay puang sa pan~ganib, at cung sino ang
umiibig sa pan~ganib ay sa pan~ganib namamatay!
--Wala acng nakikitang an mang pan~ganib, padre: ang guinoong Alcalde
at ang Capitan General, na aking m~ga punong matataas, capuwa
nakipag-usap sa cany sa boong hapong it, at hindi n~ga ac ang sa
canila'y magpapakilalang masama ang canilang guinawa.

--Cung hindi mo siy palalayasin dito'y cami aalis.

--Daramdamin cong totoo, datapuwa't hindi aco macapagpapalayas dito sa
canino man.
Nagsisi ang cura sa sinabi, n~guni't wala n~g magawa. Humudyt sa
canyng casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis.
Guinagd sil n~g m~ga taong canilng cacamp, baga man inirpan muna
nila n~g boong pagtatanm si Ibarra.
Napuspos ang ugong n~g m~ga bulungbulun~gan at salisalitaan: n~g
magcagayo'y nan~gagsilapit at nan~gagsibati sa binatang si Ibarra ang
ilang m~ga tao, at sinabi sa cany:
--Sumasainyo cami; huag po ninyng pansinin ang m~ga iyn!
--Sinong m~ga "iyan"?--ang itinanong na nagttaca.
--Iyang m~ga nagsialis at n~g mapan~gilagan ang macapanayam po ninyo!
--At n~g mapan~gilagan ang aking pakikipanayam? ang aking
pakikipanayam?
--Opo! anila'y excomulgado raw po cay!
--Sa pagtatac ni Ibarra'y hindi naalaman cung an ang sasabihin, at
lumin~gap sa canyng paliguid. Canyng nakita si Mara Clara na
tinatacpan ang mukha n~g canyng abanico.
--N~guni't ito baga'y dapat cayang mangyari?--ang sa cawacasa'y biglng
sinabi n~g malacs;--casalucuyan bang na sa unang panahn tayo n~g
cadilimn? Sa macatuwid baga'y....
At lumapit sa m~ga dalaga, at binago ang anyo n~g pananalit.
--Pagpaumanhinan niny ac,--any,--nacalilimot acng mayroon palng sa
aki'y naghihintay na aking catipn; magbabalic ac at n~g cayo'y aking
masamahan.
--Huwag cang umals!--ang sa canya'y sinabi ni Sinang;--sasayaw si
Yeyeng sa "La Calandria"; totoong calugodlugod sumayaw!
--Hindi maaari, caibigan co, datapuwa't aco'y bbalic.
Lalong lumala ang m~ga bulungbulun~gan.
Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi ang "Da
ust su permiso?" ("Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?")
at sinasagot siya ni Carvajal n~g "Pase ust adelante" ("Tumuloy po
cayo") at iba pa, nan~gagsilapit ang dalawang sundalo n~g guardia civil
cay don Filipo at hinihin~ging ihinto ang pagpapalabas.
--At bakit?--ang tanong ni don Filipo na nagtataca.
--Sa pagca't nagsuntucan ang alfrez at ang guinoong babae ay hindi sila
macatulog.
--Sabihin po ninyo sa alfrez, na binigyan cami n~g capahintulutan n~g
Alcalde Mayor, at"wala sino man" sa bayang may capangyarihan
sumalangsang sa capahintulutang ito, cahi't ang gobernadorcillo man, na

siyang tan~gi cong mataas na puno.

--Talastasin ninyong kinakailan~gang itiguil ang palabas!--ang inulit
n~g m~ga sundalo.
Tinalicdan sila ni don Filipo. Nan~gagsialis ang m~ga guardia.
Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at n~g huwag
magulo ang catahimican.
N~g matapos na ang bahaguing iyon n~g zarzuela na totoong
pinagpurihanan, lumabas naman ang Prncipe Villardo, at hinahamon n~g
away ang lahat n~g m~ga morong pumipiit sa canyang am; pinagbabalaan
sila n~g bayaning puputlan silang lahat n~g lo, at ang m~ga ulong ito'y
ipadadala sa buwan. Sa cagalin~gang palad n~g m~ga moro, na
nan~gagsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan n~g "himno de Riego", ay
siyang pagcacaroon n~g isang gulo. Biglang nagsihinto n~g pagtugtog ang
m~ga bumubuo n~g orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos
maipaghaguisan ang canilang m~ga instrumento. Ang matapang na si
Villardo, na hindi inaacalang man~gagsisirating ang m~ga taong iyong,
canyang ipinalagay na cacampi n~g m~ga moro, inihaguis naman ang canyang
espada at escudo at saca bumigay n~g tacbo; nang makita n~g m~ga morong
tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila
nag-alinlan~gang siya'y canilang gagarin: may naririn~gig na m~ga
sigawan, m~ga daing, tun~gayawan, m~ga salitang capusun~gan,
nagtatacbuhan ang m~ga tao, nan~gamatay ang m~ga ilaw, ipinaghahaguisan
sa impapawid ang m~ga vaso n~g ilaw, at iba pa.--M~ga tulisan! M~ga
tulisan!--ang sigaw n~g m~ga iba.--Sunog! sunog! m~ga
magnanacaw!--ang sigawan naman n~g m~ga iba; nan~gagsisitan~gis ang m~ga
babae't ang m~ga musmos, gumugulong sa lupa ang m~ga banco at ang m~ga
nanonood, sa guitna n~g ligalig, pagcacain~gay at caguluhan.
Ano ang nangyari?
Ilinagad n~g dalawang guardia civil na may tan~gang pamalo ang m~ga
msico at n~g pahintuin ang pinalalabas; sila'y narakip, baga man
nagsisilaban, n~g teniente mayor, na casama ang caniyang m~ga
cuadrillerong ang dalang sandata'y ang canilang m~ga lumang sable.
--Inyong ihatid sila sa tribunal!--ang sigaw ni don Filipo,--cay ang
bahala pagca sila'y nacawala!
Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si Mara Clara. Nan~gagsicapit
sa canya ang natatacot na m~ga dalagang pawang nan~gan~gatal at
nan~gamumutla; dinarasal ni ta Isabel ang m~ga letana sa wicang latin.
N~g pagbalicang loob n~g caunti ang m~ga tao sa pagcagulat, at n~g
canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat
n~g m~ga dibdib. Umulan ang m~ga bato sa pulutong n~g m~ga cuadrillerong
naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang nagyayacag na silabin
ang cuartel at iihaw roon si doa Consolacing casama ang alfrez.
--Sa ganyan lamang sila pinakikinaban~gan!--ang sigaw n~g isang babaeng
naglililis n~g canyang mangas at iniunat ang canyang m~ga
bisig;--panggugulo n~g bayan! Wala silang nalalamang pag-usiguin cung
di ang mababait na m~ga tao! Nariyan ang m~ga tulisan at ang m~ga
magsusugal! Sunuguin natin ang cuartel!
Hinihip n~g isa ang canyang bisig at humihi~ngi n~g confesin;
cahabaghabag na m~ga taghoy ang lumalabas sa ilalim n~g m~ga bangcong

nan~gatumba: yao'y isang caawaawang msico. Punongpuno ang escenario n~g

m~ga artista at n~g m~ga taong bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot
n~g Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan n~g wicang tinda cay Ratia,
na nacasuot maestro n~g escuela; si Yeyeng na nacabalot n~g malaking
panyong sutla na na sa tabi n~g prncipe Villardo; pinagpipilitan ni
Balbino't n~g m~ga morong aliwin ang m~ga msicong may m~ga nasactan at
hindi. Nagpapacabicabila ang ilang m~ga castila at pinagsasabihan ang
bawa't canilang nasasalubong.
Datapuwa't may nagcacabilog n~g isang pulutong. Napag-unawa ni don
Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain.
--Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!--ang isinisigaw ni don
Filipo;--hihin~gi tayo bucas n~g carapatang tumbas sa caguluhang
canilang guinawa, bibigyan tayo n~g nauucol sa ating catuwiran;
nananagot aco sa inyong bibigyan tayo n~g nauucol sa ating catuwiran!
--Hindi!--ang isinasagot n~g ilan; gayon din ang guinawa sa Calamb
(n~g 1879), gayon din ang ipinan~gaco, datapuwa't walang ano mang
guinawa ang Alcalde! Ibig naming gumawa n~g pagca justicia sa aming
camay! Tayo na sa cuartel!
Nawalang cabuluhan ang m~ga pakikiusap n~g teniente mayor; nagpapatuloy
ang pulutong sa canilang panucala. Lumin~gap si don Filipo sa canyng
paliguid at humahanap n~g sa canya'y tumulong ay canyng nakita si
Ibarra.
--Guinoong Ibarra, para na ninyng awa! Sila'y inyng sansalain,
samanatalang humaharap ac n~g m~ga cuadrillero!
--An ang aking magagawa?--ang itinanong n~g binata, na natitigagal,
datapuwa't malayo na ang teniente mayor.
Si Ibarra naman
naghahanap siya
anaki'y canyng
gayng kilusan.
sinabi sa canya

ang naglin~gap-lin~gap sa canyng paliguid, at

n~g hindi nalalaman cung sino. Sa cagalin~gang palad ay
nasuliapan si Elas, na walang bahalang pinanonood ang
Tinacb siya ni Ibarra, hinawacan siy sa bisig at
sa wikang castila:

--Alang-alang sa Dios! gumawa po cay n~g bahagya, sacali't may

magagawa; wala po acong magawang an man!
Tila mandin siya'y nawatasan n~g piloto, sapagca't nawala siya't sinuot
ang m~ga bumubuo n~g pulutong.
Narin~gig ang masilacbng pagmamatuwiran, mabils na tutuln; pagcatapos
ay untiunting nagpasimula n~g paghihiwahiwalay n~g m~ga magcacapulutng,
at naalis sa bawa't is ang anyng may gagawing caguluhan.
At panahn na n~ga, sa pagca't lumalabas na ang m~ga sundalong may
dalang m~ga sandata at nacalagay sa dulo n~g fusil ang bayoneta.
Samantala'y ano ang guinagawa n~g cura?
Hindi pa nahihiga si pr Salv. Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa
m~ga "persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at
manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hinin~ga. Cung
hindi sana napacadilim ang liwanag n~g canyang ilaw, marahil
napagmasdang napupuno n~g m~ga luha ang canyang m~ga mata. Gayon ang
caniyang naguing anyo sa isang horas halos.

Pinucaw siya sa ganitong calagayan n~g pagcacagulo sa plaza. Sinundan

n~g canyang m~ga matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoo't
parito n~g m~ga tao, at ang m~ga tinig nila'y dumarating sa canyang
hagawhaw na lamang.--Isa sa m~ga alilang dumating ang sa canya'y
nagbigay alam n~g nangyayari.
Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna n~g m~ga
cain~gayan at caguluhan, sinasamantala n~g m~ga may mahahalay na budhi
ang pagcagulat at cahinaan n~g loob n~g m~ga babae; nan~gasisisiticas at
nan~gagliligtas sa sarili, sino ma'y walang nacacaalaala sa can~gino
man, hindi nariri~nig ang sigaw, hinihimatay ang m~ga babae,
nan~gagcacasaguian, nan~gasusun~gaba; dahil sa pagcagulat at pagcatacot
ay hindi pinakikinggan ang hibik n~g capurihang nalulugso, at sa
calaguitnaan n~g gabi ... at pagca nagcacaibigan! Tila mandin
nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si Mara Clarang hindi
nacamamalay-tao, at sila'y nan~gawala sa cadiliman.
Lumulucsong nanaog sa m~ga hagdanan, walang sombrero, walang bastn at
parang sira ang isip na tinu~ngo ang plaza.
Nasumpun~gan niya roon ang m~ga castilang pinagwiwicaan ang m~ga
sundalo, canyang tiningnan ang m~ga upuang kinalalagyan ni Mara Clara
at n~g canyang m~ga caibigan, at nakita niyang wala na sila roon.
--Padre Cura! padre Cura!--ang sigawan sa canya n~g m~ga castila;
n~guni't hindi niya pinansin sila. Doo'y nacahin~ga siya: nakita niya sa
manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat sambahing
anino, ang puspos n~g biyaya at calugodlugod na pan~gan~gatawan ni Mara
Clara, at ang sa canyang ta na may dalang m~ga taza at m~ga copa.
--Magaling na lamang!--ang canyang ibinulong,--tila mandin walang
nangyari cung di ang pagcacasakit lamang.
Sinarhan ni ta Isabel, pagcatapos ang m~ga capis n~g bintana, at hindi
na napakita ang caibig-ibig na anino.
Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang
caramihan. Nalaladlad sa harap n~g canyang m~ga mata ang
cagandagandahang pan~gan~gatawan n~g isang dalaga, na tumutulog at
humihin~ga n~g catamistamisan; naliliman ang bubong n~g m~ga mata n~g
mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa m~ga pilicmata n~g
m~ga Virgen ni Rafael; n~gumin~giti ang maliit na bibig; nalalarawan sa
boo n~g pagmumukhang yaon ang pagca Virgen,ang calinisang wagas, ang
pagca walang malay casalanan; ang pagmumukhang iyo'y isang lubhang
matimyas na panaguinip sa guitna n~g maputing damit n~g canyang higaan,
wan~gis sa isang ulo n~g querubn sa guitna n~g m~ga alapaap.
Nagpatuloy n~g pagcakita ang panimdim ni pari Salv n~g iba't iba pang
m~ga bagay ...; n~guni't sino ang macapaglilipat sa papel n~g lahat n~g
mapapanimdim n~g isang nag-aalab na budhi?
Marahil ay ang Corresponsal n~g peridico, na winacasan ang pagsaysy
n~g fiesta at n~g lahat n~g m~ga nangyari sa ganitong paraan:
"Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap
na pamamag-itan n~g totoong cagalanggalang na si pari fray Bernardo
Salv, na hindi kinatacutan ang lahat n~g pan~ganib, sa guitna n~g
bayang iyng nagn~gin~gitn~git n~g galit, sa guitna n~g caramihang wala
n~g pinagpipitaganan; walng bastn, walang sombero'y pinayapa niy ang

m~ga galit n~g caramihan, na walng ibang guinamit liban na lamang sa

canyng mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at capangyarihang
cailan ma'y hindi nagcuculang sa sacerdote n~g isang Religin n~g
Capayapaan. Linisan n~g banal na religioso ang m~ga catamisan n~g
pagcahimbing, na tinatamasa n~g lahat n~g magandang diwa na gaya n~g
canyang taglay, upng mailagang mangyari ang isang munting casacunaan sa
canyng m~ga oveja. Hindi n~ga marahil calilimutan n~g m~ga mamamayan sa
San Diego ang ganitong lubhang magaling na guinawa niy at magpacailan
ma'y kikilanlin sa canyang utang na loob!"

=XLI.
DALAWANG PANAUHIN.=
Dahil sa calagayan n~g calooban ni Ibarra'y hindi siya mangyaring
macatulog, caya n~ga't n~g upang liban~gin ang canyng isip at ilayo ang
m~ga malulungcot na panimdim na lalong lumalaki n~g di cawasa cung gab,
nagtrabajo siy, sa napag-iisang canyang "gabinete". Inabot siya n~g
araw sa m~ga paghahalohalo at pagbabagaybagay, na doo'y canyng
inilulubog ang capucaputol na m~ga cawayan at m~ga iba pa, na ipinapasoc
pagcatapos sa m~ga frascong may m~ga nmero at natatacpan n~g lacre.
Ipinagbigay alam n~g isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating n~g
isang taong bukid.
--Papasukin mo!--ang canyng sinabi, na hindi man lamang lumin~gon.
Pumasoc si Elas, na nanatili sa pagcatindig at hindi umiimic.
--Ah! cayo po ba?--ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, n~g
siya'y canyang makita;--ipagpaumanhin po niny ang aking pagca pahintay
sa iny, hindi co napansin ang inyng pagdating: may guinagawa acong
isang mahalagang pagtikim....
--Ayaw co pong cayo'y abalahin!--ang isinagot n~g binatang piloto; ang
unang ipinarito co'y upang sa inyo'y itanong cung cayo'y may
ipagbibiling ano man sa lalawigang Batan~gang aking patutun~guhan
n~gayon din, at ang icalawa'y upang sabihin co po sa inyo ang isang
masamang balita....
Tinanong ni Ibarra n~g mata ang piloto.
--May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,--ang idinugtong ni
Elias n~g sabing mahinahon,--datapuwa't hindi malubha.
--Iyang na n~ga ang aking ipinan~gan~ganib!--ang sinabi n~g
marahan,--nalalaman po ba ninyo cung ano ang sakt?
--Lagnat po! N~gayon, cung wala cayong ipag-uutos....
--Salamat, caibigan co; hinahan~gad cong cayo'y magcaroon n~g
maluwalhating paglalacbay ...; datapuwa't bago cayo umalis, itulot po
ninyo sa aking sa inyo'y macapagtanong n~g isa; cung sacali't lihs sa
tapat na pag-iin~gat n~g lihim ay huwag cayong sumagot.

Yumucod si Elias.
--Paano ang inyong guinawa't inyong nasansala ang panucalang gulo
cagabi?--ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias.
--Magaang na magaang!--ang isinagot ni Elias n~g boong cahinhinan;--ang
namamatnugot n~g gayong kilusa'y magcapatid na nan~gulila sa ama na
pinatay n~g guardia civil sa capapalo; nagcapalad aco isang araw na
mailigtas co sila sa m~ga camay rin n~g m~ga iyong umamis sa buhay n~g
canilang magulang, at dahil dito'y capuwa cumikilala sa akin n~g utang
na loob ang dalawa. Sa canila, aco nakiusap cagabi, at sila naman ang
sumaway na sa m~ga iba.
--At ang magcapatid na iyan ang canilang ama'y pinatay sa capapalo?...
--Ang cahahanggana'y cawan~gis din n~g ama,--ang isinagot ni Elias n~g
marahang tinig;--pagca minsang tinatacan na n~g casacunaan n~g canyang
tanda ang isang mag-anac, kinacailan~gang mamatay n~ga ang lahat n~g
bumubuo n~g mag-anac na iyan; pagca tinatamaan n~g lintic ang isang
cahoy ay naguiguing alaboc na lahat.
At sa pagca't namasdan ni Elias na si Ibarra'y hindi umiimic, siya'y
nagpaalam.
N~g nag-iisa na siya'y nawala ang anyong panatag ang loob na canyang
naipakita sa harap n~g piloto, at nan~gibabaw sa mukha ang skit n~g
canyang loob.
--At aco! ac ang nagpahirap n~g di ano lamang sa babaeng iyan!--ang
ibinulong.
Dalidaling nagbihis at nanaog sa hagdanan.
Bumati sa cany n~g boong capacumbabaan ang isng maliit na lalaking
nacasuut n~g lucsa at may isng malaking pilat sa caliwang pisn~gi, at
pinahinto siy sa paglacad.
--Ano ba ang ibig niny?--ang tanong ni Ibarra.
--Guinoo, Lucas ang aking pan~galan, ac ang capatid n~g namatay
cahapon.
--Ah! Inihahandog co sa iny ang pakikisama sa inyng pighati!... at
an pa?
--Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyng ibabayad sa mag-anac
na nan~gulila sa aking capatid.
--Ibabayad?--ang inulit n~g binata, na di napiguil ang sama n~g canyang
loob;--pag-uusapan na natin it. Bumalic po cay n~gayon hapon, sa
pagca't nagmamadali ac n~gayn.
--Sabihin po lamang niny cung gaano ang ibig ninyng ibayad!--ang
pinipilit itanong ni Lucas.
--Sinabi co na sa inyng mag-uusap na tayo sa ibang araw, n~gayo'y wala
acong panahon!--ani Ibarrang naiinip.
--Wala po cayong panahn n~gayn, guinoo?--ang tanng n~g boong saclap
ni Lcas, na humalang sa harapan ni Ibarra;--wala cayong panahon sa

pakikialam sa m~ga patay?

--Pumarito na cay n~gayong hapon, cung ibig ninyng
magbigay-loob!--ang inulit ni Ibarrang nagpipiguil;--n~gayo'y dadalawin
co ang isng taong may sakt.
--Ah! at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo ang
m~ga patay? Acala ba ninyo't cami'y m~ga ducha'y?...
--Tinitigan siya ni Ibarra at pinutol ang canyang pananalita.
--Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!--ang
sinabi ni Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni
Lucas n~g titig na may calakip na n~giting puspos n~g pagtatanim n~g
galit.
--Napagkikilalang icaw ang apo n~g nagbilad sa arao sa aking ama!--ang
ibinulong;--taglay mo pa ang gayon ding dugo!
At nagbago n~g anyo n~g pananalita, at idinugtong:
--Datapuwa, cung magbayad ca n~g magaling ... tayo'y magcatoto!

=XLII.=
=ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAA.=
Nacaraan na ang fiesta; muli na namang napag-unawa n~g m~ga mamamayan,
cawan~gis din n~g lahat n~g tang nagdaan, na lalo n~g dukha ang cabn,
na sila'y nan~gagcapagod, nan~gagpawis at totoong nan~gagpuyat na hindi
sila nan~gacapagsay, hindi sila nan~gagcamit n~g bagong m~ga caibigan,
sa isang salita, mahal na totoo ang canilang pagcabili sa m~ga caguluhan
at sa m~ga basag-ulo. Datapuwa't hindi cailan~gan; gayon din ang gagawin
sa tang darating, gayon din sa darating na ikasandaang taon, sa pagca't
hangga n~gayo'y ito ang siyang naguing caugalian.
Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang malaking capanglawan; nacasara
ang lahat n~g m~ga bintana, bahagya na nararamdaman ang paglacad n~g
m~ga tao roon sa sahig, sa cocina lamang nan~gan~gahas silang magsalita
n~g malacas. Nararatay sa banig at may sakit si Mara Clarang caluluwa
n~g bahay; nababasa ang canyang calagayan sa lahat n~g m~ga mukha, tulad
naman sa pagcabasa sa pagmumukha n~g isang tao n~g m~ga dinaramdam n~g
canyang caluluwa.
--Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos sa
Cruz sa Matahong?--ang marahang tanong n~g nababalisang ama.--Lumalaki
ang Cruz sa Tunasan, datapuwa't pumapawis naman ang sa Matahong; alin
caya sa acala mo ang lalong mapaghimala?
Nag iisip-isip ang ta Isabel, iguinalaw ang ulo at bumulong:
--Paglaki ... lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis:
nagpapawis tayong lahat, n~guni't tayong lahat ay hindi lumalaki.
--Tunay n~ga, siya n~ga, Isabel, n~guni't alalahanin mong ang
magpawis.... ang magpawis ang cahoy na guinagawa lamang na paa n~g

bangco ay hindi cacaunting himala ... Aba! ang lalong mainam ay

maglimos sa dalawang Cruz, sa ganya'y walang maghihinanakit na sino man
at lalong madaling gagaling si Mara Clara ... Mabuti ba ang
pagcacahanda n~g m~ga silid? Nalalaman mo n~g casama mag-asawang doctor
ang isang bagong guinoong may pagcacamag-anac ni pari Dmaso;
kinacailan~gang huwag magculang n~g ano man.
Na sa cabilang dulo n~g "comedor" ang magpinsang si Sinang at si
Victoria, na napaparoo't sinasamahan ang may sakit. Tinutulun~gan sila
ni Andeng sa paglilinis n~g m~ga cagamitang pilac sa pag-inom n~g ch.
--Nakikilala ba ninyo ang doctor Espadaa?--ang tanong na mahigpit cay
Victoria n~g capatid sa suso ni Mara Clara.
--Hindi!--anang tinatanong;--ang tan~ging nalalaman co lamang sa
canya'y mahal na totoong sumin~gil, ayon cay capitang Tiago.
--Marahil totoong magaling siya cung gayon!--ani Andeng;--mahal
sumin~gil ang bumutas n~g tiyan ni doa Mara, caya n~ga marunong.
--Haling!--ang biglang sinabi ni Sinang,--hindi ang lahat n~g
sumisin~gil n~g mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara;
pagcatapos na di natutong umalalay sa nan~gan~ganac, hanggang sa putulin
ang ulo n~g sanggol, sinin~gil n~g limampong piso ang nabaong lalaki ...
sumin~gil ang siyang nalalaman.
--Ano ang kinalaman mo?--ang tanong sa canya n~g canyang pinsan at
siya'y sinic.
--At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari n~g
cahoy, pagcatapos na siya'y mapan~gulila n~g canyang asawa, napilitan
namang mawal-an siya n~g bahay, sa pagca't pinilit siyang magbayad n~g
Alcalde, na caibigan n~g doctor ... bakit hindi co malalaman? Pinautang
pa siya n~g aking ama upang macapasa Santa Cruz[259].
Isang cocheng tumiguil sa tapat n~g bahay ang siyang pumutol n~g lahat
n~g m~ga salitaan.
Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na sinusundan ni
ta Isabel, upang salubun~gin ang m~ga bagong dating.--Ang m~ga
nagsidating na ito'y ang doctor na si don Tiburcio de Espadaa, ang
canyang guinoong asawang; doctora na si doa Victorina de los Reyes "de"
de Espadaa at isang binatang castilang nacalulugod ang mukha at maganda
ang kiyas.
Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang "bata" na nabuburdahan n~g
m~ga bulaclac, at may isang sombrerong may isang malaking ibong
"papagayo" na halos nababayuot sa m~ga cintas na azul at pula; ang
nan~gagcacahalong alaboc n~g daan at galapong n~g bigas sa canyang m~ga
pisn~gi ang siya manding nagdaragdag n~g canyang m~ga culubot; n~gayo'y
inaalalayan sa m~ga bisig ang canyang asawang pilay, na gaya rin n~g
siya'y makita natin sa Maynila.
--Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don Alfonso
Linares de Espadaa!--ani doa Victorina na itinuturo ang binata; ang
guinoong ito'y inaanac n~g isang camag-anac ni pari Dmaso, tan~ging
kalihim n~g lahat n~g m~ga ministro....
Bumati n~g calugodlugod ang binata; unti n~g hagcan ni capitang Tiago
ang canyang camay.

Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming m~ga "maleta" at m~ga "saco

de viaje", samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa canicanilang
m~ga silid, pag-usapan natin ang ilang bagay na nauucol sa mag-asawang
ito, na bahagya na natin napagsalitaanan sa m~ga unang bahagui n~g
librong ito.
Si doa Victorina'y isang guinoong babaeng may taglay n~g m~ga apat na
po't limang agosto, na catumbas n~g tatlompo't dalawang abril ayon sa
canyang balac sa aritmtica. Maganda siya n~g panahong bata pa, malamn
ang canyang catawan,--gayon ang madalas niyang sabihin--n~guni't sa
canyang pagcawili sa panonood sa canyang sarili, pinawal-ang halaga niya
ang maraming sa canya'y nan~gin~gibig na m~ga filipino, palibhasa'y ang
minimithi niya'y ang ibang lahi. Hindi niya inibig ipagcatiwala can~gino
man ang canyang maputi at maliit na camay, datapuwa't hindi sa
pagcuculang tiwala, sa pagca't hindi mamacailang nagbigay siya sa ilang
lagalag na m~ga tagaibang lupain at m~ga tagarito n~g m~ga pamuti at
m~ga hiyas na hindi maulatan ang cahalagahan.
Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin
n~gayon, nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang
panaguinip, ang panaguinip n~g boong buhay niya, na dahilan dito'y
pinawalang halaga niya ang m~ga pagsuyo n~g cabataan at sampo n~g m~ga
pan~gacong pagsinta ni capitang Tiago na n~g una'y ibinubulong sa
canyang tain~ga inaawit sa ilang m~ga pananapat. Lampas na n~ga sa
panahon n~g masunduan niya ang canyang mithi; n~guni't palibhasa'y
cahi't pamalimali'y nagsasalita si doa Victorina n~g wicang castila, at
higuit cay Agustina na taga Zaragoza ang canyang pagca espaola,
nalalaman niya yaong casabihang "Mas vale tarde que nunca" (Magaling cay
sa wala ang magcamit cahi't malaon), at siya rin ang umaaliw sa sarili
sa pagsasalita nito sa canya rin.--"No hay felicidad completa en la
tierra" ay isa naman sa canyang laguing guinagamit na casabihan sa
canyang buhay, sa pagca't hindi lumalabas sa canyang m~ga labi ang
dalawang casabihang ito sa harap n~g ibang m~ga tao.
Si doa Victorinang pinagdaanan na n~g una, pan~galawa, pan~gatlo at
pang-apat na cabataan sa paglaladlad n~g canyng m~ga lambat upang
mahuli sa dagat n~g daigdg ang bagay na adhica n~g canyng m~ga hindi
pagcacatulog, sa cawacasa'y napilitang sumang-ayon sa ibig n~g
capalarang sa canya'y ipagcaloob. Cung naguing tatlompo't isang abril
sana ang canyng gulang, at hindi tatlompo't dalaw,--ang layo'y totoong
malaki ayon sa canyng aritmtica.--isinauli disin n~g cahabaghabag na
babae sa Capalaran ang inihahandog sa canyng huli sa lambt, upng
maghinty n~g lalong naaalinsunod sa canyang calooban. N~guni't
palibhasa'y pinapanucala n~g tao at ang pan~gan~gailan~gan ang siyng
nagpapasiya, siyng malaki n~g lubha ang pan~gan~gailan~gan n~g asawa,
napilitang magalin~gin na niy ang isng abang lalaki na iniabsang n~g
bayang Extremadura (Espaa), at pagcatapos na macapaglagalag sa daigdig
n~g anim pitng tan, Ulisis na bago, sa cawacasa'y nasumpun~gan niya
sa pulo n~g Lusng ang mapapanuluyan, salapi at isang pans n~g Calipso,
na canyng-cabiac dalandn ... ay! at ang dalanda'y maasim. Tiburcio
Espadaa ang pan~galan n~g caawaawa, at baga man tatlompo't limang tan
ang glang ay tila matanda na; gayn ma'y lalong bata pa siya cay doa
Victorina, na may tatlompo't dalawa lamang. Magaang maunawa ang
cadahilanan nit, n~guni't pan~ganib na sabihin.
Siya'y na pa sa Pilipinas na ang catungcula'y Oficial Quinto sa m~ga
Aduana, datapuwa't totoong napacalihis ang canyang palad, na bucd sa
siya'y nahilong mainam at nabalian siya n~g isang hita samantalang
naglalacbay-dagat, binawian siya n~g catungculan n~g macaraan ang labing

limng araw mula n~g siya'y dumating, pagbawing sa capanahuna'y dinala

sa cany n~g "Salvadora", n~g wala na siya cahit isang cuarta man
lamang.
Sa canyng pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa Espaa
hanggang hindi siy yumayaman, at inisip niyng maghanap-buhay sa ano
man. Ayaw itulot sa cany n~g capalaluan n~g budhi n~g pagca castila ang
paggugugol n~g lacas: han~gad sana n~g lalaking mamuhay siy sa isang
paraang walang icapipintas ang sino man, n~guni't ayaw ipahintulot sa
canya n~g capurihan n~g m~ga castila na gugulin niy ang lacs sa
paggawa, at hindi siya mailigtas sa m~ga pan~gan~gailan~gan n~g
capurihang iyn.
N~g m~ga unang araw ay nabubuhay siya sa gugol n~g ilang cababayan niya,
n~guni't palibhasa'y marunong mahiya si Tiburco, sa damdam niya'y
masaclap ang canyang kinakain, caya't hindi tumataba cung di bagcos pa
n~gang nan~gan~gayayat. Sa pagca't wala siyang dunong, salapi mataas
na taong tumangkilic sa canya, inihatol sa canya n~g canyang m~ga
cababayan, upang huwag na siyang macabigat pa sa pamumuhay na siya'y pa
sa m~ga lalawigan at doo'y magpanggap siyang doctor sa pangagamot. N~g
m~ga unang mula'y aayon sana ang lalaki, sa pagca't tunay n~ga't siya'y
naguing alila sa Hospital n~g San Crlos n~guni't wala siyang natutuhang
ano man sa carunun~gan tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya roo'y
pagpagan n~g alaboc ang m~ga bangco at papagnin~gasin ang m~ga bagang
pangpainit, at ito'y hindi pa, nalaon. Datapuwa't sa pagca't nalalao'y
humihigpit ang caguipitan, at pinapawi n~g canyang m~ga caibigan ang
m~ga pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa cawacasan, siya'y na pa
sa m~ga lalawigan, nagpasimula siya n~g pagdalaw sa ilang m~ga may
sakit, at sumisin~gil siya n~g alinsunod sa inihahatol sa canya n~g
sariling budhi. Datapuwa't ang nacawan~gis niya'y ang binatang filsofo
na sinasabi ni Sameniego, sa cahulihuliha'y sumin~gil siya n~g mahal at
linagyan niya n~g mataas na halaga ang canyang m~ga dalaw sa m~ga may
sakit; dahil dito'y ipinalagay siyang dakilang manggagamot, at marahil
siya sana'y yumaman, cung hindi nabalitaan n~g m~ga pan~gulong
manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsin~gil at ang
pakikipan~gagaw na guinagawa sa m~ga ibang manggagamot.
Namag-itan sa canya ang m~ga walang catungculan at ang m~ga
profesor.--"Caibigan,--ang canilang sinabi sa maganapin sa catungculang
si Dr. C.,--pabayaan na ninyong siya'y macatipon n~g caunting puhunan,
at pagca may anim pitong libo na siya'y macaoowi na sa canyang bayan
at n~g doo'y mamuhay sa capayapaan. Sa catotohana'y ano ang guinagawa
sa inyong masama? na canyang dinaraya ang m~ga hindi marunong
mag-in~gat na m~ga "indio"? Sila'y magpacatalino. Siya'y isang caawaawa;
huwag po ninyong alisin sa canyang bibig ang pagcain; cayo sana'y
mag-asal mabait na castila!"
Palibhasa'y mabait n~gang castila ang doctor, napahinuhod siyang
magwalang malay n~g cagagawang iyon; n~guni't sa pagca't dumating sa
tain~ga n~g bayan ang gayong balita, nagpasimula n~g pagcuculang tiwala
sa canya, at hindi nalao't wala n~g pagamot cay don Tiburcio Espadaa at
sa ganito'y napilitan na namang halos magpalimos n~g kinakain sa
araw-araw. N~g panahong iyo'y nabalitaan sa isang caibigan niya, na
naguing matalic namang caibigan ni doa Victorina, ang malaking
pan~gan~gailan~gan n~g asawa n~g guinoong babaeng ito, ang canyang
pagsinta sa bayang Espaa at ang cagandahan n~g canyang puso. Natanawan
ni don Tiburcio roon ang isang capilas na lan~git, at ipinakiusap na
siya'y ipakilala cay doa Victorina.
Nagkita si doa Victorina't si don Tiburcio. "Tarde venientibus ossa,"

ang biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana siy n~g
latin! Si doa Victorina'y di na masasabing maaariari pa, tunay na di na
maaari; nauwi na lamang ang canyng malagong buhc sa isang pusd, na
ayon sa sabi n~g canyng alilang babae'y ang ulo n~g bawang ang
nacacasinlaki raw, ang m~ga culubt n~g canyang mukha'y tulad sa
dinaanan n~g araro at nagpapasimula na n~g pag-uga ang canyang m~ga
n~gipin, nan~gagdaramdam na rin naman ang canyng m~ga mat, at malaki
na ang ipinagdamdam, caya't kinacailan~gan na niyng ga ipikit na n~g
caunti upang macakita sa dacong may calayuan; ang caugalian na lamang
niya ang tan~ging sa canya'y natira.
Nan~gagcaunawaan n~g matapos ang calahating horas na pagsasalitaan, at
nan~gagtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang castilang hindi
napacapily, hindi totoong utal, hindi lubhng upawin, huwag napaca
bun~gi ang m~ga n~gipin na huwag mapacalabis ang pananambulat n~g laway
cung nagsasalita, at magcaroon sana n~g lalong malaking licsi at
"categoria", na gaya n~g caraniwan niyang sabihin; n~guni't ang ganitng
m~ga bagay na castila'y hindi lumapit cailan man sa cany upang
ipakiusap na sa canya'y pacasal. Hindi miminsang canyang narin~gig na
"la ocasin la pintan calva" (ilinalarawang walang buhoc sa ulo ang
magaling na pagcacataon), at inacala niy n~g taimtim sa loob na si don
Tiburcio'y siyang tunay na magaling na pagcacataon, sa pagca't salamat
sa m~ga gabng lubhang mapighating canyng dinaanan, maagang nangyayari
sa cany ang pagcapanot n~g ulo. Sino ang babaeng hindi matalino sa
icatatlompo't dalawang tang gulang?
Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang cany, n~g hindi mawatasang
pamamanglaw n~g canyng dilidilihin ang m~ga unang buwan n~g canyang
pag-aasawa na ang caraniwa'y nagtatamasa n~g boong catamisan. N~guni't
caniyang taglay ang pagsang-ayon sa sawing capalaran, at humin~gi siyang
saclolo sa pag-aalaala sa dinaanan at dinaraanan pang gutom cung sacali.
Cailan man ay hindi niya inisip ang luman~goy sa yaman magtamo n~g
mataas na catungculan, magagaang na camtan ang canyang m~ga adhica n~g
loob, hindi malalawac ang canyng m~ga mithi; datapuwa't ang canyang
pusong virgen pa n~g m~ga panahong iyn ay naghan~gad n~g ibang
nacasisintahing lubh.--Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa
cagagawa, pagcatapos na magawa niy ang dukhang paghapon,
nagpapahin~galay siya sa masamang hihign upng tunawin ang "gazpacho",
at natutulog siyang ang napapanag-inip ay isang larawang nacan~giti at
mapagbigay layaw. Pagcatapos, n~g maragdagan ang m~ga sama n~g loob at
m~ga casalatan, nagdaan ang m~ga tan at hindi dumating ang calugodlugod
na larawan, ang inisip na lamang niya'y ang isang mabait na babae,
masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya n~g caunting salapi
sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa m~ga pagal n~g paggawa at
manacanacang siya'y cagalitan.--tunay, ipinalalagay niyang isang
caligayahan ang m~ga pag-aaway n~g mag-asawa! Datapuwat n~g siya'y
mapilitang maglagalag sa bayanbayan, na ang hinahanap niya'y hindi na
ang cayamanan cung hindi caunti man lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa
panahon canyang ipinananatili pa sa daigdig; n~g pucawin sa canya ang
pag-asang macakikita n~g caguinhawahan n~g m~ga balibalitang bigay sa
canya n~g canyang m~ga cababayang galing sa cabilang ibayo n~g dagat,
lumulan siya sa isang sasacyang tun~go sa Filipinas, pinapamugad n~g
layon sa canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang
magandang india na may malalaking matang maitim, napuputos n~g sutla at
m~ga nan~gan~ganinag na m~ga damit, tiguib n~g taglay na m~ga brillante
at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang m~ga coche, at iba pa.
Dumating sa Filipinas at ang boong acala niya'y nasunduan na niya ang
caganapan n~g canyang panag-inip, sa pagca't tinititigan siya n~g may
halong pagtataca n~g m~ga dalagang nacasacay sa m~ga cocheng plateadoong
nagpapasial sa Luneta at Malecn. Datapuwa't n~g siya'y bawian n~g

catungculan, nawala sa canyang panimdim ang mestiza ang india, at

linikha naman niya n~g boong hirap ang larawan n~g isang bao, n~guni't
isang baong calugodlugod. Caya n~ga't n~g makita niyang naguiguing
catotohanan ang isang bahagui n~g canyang panaguinip, siya'y namanglaw
n~guni't palibhasa'y taglay niya ang caunting catutubong pagsangayon sa
ano mang nangyayari, sinabi niya ang sa canyang sarili: "Yao'y wala
cung di isang panaguinip lamang, at sa daigdig ay hindi nabubuhay sa
panaguinip"! Sa ganito'y binibigyan niyang capasiyahan ang canyang m~ga
pag-aalinlan~gan: gumagamit siya n~g galapong n~g bigas, pshe! cung
macasal na sila'y ipag-uutos na niyang huwag gumamit; na marami n~g
culubot ang balat, n~guni't ang levita niya'y lalo n~g maraming guisi at
m~ga sursi, na yao'y isang matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at
asal lalaki, datapuwa't ang gutom ay lalo n~g asal lalaki, lalo n~g
mapagpasuco at lalo pa manding mapagyabang, at bucd sa roo'y caya n~ga
naman catutubo na niya ang pagcamatimyas na ugali, at sino ang
nacacaalam? binabago n~g pagsinta ang m~ga caasalan; na totoong masamang
man~gastila, siya man nama'y hindi rin magaling man~gastila, ayon sa
sinabi sa canya n~g puno n~g Negociado n~g ipagbigay alam sa canya ang
sa canya'y pagbawi n~g catugculan, at bucod sa roo'y ano baga iyon? na
ang babaeng iyo'y isang matandang pan~git at catawatawa? siya nama'y
pilay, wala n~g n~gipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa ni don
Tiburcio ang siya'y mag alaga cay sa siya'y alagaan sa pagcacasakit sa
gtom. Pagca linilibac siy n~g alin mang caibigan niy, ito ang canyng
isinasagot: "Bigyan mo aco n~g pagcain at tawaguin mo acong tan~g".
Si don Tiburcio'y isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi gumagawa n~g
masama cahi't sa isang lan~gaw: mahinhin at walang cayang magtaglay n~g
isang masamang caisipan, siya disi'y nagmisionero n~g m~ga unang
panahn. Hindi nangyaring nacapanagumpay sa canya ang lubos na
paniniwala n~g malaking cataasan, n~g dakilang camahalan at mataas na
cahalagahang sa loob n~g ilang linggo'y cumacapit sa calooban n~g
pinacamalaking bahagui sa canyang m~ga cababayan. Hindi nagcasiya cailan
man sa canyang puso ang magtanim n~g galit; hindi pa siya nacasusumpong
n~g isa man lamang na "filibustero"; wala siyang nakikita cung hindi
m~ga haling na isip na kinakailan~gang agawan n~g pagcabuhay, sacali't
aayaw na maguing halng pa cay sa canila. N~g pag-acalaang siya'y
pag-usiguin sa harap n~g m~ga hucuman dahil sa pagpapanggap niya n~g
pagca manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya dumaing;
kinikilala niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasagt:
Datapuwa't kinacailan~gang mabuhay!
Sila n~ga'y napacasal nagsiluan ang isa't isa[260], at na pa sa Santa
Ana sila at n~g doon nila lasapin ang catimyasan n~g unang buwan n~g
bagong casal; n~guni't n~g gabi n~g sa canila'y pagcacasal, nagcasakit
si doa Victorina, dahil sa catacottacot na hindi pagcatunaw n~g kinain;
si don Tiburcio'y napasalamat sa Dios, nagpakitang siya'y mairog at
maiguing mag-alaga. Gayn man, n~g icalawang gabi'y ipinakilala niyng
siya'y lalaking marunong magmahal sa capurihan, at n~g manalamin siya
n~g kinabucasan, n~gumiti n~g boong calungcutan hanggang sa ipakita niya
ang canyang m~ga n~gidn~gid na walang n~gipin: ang cauntia'y may sampong
tan ang canyang itinanda.
Sa lubhang malaking pagcalugod ni doa Victorina sa canyang asawa,
ipinagpagawa niya siya n~g magagaling na m~ga n~giping nailalagay at
naaalis, ipinag-utos sa lalong magagaling na m~ga sastre sa ciudad na
igawa ang canyang asawa n~g lalong magagaling na m~ga casuutan; bumili
n~g m~ga araa at m~ga calesa; nagbilin sa Batan~gan at sa Albay n~g
lalong magagaling na m~ga "pareja" n~g m~ga cabayo, at hanggang sa
pinilit niya si don Tiburciong magcaroon n~g dalawang cabayong handa sa
m~ga tacbuhang darating.

Samantalang binabago niya ang calagayan n~g canyang asawa'y hindi niya
nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang sayang sutla
at ang barong pinya at ang guinamit niya'y ang pananamit europea;
inihalili niya sa madaling gawing puyod n~g m~ga filipina ang
magdarayang m~ga "flequillo", at sa pamamag-itan n~g canyang m~ga
pananamit na cagulatgulat ang sa canya'y hindi pagcabagay, binigyang
niyang ligalig ang capayapaan n~g tahimic at walang guinagawang m~ga
mamamayan.
Ang canyang asawang cailan ma'y hindi umaalis na nagllakad,--(aayaw si
doa Victorinang makita ang capilayan n~g canyang asawa),--dindala siya
sa m~ga lugar na walang tao, bagay na ikinahahapis na totoo ni doa
Victorina, palibhasa'y ang ibig niya'y maipagparan~galan ang canyang
asawa sa lalong hayag na m~ga paseo: n~guni't hindi siya umiimic sa
pagpipitagan niya sa m~ga unang buwan n~g catamisan n~g m~ga bagong
casal.
Nagpasimula ang pagbabawas n~g timyas n~g canilang pagsasama, n~g
acalain n~g canyang asawang siya'y pakiusapan tungcol sa "polvos de
arroz" (galapong n~g bigas) at sabihin sa canyang yao'y daya at hindi
catutubo; pinapagcunot ni doa Victorina ang canyang m~ga kilay, at
siya'y tinitigan sa m~ga n~giping nailalagay at naaalis. Hindi na umimic
ang lalaki, at napagwari n~g babae cung alin ang pangpahina sa canya n~g
loob.
Hindi nalao't ang isip niya'y siya'y nagdadalang tao na, at canyang
ipinamalita ang gayong bagay sa lahat n~g canilang m~ga caibigan:
--Ac at si de Espadaa'y cami pasasa "Peinsula" sa buwang darating;
aayaw acong ipan~ganac dito ang aming anac at tatawaguing
"revolucionario".
Nilagyan niya n~g isang "de" ang apellido n~g canyang asawa; hindi
pinagcacagugulan n~g ano man ang "de"; n~guni't nacapagbibigay
"categoria" (camahalan sa pan~galan). Cung pumifirma siya'y ganito ang
inilalagay niya sa sariling pan~galan: Victorina de los Reyas "de" de
Espadaa; ang "de" de Espadaang ito ang siyang ikinasisira n~g canyang
isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canyang ulo n~g litografong
gumawa n~g canyang m~ga tarjeta at n~g cahi't canyang asawa.
--Cung isa lamang "de" ang aking ilalagay, mawiwicang talagang wala cang
"de", haling!--ang sinabi sa canyang asawa.
Walang licat ang canyang pamamalita n~g guinagawa niyang m~ga paghahanda
sa paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang m~ga pan~galan n~g m~ga
duon~gang dinaraanan n~g m~ga sasacyang patun~go sa Espaa, at
nacalulugod na pakinggan siya sa pananalita:--"Aking makikita ang ismo
n~g canal ni Suez; sinasabi ni De Espadaang siya raw lalong maganda, at
nalibot ni De Espadaa ang boong daigdig. "--" Marahil ay hindi na aco
uuwi dito sa lupain n~g m~ga taong gubat, "--" Hindi aco ipinan~ganac
upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang nababagay sa akin ang Aden
Port Said: musmos pa aco'y gayon na ang aking caisipan," at iba pa.
Pinagbabahagui ni doa Victorina ang daigdig, sa canyang "geografa," sa
Filipinas at Espaa, na naiiba naman sa m~ga chulo (m~ga taong han~gal
sa Madrid) na binabahagui ang daigdig sa Espaa at America China sa
ibang pan~galan.
Nalalaman n~g canyang asawang ang ilang sa m~ga bigay na iyo'y m~ga
cahalin~gan, n~guni't hindi umiimic at n~g huwag siyang masigawan at

maipamukha sa canya ang canyng cautalan. Nagpacunwari si doa

Victorinang siya'y naglilihi, at nagpahumaling sa pagsusut n~g m~ga
damit na sarisari ang m~ga culay, nagbalot n~g m~ga bulaclac at n~g m~ga
sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwa't oh casaliwaang
palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-inip, at sa
pagca't wala n~g dapat ipan~gilag upang huwag maguing revolucionario ang
anac na lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang paglalacbay. Ang
kinahiligan nama'y ang pagtatanong sa m~ga manggagamot, m~ga hilot, m~ga
matatandang babae't iba pa, datapuwa't nawalang cabuluhan; siyang aayaw
pasaclolo sa can~gino mang santo santa, at canyang nililibac si San
Pascual Bailon, bagay na totoong ikinahahapis ni capitang Tiago; caya
n~ga't sa canya'y sinabi n~g isang caibigan n~g canyang asawa:
Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong na may
"espiritu fuerte" (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang ito!
Siya'y n~gumiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang "espiritu
fuerte" at pagcagabi, sa oras n~g pagtulog, itinanong cung ano ang
cahulugan niyon sa canyang asawa.
--Guiliw co,--ang isinagot nito,--ang nalalaman cong e ... espiritu
fuerte ay ang "amoniaco;" isang "re ... retrica" (bulaclac n~g
pananalita) lamang marahil ang sinabi n~g aking caibigan.
Buhat niy'y sinasabi niya cailan ma't maaari:
--Aco ang bugtong na amonaco sa lubhang nacayayamot na lupaing ito, sa
pananalitang retrica; gayon ang sinabi ni Guinoong N. de N., peninsular
na totoong mataas ang "categoria".
Ang bawa't maibigan niy'y kinacailan~gang gawin; totoong napasuco
niyang lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita n~g malaking
pagsalangsang sa canya, na ano pa't naguing cahalimbawang tunay n~g
isng song maliit na sumusunod sa bawa't maibigan ni doa Victorina.
Cung guinagalit siya'y hindi pinahihintulutang siya'y macapagpasial, at
cung totoong siya'y pinapagn~gin~gitn~git, inaagaw cay don Tiburcio ang
postizong m~ga n~gipin at pinababayaan siyang magmukhang cagulatgulat sa
isa ilang araw caya, ayon sa maisipan.
Naisipan ni doa Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina at sa
Ciruga ang canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio ang bagay
na ito.
--Guiliw co! ibig mo bang aco'y dacpin?--ang tanong na nagugulat.
--Huwag ca sanang bliw, pabayaan mo't aco ang nacacaalam!--ang
isinagt,--hindi ca manggagamot can~gino man, datapuwa't ibig cong
tawaguin ca nilang doctor ac'y doctora, hal!
At kinabucasa'y tumanggap si Rodoreda n~g biling iukit sa isang losa n~g
maitim na mrmol ang ganito: Dr. DE ESPADAA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE
DE EMFERMEDADES (manggagamot na tan~gi sa lahat n~g bagay na sakt).
Ipinag-utos sa lahat n~g m~ga lingcd nila sa bahay na itawag sa canil
ang canilang m~ga bagong titulo, at dahil dito'y naragdagan ang bilang
n~g m~ga flequillo, cumapl ang pahid na polvos de arroz, at dumami ang
m~ga cintas at ang m~ga encaje, at lalo n~g tiningnang n~g malaking
pagpapawalang halaga ang canyang m~ga aba at culang palad na m~ga
cababayang babae, na ang m~ga asawa'y mababa ang camahalan cay sa
canyang asawa. Bawa't araw na magdaan ay nararamdaman niyang lalong

naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung magpapatuloy ang

gayong calacarn, paguiguing isang ta'y sasapantahain na niyang siya'y
calahi n~g Dios.
Hindi nacahahadlang ang m~ga dakilang caisipang it, na hanggang
nagdaraan ang araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang
catawatawa. Cailan mang masasalubong niya si capitng Tiago at maaalaala
niyang nawalang cabuluhan ang pan~gin~gibig sa canya nit, pagdaca'y
nagpapadala siya n~g piso sa Simbahan sa pamisa, bilang pasasalamat.
Gayn ma'y iguinagalang na totoo ni capitang Tiago ang canyang asawa
dahil sa ttulo na pagca manggagamot sa lahat n~g bagay na sakt, at
canyang pinakkinggang magaling ang m~ga ilang salitang canyang
naipan~gun~gusap dahil sa canyang cautaln. Dahil dito, at dahil sa
hindi dumadalaw ang manggagamot na ito sa can~gino man, hinirang siya ni
capitang Tiago upang siyang gumamot sa canyang anac na babae.
Cung tungcl sa binatang Linares ay iba na. N~g gumagayac n~g pagpasa
Espaa, inacala ni doa Victorina ang maglagay n~g isng
tagapan~gasiwng castila, sa pagca't walang tiwala siya sa m~ga filipino
naalaala n~g canyang asawa ang isang pamangking na sa Madrid, na
nag-aaral n~g pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas ang
caisipan sa lahat n~g m~ga magcacamag-anac sinulatan n~ga siya, na
ipinagpauna ang bayad sa sasacyan n~g pagparito, at naglalacbay-dagat na
siyang dito ang tump, n~g mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa
pagdadalang tao.
Ang tatlong guinoong ito ang siyang bagong cararating.
Samantalang cumacain sila n~g pan~galawang agahan, dumating si pari
Salv, at sa pagc't siy'y cakilala na n~g mag-asawa, ipinakilala nila
sa cany, sampo n~g m~ga tagly na carapatn n~g bintang si Linares, na
nagdamdam cahihiyan.
Ayon sa caugalia'y si Mara Clara ang siyng pinag-usapan; ang dalaga'y
nagpapahin~galay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa
paglalacby: ipinagparan~galan ni doa Victorina ang canyang catabiln
sa pagpintas sa m~ga tagalalawigan, sa canilang m~ga bahay na pawid, sa
canilang m~ga tulay na cawayan, na hindi kinalimutang sabihin sa cura
ang pagca sila'y m~ga caibigan n~g Segundo Cabo, n~g Alcaldeng si gayn,
n~g Oldor na si ganyn, n~g Intendente at iba pa, m~ga tong pawang
matataas na totoong naaalang-alang sa canila.
--Cung naparito po sana cayo camacalawa, doa Victorina,--ang isinund
ni capitang Tiago, pagcatapos n~g isng sandaling pagtahimic n~g
usapan,--iny po sanang nacatagpo ang marilag na Capitan General: diyan
siya nacaupo.
--An? Paano? Naparito ba ang capitang General? At dito sa inyong
bahay? Casinun~galin~gan!
--Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung naparito p sana
cay camacalawa....
--Ah! syang na hindi nagcasakit agd si Clarita!--ang biglng sinabi
niyang taglay ang tnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan si Linares:
--Narin~gig mo na, pinsan? Drito ang Capitn General! Nakita mo na
cung totoo ang sabi ni De Espadaa, n~g sabhin sa iyng ang paroroonan
mo'y hindi bahay n~g isang walng cabuluhang indio? Sa pagca't
talastasin po ninyo na ang aming pinsa'y n~g nasa Madrid ay caibigan n~g

m~ga ministro at n~g m~ga duque, at doon cumacain sa bahay n~g conde del
Campanario.
--N~g duque de la Torre, Victorina,--ang isinala n~g canyang asawa.
--Gayon din lamang iyon, icaw pa ba naman ang magsasabi sa akin?...
--Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?--ang
isinalabat ni Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;--malapit daw
rito ang sabi sa akin.
--Aba, naririto siya n~gayon at hindi malalao't siya'y paririto,--ang
isinagot n~g cura.
--Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa
canya,--ang biglang sinabi n~g binata,--at cung hindi lamang sa ganitong
maligayang pagcacataon n~g pagparito cong ito, nagsadya disin pa aco n~g
pagparito upang siya'y aking dalawin.
Samantala'y naguising ang "maligayang" pagcacataon.
--De Espadaa?--ani doa Victorina n~g matapus ang pagcain,--ating
titingnan na si Clarita?--At saca sinabi cay capitang Tiago: Dahil sa
inyo lamang, don Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi gumagamot ang
aking asawa cung di sa m~ga matataas na tao lamang, at iyon pa man, iyon
pa man! Hindi cawan~gis ang aking asawa n~g m~ga taga rito!... hindi
siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa m~ga taong matataas lamang.
Tinun~go nila ang kinalalagyan n~g may sakit na babae.
Halos n~gitn~git n~g dilim ang silid na kinalalagyan n~g may sakit,
nacalapat ang m~ga bintana, dahil sa pan~gan~ganib sa hihip n~g han~gin,
at nanggagaling ang bahagyang liwanag doon sa dalawang malalaking
candilang pagkit na nakatiric at nagninin~gas sa harap n~g isang larawan
n~g Virgen sa Antipolo.
Nabibigkisan ang ulo n~g isang panyong basa n~g Agua de Colonia,
nababalot na mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may saganang m~ga
ticlop, na siyang tumatakip sa canyang pagca anyong virgen, nacahiga ang
dalaga sa canyang catreng camagong na napapamutihan n~g m~ga cortinang
jusi at pinya.
Ang canyang m~ga buhoc na nacaliliguid sa mukha niyang tabas itlog ang
nacararagdag n~g gayong nan~gan~ganinag na pamumutla, na binibigyang
buhay lamang n~g malalaking m~ga matang puspos n~g calungcutan. Na sa
canyang siping ang canyang dalawang caibigang babae at si Andeng na may
babae na isang san~ga n~g azucena.
Pinulsuhan siya ni De Espadaa, siniyasat ang canyang dila, tinanong
siya n~g ilan, at saca nagsalitang iiling iling:
--I ... ito'y may sakit, n~guni't maaring gumaling!
Minasdan ni doa Victorina n~g boong calakhan n~g loob ang m~ga
nalilimpi.
--Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea, dalawang
pildora n~g sinoglosa!--ang ipinag-utos ni De Espadaa.
--Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,--ang sabi ni doa Victorina na sa

canya'y lumapit; naparito cami't n~g gamutin icaw ... Ipakikilala co sa

iyo ang pinsan namin!
Nawiwili si Linares sa panonood sa m~ga calugodlugod na m~ga mata ni
Mara Clara, na anaki'y may isang hinahanap, caya't hindi niya narin~gig
ang sa canya'y pagtawag ni doa Victorina.
--Guinoong Linares--ang sa canya'y sinabi n~g cura, na ano pa't pinucaw
siya sa canyang pagcawili sa panonood;--narito na si pari Damaso.
At tunay n~ga namang dumarating si pari Damaso, na namumutla at ga
nalulungcot na; pagbaban~gon niya sa higaa'y si Maria Clara ang unang
canyang dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na totoong mataba
at mapag-aglahi; n~gayo'y lumalacad na walang imic at anyong
hahapayhapay.
TALABABA:
[259] May nangyari sa Calamba na gayon ding bagay.
[260] Sa "original" na wicang castila'y sinasabing "casronse"
(napacasal sil) "cazronse" (naghulihan sa pamamag-itan n~g
pan~gan~gaso), laro n~g salitang hindi magawa sa wica natin.

=XLIII.=
=MGA PANUCALA.=
Hindi niya pinansin ang sino man, tuloytuloy siya sa higaan n~g may
sakit, at saca niya hinawacan ang camay nito:
--Maria!--ang canyang sinabi n~g hindi maulatang pag-irog, at bumalong
sa canyang m~ga mata ang m~ga luha;--Maria, anac co, hindi ca
mamamatay!
Binucsan ni Maria ang canyang m~ga mata at tiningnan siya n~g tanging
pagtataca.
Sino man sa m~ga nacacakilala sa franciscano'y hindi na~ngaghihinala man
lamang na siya'y may taglay n~g gayong lubhang m~ga caguiliwguiliw na
damdamin; hindi inaacala n~g sino mang sa ilalim n~g gayong matigas at
magaspang na anyo'y may tangkilic na isang puso.
Hindi nacapanatili roon si pari Damaso, at umiiyac na parang musmos na
lumayo sa dalaga. Tinun~go niya ang "caida" upang doo'y maibulalas niya
ang canyang capighatian, sa lilim n~g m~ga gumagapang na halaman sa
durun~gawan ni Maria Clara.
--Pagcalakilaki n~g canyang pag-ibig sa canyng inaanac!--ang sapantaha
n~g lahat.
Pinagmamasdan siya ni fray Salv na hindi cumikilos at hindi umiimic, at
nan~gan~gagat labi n~g bahagya.
N~g anyng natatahimic na si pari Dmaso'y ipinakilala sa canya ni doa

Victorina ang binatang si Linares, na sa cany'y magalang na lumapit.

Walng imic na pinagmasdan siya ni pari Dmaso, mula sa m~ga paa hangang
lo, inabot ang slat na sa canya'y iniabot ni Linares, at binasa ang
lihim na iyng anaki'y hindi napag-uunawa ang lamn, sa pagca't
tumanng:
--At sino po ba cay?
--Ac po'y si Alfonso Linares, na inaanac n~g inyng bayw ...--ang
pautl na sinabi n~g binata.
Lumiyad si pari Dmaso, mulng minasdan ang binata, sumaya ang mukha at
nagtindg.
--Aba, icaw pal ang inaanac ni Carlicos!--ang biglang sinabi at siya'y
niyacap; halica't n~g kita'y mayacap ... may ilang, araw lamang na
catatanggap co pa n~g canyang sulat ... ab, icaw pal! Hindi cat
nakikilala ... mangyari baga, hindi ca pa ipinan~gan~ganac n~g aking
lisanin ang lupaing iyn; hindi cata nakilala!
At pinacahihigpit n~g canyng matatabang m~ga bisig ang binata, na
nammula, ayawan cung sa cahihiyan sa pagcains. Tila mandin nalimutan
n~g lubs ni pari Dmaso ang canyng pighati.
N~g macaraan ang ilng sandali n~g pagpapakita n~g pagguiliw at
pagtatanong sa calagayan ni Carlicos at ni Pepa, tumanng si pari
Dmaso:
--At n~gayon! an ang ibig ni Carlicos na gawin co sa iy?
--Tila mandin may sinasabi sa sulat na caunting bagay ...,--ang muling
sinabi ni Linares n~g pautl.
--Sa sulat? tingnan co? Ab, siya n~ga! At ang ibig ay ihanap cat
n~g isng catungculan at isng asawa! Hmm! Catungculan ...
catungculan, magaang; marunong ca bang bumasa't sumulat?
--Tinanggp co ang pagca abogado sa Universidad Central!
--Carambas! icaw pala'y isang picapleitos (mapang udyc sa pag-uusapin)
datapuwa't wala sa iyong pagmumukha ... tila ca isang mahinhing dalaga,
n~guni't lalong magaling! Datapuwa't bigyn cat n~g isang asawa ...
hm! hmm! isang asawa....
--Padre, hindi po ac lubhng nagdadalidali,--ang sinabi ni Linares na
nahihiya.
Datapuwa't si pari Dmaso'y nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dlo
n~g caida, na ito ang ibinbulong:--Isang asawa, isng asawa!
Hindi na malungcot at hindi naman masaya ang canyang mukha; n~gayo'y
nagpapakilala n~g malaking cataimtiman at wari'y may iniisip.
Pinagmamasdan ni pari Salv ang lahat n~g ito mula sa malayo.
--Hindi co acalaing macapagbibigay sa akin n~g malaking capighatian ang
bagay na ito!--ang ibinulong ni pari Dmaso n~g tinig na
tumatan~gis;--datapuwa't sa dalawang casamaa'y dapat piliin ang
pinacamaliit.

At lumapit cay Linares at saca inilacas ang pananalita:

--Halica, bata,--anya:--causapin nata si Santiago.
Namutla si Linares at cusang napahila sa sacerdote, na nag-iisipisip sa
paglacad.
N~g magcagayo'y humalili naman sa pagpaparoo't parito sa caida si pari
Salv, na naggugunamgunam ayon sa dati niyang caugalian.
Isang tinig na sa canya'y nagbibigay n~g magandang araw ang siyang
nagpahinto n~g canyang capaparoo't parito: tumunghay at ang nakita
niya'y si Lucas, na sa canya'y bumati n~g boong capacumbabaan.
--An ang ibig mo?--ang tanong n~g m~ga mat n~g cura.
--Among, aco po ang capatid n~g namatay sa caarawan n~g fiesta!--ang
sagot na cahapishapis ni Lucas.
Umudlot si pari Salv.
--At ano?--ang ibinulong na bahagya na marin~gig.
Nagpupumilit umiyac si Lucas at pinapahid n~g panyo ang canyang m~ga
mata.
--Among,--ang sinabing nagtutuman~gis,--naparoon po aco sa bahay ni don
Crisstomo upang humin~gi n~g cabayaran sa bhay ..., ipinagtabuyan muna
aco n~g sicad, at ang sabi'y aayaw raw siyang magbayad n~g ano man, sa
pagca't nan~ganib daw siyang mamatay sa sala n~g aking guiliw at
cahabaghabag na capatid. Nagbalic po ac cahapon, n~guni't siya'y
nacapasa Maynila na, at nag-iwan n~g limang daang piso upang ibigay sa
akin, parang isang caawang-gawa, at ipinagbiling huwag na raw bumalic
aco cailan man! Ah, among, limang daang piso sa aking caawa-awang
capatid, limang daang piso, ah! among!...
N~g una'y pinakikinggan siya n~g cura na nagtataca at inuulinig ang
canyang pananalita, saca untiunting nasnaw sa canyang m~ga labi ang
isang lubhang malaking nagpapawalang halaga at pag-alipusta, sa
pagcamasid n~g gayong daya at paglambang, na cung nakita sana ni Lucas,
marahil siya'y tumacas at nagtumacbo n~g boong tulin.
--At ano ang ibig mo n~gayon?--ang itinanong na casabay ang sa canya'y
pagtalicod.
--Ay! among, sabihin po ninyo sa akin, alang-alang sa Dios, cung ano
caya ang dapat cung gawin; sa tuwi na'y nagbibigay ang among n~g
mabubuting m~ga hatol....
--Sino ang may sabi sa iyo? Hindi icaw tagarito....
--Nakikilala ang among sa boong lalawigan!
Lumapit sa canya si pari Salv na nanglilisic ang m~ga mat sa galit,
itinuro sa canya ang lansan~gan at saca sinabi sa gulat na si Lucas:
--Humayo ca sa iyong bahay at pasalamat ca cay D. Crisostomo na hindi
ca ipinabilanggo! Lumayas ca rito!
Nalimutan ni Lucas ang canyang pagpapacunwari at bumulong:

--Ab ang isip co'y....

--Lumayas ca rito!--ang sigaw ni pari Salv na malaki ang galit.
--Ibig co po sanang makipagkita cay pari Dmaso....
--May gagawin si pari Dmaso ... lumayas ca rito!--ang muling
ipinagutos n~g matindi n~g cura.
Nanaog si Lucas na nagbububulong:
--Isa pa naman ito ... pagca siya'y hindi nagbayad n~g magaling!...
Cung sino ang bumayad n~g magaling....
Nan~gagsidalo ang lahat, dahil sa malacas na catatalac n~g cura, pati ni
pari Dmaso, ni capitan Tiago at ni Linares....
--Isang walang hiyang hampas-lupa, na naparitong nanghihin~gi n~g limos
at aayaw magtrabajo!--ang sinabi ni pari Salv, na dinampot ang sombrero
at bastn at tinun~go ang convento.

=XLIV.=
=PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.=
Mahabang araw at malulungcot na m~ga gab ang guinawang pagtatanod sa
ulunan n~g hihign; nabinat si Mara Clara caracaracang matapos
macapagcumpisal, at wala siyang sinasalita, sa boong canyang
pagcahibang, cun di ang pan~galan n~g canyang ina, na hindi niya
nakikilala. Datapuwa't siya'y pinacaaalagaan n~g canyang m~ga caibigang
babae, n~g canyang am at n~g canyang ta; nagpapadala n~g m~ga pamisa
at n~g m~ga limos sa lahat n~g m~ga larawang mapaghimala; nan~gaco si
capitan Tiagong maghahandog n~g isang bastong guinto sa Virgen sa
Antipolo, at sa cawacasa'y nagpasimula n~g untiunting paghibas n~g
lagnat n~g boong cahusayan.
Nangguiguilalas ang doctor de Espadaa sa m~ga cabisaan n~g jarabe de
altea at n~g pinaglagaan n~g liquen, m~ga panggamot na hindi binabago.
Sa laking pagcatuwa ni doa Victorina sa canyang asawa, isang araw na
natapacan nito ang cola n~g canyang bata, hindi niya nilapatan n~g
caugaliang parusang bawian n~g panglagay na n~gipin, cun di nagcasiya na
lamang na sa canya'y sabihin:
--Cung hindi ca pa naguing pilay, tatapacan mo pati n~g cors!
--At hindi gumagamit n~g cors si doa Victorina!
Isang hapon, samantalang dinadalaw ni Sinang at ni Victoria ang canilang
caibigan, nan~gagsasalitaan naman sa comedor ang cura, si capitang Tiago
at ang mag-anac ni doa Victorina, hanggang sila'y nan~gagmimirindal.
--Tunay n~gang aking dinaramdam n~g di cawasa,--ang sinasabi n~g
doctor;--at daramdamin din namang totoo ni pari Dmaso.
--At saan po ang sabi ninyong siya'y ililipat nila?--ang itinanong ni

Linares sa cura.
--Sa lalawigang Tayabas!--ang isinagot n~g cura n~g walang cabahalaan.
--Ang magdaramdam naman n~g malaki ay si Mara pagca canyang
nalaman,--ani capitang Tiago;--siya'y canyang kinaguiguiliwang parang
isang ama.
Tiningnan siya n~g pasuliyap ni fray Salvi.
--Inaacala co po among,--ang ipinagpatuloy ni capitang Tiago,--sa
nagbuhat ang lahat n~g sakit na ito sa sama n~g loob na canyang
tinanggap n~g araw n~g fiesta.
--Gayon din ang aking acala, at magaling po ang guinawa ninyo sa hindi
pagpapahintulot na siya'y causapin ni Guinoong Ibarra; siya sana'y lalo
n~g lumubha.
--At cung hindi sa amin,--ang isinalabat ni doa
Victorina,--sumasalan~git na sana si Clarita at nag-aawit na n~g m~ga
pagpupuri sa Dios.
--Amen Jesus!--ang inacala ni capitan Tiagong marapat sabihin.
--Inyo rin namang palad na hindi nagcaroon ang aking asawa n~g ibang may
sakit na lalong mataas ang uri, sa pagca't cung nagcagayo'y napilitan
sana cayong tumawag n~g iba, at dito'y pawang m~ga han~gal; ang aking
asawa'y....
--Aking inaacala, at ipinagpapatuloy co ang aking sinabi,--ang
isinalabat naman sa canya n~g cura,--na ang pagcapan~gumpisal ni Mara
Clara ang siyang pinagbuhatan niyong magaling na pagbabago n~g canyang
calagayan, na siyang sa canya'y nacapagligtas n~g buhay. Higuit sa lahat
n~g gamot ang isang concienciang malinis, at pacaunawaing hindi co
tinututulan ang capangyarihan n~g dunong, lalong-lalo na ang dunong sa
ciruga! n~guni't ang isang malinis na conciencia'y ... Basahin ninyo
ang m~ga banal na libro, at inyong makikita cung gaano ang m~ga sakit na
napagaling sa pamamag-itan lamang n~g isang mabuting confesin.
--Ipatawad po ninyo,--ang itinutol ni doa Victorina na nag-init,--ang
tungcol diyan sa capangyarihan n~g confesin.... gamutin n~ga po ninyo
ang asawa n~g alfrez n~g isang confesin.
--Isang sugat, guinoong babae,--ay hindi isang sakit na may
ikinapangyayari ang conciencia!--ang isinagot ni pari Salv, na may
halong poot;--gayon man, ang isang mabuting confesin ay macapaglalayo
sa canya sa pagtanggap n~g m~ga hampas na gaya n~g canyang m~ga
tinanggap caninang umaga.
--Sa canya'y marapat!--ang ipinagpatuloy ni doa Victorina, na parang
hindi niya narin~gig ang lahat n~g sinabi n~g pari Salv.--Napacawalang
bait ang babaeng iyan! Sa simbaha'y wala n~g guinagawa cung di masdan
aco, mangyari bag! siya'y isang babaeng walang capararacan;
tatanun~gin co na sana siya niyong linggo cung mayroon acong m~ga
tautauhan sa mukha, n~guni't sino ang magcacapol n~g dumi sa sarili sa
pakikipag-usap sa taong walang uri?
Sa ganang sa cura, nama'y parang hindi niya narin~gig ang lahat n~g m~ga
caltb na ito, at nagpatuloy:

--Maniwala po cayo sa akin, don Santiago; n~g malubos na gumaling ang

inyong anac ay kinacailan~gang makinabang bcas; dadalhan co siya rito
n~g vitico ... inaacala cong wala siyng ano mang dapat na
ipan~gumpisal, gayon man ... cung ibig niyang man~gumpisal n~g sandali
n~gayong gabi....
--Ayawan co,--ang idinugtong agd ni doa Victorina, na sinamantala ang
isang patlang n~g salitaan,--hindi co mapag-isip cung bakit may m~ga
lalaking nan~gagcacaroon n~g pusong mag-asawa sa gayong m~ga panggulat,
na gaya na n~ga n~g babaeng iyan; cahi't malayo'y namamasid cang saan
siya nanggaling; napagkikilalang namamatay siya n~g caingguitan;
mangyari baga! gaano na ang sahod n~g isang alfrez?
--Nalalaman na po ninyo, don Santiago, sabihin ninyo sa inyong pinsang
ihanda ang may sakit sa pakikinabang bucas; paririto aco n~gayong gabi
upang siya'y bigyang capatawaran sa mumunting casalanan....
At sa pagca't nakita niyang lamalabas si ta Isabel, pinagsabihan niya
ito sa wicang tagalog:
--Ihanda po ninyo ang inyong pamangkin sa pan~gun~gumpisal n~gayong
gabi; dadalhan co siya rito bucas n~g viatico; sa ganya'y lalong
madadali ang canyang paggaling.
--N~guni, Padre,--ang ipinan~gahas na itinutol n~g kimi ni
Linares,--baca po niya acalaing siya'y nan~gan~ganib na mamatay.
--Huwag po cayong mabahala!--ang sa canya'y isinagot na hindi siya
tinitingnan;--nalalaman co ang aking guinagawa: marami n~g totoong may
sakit ang aking inalagaan. Bucod sa roo'y sasabihin niya cung ibig niya
hinding makinabang, at makikita ninyong siya'y paooo sa lahat.
Ang unauna'y napilitan si capitan Tiagong sa lahat ay paoo.
--Pumasoc si ta Isabel sa silid na kinalalagyan n~g may sakit.
Nananatili sa hihigan si Mara Clara, namumutla, totoong namumutla; na
sa canyang tabi ang canyang dalawang caibigang babae.
--Cumain ca pa n~g isang btil,--ang sa canya'y sabi ni Sinang n~g
paanas, at sa canya'y ipinakita ang isang butil na maputi, na kinuha sa
isang maliit na tubong cristal;--ang sabi niya'y pagca nacaramdam icaw
n~g tunog hugong sa tain~ga mo'y iyong ihinto ang panggagamot.
--Hindi na ba sumulat uli sa iyo?--ang tanong na marahan n~g may sakit.
--Hindi, marahil siya'y totoong maraming guinagawa!
--Hindi ba nagpapasabi sa akin n~g ano man?
--Walang sinasabi cung di canyang pagpipilitang siya'y alsan n~g
Arzobispo n~g excomunin upang....
Inihinto ang salitaan, sa pagca't dumarating ang ta.
--Sinabi n~g among na maghanda ca raw sa pan~gun~gumpisal, anac co,--ani
ta Isabel;--iwan ninyo siya at n~g magawa niya ang pagsisiyasat n~g
canyang conciencia.
--Diyata't wala pa namang isang linggong nacapan~gun~gumpisal

siya!--ang tutol ni Sinang,--Aco'y walang sakt, datapuwa't hindi aco

nagcacasala n~g lubhang malimit!
--Aba! hindi ninyo nalalaman ang sabi n~g cura: nagcacasala ang banal
n~g macapito sa maghapon? Hala, ibig mo bang dalhin co rito sa iyo ang
"Ancora", ang "Ramillete" ang "Matuwid na landas n~g pagpasa lan~git"?
Hindi sumagot si Mara Clara.
--Hala, hindi ca mapapagod,--ang idinugtong n~g mabait na ta upang
aliwin siya; aco na ang babasa n~g pagsisiyasat n~g conciencia, at wala
cang gagawin cung di mag-alaala n~g m~ga casalanan.
--Isulat mo sa canyang huwag na niya acong alalahanin!--ang ibinulong
ni Mara Clara sa tain~ga ni Sinang, n~g ito'y nagpapaalam na sa canya.
--Ano iyon?
--Datapuwa't nasoc ang ta at napilitan si Sinang na lumayo, na hindi
naunawa ang sinabi sa canya n~g canyang caibigan.
Inilapit n~g mabait na ta ang isang silla sa ilaw, naglagay n~g salamin
sa mata sa dulo n~g canyang ilong, binucsan ang maliit na libro at
nagsalita:
--Pakinggan mong magaling, anac co; pasisimulan co sa m~ga utos n~g
Dios; dadalan~gan co at n~g icaw ay macapaggunamgunam; cung sacali't
hindi mo naririn~gig na magaling ay sasabihin mo sa akin at n~g maulit
co sa iyo; nalalaman mo n~g sa icagagaling mo'y hindi aco napapagal
cailan man.
Nagpasimula n~g pagbasa, na ang tinig ay walang bagobago at anyong
humal, n~g m~ga pagdidilidili n~g m~ga bagay na ipinagcacasala. Siya'y
tumitiguil n~g matagal sa wacas n~g bawa't pangcat, upang mabigyang
panahon ang dalaga sa pag-aalaala n~g canyang m~ga casalanan at
pagsisihan.
Minamasdan ni Mara Clara ang alang-alang na walang tinutucoy. N~g
matapos na ang unang utos na "ibiguin ang Dios na lalo sa lahat n~g
bagay", hinihiwatigan siya ni ta Isabel sa ibabaw n~g canyang salamn
sa mata, at ikinatutuwa niya ang anyong pagca nagdidilidili at
nalulungcot. Banal na umubo, at pagcatapos n~g isang matagal na
paghinto'y pinasimulan ang pan~galawang utos. Bumabasa n~g taimtim sa
loob ang mabait na matandang babae, at n~g matapos ang pagbubulaybulay,
muling tiningnan ang canyang pamangkin, na untiunting ibinaling ang ulo
sa cabilang daco.
--Bah!--ang sinabi sa sarili ni ta Isabel; dito sa "huwag magpahamac
manumpa sa canyang santong pan~gala'y" hindi n~ga maaaring magcasala ang
abang ito! Lumipat tayo sa icatlo.
At ang pan~gatlong utos ay pinagmunglaymunglay at pinagwaring magaling
at binasa ang lahat n~g bagay na pinagcacasalanan n~g laban sa canya.
Muli na namang tiningnan niya ang higaan; datapuwa't n~gayo'y itinaas
n~g ta ang salamin, kinusot ang m~ga mat; nakita niyang dinala n~g
canyang pamankin ang panyo sa mukha at pinahid ang m~ga luha.
--Hm!--anya,--ejem! Minsa'y natulog ang caawaawang ito samantalang
nagsesermn.

At muling inilagy sa dulo n~g canyang ilng ang salamin niya sa mata,
saca sinabi sa sarili:
--Tingnan natin cung hindi siya gumalang sa canyang ama't ina, na gaya
n~g hindi niya pan~gin~gilin sa m~ga fiesta.
At binasa ang icapat na utos n~g tinig na lalong madalang at lalo n~g
pahumal, sa pagca't inaacala niyang sa gayong paraa'y lalo na niyng
binibigyang cadakilaan ang canyang gawa, na gaya n~g canyang nakitang
inaasal n~g marami sa m~ga fraile: hindi nakakapakinig kailan man si ta
Isabel n~g pan~gan~garal n~g isang cukero, sa pagoa't cung nagcagayo'y
pinapan~ginig naman sana niya ang canyang catawan.
Samantala'y macailang dinala n~g dalaga ang panyo sa canyang m~ga mata,
at lalo n~g napapakingan ang lacas n~g canyang paghin~ga.
--Pagcagalinggaling na caluluwa!--ang iniisip sa sarili n~g matandang
babae; siya na lubhang masunurin at mapagpacumbaba sa lahat! Aco'y
nagcasala n~g lalong marami cay sa canya, gayon may hindi aco
nangyaring-mapaiyac n~g totohanan cailan man.
At pinasimulan niya ang icalimang utos, na lalong mahahaba ang paghinto
at lalong ganap ang pagcahumal n~g pananalita, cay sa n~g una, sacali't
maari pa, na sa pagsusumicap niyang mainam sa gayong gawa'y hindi niya
narin~gig ang paghagulhol na iniinis n~g canyang pamangkin. Sa isa
lamang pagtiguil na canyang guinawa, pagcatapos n~g m~ga pagcnilaynilay
tungcol sa pagpatay sa capuwa tao sa pamamag-itan n~g sandata, narin~gig
niya ang m~ga daing n~g macasalanan. N~g magcagayo'y humiguit sa pagca
dakila ang tinig, pinagpilitan niyang basahin ang nalalabing utos sa
anyong nagbabala, at n~g mapanood niyang patuloy rin ang pag-iyac n~g
caniyang pamangkin.
--Tuman~gis ca, anac, co, tuman~gis ca!--ang canyang sinabi, at siya'y
lumapit sa higaan:--cung gaano calaki ang iyong pagtan~gis ay gayon din
ang pagcadali n~g pagpapatawad sa iyo n~g Dios. Gamitin mo ang pighating
"contricin" sa pagca't lalong magaling cay sa "atricin." Tuman~gis
ca, anac co, hindi mo nalalaman cung gaano ang aking galac na tinatamo
sa panonood co n~g iyong pag-iyac! Pagdagucan mo naman ang iyong dibdib,
huwag mo lamang calalacasan, sa pagca't may sakit ca pa.
Datapuwa't sa pagca't anaki'y mandin nagcacailan~gan ang pighati n~g
pag-iisa at n~g pagca walang nacamamalay, upang lumala, n~g makita ni
Mara Clarang siya'y nasubucan, untiunting tumiguil n~g pagbubuntong
hinin~ga, pinahid ang canyang m~ga mata, na walang sinasabing ano man at
hindi sumasagot sa canyang ta n~g cahi't cataga.
Ipinagpatuloy nito ang pagbasa, n~guni't sa pagca't huminto ang
pagtan~gis n~g sa canya'y nakikinig, lumipas ang caalaban n~g canyang
loob sa canyang gawa, at ang m~ga huling utos n~g Dios ay nacapag-antoc
sa canya at sa canya'y nacapaghicab, na ano pa't naguing malaking
casiraan sa pananalitang pahumal na nacayayamot na sa gayo'y nahihinto.
--Hindi co mapaniniwalaan cung hindi co makikita!--ang iniisip sa
sarili n~g matandang babae;--nagcacasalang tulad sa isang sundalo ang
batang ito laban sa unang limang utos n~g Dios, datapuwa't hindi cahi't
isang casalanang magaang man lamang mula sa icaanim hangang sa icasampo,
ano pa't tumbalc sa amin! Cung paano na ang lacad n~g daigdig n~gayon!
At nagsindi n~g isang candilang malaki sa Virgen sa Antipolo at dalawang
maliliit na candila sa Nuestra Seora del Rosario at sa Nuestra Seora

del Pilar, na canyang inihiwalay roon muna at inilagay sa isang suloc

ang isang garing na Santo Cristo, upang ipaunawang hindi dahil sa canya
caya isinindi ang m~ga candilang iyon. Hindi rin nacabahagui sa gayong
bagay ang Virgen sa Delaroche: siya'y isang taga ibang lupaing hindi
kilala, at hindi pa nacaririn~gig si ta Isabel n~g isa man lamang
himala na canyng guinawa.
Hindi namin nalalaman cung ano caya ang nangyari sa guinawang; confesin
n~g gabing iyon; pinagpipitagan namin ang m~ga lihim na iyan. Mahabang
totoo ang cumpisal, at nahiwatigan n~g tang mula sa malayo'y
binabantayan ang pamangkin, na hindi ikinikiling n~g cura ang canyang
tain~ga sa m~ga salita n~g may sakit, cung di nacaharap sa mukha ni
Mara Clara, at tila mandin wari ibig niyang basahin hulaan sa
pagcagagandang m~ga mata n~g dalaga ang m~ga pag-iisip.
Lumabas sa silid si par Salvng namumutla't nan~gin~gilis ang m~ga
labi. Sino mang macapanood n~g canyang noong nagdidilim at pigta n~g
pawis, mawiwicang siya ang nagcumpisal cay Maria Clara at hindi n~ga
narapat magcamit n~g capatawaran.
--Jess, Maria, Josef!--ang sinabi n~g ta na nagcucruz;--sino ang
macatataroc sa calooban n~g m~ga kinabataan n~gayon?

=XLV.=
=ANG MGA PINAG-UUSIG.=
Tinatanglawan n~g isang malamlam na liwanag na inilalaganap n~g buwan at
umulusot sa malalagong m~ga san~ga n~g m~ga cahoy, ang isang lalaking
naglalagalag sa cagubatan, na maraha't mahinahon ang lacad. Manacanaca
at anaki baga'y n~g huwag maligaw, sumusutsot siya n~g isang tan~ging
tugtuguin, na ang caraniwa'y sinasagot n~g gayon ding sutsot sa dacong
malayo. Matamang nakikinig ang lalaki, at ipinagpapatuloy, pagcatapos,
ang paglacad na ang tinutunto'y ang malayong huni.
Sa cawacasan, n~g canyang maraanan ang libolibong m~ga nacahahadlang
cung gabi sa paglalacad sa isang gubat na hindi pa nalalacaran, siya'y
dumating sa isang maliit na puang na naliliwanagang ganap n~g buwan sa
icaapat na bahagui n~g canyang paglaki. Matataas na m~ga malalaking
batong buhay, na napuputun~gan n~g m~ga cahoy ang siyang nacababacod sa
paliguid, na ano pa't wari isang nababacurang panoorang naguiba; m~ga
cahoy na bagong putol, m~ga punong naguing uling ang nacapupuno sa
guitna, na nan~gahahalo sa pagkalalaking m~ga batong buhay, na
kinucumutan n~g pacaposcapos n~g Lumikha n~g canyang culubong na m~ga
dahong verde ang culay.
Bahagya pa lamang cararating n~g lalaking di kilala'y siyng paglabs
namang bigla n~g isang lalaki rin sa licuran n~g isang malaking bat,
lumapit at binunot ang isang revolver.
--Sino ca?--ang tanong sa wicang tagalog na mabalasic ang tinig,
casabay ang pagtataas n~g "gatillo" n~g canyang sandata.
--Casama ba ninyo si matandng Pablo?--ang sagot n~g bagong cararating
na mahinahon ang tinig, na hindi sinagot ang catanun~gan at hindi
nagugulumihanan.

--Ang capitan ba ang itinatanong mo? Oo, narito.

--Cung gayo'y sabihin mong narito si Elas at siya'y hinahanap,--anang
lalaki na hindi iba cung di ang talinghagang piloto.
--Cayo po ba'y si Elas?--ang itinanong n~g canyang causap na taglay
ang tan~ging pagpipitagan, at saca lumapit, at gayon ma'y patuloy rin
ang paguumang sa canya n~g bun~gan~ga n~g revolver;--cung gayo'y ...
halcayo.
Sumund sa cany si Elas.
Pumasoc sil sa isng anyng yun~gib na palusng sa cailaliman n~g lupa.
Ipinauunawa sa piloto, n~g tagapamatnubay na nacacaalam n~g daan, cung
palusng, cung cailan dapat yumucd gumapang; gayn ma'y hindi nalao't
sila'y nan~gagsirating sa isang may anyong salas, na bahagya na
naliwanagan n~g m~ga huepe, at ang nan~garoroo'y labingdalawa labing
limang lalaking may taglay na m~ga sandata, marurumi ang m~ga mukha at
cagulatgulat ang m~ga pananamit, na nacaupo ang m~ga ib, ang iba nama'y
nacahiga, at nagsasalitaan n~g bahagya. Namamasdan ang isang matandang
lalaking mapanglaw ang pagmumukha, nacapulupot sa ulo niy ang isang
bigkis na may dugo, nacalagay ang m~ga sico sa isang batng guinagawang
pinaca mesa, at pinagninilay-nilay ang ilaw na sa gayong caraming usoc
na ibinubuga'y bahagya na ang inilalaganap na liwanag: cung hindi sana
talastas nating iyo'y isang yun~gib n~g m~ga tulisan, mawiwica natin, sa
pagbasa n~g malaking pagn~gan~galit sa mukha n~g matandang lalaki, na
siya ang Torre n~g Gtom sa araw na sinusundan n~g paglamon ni Ugolino
sa canyang m~ga anac.
Umanyong humilig
ang namamatnugot
nan~gagsitahimic
walang taglay na

ang nan~gahihigang m~ga lalaki n~g dumating si Elas at

sa canya, datapuwa't sa isang hudyat nito'y
at nan~gagcasiya na lamang sa pagmamasid sa piloto, na
an mang sandata.

Untiunting lumin~gon ang matandang lalaki at ang natagpuan n~g canyang

m~ga mata'y ang nacapagpipitagang kiyas ni Elas, na nacapugay na siya'y
pinagmamasdang pusps n~g calungcutan at pagbibigay halaga.
--Icao ba?--ang itinanong n~g matandang lalaki, na sumaya n~g caunti
ang m~ga mata n~g makilala ang binata.
--Sa anng calagayan aking nasumpun~gan cayo!--ang ibinulong ni Elas
sa babahagyang tinig at iguinagalaw ang ulo.
Hindi umimic ang matanda at tumun~g, humudyt n~g isa sa m~ga tao,
nanan~gagsitindig sila't lumayo, na canilang sinulyp muna't sinucat n~g
m~ga mata ang taas at bicas n~g pan~gan~gatawan n~g piloto.
--Tunay n~ga!--ang sinabi n~g matandang lalaki n~g silang dalawa'y
nagiisa na;--n~g cata'y patuluyin sa aking bahay, na may anim na buwan
n~gayon, aco ang n~g panahng iyo'y nahahabag sa iyo; n~gayo'y nagbago
ang capalaran, n~gayo'y icaw namn ang nahahabag sa akin. N~guni't umupo
ca at sabihin mo sa akin cung bakit ca nacarating han~gang dito.
--May labing limang araw na n~gayong ibinalita sa akin ang nangyari sa
inyong casacunaan,--ang madalang na isinagot n~g binata sa mahinang
tinig, na ang ilaw ang siyang tinitingnan;--pagca alam co'y lumacad na
agad ac, nagpacabicabila ac sa m~ga cabunducan, halos dalawang
lalawigan ang aking nalibot.

--Napilitan acong tumacas at n~g huwag magsabog n~g dugong walang malay;
natatacot humarap ang aking m~ga caaway at ang canila lamang inilalagay
sa aking hirap ay ang ilang m~ga caawaawa, na walang guinawa sa akin
cahit caliitliitang casam-an.
N~g macalampas ang sandaling hindi pag-imic na guinamit ni Elas sa
pagbasa n~g m~ga caisipang mapapanglaw sa mukha n~g matandang lalaki,
nagpatuloy n~g pananalita ang binata:
--Naparito aco't ibig cong ipakiusap sa inyo ang isang bagay. Sa pagca't
hindi aco nacasumpong, cahi't aking pinaghanap, ang bahagyang labi man
lamang n~g mag-anac na may cagagawan n~g casawiang palad naming
mag-anac, minagaling co ang iwan ang lalawigang aking tinatahanan upang
tumun~go sa dacong timugan at makisama sa m~ga pulutong n~g m~ga hindi
binyagan at nabubuhay n~g boong kalayaan: ibig po ba ninyong lisanin
ang bagong pinasisimul-an ninyong pamumuhay at sumama sa akin? Lalagay
acong tunay na inyong anac, yamang namatay ang anac po ninyo, at
kikilalin co cayong ama, yamang wala na acong magugulang?
Umiling ang matanda n~g paayaw, at nagsalita:
--Sa gulang na aking dinating, pagca niyacap n~g calooban ang isang
pasiyang cakilakilabot, ay dahil sa wala n~g sucat pagpaliiran. Isang
taong gaya co, na guinamit ang canyang cabataan at ang canyang
cagulan~gan sa pagpapagal at n~g camtan ang sariling guinhawa at ang sa
m~ga anac sa panahong hinaharap; isang taong nagpacumbaba sa lahat n~g
m~ga naguing calooban n~g canyang m~ga puno, na tumupad n~g boong
pagtatapat sa mabibigat na catungculan, na nagtiis n~g lahat upang
mamuhay sa catahimican at sa isang catiwasayang mangyayaring camtan;
pagca tinalicdan n~g ganitong taong pinalamig na ang dug n~g panahon,
ang lahat n~g canyang pinagdaanan at ang boong pagdaraanan pa, at sumasa
m~ga pampan~gin na n~g libin~gan, ay sa pagca't canyang napagkilalang
lubos na walang capayapaang masusumpun~gan at ang catiwasiya'y hindi
siyang calakilakihang cagalin~gan! Ano't magpapacatira pa sa hindi
sariling lupain upang magbuhay dukha? Dating aco'y may dalawang anac na
lalaki, isang anac na babae, isang bahay, isang cayamanan; aking dating
tinatamo ang pagpipitaga't pagmamahal n~g madla; n~gayo'y isang cahoy na
pinutlan n~g m~ga san~ga ang aking cawan~gis, lagalag, nagtatago,
pinag-uusig sa m~ga cagubatang tulad sa isang halimaw, at anong dahil
at guinawa sa akin ang lahat n~g ito? Dahil sa inilugso n~g isang lalaki
ang capurihan n~g aking anac na babae, sa pagca't hinin~gi n~g m~ga
capatid sa lalaking iyang magsulit siya n~g catampalasanang canyang
guinawa, at sa pagca't ang lalaking iya'y nan~gin~gibabaw sa m~ga iba sa
pamamag-itan n~g pamagat na ministro (kinakatawan) n~g Dios. Inalintana
co, gayon man, ang lahat n~g ito, at acong ama, aco, na siniraan n~g
puri sa aking catandaan, aking ipinatawad ang caalimurahan,
ipinagpaumanhin co ang casilacbuhan n~g cabataan at ang m~ga carupucan
n~g catawang lupa, at sa casiraang iyong hindi na mangyayaring maisauli,
ano ang dapat cong gawin cung di ang huwag n~g umimic at iligtas ang
nalabi? Datapuwa't nan~ganib ang tampalasang baca sa humiguit cumulang
na cadalia'y camtn niya ang panghihiganti, caya't ang guinawa'y humanap
n~g capahamacan n~g aking m~ga anac na lalaki. Nalalaman mo ba cung ano
ang canyang guinawa? Hindi? Natatalastas mo bang linubid ang
casinun~ga-lin~gang cunuwa'y linooban ang convento, at sa m~ga isinacdal
ay casama ang isa sa aking m~ga anac? Hindi nairamay iyng is, sa
pagca't wala't na sa ibang bayan. Nalalaman mo ba ang m~ga catacottacot
na pahirap na sa canila'y guinawa? Nalalaman mo, sa pagca't
nan~gagcacawan~gis ang ganitong m~ga pahirap sa lahat n~g m~ga bayan.
Aking nakita, nakita co ang aking anac na nacabiting ang tali sa

canyang sariling buhoc, narin~gig co ang canyang m~ga sigaw, aking

narin~gig na aco'y canyang tinatawag, at aco, sa aking caruwagan at
palibhasa'y namarati aco sa capayapaan, hindi aco nagcaroon n~g
catapan~gang pumatay magpacamatay caya! Nalalaman mo bang hindi
napatotohanan ang pangloloob na iyon, napaliwanagan ang bintang, at ang
naguing parusa'y ilipat sa ibang bayang ang cura, at ang aking anac ay
namatay dahil sa m~ga pahirap na guinawa sa canya? Ang isa, ang
nalalabi sa akin, ay hindi duwag na gaya n~g canyang ama; at sa
catacutan n~g tacsil na nagpahirap na ipanghiganti sa canya ang
pagcamatay n~g canyang capatid, guinamit na dahilan ang cawal-an n~g
"cedula personal" na nalimutang sandali, piniit n~g Guardia Civil,
pinahirapan, guinalit at pinasamang totoo ang loob sa casalimura
hanggang sa siya'y mapilitang magpacamatay! At aco, aco'y buhay pa
pagcatapos n~g gayong calakilakihang cahihiyan, datapuwa't cung hindi
aco nagcaroon n~g tapang-ama sa pag-sasanggalang n~g aking m~ga anac,
may natitira pa sa aking isang pus upang italaga sa isang panghihiganti
at manghihiganti aco! Untiunting nan~gagcacatipon ang m~ga maygalit sa
ilalim n~g aking pamiminuno, pinararami ang m~ga cawal co n~g aking m~ga
caaway, at sa araw na mapagkilala cong aco'y macapangyarihan na,
lulusong aco sa capatagan at tutupukin co sa apoy ang aking
panghihiganti at ang aking sariling buhay! At darating ang araw na iyan
walang Dios!
At nagtindig ang matandang lalaki, na nagn~gin~gitn~git, at idinagdag,
na nagniningning ang panin~gin, malagunlong ang tinig at sinasabunutan
ang canyang mahahabang m~ga buhc:
--Sumpain ac, sumpain ac na aking piniguil ang mapanghiganting camay
n~g aking m~ga anac; ac n~ga ang pumatay sa canila! Cung pinabayaan co
sanang mamatay ang may sala, cung hindi sana ac lubs nanalig sa
justicia n~g Dios at sa justicia n~g m~ga tao, n~gayon disi'y may m~ga
anac pa ac, marahil sila'y nan~gagtatago, datapuwa't n~gayo'y may m~ga
anac naman sana ac, at hindi sila sana nan~gamatay sa capapahirap!
Hindi aco ipinan~ganac upng maguing am, caya wala acong m~ga anac
n~gayn! Sumpain ac, na hindi co natutuhang makilala sa aking
catandaan ang lupaing aking kinatatahanan! Datapuwa't matututo acong
ipanghiganti co cay sa pamamag-itan n~g apoy, n~g dugo at n~g aking
sariling camatayan!
Ang culang palad na am, sa casilacbuhan n~g canyng pighati, nalabnot
ang bigkis n~g ulo, at dahil sa gayo'y nabucsan ang sugat sa noo, at
doo'y bumalong ang isng batisang dugo.
--Pinagpipitagan co ang inyng pighati,--ang muling sinabi ni Elas,--at
napagwawari co ang inyong panghihiganti; ac nama'y gaya rin ninyo, at
gayn man, sa aking pan~gan~ganib na baca aking masugatan ang walng
malay, lalong minamagaling co pa ang calimutan co ang aking m~ga
casawiang palad.
--Mangyayari cang macalimot, sa pagca't bata icw at sa pagca't hindi
ca namamatayan n~g isa man lamang anac, n~g sino mang siyng iyong
catapusng maaasahan! N~guni't aking ipinan~gan~gaco sa iyo, hindi co
sasactan ang sino mang walang casalanan. Nakikita mo ba ang sugat na
ito? Upang huwag cong mapatay ang isang caawaawang cuadrillerong
gumaganap n~g canyang catungculan, ipinaubaya cong siya ang sumugat sa
akin.
--Datapuwa't tingnan po niny--ani Elas pagca lampas n~g sandaling
hindi pag-imc;--tingnan po niny cung alin ang cakilakilabot na siga na
inyong pagsusugbahan sa ating culang palad na m~ga bayan. Cung gaganapin

n~g inyong sariling m~ga camay ang inyong panghihiganti, gaganti n~g
catacot tacot ang inyong m~ga caaway, hindi laban sa iny at hindi rin
laban sa m~ga taong sandatahan, cung di laban sa bayan, na ang
caraniwa'y siyng isinusumbong, at pagcacagayo'y gaano caraming m~ga
paglabag sa catuwiran ang mangyayari!
--Mag-aral ang bayang magsanggalang sa sarili, magsanggalang sa sarili
ang bawa't isa!
--Talastas po ninyong iya'y hindi mangyayari! Guinoo, cay po'y aking
nakilala n~g ibang panahon, niyng panahong cayo po'y sumasaligaya,
niyao'y pinagcacalooban ninyo ac n~g m~ga paham na aral; maitutulot
baga ninyong?...
Naghalukipkip ang matanda at wari'y nakikinig.
Guinoo,--ang ipinagpatuloy ni Elas, na pinacasusucat na magaling ang
canyng m~ga wika;--nagca palad acong macagawa n~g isang paglilingcod sa
isang binatang mayaman, may magandang puso, may caloobang mahl at mith
ang m~ga icagagaling n~g canyang tinubuang bayan. Ang sabihana'y may
m~ga caibigan ang binatang ito sa Madrid, ayawan co, datapuwa't ang
masasabi co sa inyo'y siya'y caibigan n~g Capitan General. An po ang
inyong acala cung siya'y ang ating papagdalhin n~g m~ga carain~gan n~g
bayan at siya'y pakiusapan nating magmalasakit sa catuwiran n~g m~ga
sawing palad?
Umiling ang matandang lalaki.
--Mayaman ang sabi mo? walang iniisip ang m~ga mayayaman cung hindi ang
dagdagan ang canilang m~ga cayamanan; binubulag sila n~g capalaluan at
n~g caparan~galanan, at sa pagca't ang caraniwa'y magaling ang canilang
calagayan, lalo na cung sila'y may m~ga caibigang macapangyarihan, sino
man sa canila'y hindi nagpapacabagabag sa pagmamalasakit sa m~ga culang
palad. Nalalaman cong laht, sa pagca't n~g una'y aco'y mayaman!
--N~guni't ang taong sinasabi co po sa inyo'y hindi cawan~gis n~g m~ga
ib: siya'y isang anc na inalimura dahil sa pag-aala-ala sa canyng
am; siya'y isang binata, na sa pagca't hindi malalao't magcacaasawa,
nag-iisip isip siya n~g sa panahong darating, n~g isng magandang
casasapitan n~g canyng m~ga anc.
--Cung gayo'y siya'y isang taong magtatamong ligaya; ang catuwiran
nating ipinagtatanggol ay hindi ang sa m~ga taong na sa caligayahan.
--Datapuwa't iyan ang catuwirang ipinagtatanggol n~g m~ga taong may
puso!
--Hari na n~ga!--ang muling sinabi n~g matandang lalaki at saca
naupo,--ipalagay mo n~g ang binatang iya'y sumang-ayong siya ang
maghatid n~g ating carain~gan hangang sa Capitang General; ipalagay mo
n~g siya'y macakita sa pan~gulong bayan n~g Espaa n~g m~ga diputadong
magsanggalang sa atin, inaacala mo na baga cayang papagtatagumpayin na
ang ating catuwiran?
--Atin munang ticmang gawin bago tayo gumamit n~g isang paraang
kinacailan~gang magsabog n~g dugo,--ang isinagt ni Elas,--Dapat na
macapagtac po sa iny, na ac, na is rin namang sawing palad, bata at
malacs ang catawan, ang siyang makiusap sa inyo, na cayo'y matanda na't
mahina, n~g m~ga paraang payapa: at ganito, sa papca't aking napanood
ang lubhang maraming cahirapang tayo rin ang may cagagawang gaya rin n~g

m~ga cagagawan n~g m~ga malulupit; ang mahina ang siyang nagbabayad.
--At cung sacaling wala tayong magawang an man?
--May magagawa tayo cahi't cacaunti, maniwala po cayo; hindi ang lahat
n~g m~ga nan~gan~gatungculan sa baya'y hindi marunong cumilala n~g
catuwiran. At cung wala tayong masundaan, cung aayaw pakinggan ang ating
cahin~gian, cung magpacabin~gi na ang tao sa capighatian n~g canyang
capuwa, pagnagcagayo'y hahandog po aco sa bawa't inyong ipag-uutos!
Niyacap ang binata n~g matandang lalaking lipos n~g malaking catuwiran.
--Tinatanggap co ang iyong panucala, talastas cong gumaganap ca n~g
iyong pan~gaco. Paririto ca sa aki't cata'y tutulun~gan upang
maipanghiganti ang iyong m~ga magugulang, at aco nama'y tutulun~gan mo
upang maipanghiganti co ang aking m~ga anac, ang aking m~ga anac na
pawang nacacatulad mo!
--Samantala'y huwag po ninyong pababayaang mangyari ang ano mang
gahasang cagagawan.
--Isasalaysay mo ang m~ga carain~gan n~g bayang pawang talastas mo na,
Cailan co malalaman ang casagutan?
--Sa loob po n~g apat na araw ay mag-utos po cayo n~g isang taong
makipagkita sa akin sa pasigan n~g San Diego, at sasabihin co sa canya
ang maguing casagutan sa akin n~g taong aking inaasahang.... Cung siya'y
sumang-ayo'y canilang kikilalanin ang ating catuwiran, at cung hindi'y
aco ang unaunang matitimbuang sa pakikilabang ating gagawin.
--Hindi mamamatay si Elias, si Elias ang mamiminuno cung matimbuang si
capitang Pablong busog na ang puso sa canyang panghihiganti,--anang
matandang lalaki.
At siya rin ang sumama sa binata hanggang sa macalabas sa labas.

=XLVI.
SABUNGAN.=
Upang ipan~gilin sa Filipinas ang hapon n~g araw n~g linggo'y napasasa
sabun~gan ang caraniwan, na gaya naman sa Espaang ang larong pakikiaway
n~g tao sa toro ang siyang pinaroroonan. Ang pagsasabong n~g manoc,
hilig na masamang dito'y dinala n~g m~ga taga ibang lupain at mahiguit
n~g isang daang tang guinagawang panghuli n~g salapi, ay isa riyan sa
m~ga pan~git na pinagcaratiban n~g bayan, na lalong malaki ang casam-an
cay sa opio sa m~ga insic; diya'y napaparian ang dukha't inilalagay sa
pan~ganib ang canyang boong pagcabuhay, sa pagmimithing siya'y
magcasalaping hindi nagpapagal; napaparian diyn ang mayaman't n~g
maglilibang, at diya'y caniyang guinagamit ang salaping lab sa canyang
m~ga piguing at m~ga "misa de gracia"; datapwa't sa canila (sa m~ga
mayayaman) ang capalarang diya'y pinaglalaruan, palibhasa'y magaling na
totoo ang pagcacaturo sa sasabun~gin, marahil lalong magaling cay sa
pagcaturo sa canilang anac na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa
sabun~gan, at wala n~ga caming itututol sa bagay na ito.

Sa pagca't ipinahihintulot n~g Gobierno, at hanggang halos canyang

ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa "hayag na
m~ga plaza", sa "m~ga araw n~g fiesta" (at n~g makita n~g lahat at
macahicayat ang uliran), "pagcatapos n~g misa mayor hanggang sa dumilim
sa hapon" (walong oras), dumalo tayo sa larong ito upang hanapin ang
ilang m~ga cakilala.
Walang ikinatatan~gi ang sabun~gan sa San Diego sa m~ga sabun~gan sa
iba't ibang bayan, liban na lamang sa ilang m~ga bagay. Nababahagui sa
tatlong pitac: ang una, sa macatwid baga'y ang pasucan, ay isang
malaking cabahayang tuwid, na may dalawampong metro ang haba at labing
apat na metro ang luang; sa isa sa canyang m~ga taguilira'y may isang
pintuang isang babae ang caraniwang nagbabantay, na siyang catiwala sa
paninin~gil n~g sa pinto, cabayaran sa pagpasoc doon. Sa buwis na
itong bawa't isa'y nagbibigay roon, tumatanggap ang Gobierno n~g isang
bahagui, m~ga ilang daang libong piso sa isang tan: sinasabing sa
salaping itong ibinabayad n~g "vicio" upang siya'y magcaroon n~g
calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo n~g m~ga maiinam na m~ga
paaralan, ipinagpapagawa n~g m~ga tulay at m~ga daan, ipinagtatatag n~g
m~ga ganting pala upang lumusg ang pagsasaca at pan~gan~galacal ...
purihin nawa ang vicio na naghahandog n~g gayong lubhang magagaling na
m~ga bun~ga!--Sa unang pitac na ito nalalagay ang m~ga nan~gagbibili n~g
hitso, m~ga tabaco, m~ga cacanin, m~ga pagcain at iba pa; naririan diyan
ang caramihang batang lalaking sumasama sa canilang m~ga ama amaing sa
canila'y nagsasakit n~g pagtuturo n~g m~ga lihim n~g pamumuhay.
Capanig ang pitac na ito n~g is pang lalong malaki n~g caunti, isang
pinaca salas, na pinagtitipunan n~g madla bago gawin ang m~ga "soltada".
Nariyn ang pinacamarami sa m~ga manoc, na nan~gatatali n~g isng lbid
sa lupa, sa pamamag-itan n~g isang pacong but- lyong; nariyan ang
m~ga tahur, ang m~ga malulugdin sa sabong, ang mananari: diyn
nan~gagcacayari, nagninilaynilay, nan~gun~gutang, sumusumpa,
nagtutun~gayaw, humahalachac; hinihimas niyn ang canyng manoc, na
pinaraanan n~g camy ang ibabaw n~g makikintab na m~ga balahibo;
sinisiyasat nama't binibilang nito ang m~ga caliskis sa m~ga paa;
pinagsasalitaanan ang m~ga maiinam na gawa n~g m~ga bayani; diya'y
inyng mapapanood ang maraming m~ga mukhang malulungct, na bitbit sa
m~ga paa ang bangcay na wala n~g balahibo; ang pinacamahalmahal na hayop
sa loob n~g ilang buwan, pinalayawlayaw at sa canya'y ipinagcatiwala ang
lalong caayaayang m~ga pag-asa, n~gayo'y wala cung di isng bangcay na
lamang, na ipagbibili sa isng peseta, upng lutuing luya ang cahalo at
canin sa gab ring iyn: "sic transit gloria mundi". Pauwi na ang natalo
sa canyng bahay, na pinaghihintayan sa canya n~g esposang cacabacaba
ang loob at n~g m~ga limalimahid na m~ga anac, na hindi na taglay ang
caunting pamimilac at ang sasabun~gin. Yaong lahat na m~ga panaguinip na
calugodlugod, yaong m~ga pagaalagang tumagal n~g mahabang panahon, mula
sa pagbubucang liwayway hanggang sa paglubg n~g araw, yaong lahat n~g
m~ga pagpapahirap at pagpapagal, ang kinauwia'y isang peseta, ang m~ga
nlabing ab sa gayng cacapal na as.--Sa ulutang it nakikipagtutulan
ang lalong pan~god na isip: ang lalong gagasogaso'y pinagsisiyasat na
magaling ang gayng bagay, tinitimbang, pinagmmasid, ibinubucadcad ang
m~ga pacpac, hinihipo ang m~ga casucasuan n~g m~ga hayop na iyn.
Maiinam na totoo ang pananamit n~g m~ga ilang sinusundan at liniliguid
n~g m~ga caanib n~g canicanilang m~ga sasabun~gin; marurumi namn ang
m~ga ib, natatatac sa canilang mamayat na m~ga mukha ang larawan n~g
vicio, at canilng sinusundan n~g boong pagmimithi ang m~ga kilos n~g
m~ga mayayaman at canilang pinagmamasdang magaling ang m~ga pustahan, sa
pagca't mangyayaring mahuho ang m~ga bulsa, datapuwa't hindi
nangyayaring masiyahan ang masamang hilig; diya'y walng mukhng hindi
guising; diya'y wala ang mapagpabayang filipino, ang tamd, ang hindi

makibuin: ang laht ay pawang kilusn, masimbuyong budhi, pagsusumicap;

masasabing sil'y may isang cauhawang siyng nagbibigay casayahan sa
tubig sa pusali.
Buhat sa ulutang ito'y tumutun~go sa labanang ang pamagata'y "Rueda".
Ang tuntun~gan nito, na nababacuran n~g cawayan, ang caraniwa'y mataas
cay sa dalawang panig na sinabi na n~g una. Sa dacong itaas, na halos
sumusuc na sa bubun~gan, may m~ga gradera, lunsdlunsd bagang upuan,
na iniuucol sa m~ga manonood m~ga magsasabong, dalawang salitang
nagcacaisa n~g kinauuwian. Sa boong itinatagal n~g labanan ay napupuno
ang m~ga graderiang it n~g m~ga taong may gulang na at n~g m~ga batang
nan~gagsisigawan, nan~gaghihiyawan, nan~gagpapawis, nan~gag-aaway at
nan~gagtutun~gayaw: ang cagalinga'y bihirang bihira ang babaeng
nacararating diyn. Nan~gasasa "Rueda" ang m~ga tong litw, ang m~ga
mayayaman, ang m~ga bantog na "tahur", ang contratista (a entista) at
ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam ang pagcacapicpic ay
nan~gaglalaban ang m~ga hayop, at buhat diya'y ipinamamahagui n~g
Capalaran sa m~ga familia ang m~ga tawanan m~ga pagtan~gis, ang
magagaling na pagcain ang cagutuman.
Sa horas n~g ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si
capitang Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat
sa mukha, na totoong nagdamdam n~g pagcamatay n~g canyang capatid.
Lumapit si capitang Basilio sa isa sa m~ga taong bayan at tumanong:
--Nalalman mo ba cung anong manoc ang dala rito ni Capitang Tiago?
--Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa caninang
umaga, ang isa sa canila'y ang lasac na tumalo sa talisayin n~g Consul.
--Sa acala mo caya'y mailalaban sa canya ang aking si bulic?
--Aba, nac, mailalaban po! Ipupusta co po sa inyong manoc ang aking
bahay at ang aking baro!
Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit ay tulad
sa m~ga malalacas na magsasabong: barong lieszong Caatng, salawal na
lana at sombrerong jipijapa. Sumusunod sa cany ang dalawang alila; dala
n~g isa ang lasac at ang isa nama'y isang puting sasabun~ging totoong
pagcalakilaki.
--Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na n~g pagaling si Mara!--ani
capitang Basilio.
--Wala n~g lagnt, datapuwa't mahina pa.
--Natalo po ba cay cagabi?
--Caunti; nalalaman cong nanalo cay ... titingnan co cung macababawi
ac.
--Ibig po ba ninyng isabong ang lsac?--ang tanong ni capitang
Basilio, na tinitingnan ang manc, at saca hinin~gi it sa alila.
--Alinsunod, sacali't may pustahan.
--Gaano po ba ang ipupusta niny.
--Cung magcuculang din lamang sa dalawa'y hindi co na isasabong.

--Inyo bang nakita na ang aking blic?--ang tanng ni capitang Basilio

at saca tinawag ang isang tong may dalang isang maliit na sasabun~gin.
--Gaano po ba ang ipupusta niny?--ang tanng.
--Cung gaano ang inyng ipusta.
--Dalaw at limang daan?
--Tatl?
--Tatl!
--Sa susunod!
Ilinaganap n~g nan~gagcacabilog na mapakialam sa buhay n~g may buhay,
ang balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc; capuwa sila
may m~ga pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig n~g lahat na
makita, masiyasat ang dalawang cabalitaan; may m~ga nagpapasiya, may
nanghuhula.
Samantala'y lumalaki ang cain~gayan, nararagdagan ang caguluhan,
linulusob ang Rueda, linulundag ang m~ga gradera. Dala n~g m~ga
"soltador" sa Rueda ang dalawang manoc, isang puti at isang pula, na
capuwa may sandata na, baga man ang m~ga tari ay may caluban pa.
Naririn~gig ang m~ga sigaw na "sa puti!", "sa puti!", may man~gisan~gisa
namang sumisigaw n~g "sa pula!"Ang puti ang siyang "llamado" at ang
pula ang "dejado".
Sa guitna n~g caramiha'y nan~gagpapalibotlibot doon ang guardia civil;
hindi nila suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito;
datapuwa't hindi naman sila nacapaisano. Salawal na guingong may
franjang pula, barong nababahiran n~g azul na galing sa naaalis na tina
n~g blusa, gorrang pangcuartel narito ang canilang panglinlang na soot
na nababagay naman sa canilang inuugali: namumusta at nagbabantay,
nanggugulo at nan~gagsasalitang di umano'y panan~gagasiwaan nila ang
pananatili n~g capayapaan.
Samantalang nan~gagsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog sa camay
ang caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap sa bulsa ang
catapustapusang salapi, sacali't walang salapi ay nan~gan~gaco, at
ipinan~gan~gacong ipagbibili ang calabaw, ang malapit n~g anihin sa
bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wari'y magcapatid, sinusundan
n~g m~ga panin~ging nananaghili ang m~ga naglalaro, nan~gagsisilapit,
bumubulong n~g ilang kiming pananalitang sino may walang nakikinig,
nalalao'y lalong nan~galulungcot at nan~gagtitin~ginang masasama ang
loob at nan~gagn~gin~gitn~git. Paimis na sila'y pinagmamasid ni Lucas
n~gumin~giti n~g n~giting malupit, pinatutunog ang m~ga pisong pilac,
dumaan siya sa siping n~g dalawang magcapatid, at saca siya sumigaw nasa
"Rueda" ang tin~gin:
--Narito ang limampo, limampu laban sa dalawampo, sa puti!
Nan~gagtitigan ang magcapatid.
--Sinasabi co na sa iyo,--ang ibinubulong n~g matandang capatid,--na
huwag mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana sa akin,
n~gayo'y may ipupusta tayo sa pula!

Lumapit n~g boong cakimian ang bunso cay Lucas at kinalabit siya sa
bisig.
--Aba! icaw pala?--ang biglang sinabi nito, na lumin~gon at
nagpapacunwari n~g pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi co
sa canya naparito ca't pumupusta?
--Paanong ibig ninyong cami'y macapusta'y natalo na ang lahat naming
salapi?
--Cung gayo'y pumayag na cayo?
--Aayaw siya! cung pautan~gin sana ninyo cami n~g caunti, yamang
sinasabi ninyong cami inyong nakikilala....
Kinamot ni Lucas ang ulo, hinila ang baro at muling nagsalita:
--Tunay n~gang cayo'y aking nakikilala; cayo'y si Tarsilo at si Bruno,
m~ga cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang ninyong ama'y
namatay dahil sa ibinibigay sa canyang isang daang palo sa araw araw n~g
m~ga sundalo; alam cong hindi ninyo iniisip na ipanghiganti siya ...
--Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;--ang isinalabat sa
canya n~g matandang capatid na si Tarsilo, iya'y nacahihila n~g
casacunaan. Cung wala caming capatid na babae'y malaon n~g panahong
cami'y binitay na sana!
--Binitay na cayo? ang m~ga duwag lamang ang nabibitay, ang walang
salapi at walang tumatangkilik. At sa paano ma'y malapit ang bundoc.
--Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!--ang sigaw n~g isang
nagdaan.
--Pautan~gin ninyo cami n~g apat na piso ..., tatlo ... dalawa,--ang
ipinamanhic n~g lalong bata;--pagdaca'y babayaran namin cayo n~g ibayo;
pasisimulan na ang soltada.
Muling kinamot n~g Lucas ang lo.
--Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigy sa akin ni Don Crisstomo
at inilalaan sa m~ga ibig maglingcd sa cany. N~guni't aking nakikitang
cayo'y hindi gaya n~g inyng am; iyon ang tnay na matapang; ang hindi
matapang ay huwag maghanap n~g m~ga laro.
At saca umalis doon, baga man hindi totoong nagpacalayo.
--Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?--ani Bruno. Iisa ang
kinauuwian n~g mabitay mamatay na marahil: walang ibang kinauukulan
nating m~ga dukha.
--Tunay na n~ga, n~guni't gunitan mo ang ating capatd na babe.
Samantala'y nagliwanag ang "rueda", magpapasimula ang labanan.
Tumatahimic na ang m~ga tnig, at nan~gatira sa guitna ang dalawng
"soltador" (tag-bitw) at ang mananari. Sa isng hudyt n~g
"sentenciador" (tagahtol) ay inalsn n~g mananari ang m~ga tari n~g
canicanyang calban, at cumkintab ang m~ga maninipis na m~ga talm, na
pawang nan~gagbabala, maniningning.
Lumapit sa bcod ang dalawang magcapatid na capuwa malungcot, itinuon

ang canilang noo sa cawayan at nan~gagmamasid. Lumapit ang isang lalaki

sa canila at sila'y binulun~gan sa tain~ga.
--Pare! isang daang piso laban sa sampo, sa puti ac!
Tiningnan siya ni Tarsilo n~g patan~ga. Sinic siy ni Bruno, at sinagt
niy it n~g isng n~gol.
Tan~gan n~g m~ga soltador ang m~ga manc n~g isng anyng calugd-lugd,
at iniin~gatan nilang huwag silng masugatan. Dakilang catahimican ang
naghahari: masasapantahang liban na lamang sa dalawang soltador ang m~ga
naroroo'y pawang m~ga cagulatgulat na m~ga taotaohang pagkt. Pinaglapit
nil ang dalawang manc; tinangnan n~g is ang lo n~g canyang manc at
n~g tucan n~g calban upang magalit, at bago guinawa naman n~g isa sa
canyang manc ang gayon din; dapat magcaroon n~g pagcacatulad sa lahat
n~g pag-aaway, na an pa't cung an ang nangyayari sa m~ga sasabun~gin
sa Paris ay cawan~gis din sa m~ga sasabun~gin dito. Pinapagharap,
pagcatapos at pinapagcahig sil, at sa gayong paraa'y nauunawa n~g m~ga
caawaawang m~ga hayop cung sino ang bumunot sa canila n~g isang maliit
na balahibo at cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na
ang canilang m~ga puloc, nan~gagtititigan at m~ga kidlat n~g galit ang
siyang nan~gagsisitacas sa canilang mabibilog at maliit na m~ga mata.
Pagcacagayo'y dumating na capanahunan; binitiwan sil sa lupa, na
nan~gagcacalayo n~g caunti, at saca sila linayuan.
Marahang nan~gaglalapit sila. Nan~garirinig ang yabag n~g canilang yapac
sa matigas na lpa; sino ma'y hindi nagsasalita, sino ma'y hindi
humihin~ga. Ibinababa at itinataas ang lo, na wari'y nan~gagsusucatan
sa tin~ginan, bumubulong ang dalawang sasabun~gin n~g marahil pagbabala
pagpapawalang halag. Natanawan nila ang maningning na dhon n~g tari,
na nagsasabog n~g malamig ang nan~gan~gazul na sinag; nagbibigay sigla
sa canila ang pan~ganib, at walang ano mang tacot na nagpapanalubong ang
dalawa, n~guni't sa isang hakbang na layo'y nan~gagsihinto,
nan~gagtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapan~galinag ang canilang
balahibo. Sa sandaling iy'y naligo n~g dugo ang canilang maliit na
tac, sumilang ang lintc, at taglay ang canilang catutubong tapang ay
mabilis na nagpanalpoc ang dalawa, nagcapanagupa ang tuca laban sa tuca,
ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban sa patalm at ang pacpc
laban sa pacpc: naiwasan n~g isa't is n~g boong catalinuan ang sacsc
at walang nanglaglag cung hindi ilng balahibo lmang. Muling nagtitigan
na naman; caguinsaguinsa'y biglang lumipad ang puti, napaimbulog at
iniwawasiwas ang pamatay na tari; n~guni't ibinaluctt n~g pula ang
canyang m~ga hita at ibinaba ang lo, caya walang nahampas ang puti cung
di ang han~gin; n~guni't pagbaba sa lapag, sa pan~gin~gilag na siya'y
masacsac sa licd, malicsing pumihit at humarap sa calaban. Dinaluhong
siya n~g sacsc n~g pula n~g boong galit, n~guni't marunong
magsanggalang n~g boong calamigan n~g loob: hindi n~ga walang cabuluhng
siy lubs na kinalulugdan n~g caramihang naroroon. Hindi
kinalilin~gatan n~g lahat ang matamang panonood n~g m~ga nangyayari sa
paglalaban, at may m~ga ilng cahi't hindi sinasadya'y nan~gapapasigaw.
Unti-unting nasasabugan ang lupa n~g m~ga balahibong pula at puti, na
pawang natitina n~g dugo: datapuwa't hindi ang salitaa'y ititiguil ang
labanan sa unang pagcacasugat: sa pagsunod n~g filipino sa m~ga
cautusng lagda n~g Gobierno, ang ibig niya'y matalo cung sino ang unang
mamatay cung sino ang unang tumacbo. Nadidilig na n~g dugo ang lupa,
madalas ang sacsacan, n~guni't hindi pa masabi cung sino sa dalawa ang
magtatagumpay. Sa cawacasan, sa pagtikim sa cahulihulihang pagpupumilit,
sumalpc ang puti upang ibigay ang panghuling sacsc, ipinaco ang
canyang tari sa isang pacpac n~g pula at napasabit na m~ga but;
datapuwa't nasugatan ang puti sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa

linalabasan n~g dugo, nanglulupaypay, humihin~gal, nan~gagcacacabit, ay

hindi nan~gagsisikilos, hanggang sa natimbuang puti, sumuca n~g dugo sa
tuca, nan~gisay at naghin~galo; ang pulang nacacabit sa canya sa pacpc
at nananatili sa canyng tabi, ay untiunting ibinaluctt ang m~ga hita
at marahang pumikit.
N~g magcagayo'y inihatol n~g sentenciador, sa pag-alinsunod sa cautusan
n~g pamahalaan, na ang pula'y nanalo. Isang walang wastong sigawan ang
siyang nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang narin~gig sa boong bayan,
mahaba, nagcacaisa ang taas n~g tinig at tumagal n~g ilang sandali. Cung
gayo'y na pagtatanto n~g nacacapakinig sa malayo, na ang "dejado" ay
siyang nanalo, sa pagca't cung hindi gayo'y hindi tatagal ang sigaw n~g
pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa m~ga nacin: isang maliit na
macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at sinasabisabi sa lubhang
mahabang panahon.
--Nakita mo na?--ani Bruno n~g boong sama n~g loob sa capatid,--cung
pinaniniwalaan mo aco'y mayroon na sana n~gayon tayong sandaang piso;
dahil sa iyo'y wala tayo n~gayon cahi't isang cuarta.
Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwa't tumin~gin n~g pasulyap sa canyang
paliguidliguid na anaki'y may hinahanap na sino man.
--Naroo't nakikipag-usap cay Pedro,--ang idinugtong ni
Bruno;--binibigyan siya n~g salapi, pagcaramiraming salapi!
At ibinibilang n~ga naman ni Lucas sa camay n~g asawa ni Sisa ang m~ga
salaping pilac. Nan~gagpalitan pa n~g ilang salitang palihim at bago
naghiwalay na capuwa nasasayahan alinsunod sa namamasid.
--Marahil si Pedro'y nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang tunay na
hindi nag-aalinlan~gan!--ang buntong hinin~ga ni Bruno.
Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-isip:
pinapahid n~g mangas n~g canyang baro ang pawis na umaagos sa canyang
noo.
--Capatid co,--ani Bruno,--ac'y yayao, cung hindi ca magpapasiya;
nanatili ang "regla", dapat manalo ang lasak at hindi n~ga dapat nating
sayan~gin ang panahn. Ibig cong pumusta sa susunod na soltada; an
bag mangyayari? Sa gany'y maipanghihiganti natin ang tatay.
Gayon ma'y huminto at muling nagpahid n~g pawis.
--Anng dahilat huminto ca?--ang tanng ni Brunong nayayamot.
--Nalalaman mo ba cung an ang sumusunod na soltada? Carapatdapat ba
ang?...
--Bakit hindi! hindi mo ba naririn~gig? Ang blik ni capitang Basilio
ang mapapalaban sa lsak ni capitang Tiago; ayon sa lacad n~g "regla"
n~g sabong ay dpat manalo ang lsak.
--Ah, ang lasak! ac ma'y pupusta rin ... datapwa't lumagy muna tayo
sa matibay na calagayan.
Nagpakita n~g pagcayamot si Bruno, n~guni't sumund siy sa canyng
capatd; tiningnan nitng magaling ang manc, siniyasat na magaling,
nag-isip-isip, naglininglining, nagtanong n~g iln, ang culang palad ay
nag-aalinlan~gan; nagn~gin~gitn~git si Bruno at minamasdan siyng malaki

ang galit.
--N~guni't hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariyn sa
tabi n~g tahid? hindi mo ba nakikita ang m~ga paang iyn? an pa ang
ibig mo? Masdan mo ang m~ga htang iyn, iladlad mo ang m~ga pacpc na
iyn! At itong baac na caliskis sa ibabaw n~g malapad na it, at saca
itng doble (kambal)?
Hindi siy naririn~gig ni Trsilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat sa
anyo at calagayan n~g hayop; ang calansing n~g guinto't pilac ay
dumarating hanggang sa canyang m~ga tain~ga.
--Tingnan namn natin n~gayon ang bulk,--ang sabi n~g tinig na tila
sinasacal.
Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagn~gan~galitn~git ang canyang m~ga
n~gipin, n~guni't sumusunod din sa capatid niya.
Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diya'y sinasandatahan ang manc,
humihirang n~g tri, inihahanda n~g mananari ang sutlang mapula, na
pinagkitan at macailang hinagod.
Binalot ni Trsilo ang hyop n~g malungcot at nacalalaguim na titig:
tila mandin hindi niya nakikita ang manc cung di ibang bagay sa
hinaharap na panahn. Hinagps ang noo, at:
--Handa na ba icw?--ang tanng sa capatid na malagunlong ang tinig.
--Ac? mula pa n~g una; hindi kinacailan~gang sila'y akin pang makita!
--Hindi at dahil sa ... ating cahabaghabag na capatid na babae....
--Aba! Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminuno'y si don Crisstomo?
Hindi mo ba nakitang siya'y casama n~g Capitan General sa pagpapasial?
An ang capan~ganibang ating cahihinatnan?
--At cung mamatay tayo?
--Eh an iyn? Hindi ba namatay ang ating am sa capapalo?
--Sumasacatuwiran ca!
Hinanap n~g magcapatid sa m~ga pulutng n~g to si Lcas.
Pagcakita nil sa canya'y huminto si Trsilo.
--Huwag! umalis na tayo rito, tayo'y mapapahamac!--ang biglang sinabi.
--Lumacad ca cung ibig mo, ac'y ttanggap.
--Bruno!
Sa cawalng palad ay lumapit ang isang to at sa canil'y nagsabi:
--Pupusta ba cay? Aco'y sa blik.
Hindi sumagot ang dalawng magcapatid.
--Logro!

--Gaano?--ang tanng ni Bruno.

Binilang ang canyang m~ga aapating pisong guinto: tinititigan siya ni
Brunong hindi humihin~ga.
--May dalawang daang piso ac, limampong piso laban sa apat na po!
--Hindi!--ani Brunong walng alinlan~gan; magdagdag pa cay ...
--Magaling! limampo laban sa tatlompo!
--Lambalin niny cung inyng ibig!
--Magaling! ang blik ay sa aking pan~ginoon at bago acng capapanalo;
isng daan laban sa anim na pong piso.
--Casunduan! Maghintay cayo't cucuha ac n~g salapi.
--Datapuwa't ac ang maghahawac,--anang is, na hindi totoong
nagcacatiwala sa anyo ni Bruno.
--Gayon din sa akin!--ang tugn nito, na umaasa sa catigasan n~g
canyang camaoo.
At nilin~gon ang canyng capatid at pinagsabihan:
--Yayao ac, cung matitira icw.
Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at gayon
din ang sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang capatid, caya't
bumulong:
--Hal!
Lumapit sila cay Lucas: nakita nito ang canilang pagdating at n~gumiti.
--Mam!--ani Trsilo.
--Ano iyon?
--Gaano ba ang ibibigay ninyo?--ang tanong n~g dalawa.
--Sinabi co na:cung cayo ang mamahala sa paghanap n~g m~ga iba pa upang
matutop ang curatel, bibigyan co ang bwa't isa sa inyo n~g
tigatatlompong piso at sampong piso sa bawa't casama. Sacali't lumabas
n~g magaling ang lahat, tatanggap n~g isangdaang piso bawa't isa at
cayo'y ang ibayo: mayaman si don Crisostomo.
--Gayari!--ang biglang sabi ni Bruno; ibigay ninya ang salapi.
--Nalalaman co na cayo'y matatapang na gaya rin n~g inyong ama! Hali
cayo rini, at n~g hindi tayo marin~gig n~g m~ga iyang sa canya'y
pumatay--ani Lucas na itinuturo ang m~ga guardia civil.
Sila'y dinala sa isang suloc, at sa canila'y sinabi samantalang
ibinibilang sa canila ang salapi:
--Darating bucas si don Cristostomo na may dalang m~ga sandata; sa
macalawa, pagcagabi, pagmalapit n~g ma- las ocho, pumaroon cayo sa
libin~gan at doo'y sasabihin co sa inyo ang canyang m~ga huling

ipag-uutos. May panahon cayong macahanap n~g m~ga casamahan.

Nan~gagpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin nagpalit n~g
canicanilang anyo: Si Tarsilo'y matahimic, namumutla si Bruno.

=XLVII.=
=ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.=
Samantalang isnasabong ni capitang Tiago ang canyang lasak, naglilibot
naman sa bayan si doa Victorina, sa adhicang makita niya cung paano ang
calagayang guinagawa n~g m~ga tamad na "indio" sa canicanilang m~ga
bahay at m~ga tubigan. Inubos niya ang caya sa pagsusuot n~g lalong
magaling niyang damit, at canyang inilagay sa canyang sutlang "bt" ang
lahat niyang m~ga cintas at m~ga bulaclac, upang siya'y
caalang-alan~ganan n~g m~ga "provinciano" at maipakilala sa canila cung
gaano calaki ang canilang calayuan sa canyang mahal na cataohan; caya't
cumapit sa bisig n~g canyang pilay na asawa at nagpakendengkendeng sa
m~ga lansan~gan n~g bayan, sa guitna n~g pangguiguilalas at pagtataca
n~g m~ga tagaroon. Natira sa bahay ang pinsang si Linares.
--Pagcapan~gitpan~git n~g m~ga bahay nitong m~ga "indio"!--ang
ipinasimula ni doa Victorinang in~ginin~giwi ang bibig;--ayawan co cung
bakit nacatitira sila riyan: kinakailan~gang maguing "indio". At anong
pagcasamasama n~g turo n~g canilang magulang at anong pagca m~ga palalo!
Nasasalubong nila tayo'y hindi sila nan~gagpupugay! Hanpasin mo sila sa
sombrero na gaya n~g gawa n~g m~ga cura at n~g m~ga teniente n~g m~ga
guardia civil; turuan mo sila n~g "urbanidad."
--At cung aco'y canilang hampasin?--ang tanong n~g doctor De Espadaa.
--Tungcol sa bagay na iya'y icaw ay lalaki!
--N~gu ... n~guni't aco'y pilay!
Nalalao'y sumasama ang ulo ni doa Victorina; napupuno n~g alaboc ang
cola n~g canyang bata, dahilsa hindi nalalatagan n~g bato ang m~ga
daan. Bucod sa roo'y nacacasalubong n~g maraming m~ga dalaga, na
nan~gagsisitun~go pagdaraan sa canyang tabi, at hindi nila
pinagtatakhan, na gaya n~g marapat nilang gawin, ang canyang mahalagang
casuutan. Ang cochero ni Sinang, na naghahatid dito at sa canyang
pinsang babae sa isang mainam na carruajeng "tres-por-ciento'y"
nagcaroon n~g cawalang galan~gang sigawn siya n~g "tabi!" na taglay
ang tinig na nacagugulat, na anopa't napilitin siyang sumaisang tab at
walang magawa cung di tumutol n~g:--Tingnan mo na n~ga lamang ang hayop
na cochero! Sasabihin co sa canyang pan~ginoong turuan niyang magaling
ang canyang m~ga alila!
--Magbalic na tayo sa bahay!--ang ipinag-utos sa asawa.
Ito, na talagang nan~gan~ganib na marahil ay may mangyaring ligalig sa
canilang dalawa, ibinalic ang canyang "muleta" (ang salalac na tungcod
sa kili-kili) at sumunod sa utos.
Nasalubong nila ang alfrez, nan~gagbatian at ito'y nacaragdag n~g sama
n~g loob ni doa Victorina: hindi lamang hindi siya pinuri dahil sa

canyang pananamit, cung di halos siniyasat pa n~g palibac ang suot

niyang iyon.
--Hindi mo dapat pakikamayan ang isang abang alferez lamang,--ang sinabi
sa canyang asawa n~g malayo na ang alferez;--bahagya na niya hinipo ang
canyang capacete at icaw ay nagpugay n~g sombrero; hindi ca marunong
magbigay camahalan sa iyong cataasan!
--Siya ang puno ri....rito!
--At ano ang cabuluhan sa atin n~g bagay na iyan. Tayo baga'y m~ga
indio?
--Sumasacatuiran ca n~ga!--ang canyang isinagot, sa pagca't aayaw
siyang makipagcagalit.
Nagdaan sil sa tapat n~g bahay n~g militar. Namimintana si doa
Consolacin, na gaya n~g canyng naguing caugalian, nacadamt franela at
humihithit n~g isang tabaco. Sa pagca't mababa ang bahay, sila'y
nagtin~ginan, at nakitang magaling ni doa Victorina ang babaeng iyn;
payapang pinagmamasdan siya bhat sa paa hanggang sa lo n~g Musa n~g
guardia civil, pagcatapos ay siya'y nilabian, lumura at saca tumalicod.
It ang nacaubos sa pagtitiis ni doa Victorina, caya't iniwan ang
canyang asawang walang caalacbay, at hinarap ang alferezang
nan~gan~gatal sa galit at hindi macapan~gusap. Marahang lumin~gon si
doa Consolacin, muli na namang pinagmasdan siya n~g boong, catiwasayn
at nanglura uli, n~guni't nagpakita siya n~g lalong malaking
pagpapawalang halaga.
--Ano ang nangyayari sa iny, Doa?
--Matatawag ninyo acong "Seora"! bakit ganyan na ang pagtitig ninyo
sa akin? Naiinguit ba cayo?--ang sa cawacasa'y nasalita ni doa
Victorina.
--Ac? naiin~guit ac? at sa iny?--ang sabing patuya n~g
Medusa--siya n~ga! naiinguit aco sa inyng cult!
--Halica na, babae!--anang Doctor;--hu ... hu ... huwag mo siyang pa
... pansinin!
--Pabayaan mong turaan co itng bastos na itong walang hiya!--ang sagot
n~g babae, at saca biglang itinulac ang canyang asawa, na caunti n~g
napasun~gaba, at hinarap si doa Consolacin.
--Tingnan sana ninyo cung sino ang causap!--any--huwag ninyong
acalaing aco'y isang provinciana isang calunya n~g m~ga sundalo! Hindi
nacapapasoc sa aking bahay, sa Maynila, ang m~ga alfrez; ang m~ga
ganit'y naghihintay sa pintuan.
--Aba! Excelentsima Seora Puput! (carilagdilagang guinoong Puput)
hindi n~ga pumapasoc ang m~ga alferez cung di lamang ang m~ga salantang
gaya niyn, ja! ja! ja!
Cung hindi sa nacaculapol na m~ga colorete, namasdan sana ang pamumula
n~g mukh ni doa Victorina; binanta niyng lusubin ang canyang caaway
na babae, n~guni't piniguil siya n~g centinela. Samantala'y napupuno ang
daan n~g nanonood na m~ga to.
--Pakinggan ninyo, naiimbi aco sa pakikipagsalitaan sa inyo; m~ga tong

matataas ... Ibig po ba ninyong labhn ang aking damt? Babayarin co

cay n~g mahal! Ang acala yata ninyo'y hindi co nalalamang cayo'y
dating labandera!
Tumindig si doa Consolacing malak ang galit: nacasugat sa canya ang
sinabing tungcl sa paglalaba.
--Acala yata ninyo'y hindi nalalaman cung sino cay at cung sino ang
taong inyong daladala? Kinacailan~gang namamatay n~g gutom upang
pasanin ang tiratirahan, ang basahan n~g lahat n~g to!
Ang pucl na salitay tumama sa ulo ni doa Victorina; naglils ito n~g
manggas, itinicom ang m~ga daliri, piniing ang m~ga n~gipin at
nagpasimula n~g pananalita:
--Manaog cayo, matandang salaula, at duduruguin co ang maruming bibig
na iyan! Calunya n~g isang batallon, talagang patutot buhat pa n~g
ipan~ganac!
Dalidaling nawala sa bintana ang Medusa, agad nakitang nananaog n~g
patacbo, na iniwawasiwas ang ltigo n~g canyang asawa.
Namag-itan at sumamo si don Tiburcio, n~guni't nagcasaclutan din cung
hindi dumating ang alfrez.
--Datapuwa't m~ga guinoong babae!... Don Tiburcio!
--Turuan ninyong magaling ang inyong asawa, ibili ninyo siya n~g lalong
magagaling na m~ga damit, at cung sacali't wala cayong salapi, magnacaw
cayo sa m~ga tong bayan, yamang sa bagay na ito'y cayo'y may m~ga
sundalo!--ang sigaw ni doa Victorina.
--Narito po ac guinoong babae! bakit hindi duruguin n~g camahalan po
ninyo ang aking bibig? Wala po cayo cung di dila at laway, Doa
Exelencia!
--Guinoong babae!--anang alfrez na nagninin~gas n~g
galit;--magpasalamat cayo at nadidilidili cong cayo'y babae, sa pagca't
cung hindi lulusayin co cayo sa casisicad, pati n~g inyng m~ga
kinuculot na buhc at n~g inyng m~ga walang capacanang m~ga cintas!
--Gui ... guinoong alfrez!
--Lumacad cay, mamamatay n~g tong walng sakit! Cayo'y walang suot
na salawl, Juan Lanas!
Umugong doon ang m~ga tacapan, waswasan n~g camy, guirian, sigawan,
laitan at murahan: canilang iniwatawat ang lahat n~g m~ga carumihang
canilang iniin~gatan sa canicanilang cabn, at sa pagca't saby saby na
nagsasalita ang apat at maraming lubha ang canilang sinasabing
nacasisirang puri sa m~ga tan~ging pulutong n~g m~ga to, na canilang
isinisiwalat ang maraming catotohanan, csang tinatangguihan namin ang
pagsasalaysay rito n~g laha't n~g canilang doo'y m~ga sinabi sa is't
is. Bagaman hindi nauunawa n~g m~ga nagsisipanood ang lahat n~g
canilang tacapan, hindi n~ga cacaunti ang catuwaang canilang tinatamo at
canilang hinihintay na dumating hanggang sa pag-aaway n~g camy. Sa
cawalang capalaran ay dumating ang cura na siyang pumayapa.
--M~ga guinoong lalaki, m~ga guinoong babae! Laking cahihiyan!
Guinoong Alferez!

--Ano ang inyong ipinakikialam dito, mapagbanalbanalan, macacarlista?

--Don Tiburcio, dalhin po ninyo ang inyong asawa! Guinoong babae,
pagpiguilan po ninyo ang inyong dila!
--Iya'y sabihin po ninyo diyan sa m~ga magnanacaw sa m~ga taong
mahihirap!
Untiunting naubos ang m~ga kilalang lait at tun~gayaw, nasabi na ang
lahat n~g m~ga cahiyahiyang cagagawan n~g mag-a-mag-asawa, at
samantalang na~ngagbabalaan at nan~gagmumurahan ay untiunti silang
nan~gaghiwalay. Si fray Salvi ay nagpapacabicabila at nagbibigay
casayahan sa panooring iyon, cung daroon sana ang ating caibigang
corresponsal!...
--N~gayon di'y pasa Maynila tayo't tayo'y humarap sa Capitan
General!--ang sinasabing malaki ang galit ni doa Victorina sa canyang
asawa,--Icaw ay hindi lalaki! sayang na sayang n~g salawal na suot mo!
--N~gu ... n~guni't ... babae, at ang m~ga guardia? aco'y pila'y!
--Dapat mong hamunin siya n~g away sa pamamag-itan n~g pistola n~g
sable, cung hindi ... cung hindi....
At tiningnan siya ni doa Victorina sa m~ga n~gipin.
--Neneng, cailan may hindi aco humawac n~g....
Hindi ipinaubaya ni doa Victorinang matapos ang canyang sinasabi: sa
isang dakilang galaw ay hinalbot sa guitna n~g daan, ang canyang m~ga
n~giping tagpi lamang at saca guiniic. Dumating sila sa bahay, na halos
umiiyac ang lalaki at ang babae nama'y nag-aalab sa galit.
Nakikipag-usap n~g sandaling iyon si Linares cay Maria Clara, cay Sinang
at cay Victoria, at sa pagca't hindi niya nalalaman ang pagtatalong
iyon, hindi cacaunti ang canyang dinamdam naligalig n~g loob n~g canyang
makita ang canyang m~ga pinsan. Si Maria Clarang nacahilig sa isang
sillon sa guitna n~g m~ga unan at m~ga cumot na lana ay malaki ang
ipinagtaca n~g canyang makita ang bagong pagmumukha n~g canyang doctor.
--Pinsan, ani doa Victorina,--hahamunin mo n~g away n~gayon din ang
Alfrez cung hindi....
--At bakit?--ang tanong ni Linares na nagtataca.
--Siya'y hahamunin mo n~gayon din n~g away cung hindi sasabihin co sa
canilang lahat dito cung sino icaw.
--N~guni't doa Victorina!
Nan~gagtin~ginan ang tatlong magcacaibigang babae.
--Ano ba sa acala mo? Cami'y linait n~g alferez at canyang sinabi na
icaw raw ay icaw! Nanaog ang matandang babaeng asuang na may dalang
latigo, at ito, ito'y nagpabayang siya'y muramurahin ... isang lalaki!
--Ab!--ani Sinang,--sila'y nan~gag-away ay hindi natin napanood!
--Linugas n~g alferez ang m~ga n~gipin n~g doctor!--ang idinagdag ni
Victoria.

--N~gayon di'y pasasa Maynila cami; icaw, icaw ay matitira rito upang
siya'y hamunin mo n~g away, at cung hindi'y sasabihin co cay Don
Santiago na pawang casinun~galin~gan ang lahat mong sinabi sa canya,
sasabihin cong....
--N~guni't doa Victorina, doa Victorina!--ang isinalabat n~g
namumutlang si Linares, at lumapit cay doa Victorina;--huwag po ninyong
ipaalaala sa aking....
Samantalang nangyayari ito'y siya namang pagdating ni capitang Tiago na
galing sa sabun~gan, mapanglaw at nagbubuntong hinin~ga: ang lasak ay
natalo.
Hindi binigyan n~g panahon ni doa Victorinang macapagbuntong hinin~ga;
sa maicling salita'y sinabi niya ang lahat n~g nangyari, sa macatuwid
baga'y pinagsicapan niyang sabihing siya ang sumasacatuwiran.
--Hahamunin siya n~g away ni Linares naririn~gig po ba ninyo? Sacali't
hindi, huwag po ninyong bayaang pacasal sa inyong anac, huwag po
ninyong ipahintulot! Cung wala siyang tapang ay hindi carapatdapat cay
Clarita.
--Icaw pala'y pacacasal sa guinoong ito?--ang tanong ni Sinang, at
napuno n~g luha ang canyang masayang m~ga mata;--nalalaman cong icaw ay
malihim, n~guni't hindi salawahan.
Si Maria Clara, na maputlang parang pagkit, buman~gon n~g caunti sa
pagca sandig, at tinitigan n~g gulat na m~ga mata ang canyang ama, si
doa Victorina at si Linares. Ito'y nagdalang hiya, itinun~go ni
capitang Tiago ang canyang m~ga mata, at idinugtong pa n~g guinoong
babae:
--Tandaan mo Clarita; huwag cang mag-aasawa cailan man sa lalaking hindi
tunay ang pagcalalaki; nan~gan~ganib cang icaw ay alimurahin pati n~g
m~ga aso.
Datapuwa't hindi sumagot ang dalaga, at nagsabi sa canyang m~ga
caibigang babae:
--Ihatid ninyo aco sa aking silid; hindi aco macalacad na mag-isa.
Tinulun~gan nila siyang tumindig, at naliliguid ang canyang bayawang n~g
m~ga mabibilog na m~ga bisig n~g canyang m~ga caibigang babae, nacahilig
ang canyang ulong cawan~gis n~g marmol sa balicat n~g magandang si
Victoria, nsoc ang dalaga sa silid na canyang tulugan.
Iniligpit n~g mag-asawa n~g gabi ring iyon ang canilng m~ga
casangcapan, sinin~gil si capitang Tiago, na may ilang libo rin piso ang
inabt, sa pagcagamot cay Maria Clara, at napatun~go sila sa Maynila,
pagca umagang umaga n~g kinabukasan, na ang sinasacya'y ang carruaje ni
capitang Tiago. Iniatang sa mahinhiing si Linares ang catungculang
tagapanghiganti.

=XLVIII.=
=ANG HINDI MAGCURO=

Magbabalic ang m~ga maiitim na m~ga

golondrina.... (Becquer).

Ayon sa paunang balita ni Lucas, dumating si Ibarra kinabucasan. Ilinaan

niy ang canyng unang pagdalaw sa magcacasambahay ni capitang Tiago, at
ang sadya niya'y makipagkita cay Maria Clara at ibalitang siya'y
ipinakipagcasundo na n~g Arzobispo sa Religin: may dal siyng sulat sa
cura, na doo'y ipinagtatagubilin siy, na ang Arzobispo pa ang siyng
tumitic.
Hindi cacaunti ang ikinagalac sa ganitong bagay ni ta Isabel, na may
pag-ibig sa binata at hindi niy totoong minamagaling ang pag-aasawa n~g
canyng pamangking babae cay Linares. Wala sa bahay si capitang Tiago.
--Pamasoc po cay,--ang sabi n~g ta sa pamamag-itan n~g caniyng
haluang wicang castila;--Maria, napasauli-uli sa gracia n~g Dios si don
Crisstomo; inalsn siy n~g "excomunin" n~g Arzobispo.
N~guni't hindi nagatuly ang binata, naluoy sa canyng m~ga labi ang
n~giti at tumacas sa caniyng alaala ang salita. Sa tabi n~g
durun~gawan, naroon at nacatindg si Linares sa tabi ni Maria, na
pinagsasalitsalt ang m~ga bulaclac at ang m~ga dahon n~g m~ga
gumagapang na halaman; nasasabog sa lapag ang m~ga rosa at m~ga sampaga.
Nacahilig sa silln si Maria Clara, namumutla, may iniisip, mapanglaw
ang m~ga mata at naglalaro sa isng paypay na garing, na hindi totoong
maputing catulad n~g canyng maliliit na m~ga daliri.
Sa pagdating na iyn ni Ibarra'y namutla si Linares at namul ang m~ga
pisn~gi ni Maria Clara. Umacmng buman~gon, n~guni't kinulang siy n~g
lacs tumun~g at binayaang malaglg ang paypy.
Isng hindi maalamang siraing hindi pag-imic ang siyang naghari sa ilng
sandali. Sa cawacasa'y nacalacad n~g papasoc si Ibarra at nan~gan~gatal
na nacapagsalita.
--Bago lmang acng cararating, at nagmadali acng pumarito upng makita
co icw ... Naratnan cong magaling ang calagayan mo cay sa aking acala!
Tila napipi mandn si Maria Clara; hindi nagsalita n~g cataga man at
nananatili sa pagca tun~go.
Pinagmasdan ni Ibarra si Linares n~g mula sa paa hangang sa lo;
tin~ging tinumbasan namn n~g boong pagmamataas n~g mahihiing binata.
--Aba, namamasid cong walng naghihintay n~g aking pagdating,--ang
muling sinabi n~g madalang na pananalita;--Maria, ipatawad mo ang hindi
co pagcapasabi sa iyo bago aco pumasoc dito; sa ibng raw ay
maipaliliwanag co sa iyo ang tungcl sa aking guinawa ... tayo'y
magkikita pa ... walng sla.
Itng m~ga hulng salita'y sinamahan niy n~g isng tin~gin cay Linares.
Itinunghy sa caniya n~g dalaga ang canyng magagandang m~ga matng
pusps cadalisayan at calungcutan, tagly ang llong matinding samo at
mapanghalnang pakikiusap, na an pa't si Ibarra'y huminto sa pagca
patigagal.

--Macaparirito ba ac bcas?
--Talasts mo nang sa ganng aki'y laguing ikinatutuwa co ang iyng
pagparito,--ang bahagya n~g isinagt n~g dalaga.
Umals doon si Ibarrang wari'y panatag ang loob, datapuwa'y, may taglay
na uns sa lo't caguinawn sa pso. Ang bagong namasid niya't
naramdaman ay hindi mapaglirip; an caya iyn? alinlangan? lipas n~g
pagsinta? caliluhn?
--Oh, sa cawacasa'y babae n~ga!--ang canyng ibinulong.
Hindi niy nalalama'y nacarating siy sa pinagtatayuan n~g paaralan.
Malaki n~g totoo ang nayayari sa guinagawang iyn; nagpaparoo't parito
sa magcabicabilang maraming nangagsisigawa si or Juan, at daladala niya
ang canyang metro't ang canyang plomada. Pagcakita sa cany'y dalidaling
siy'y sinalbong.
--Don Crisstomo,--any,--sa cawacasa'y dumatng po cay: hinihintay
cay naming lahat: tin~gnan po niny ang m~ga pader: mayroon nang
sampong metro at sampong centmetro ang tas; sa loob n~g dalawng raw
ay magcacaroon na pantay tao wala acng tinanggap cung hindi mulawin,
dn~gon, pil, ln~gil; humin~gi ac n~g tndalo, malatapy, pino at
narra, at n~g magamit sa m~ga pintuan, palababahan at iba pa; Ibig po
ba ninyng makita ang m~ga yun~gib?
Siy'y binati n~g m~ga manggagawa n~g boong pagpipitagan.
--Narito po ang canal na pinan~gahasan cong idagdg,--ani or Juan;--ang
m~ga canal pong it sa illim n~g lupa'y patun~go sa isng pinacatipun
na sa icatlompng hakbng. Magagamit pong pangpataba sa halamanan; wala
po it sa plano. Hindi po ba minamagaling niny ito?
--Tumbalc, sinasangayunan co at aking pinupuri cay sa ganitng inyng
naisipan; cay po'y tunay na arquitecto; canino cay nag-aral?
--Sa akin pong sarili,--isinagot n~g matanda n~g boong capacumbabaan.
--Ah, bago co malimutan! talastasin n~g m~ga maseselang (sacali't may
natatacot makipagsalitaan sa akin) na hindi na ac excomulgado
inanyayahan ac n~g Arsobispong sumalo sa cany sa pagcain.
--Ab, guinoo, hindi po namin pinapansin ang m~ga excomunin! Tayo pong
laht ay pawang excomulgado; si pare Dmaso man po'y excomulgado rin,
gayn ma'y nananatili sa totoong catabaan.
--An ang sabi niny?
--Tunay po; may isng tan na pong hinamps n~g tungcd ang coadjutor,
at ang coadjutor ay sacerdoteng gaya rin niy, sino po ang pumapansin
sa m~ga excomunion?
Natawanan ni Ibarra si Elas na nasa casamahan n~g m~ga manggagawa;
binati siy nitng gaya rin n~g iba, n~guni't sa isng tin~gin ay
ipinaunawa sa canyng may ibig na sabihin.
--or Juan,--ani Ibarra;--ibig po ba ninyng dalhin dito sa akin ang
talaan n~g m~ga manggagawa?
Umals si or Juan, at lumapit si Ibarra cay Elas, na mag-isng

bumubuhat n~g isng malakng bat at ilinululan sa isng carretn.

--Sacali't mapagcacalooban po niny ac n~g pakikipagsalitaan sa loob
n~g ilng oras, maglacdlacd cay mamayng hpon sa pampan~gin n~g
dagatan at lumulan cay sa aking bangca, sa pagca't may sasabihin ac sa
inyong lubhng mahahalagang bagay--ani Elas, at lumayo pagca tapos na
makita niy ang pagtan~g n~g binat.
Dinal ni or Juan ang talaan, n~guni't nawalng cabuluhn ang pagbasa
ni Ibarra n~g talaang iyn; doo'y wala ang pan~galan ni Elas.

=XLIX.=
=ANG TINGIG N~G M~GA PINAG-UUSIG.=
Tumutungtong si Ibarra sa bangca ni Elas bago lumubog ang araw. Tila
mandin masama ang loob n~g binata.
--Ipatawad po ninyo, guinoo,--ani Elas, na may calungcutan pagcakita sa
canya;--ipatawad po ninyong nacapan~gahas acong cayo'y anyayahan upang
tayo'y magcatagpo n~gayon; ibig co po cayong macausap n~g boong
calayaan, at hinirang po ang ganitong sandali sa pag-ca't walang
macaririn~gig sa atin dito: macababalik tayo sa loob n~g isang oras.
--Nagcacamali cayo caibigang Elas,--ang sagot ni Ibarra na nagpupumilit
n~gunit; kinakailan~gan cong ihatid ninyo aco sa bayang iyang
natatanawan hanggang dito ang canyang campanario. Pinipilit aco n~g
casaliwaang palad na gawin co ang bagay na ito.
--Nang casaliwaang palad?
--Opo; acalain po ninyong sa aking pagparito'y aking nacasalubong ang
alferez, nagpipilit na ialay sa akin ang canyang pakikialakbay; sa akin
po namang sumasa inyo ang alaala at natatalastas cong cayo'y canyang
nakikilala, caya't n~g siya'y mangyaring aking mailayo'y sinabi cong
patun~go aco sa bayang iyan at doon aco mananatiling maghapon, sa
pagca't ibig acong hanapin n~g lalaking iyan bucas n~g hapon.
--Kinikilala co po sa inyong utang na loob ang inyong paglin~gap sa
akin, datapuwa't sinabi po sana ninyo sa canya n~g boong catiwasayan n~g
loob na siya'y sumama,--ang isinagot ni Elas na walang tigatig.
--Bakit? at cayo po?
--Hindi po niya aco makikilala, sa pagca't sa miminsang pagcakita niya
sa aki'y hindi macapag-iisip na pacatandaan niya ang aking anyo.
--Sinasama aco!--ang buntong hinin~ga ni Ibarra, na ang inaalaala'y si
Maria Clara.--Ano po ba ang ibig ninyong sabihin sa akin?
Lumin~gap si Elas sa canyang paliguid. Malayo na sila sa pampang;
lumubog na ang araw, at sa pagca't sa panig na ito n~g sinucob ay
bahagya na tumatagal ang pagtatakip-silim, nagpapasimula na ang
paglaganap n~g dilim at namamanaag na ang sinag n~g buwang sa araw na
iyo'y cabilugan.

--Guinoo,--ang muling sinabi ni Elas, taglay co po ang mithi n~g

maraming sawing palad.
--N~g maraming sawing palad? Ano po ba ang cahulugan n~g inyong
sinasabi.
Sinabi sa canya ni Elas, sa maicling saysay, ang canyang
pakikipagsalitaan sa pinuno n~g m~ga tulisan, n~guni't inilihim ang m~ga
pag-aalinlan~gan at ang m~ga bala nito. Pinakinggan siyang magaling ni
Ibarra, at n~g matapos na ni Elas ang canyang pagsasaysay, naghari ang
isang mahabang hindi pag-imic n~g dalawa, hanggang si Ibarra ang naunang
nagsalita:
--Sa makatuwid ay ang canilang nasa'y ...?
--Lubhang malaking pagbabagong utos tungcol sa m~ga hucb, sa m~ga
sacerdote, sa m~ga hucom na tagahatol, hinihin~gi nila, sa macatuwid ang
isang paglin~gap--ama n~g pamahalaan.
--Pagbabagong sa paano?
--Sa halimbawa: magbigay n~g lalong malaking paggalang sa camahalan n~g
bawa't tao, bigyan n~g lalong malaking capanatagan ang bawa't mamayan,
bawasan n~g lacas ang hucbong may sandatana, bawasan n~g m~ga
capangyarihang ang hucbong itong totoong madaling magpacalabis sa
paggamit n~g m~ga capangyarihan iyan.
--Elas,--ang isinagot n~g binata,--hindi co po talos cung sino cayo,
datapuwa't nahuhulaan cong cayo'y hindi isang taong caraniwan: ibang-iba
po cayong umisip at gumawa cay sa m~ga iba. Matataroc po ninyo ang aking
isipan cung sabihin co sa inyong cung maraming capintasan sa
casalucuyang calagayan n~gayon n~g m~ga bagay, lalo n~g sasama cung
magbago. Mapapagsasalita co ang aking m~ga caibigan sa Madrid, "bayaran
lamang sila," macapagsasalita aco sa Capitan General; n~guni't walang
magagawang ano man ang m~ga caibigan cong iyon; walang casucatang
capangyarihan ang Capitan General na ito upang magawa ang gayong
caraming pagbabago, at aco nama'y hindi gagawa n~g ano man upang
macamtan ang ganitong m~ga bagay, palibhasa'y tanto cong totoo, na cung
catotohanan mang may malalaking m~ga capintasang masasabi sa m~ga
capisanang iyan, sa m~ga panahong ito'y sila'y kinacailan~gan, at sila
n~ga ang tinatawag na isang casam-ng ang cailan~gan.
Sa malaking pangguiguilalas ni Elas ay tumunghay at pinagmasdan si
Ibarra na malaki ang pagtataca.
--Cayo po ba nama'y naniniwala rin sa casam-ng cailan~gan?--ang tanong
na nan~gan~gatal n~g caunting tinig;--naniniwala po ba cayong upang
macagawa n~g magaling ay kinakailan~gang gumawa n~g masama?
--Hindi; ang paniniwala co sa casam-ng ang cailan~gan ay tlad sa isng
mahigpit na cagamutang ating guinagamit pagca big nating mapagalng ang
isng sakt. Tingnn niny; ang lupaing ito'y isng catawng may
dinaramdam na isng sakt na pinaglamnn na, at n~g mapagalng ang
catawng iy'y napipilitan ang pamahalaang gumamit n~g m~ga paraang
tunay n~ga't masasabi ninyng napacatitigas at napacababan~gis,
datapuwa't pinakikinaban~ga't kinacailan~gan.
--Masama pong manggagamot, guinoo, yang walng hinahanap cung di ang
cung an ang m~ga dinaramdam at n~g marapa, na an pa't hindi
pinagsisicapang hanapin ang cadahilanan ang pinagmumul-n n~g sakt,

at sacali't natatalastas man ay natatacot na bacahin. Ang tn~ging

cauculan n~g Guardia Civil ay ito: paglipol n~g m~ga catampalasanang
gawa sa pamamag-itan n~g lacas at n~g lagum sa pagpapahirap sa may
sla, cauculng hindi nasusunduan at hindi natutupad cung di cung
nagcacatan lamang. At hindi dpat limuting caya lamang nacapaghihipit
sa bawa't to ang samahan, ang capisanan bag n~g m~ga mamamayan, ay
cung sacali't ibinibigy na sa laht ang laht n~g m~ga kinacailan~gang
gamit upang malubos ang cagalin~gan n~g canilng m~ga asal. Palibhasa'y
walang capisanan n~g m~ga mamamayan dito sa atin, sa pagca't hindi
nagcacaisang loob ang bayan at ang pamahalaan, ang pamahalaang ito'y
marapat na magpatawad sa m~ga camalian, hindi lamang dahil sa siya ma'y
nagcacailan~gan din n~g m~ga pagpapatawad cung di naman sa pagca't ang
taong canyang pinabayaa't hindi linin~gap ay hindi lubos nanagot sa
casalanang canyang magawa, yamang hindi tumanggap n~g malaking
caliwanagan ang canyang isip. Bucod sa rito, ayon sa inyong halimbawang
bigay, ang guinagamt na gamt ay lubhang napacapangwask, na an pa't
ang pinahihirapan lamang ay ang bahagui n~g catawang walang sakit, na
pinapanghihina at sa ganito'y talagang inihahanda at n~g lalong madaling
capitan n~g sakit. Hindi po ba ang lalong magaling ay bigyang calacasan
ang bahagui n~g catawang may sakt at bawasan n~g caunti ang caban~gisan
n~g gamot?
--Cung pahinain ang capangyarihan n~g Guardia Civil ay ilalagay namn
napan~ganib ang capanatagan n~g m~ga bayan.
--Ang capanatagan n~g m~ga bayan!--ang biglang sinab ni Elas n~g
boong capaitan. Hind malaho't darating sa icalabinglimang tan mula n~g
magca Guardia Civil ang m~ga bayang ito, at tingnan po ninyo: hangga
n~gay'y mayroon pa tayong m~ga tulisan, naririn~gig pa nating
nilolooban ang m~ga bayan, nanghaharang pa sa m~ga daan; patuloy ang
m~ga pan~gan~gagaw at pagnanacaw, na hindi napagsisiyasat cung sinosino
ang m~ga gumagawa n~g gayon; nananatili ang m~ga casam-ang gawa,
n~guni't lumalaya ang tunay na masamang tao, datapuwa't hindi gayon ang
tahimik na mamamayan. Ipagtanong po ninyo sa bawa't mabuting tong
namamayan cung canyang minamagaling ang Guardia Civil cung ipinalalagay
niyang ito'y iisang tangkilik n~g pamahalaan, at hindi isang caloob na
pilit, isang pamahalaang calupitang ang m~ga napapacalabis na m~ga
gawa'y nacapagpapahirap pa n~g higuit cay sa m~ga catampalasanan n~g
m~ga masasasamang tao. Tunay na n~ga't ang m~ga catampalasanang ito'y
lubhang malalaki, n~guni't bihibihira lamang, at sa lahat n~g m~ga
catampalasanang iya'y may capahintulitan ang sino mang
macapagsanggalang; datapuwa't laban sa m~ga capaslan~gang gawa n~g m~ga
Guardia Civil ay hindi itinutulot cahi't ang pagtutol man lamang, at
cung hindi man sacali totoong malalaki n~guni't ang capalit nama'y sa
tuwi-tuwi na at may capahintulutan ang m~ga pinuno. Ano ang naguiguing
bun~ga n~g Guardia Civil sa pamumuhay n~g ating m~ga bayan? Pinatitiguil
ang pakikipanayam n~g bayan sa capuwa bayan, sa pagca't natatacot ang
lahat na sila'y mapahirapansa m~ga walang cabuluhang bagay; lalong
tinitingnan ang m~ga pagtupad sa dacong labas at hindi pinagcucuro ang
sumasadacong loob n~g m~ga bagay; unang pagpapakilala n~g casalatan sa
caya; dahil sa nalimutan lamang n~g isang tao ang caniyang cdula
personal ay guinagapos na't pinahihirapan, na hindi winawari cung ang
taong iyo'y mahal at kinaaalan~ganan; inaacala n~g m~ga puno na ang
canilang pan~gulong catungcula'y ang ibatas na sila'y pagpugayan n~g
cusa sapilitan, cahit sa guitna n~g cadiliman n~g gabi, at sa bagay na
ito'y tinutularan sila n~g canilang m~ga sacop upang magpahirap at
man~gagaw sa m~ga taga bukid, at sa gayong gawa'y hindi sila nawawalan
n~g sangcalan, wala ang pagpipitagan sa cadakilaan n~g tahanang bahay;
hindi pa nalalaong sinalacat n~g m~ga guardia civil, na nan~gagdaan sa
bintana, ang bahay n~g isang payapang mamamayan, na pinagcacautan~gan

n~g salapi at n~g magandang loob n~g canilang puno; wala ang capanatagan
n~g tao; pagca kinacailan~gan nilang linisin ang canilang cuartel ang
bahay, sila'y lumalabas at canilang hinuhuli ang lahat n~g hindi
lumalaban, upang pagawin sa boong maghapon; ibig pa po ba ninyo?
samantalang guinagawa ang m~ga cafiestahang ito'y nagpatuloy na walang
bagabag ang m~ga larong bawal, n~guni't canilang pinatiguil n~g boong
calupitan ang m~ga pagsasayng pahintulot n~g may capangyarihan; nakita
ninyo cung an ang inisip n~g bayan tungcol sa canila, an p ang nacuha
sa paglulubag n~g canyang galit upang umasa sa tapat na hatol n~g m~ga
tao? Ah, guino, cung ito po ang inyong tinatawag na pagpapanatili n~g
cahusayan!....
--Sumasang-ayon acong mayroon n~gang m~ga casamaan,--ang isinagot ni
Ibarra, n~guni't tinatanggap nating ang m~ga casamaang ito dahil sa m~ga
cagalin~gang canilang taglay. Mangyayaring may m~ga ipipintas sa Guardia
Civil, datapuwa, maniwala po cay, at nacahahadlang na dumami ang m~ga
masasamang tao, dahil sa pagcalaguim sa m~ga pahirap na guinagawa.
--Ang sabihin pa n~ga ninyo'y dahil sa pagcalaguim na ito'y nararagdagan
ang dami,--ang itinutol ni Elas.--Nang hindi pa itinatatag ang Guardia
Civil, ang lahat n~g m~ga tulisn halos, liban na lamang sa iilan,
nan~gagsisisama dahil sa gtom; nan~gagnanacaw at nan~gan~gagaw upang
sila'y huwag mamatay n~g gtom, n~guni't cung macaraan na ang pananalt,
mulng nawawala ang pan~ganib sa m~ga daan; sucat na, upang sila'y
mapalayo, ang m~ga caawaawa, n~guni't matatapang na m~ga cuadrillero, na
walang dal cung di m~ga sandatang walang malalaking cahulugan, iyang
m~ga taong totoong pinaratan~gan n~g di sapala n~g m~ga nagsisulat
tungcol sa ating lupan; iyang m~ga taong walang ibang carapatn cung
hindi ang mamatay at walang ibang tinatanggap na ganting pala cung di
libak. N~gay'y may m~ga tulisan, at m~ga tulisn hanggng sa boong
buhay nil. Isang munting camalian, isng casalanang pinarusahan n~g
boong calupitan, ang paglaban sa m~ga pagpapacalabis n~g m~ga may
capangyarihan, ang tacot na cakilakilabot sa m~ga pagpapahirap, ang
lahat n~g ito'y siyang sa canila'y nagtatapon magpacailan man sa labas
n~g pamamayan at siyang sa canila'y ninilit na pumatay mamaty. Ang
m~ga calaguimlaguim na pahirap n~g Guardia Civil ang siyang sa canila'y
humahadlang sa pagsisisi, at sapagca't malaki ang cahigtan n~g tulisn
sa Guardia Civil, na canilang pinaglalaruan lamang, sa pakikihamoc at
pagsasanggalang sa cabunducan, ang nangyayari'y culang tayo sa cya
upang malipol natin ang casamaang tayo rin ang nagtatag. Alalahanin po
ninyo cung gaano ang nagawa n~g catalinuhan n~g capitan general na si De
la Torre; ang patawad na ipinagcaloob niya sa m~ga cahabaghabag na iyan
ang siyang nagpatotoong tumitiboc pa sa m~ga cabunducang iyon ang pus
n~g tao at walang hinihintay cung di ang capatawaran. Pinakikinaban~gan
ang paglaguim, pagca alipin ang bayan, pagca walang m~ga yun~gib ang
bundc, pagca macapaglalagay ang nacapangyayari n~g isang bantay sa
licuran n~g bawa't cahoy, at pagca sa catawan n~g alipin ay wala cung di
sicmura at bituca; n~guni't pagca nararamdaman n~g wala n~g pagcasiyahan
sa sama n~g loob na nakikihamoc upang siy'y mabuhay, na ang bisig
niya'y malacs, na tumitiboc ang canyang pus at nag-aalab sa poot ang
canyang cataohan, mangyayari cayang mapugnaw ang sunog na canyang
guinagatun~gan at n~g lalong magnin~gas?
--Pinapag-alinlan~gan po ninyo aco, Elas, sa aking pagdin~gig sa inyong
m~ga sinasabi; maniniwala acong cayo'y sumasakatuiran cung di lamang may
sarili acong m~ga pananalig. N~guni't linin~gin po ninyo ang isang
nangyayari, huwag ninyong ikagagalit, sapagka't cayo'y hindi co
ibinibilang, palibhasa'y ipinalalagay cong cayo'y tan~gi sa m~ga
iba;--masdan ninyo cung sinosino ang humihin~gi n~g m~ga pagbabagong
iyan n~g m~ga cautusn! Halos ang lahat ay masasamng m~ga tao

malapit n~g man~gagsisam!

--Masasamng tao malapit n~g magsisam; n~guni't an ang dahil at
sila'y m~ga gayon? Dahil sa linigalig ang canilang catahimican, dahil sa
sinugatan sila sa lalong canilang m~ga pinacamamahal, at n~g sila'y
humin~ging tangkilik sa Justicia, lubos nilang napagkilalang wala silang
maaasahan cung di ang canilang sariling lacs. Datapuwa't nagcacamali po
cayo, guino, cung ang isip ninyo'y ang masasamang tao lamang ang siyang
humihin~gi n~g tangkilik sa Justicia; pumaroon cayo sa bawa't bayan, sa
bahy bahy; uliniguin po ninyo ang m~ga buntong hinin~gang lihim n~g
m~ga magcacasambahay, at maniniwala cayong ang m~ga casamaang linilipol
n~g Guardia Civil ay casing lak rin marahil ay maliit pa sa m~ga
casamaang sa tuwi na'y canyang guinagawa. Dahil po ba rito'y ipalalagay
nating pawang masasamang m~ga tao ang lahat n~g m~ga mamamayan? Cung
gayo'y, an't sila'y ipagsasanggalang pa sa m~ga ib? bakit hindi
lipulin silng lahat?
--Marahil dito'y may
marahil may camalian
sapagca't sa Espaa,
gumagawa n~g totoong

m~ga ilang camalang hindi co napagwawari n~gayn,

sa balac na sinisira pagdating sa paggawa,
sa Inng-Bayan, ang Guardia Civil ay gumawa at
malalaking m~ga cagalin~gan.

--Naniniwala aco; marahil doo'y magaling ang pagcacatatag, hirang ang

m~ga taong gumaganap n~g tungculing iyan; baca caya naman talagng
kinacailan~gan n~g Espaa ang Guardia Civil, datapuwa't hindi cailan~gan
n~g Filipinas. Ang ating m~ga caugalian, ang anyo n~g ating pamumuhay,
na lagui n~g sinasambit pagca ibig na ipagcait sa atin ang an mang
ating catuwiran, n~guni't canilang lubos na linilimot pagca mayroong an
mang pas-aning ibig nilang iatang sa atin. At sabihin po ninyo sa akin,
guino; bakit hindi gumaya ang ibang m~ga nacin sa pagtatatag n~g
Guardia Civil, gayong dahil sa canilng calapitan sa Espaa'y marahil
dapat nilang ipalagay na sila'y higuit ang cahalagahan cay sa Filipinas?
Baca po caya dahil sa hindi totoong napacadalas ang m~ga pagnanacaw at
pan~gan~gagaw sa ferrocarril, hindi totoong marami ang m~ga panggugulong
guinagawa n~g m~ga taong bayan, hindi totoong marami ang pumapatay n~g
tao at hindi maraming totoo sa m~ga malalaking pan~gulong bayan ang
nananacsac n~g sundang?
Tumun~g si Ibarra na parang nag-iisip-isip, nagtindig pagcatapos at
saca sumagt:
--Kinacailan~gang pagdilidilihing magaling, caibigan, ang bagay na it;
cung makita co sa aking m~ga pagsisiyasat na sumasacatuwirang tunay ang
m~ga daing na iyan, susulat aco sa aking m~ga caibigan sa Madrid, yamang
wala tayong m~ga diputado (kinacatawan). Samantala'y maniwala po cayong
nagcacailan~gan ang pamahalaan n~g isang hocbong magcaroon n~g lacs na
walang taning na guhit upang macapagpagalang, at capangyarihan upang
macapag-utos.
--Mabuti po iyan, guino, cung na sa casalucuyang nakikipagbaka ang
pamahalaan sa lupang ito, n~guni't sa icagagaling n~g pamahalaa'y hindi
dapat nating ipahalata sa bayang siya'y nasasalun~gat sa may
capangyarihan. Datapuwa't sacali't gayon n~ga, cung lalong minamagaling
natin ang gumamit n~g lacs cay sa papangyarihin ang cusang alang-alang,
dapat sana nating pacatingnang magaling muna cung caninong camay natin
ibinibigay ang lacas na itong walang ano mang guhit ang abot, iyang
capangyarihang walang pangpan~gin. Ang ganyang pagcalakilaking lacas sa
camay n~g m~ga tao, at m~ga taong han~gal, puspos n~g m~ga hidwang
hilig, na walang pinag-aralang cagalin~gan, ang catulad ay isang sandata
sa m~ga camay n~g isang ulol, na na sa guitna n~g caramihang taong

walang an mang pangsanggalang. Sumasang-ayon na aco at ibig cong

maniwalang gaya ninyo, na nagcacailan~gan ang pamahalaan n~g cawaning
iyan, datapuwa't hiran~gin sanang magaling ang cawaning iyan, hiran~gin
ang lalong may m~ga carapatan, at sa pagca't lalong minamagaling niya
ang siya'y magbigay sa sarili n~g capangyarihan sa siya'y bigyng cusa
n~g bayan n~g capangyarihang iyan, ipakita man lamang sana niyang
marunong siyng magbigay n~g capangyarihan sa sarili.
Marubdob at masilacb ang pananalita ni Elas; nagniningning ang canyang
m~ga mata, at tumataguinting ang canyang tinig. Sumunod ang isang
dakilang sandali na hindi pag-imic n~g dalawa: tila nananatiling tahimic
sa ibabaw n~g tubig ang bangcang hindi pinasusulong n~g sagwn; dakilang
lumiliwanag ang buwan sa isng lan~git na zafir; may ilang ilaw na
cumikinng sa dacong malay sa pampang.
--At an pa ang canilang hinihin~gi?--ang tanong ni Ibarra.
--Pagbabagong utos tungcol sa m~ga sacerdote,--ang sagt ni Elas, na
ang tinig ay nanglulupaypay at malungcot;--humihin~ging tangkilic ang
m~ga culang palad laban sa....
--Laban sa m~ga capisanan n~g m~ga fraile?
--Laban sa m~ga umaap sa canil, guino.
--Nalimutan na bag n~g Filipinas ang canyang cautan~gan sa m~ga
fraileng it? nalimutan na bag nila ang hindi maulatang utang na loob
sa m~ga nagligts sa canil sa camalian upang sa canila'y ibigay ang
pananampalataya, ang m~ga sa canila'y tumangkilic sa m~ga calupitan n~g
m~ga pinunong bayan? Narito ang casaman n~g hindi pagtuturo n~g
casaysayan n~g m~ga nangyari sa bayan!
--Guino,--ang muling isinagt niyang may catigasan ang
tinig;--isinumbt po ninyong ang baya'y hindi marunong cumilala n~g
utang na loob, itulot ninyong acng is sa m~ga bumubu n~g bayang iya'y
aking ipagsanggalang siya. Ang m~ga cagalin~gang guinagawa sa capuwa tao
upang maguing carapatdapat na kilanling utang na loob, kinacailan~gang
gawin n~g walang an mang imbot na capakinaban~gan. Huwag na nating
bigyng cahulugan ang catungculang cusang iniatang sa sarili, at ang
totoong caraniwan n~g sabihing pagcacaawang-gawng atas sa m~ga
cristiano; huwag na nating pansinin ang Historia (casaysayan n~g m~ga
nangyari), huwag na nating itanong cung an ang guinawa n~g Espaa sa
bayang judio na nagbigay sa boong Europa n~g isang aclat, n~g isng
religin at n~g isang Dios; cung an ang guinawa sa bayang rabe na sa
canya'y nagbigay n~g cagandahang asal, mapagpaumanhin tungcol sa canyang
religin at siyang sa canya'y pumucaw n~g pag-ibig sa dan~gal n~g
canyang sariling nacin, pag-ibig na dating nagugulaylay at halos wasac
na sa boong panahng siya'y nasacop n~g capangyarihan n~g m~ga romano at
n~g m~ga godo. Sinasabi po ninyong sa ami'y ibinigay ang pananampalataya
at cami'y iniligts sa camalian; tinatawag po ba ninyong
pananampalataya iyang m~ga gawang pakitang tao, tinatawag ba ninyong
religin iyang pan~gan~galacal n~g m~ga correa at m~ga calmen, tinatawag
ba ninyong catotohanan iyang m~ga himal at m~ga cathng
pinag-ugnay-ugnay na naririn~gig namin sa araw araw? It bag ang
cautusan ni Jesucristo? Cung sa ganito lamang ay hindi kinacailan~gang
papac sa cruz ang isng Dios, at gayon ding hindi cailan~gang tayo'y
pilitin sa walang hanggang pagkilalang utang na loob; malaon n~g dating
may pinananaligang laban sa catotohanan at sa catuwiran, na ano pa't
walang kinacailan~gan cung di bigyng kinng ang pananalig na iya't
pataasin ang halag n~g m~ga calacal. Marahil sabihin po ninyo sa aking

cahi't ipalagay n~g malalaking totoo ang m~ga capintasang magagawa sa

ating religin, n~gayo'y lalong magaling, gayon man, sa religing dating
sinusunod natin; naniniwala aco't sumasang-ayon, datapuwa't malabis
namang napacamahal, sapagca't dahil sa religing iyang canilang dinala
rito'y binitiwan natin ang ating casarinlan; dahil sa religing iya'y
ibinigay natin sa canyang m~ga sacerdote ang ating lalong magagaling na
m~ga bayan, ang ating m~ga bukirin at sampo n~g ating m~ga iniimpoc na
salapi sa pagbili n~g m~ga sangcap sa pamimintacasi. Sila'y nagdal rito
sa atin n~g isang bagay na hanap buhay n~g taga ibang lupan,
pinagbabayaran nating magaling at yamang gayo'y walang cautan~gan ang
isa't isa. Sacali't ang sasabihin ay ang canilang pagcacatangkilic sa
atin laban sa m~ga encomendero, ang maisasagt co sa inyo'y caya
tayo'y nahulog sa camay n~g m~ga encomendero'y dahil din sa canila;
datapuwa't hindi, aking kinikilalang isang tunay na pananampalataya at
isang tunay na pagsint sa Sangcataohan ang siyang pamatnugot sa m~ga
unang misionerong naglacbay sa m~ga pasigang it: kinikilala co ang
cautan~gang loob natin sa m~ga mahal na pusng iyon; aking nalalamang
n~g panahng iyo'y sagan sa Espaa n~g bayani sa lahat n~g bagay, sa
religin, sa poltica, sa natutungcol sa pamamayan at gayon din sa
militar. Datapuwa't dahil bagang pawang m~ga mababait at banal ang m~ga
nun nila'y ipagpapaubaya na natin ang m~ga hidwang pagpapalampas n~g
canilang isip n~g m~ga inap? Dahil po bagang guinawan tayo n~g malaking
cagalin~ga'y maguiguing casalanan na natin ang sumansalang gawn nila
tayo n~g isang casamaan? Hindi hinihin~gi n~g bayang alisin, ang
hinihin~gi lamang ay gawin ang m~ga pagbabagong utos na cahilin~gan n~g
m~ga bagong calagayan at n~g m~ga bagong m~ga pan~gan~gailan~gan ngayn.
--Sinisint co ang ating kinamulatang lupang gaya rin n~g pagsintng
magagawa po ninyo, Elas; nawawatasan co n~g caunti ang inyong han~gad,
narin~gig cong magaling ang inyong sinabi, at gayon man, caibigan co,
aking inaacalang pinapag-uulap n~g caunti ang ating isip n~g
casilacbuhn n~g loob; dito'y hindi nakikita ang pan~gan~gailan~gan n~g
m~ga pagbabagong tos, na marahil magaling sa m~ga ibang lupan.
--Diyata po't gayn, guino?--ang itinanng ni Elas, na iniunat ang
m~ga camay sa panglulupaypay;--hindi po ninyo nakikita ang
pan~gan~gailan~gan n~g m~ga pagbabagong tos, cayo pa namang nagtam n~g
m~ga casacunaan sa inyong m~ga familia?...
--Ah, linilimot co ang aking sariling m~ga cahirapan at ang tinitingnan
co'y ang capanatagn n~g Filipinas, ang m~ga cagalin~gan n~g
Espaa!--ang masilacbong itinugn ni Ibarra. Upang manatili ang
Filipinas ay kinacailan~gang huwag baguhin ang nakikita nating calagayan
n~g m~ga fraile n~gayn, at sa pakikipag-is sa Espaa naroroon ang
cagalin~gan n~g ating bayan.
Natapos n~g macapagsalita si Ibarra'y nakikinig pa si Elas; malungct
ang canyang pagmumukh, nawala ang ningning n~g canyang m~ga mat.
--Tunay n~gang guinahis at pinasuc n~g m~ga fraile ang lupang it,
inaacal po ba ninyong dahil sa m~ga fraile caya mangyayaring manatili
ang Filipinas?
--Opo, dahil lamang sa canila, gayon ang pananalig n~g lahat n~g m~ga
sumulat tungcol sa Filipinas.
--Oh!--ang biglang naibigcs ni Elas, na biglang binitiwan n~g boong
panglulupaypay ang sagwn sa loob n~g bangc;--hindi co acalaing
napacaimb ang inyong pagpapalagay sa pamahalaan at sa bayan. Bakit
hindi po pawalang halagahn na ninyo ang baya't ang pamahalan? An po

ba ang wiwicain ninyo sa isang pamahalang cay lamang nacapag-uutos ay

hindi sa siya'y gumagamit n~g day, isang pamahalang hindi marunong
magpapitagan dahil sa canyang sariling gaw? Ipatawad po ninyo, guino,
datapuwa't sa acal co'y haling at cusang nagpapacamatay ang inyong
pamahalaan, yamang canyang ikinatutuwang paniwalaan n~g madl ang m~ga
gayong bagay! Pinasasalamatan co po sa inyo ang cagandahan n~g inyong
loob, san po ibig ninyong ihatid co cay n~gayn?
--Huwag,--ang muling sinabi ni Ibarra;--mag-usap tayo, kinakailan~gang
matalastas cung sino ang sumasacatwiran sa ganyang bagay na totoong
mahalag.
--Ipatawad po ninyo, guino,--ang sagt ni Elas na umiling;--hindi aco
totoong magaling sa pananalita upang cayo'y aking mahcayat sa
paniniwal; tunay n~ga't aco'y nag-aral n~g caunti, n~guni't aco'y isang
indio, alapaap ang inyong loob tungcol sa aking pamumuhay, at cailan
ma'y magcuculang tiwal cayo sa aking m~ga sinabi. Ang m~ga nagsaysay
n~g caisipang laban sa m~ga sinabi co'y pawang m~ga castil, at sa
pagca't m~ga castil, cahi't sila'y magsalit n~g m~ga walang cabuluhn
cahalin~gn, ang canilang sabihi'y pinapagtitibay n~g canilang anyo,
n~g canilang dan~gal at catungculan at n~g canilang pinanggalingng
lahi, caya't aking ticang hindi co na mulimu-ing tututulan magpacailan
man. Bucod sa rito, sa aking pagcakitang cay, na sumisint sa lupng
inyong tinubuan, cay na may amng nagpapahin~galay sa ilalim n~g m~ga
payapang daluyong na ito, cay na talagng hinamit, linait at
pinag-usig, gayon ma'y tinataglay ninyo ang ganyang m~ga caisipn, baga
man sa lahat n~g inyong dinanas at sa inyong dunong, nagpapasimul na
aco n~g pag-aalinlan~gan sa aking sariling m~ga paniniwal, at aking
tinatanggap ang balac na mangyayaring nagcacamali ang bayan. Aking
sasabihin doon sa m~ga culang palad na isinacamay n~g m~ga tao ang
canilang pag-asa, na ang pag-asang iya'y ilagay nil sa Dios sa
canilang m~ga bisig. Muling napasasalamat po aco sa inyo at cay'y
mag-utos cung san dapat ihatid co cay.
--Tumatagos, Elas, hanggang sa aking pus ang inyong masasaklap na m~ga
pananalit. Ano po ang ibig ninyong gawin co? Hindi aco mag-aral sa
casamahn n~g m~ga anac n~g bayan, caya't marahil hindi co talos ang
canilang m~ga cailan~gan; sa boong camusmusan co'y doon aco natira sa
colegio n~g m~ga Jesuita lumaki aco sa Europa, ang m~ga aclat lamang ang
siyang ininumn n~g aking pag-iisip at ang aking nabasa lamang ay yaong
nilathal n~g m~ga tao: nananatili sa guitn n~g m~ga dilim ang hindi
sinasabi n~g m~ga sumusulat n~g m~ga aclat, ang m~ga iya'y hindi co
alam. Gayon ma'y iniibig cong gaya rin naman n~g inyong pag ibig ang
ating bayang tinubuan hindi lamang sapagca't catungculan n~g lahat na
pacaibiguin ang lupaing canyang pinagcacautan~gan n~g canyang catauhan
at marahil pagcacautan~gan naman n~g cahulihulihang pahin~galayan; hindi
lamang sa pagca't ganyan ang itinur sa akin n~g aking ama, cung di
naman sa pagca't ang aking ina'y india, at sapagca't diyan nabubuhay
ang lalong matitimyas na aking linasap na sumasaalaala co tuwing bucod
sa rito'y siya'y aking sinisinta, sapagca't siya ang pinagcautan~gan at
pagcacautan~gan n~g aking ligaya!
--At sinisinta co siya sapagca't siya ang pinagcacautan~gan co n~g
aking casaliwaang palad!--ang ibinulong ni Elas.
--Siy n~g, caibigan co; nalalaman co pong nagpipighati cayo, cayo'y
sawing palad, at ito ang siyang sa inyo'y nagpapamalas na madilim ang
hinharap na panahn at siya namang nacapangyayari sa any n~g lacad n~g
inyong pag-iisip; dahil dito'y hindi aco macasang-ayong lubos sa inyong
m~ga carain~gan. Cung mangyari sanang masiyasat na magaling ang m~ga

cadahilanan, ang isng bahagui, n~g sa inyo'y m~ga nangyayari.

--Ib ang m~ga pinanggalin~gan n~g m~ga sacunng nangyari sa akin; cung
matant cong cahi't caunti'y pakikinaban~gan, sasaysayin co ang m~ga
nangyaring iyan, sa pagca't bucod sa hindi co inililihim ay marami na
ang nacatatalastas.
--Baca cay sacali'y cung mapagtanto c ang m~ga bagay na iya'y
magbagong isipan ac.
Nag isip-isip na sandali si Elas.
--Cung gayon, guino, sasabihin co sa inyo, sa maicling pananalit, ang
aking dinaanang buhay.

=L.=
=ANG MAG-ANAK NI ELIAS.=
May anim na pung tan na n~gayng nananahan ang aking nunng lalaki sa
Maynila, at nagllingcod na tenedor de libros sa bahay n~g isng
man~gan~galacal na castil. Batang-bat n~g panahng iyon ang aking
nunng lalaki may asawa at may isng anc na lalaki. Isng gabi, hindi
maalaman cung an ang dahil, nagalab ang almacen, lumakit ang apy sa
boong bahay at sa ibng maraming m~ga calapit. Hindi mabilang ang halag
n~g m~ga natupoc at nawal, hinanap ang may sla, at isinumbng n~g
man~gan~galacal ang aking nun. Nawalng cabuluhn ang canyng pagtutol,
at palibhasa'y dukh at hindi macapagbayad sa m~ga balitng abogado,
siya'y hinatulang palin sa hayg at ilibot sa m~ga daan sa Maynil.
Hindi pa nalalaong guinagawa pa ang parusang itng pang-imb, na
tinatawag n~g bayang _cabayo y vaca_, na macalilibong higuit sa
camatayan ang casaman. Ang aking nun, na tinalicdan n~g lahat, liban
na lamang sa canyang bat pang asawa, ay iguinapos sa licod n~g isng
cabayo, na sinusundan n~g caramihang malulupit at pinal sa bawa't
pinagcacacurusan n~g dalawng daan, sa harp n~g m~ga taong canyang m~ga
capatd, at sa malapit sa maraming sambahan sa isng Dios n~g
capayapan. Nang mabusg na n~g culang palad, na magpacailan ma'y imbi
na't walang capurihn, ang panghihiganti n~g m~ga tao, sa pamamag-itan
n~g canyang dug, n~g m~ga pahirap na guinaw sa canya at n~g canyang
m~ga pagsigw, kinailan~gang cunin siya sa ibabaw n~g cabayo, sapagca't
hinimaty, at maano na sanang namaty na n~g n~g ptuluyan! Sa is
riyan sa m~ga pinacahayop na calupitn, siya'y pinawaln; nawalng
cabuluhng mamanhic sa bahy-bahy, bigyn n~g gwain n~g lims ang
asawa niyang n~g panahng iyo'y bunts, at n~g canyang maalagaan ang
asawang may sakt at ang cahabaghabag na anc. Sino ang magcacatiwala sa
asawa n~g isng lalaking mnununog at inimb. Napilitan n~g ang babaing
calacalin ang canyng catawan!
Nagtindg si Ibarra sa pagcaup.
Oh, huwag cayng mabahal! ang pan~gan~galacal sa catawan niya'y hindi
na casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa canyng
asawa; napugnw n~g laht ang capurih't ang cahihiyan. Gumalng ang
lalaki sa canyng m~ga sgat at naparito at nagtagong casama ang canyng
asawa't anc na lalaki sa m~ga cabunducan n~g lalawigang it. Nan~ganac
dito ang babae n~g isng latnglatng sanggol at puspos n~g m~ga sakit,

na nagcapalad na mamaty. Nanahn pa sila ritong may ilng buwn, sacdl

n~g carukhan, hiwaly sa laht n~g tao, kinapopootan at
pinan~gin~gilagan n~g laht. Nang hindi na matiis n~g aking nun ang
gayng lubhng carukhan, at palibhasa'y hindi niy taglay ang
catapan~gan n~g loob n~g canyng asawa, siy'y nagpacamaty, sa walng
casng laking sam n~g canyng loob n~g makita niyang may sakit at
walng sumaclolo't mag-alaga. Nabulc ang bangcy sa mat n~g anc na
lalaking bahagy na lamang macapagalaga sa may sakt na ina, at ang
casaman n~g amy ang siyng nagcnulo sa justicia. Sinisi ang aking
nunong; babae't hinatlang magdusa, dahil sa canyng hindi pagbibigay
alam; pinaghinalaa't pinaniwalaang siy ang pumaty sa canyng asawa,
sapagca't an ang hindi gagawin n~g asawa n~g isng imb, na pagcatapos
ay nagbil n~g canyng catawan. Cung manumpa'y canilng sinasabing
nanunump n~g hindi catotohanan, cung tuman~gis ay sinasabing siya'y
nagsisinun~galing, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa Dios.
Gayn ma'y linin~gap din siy, hininty munang siya'y macapan~ganac bago
palin: talos po ninyng inilalaganap n~g m~ga fraile ang capaniwalaang
sa pamamag-itan n~g pal lamang mangyayaring makipanayam sa m~ga
indio; basahin ninyo ang sabi ni padre Gaspar San Agustin.
Sa ganitng cahatuln sa isng babae, canyng susumpin ang araw n~g
pagsilang sa maliwanag n~g canyng anc, bagay na bucd sa pagpapahaba
n~g pagpapahirap ay pagsira sa m~ga damdamin n~g isng in. Sa casamang
palad maluwalhating nan~ganac ang babae, at sa casaman ding palad ang
sanggl na lalaki ay ipinan~ganac na matab. Nang macaran ang dalawng
buw'y guinanap ang parusang hatol n~g boong catuwan n~g loob n~g m~ga
tao, na sa ganitng paraa'y inaacal nilang gumaganap n~g canilng
catungculan. Sapagca't wala na siyng catiwasayan sa m~ga gubat na it'y
tumacas siya't tinun~go na canyng dal ang canyng dalawng anc na
lalaki, ang caratig na lalawigan, at diy'y nabuhay silng tulad sa m~ga
halimaw: nan~gapopoot at kinapopootan. Ang pan~ganay sa dalawng
magcapatd, na nacatatand n~g maligayang camusmusan niy, sa guitn n~g
gayng pagclakilaking carukhan, pagdaca'y nagtulisn, pagcacaroon n~g
lacs. Hindi nalao't ang pan~galang maban~gis ni _Blat_ ay cumalat sa
magcabicabilang lalawigan, naging lagum n~g m~ga bayan, sa pagca't sa
canyng panghihiganti'y nagsasabog n~g dug't tinutupoc ang bawa't
maraanan. Ang pinacabat na may catutubng magaling na pus'y sumangayon
sa canyng capalaran at caimbihn sa tab n~g canyng ina; nan~gabubuhay
sil sa inihahandg n~g cagubatan, nan~gagdadamit sil n~g m~ga basahang
sa canil'y inihahaguis n~g m~ga nan~gagllacad; nawal na sa babaeng
iyn ang canyng sariling pan~galan at siy'y nakikilala lamang sa m~ga
pamagt na _delingkente_ (delincuente, nagcasala), _patutot_ at
_binugbog_; ang lalaking iy'y nakikilala lamang sa tawag na _anc n~g
canyng in_, sapagca't sa catamisan n~g canyng asal ay hindi
pinaniniwalaang siya'y anc n~g manununog at sapagca't ang sino ma'y
dapat mag-alinlan~gan sa cabutihan n~g ugali n~g m~ga _indio_. Sa
cawacasa'y nahulog ang bantog na si Blat sa capangyarihan n~g justicia,
na siyng sa cany'y humin~gi n~g mahigpit na pagbibigay slit n~g
canyng m~ga guinawang casalanan, baga man hindi nabalino ang Justiciang
iyng magturo cay Blat n~g cagalin~gan n~g isng umagang hanapin n~g
batang capatd ang canyng in, na napasagubat upang man~guha n~g cbuti
at hindi pa umuuwi, canyng nakitang nacatimbuwang sa lup, sa tabi n~g
daan, sa lilim n~g isng pun n~g bboy, nacatihay, tirik ang m~ga
mat, nacatitig, naninigas ang m~ga daliring nacabaon sa lupa, at sa
ibabaw nit'y may nakikitang m~ga bahid n~g dug. Naisipan n~g binatng
tumin~gal at sundn n~g mat ang tinititigan n~g bangcy, at nakita
niyang sa isng san~g'y nacasabit ang isng busl at sa loob n~g
busl'y ang marugng ulo n~g canyang capatid!
--Dios co!--ang biglng sinabi ni Ibarra.

--Ganyn din marahil ang biglng sinabi n~g aking am,--ang

ipinagpatuloy ni Elas n~g boong calamign n~g loob.--Pinagputolputol
n~g m~ga tao ang manghaharang at inilibng ang catawn, n~guni't ang
m~ga sangcp n~g cataw'y canilang isinabog at ibinitin sa ib't ibng
m~ga bayan. Sacali't cay po'y macapaglacbay isng araw mula sa Kalamba
hanggng sa Santo Toms, masusumpun~gan pa po niny ang cahoy n~g duhat
na pinagbitinan at kinabulucn n~g isng hit n~g aking aman; sinump
ang cahoy na iyan n~g Naturaleza, caya't hindi lumalaki at hindi
namumun~ga. Gayn din ang canilng guinawa sa m~ga ibng sangcp n~g
catawan, n~guni't ang ulo, ang ulo na siyng pinacamabuting sangcp n~g
tao, na siyng lalong madalng kilalanin cung cangino, ang ulong iya'y
isinabit sa harapn n~g damp n~g in!
Tumun~g si Ibarra.
--Naglagalg ang binatang tulad sa isng sinump,--ang ipinagpatuloy
ni Elas,--naglagalg sa bayn-bayn, sa m~ga bundc at m~ga
caparan~gan, at n~g inaacal na niyng sa canya'y wala nang
macacakilala, ay pumasoc siyng manggagaw sa isng mayamang tag
Tayabas. Ang canyng casipagan, ang catamisan n~g canyng asal ang
nacahicayat na siya'y caguiliwan n~g lahat n~g hindi nacatatals n~g
unang pamumuhay niy. Sa catiyagaan niy sa paggawa at sa pagtitipid,
nacatipon siy n~g caunting puhunan, at sapagca't napagdaanan na niy
ang malakng carukhaan at siya'y bata, nag-acalang magcamt namn n~g
ligaya. Ang canyng cagandahang lalaki, ang canyng cabataan at ang
canyng pagca may cauntng cya ang siyng nan~gacaakit na siy'y
ibiguin n~g isng dalaga sa bayan, n~guni't hindi siy macapan~gahas na
ipakiusap sa m~ga magulang nit na sa canya'y ipacasal, sa canyng
pan~gan~ganib na baca mapagtuntn ang buhay niy n~g una. Datapuwa't
naraig sil n~g capangyarihan n~g sint, caya't capuwa sil nagculang sa
canicanilng catungculan. Upng mailigts n~g lalaki ang capurihn n~g
babae, pinan~gahasn ang lahat, namanhic siy sa m~ga magulang upang sa
cany'y ipacasal ang canyng caisng dibdb, dahil dito'y hinanap ang
m~ga casulatan n~g canyng pagcatao, at n~g magcagayo'y napagsiyasat na
laht; palibhasa'y mayaman ang am n~g dalaga, nasundang pag-usiguin
n~g m~ga hucm ang lalaki, na hindi nag-acala man lamang na
magsanggalang, inamin ang laht n~g sumbng na laban sa cany, at siya'y
nagdusa sa bilanggan. Nan~ganc ang babae n~g isng sanggl na lalaki
at isng sanggl na babae, na capuwa inalagaan n~g lihim, saca
pinapaniwala ang m~ga batng itng namaty na ang canilng am, bagay na
hindi mahirap gawn, sapagca't canilng nakita ang pagcamatay n~g
canilng in, n~g panahng sil'y musms pa, bucod sa hindi nil naiisip
ang pag-uusisa n~g canilang pinanggalingan. Palibhasa'y mayaman ang
aming nunng lalaki, totoong maligaya ang aming camusmusn; ang capatd
cong babae't aco'y magcasama camng nag-aral, nag-iibigan cam niyang
pag-iibigang mangyayari lamang sa magcapatd na cambl na walang ibng
nakikilalang ibng bagay na pag-ibig. Batang bat pa aco'y nag-aral na
sa colegio n~g m~ga jesuita, at nag-aral namn sa Concordia at doon
itinir ang aking capatd na babae, sa han~gad na huwag camng lubhng
magcahiwalay. Nang matapos ang aming caunting pag-aaral, sapagca't wala
camng hinahan~gad cung di magpasaca n~g lupa, umuwi cam sa aming bayan
upang aming tanggapn ang aming mna sa aming nunng lalaki. Malaonlan
ding nanatili cam sa pamumuhay sa caligayahan, n~gumin~giti sa amin ang
panahng hinaharp, marami camng m~ga alila, nag-aning magalng ang
aming m~ga halamanan at hindi na malala't mag-aasawa ang aking capatd
na babae sa isng binatang canyng pinacasisint at siya'y tinutumbasan
n~g gayn ding pag-ibig. Dahil sa pagcacaalit bagay sa salapi, at dahil
namn sa ugali co n~g m~ga panahng iyng may pagcamapagmatas,
kinasusuklaman ac n~g is cong camag-nac na malay, isinurot sa aking

isng araw ang totong malab cong pagsilang sa maliwanag, ang imb cong
pinanggalin~gang m~ga magulang. Acala co'y yao'y pawang paratang lamang,
caya't hinin~gi cong bigyng liwanag ang gayng paglat; muling nabucsn
ang libin~gang kinahihimlayan n~g gayng caraming m~ga cabulucn, at
lumabas ang catotohanan upng aco'y bigyng cahihiyn. Nang lalong
malubs ang casaliwang palad, malaon n~g panahng cam'y may alilang
isng matandang lalaki, na pinagtitiisn ang lahat cong m~ga
cahalin~gang pita at ayaw camng iwan cailan man, at nagcacasiy na
lamang tuman~gis at humibik sa guitna n~g m~ga paglibac n~g ibng m~ga
lingcod namin. Hindi co maalaman cung bakit napagsiyasat n~g aking
camag-anac; datapuwa't ang nangyari'y tinawag n~g justicia ang matandang
it, at pinag-utusang sabihin ang catotohanan; ang matandang lalaki
palng aming alila'y siyng aming am, na ayaw humiwaly sa canyng
sintng m~ga anc, at ang matandang iy'y hindi mamacailng aking
pinahirapan. Napugnw ang aming ligaya, tinalicdn co ang aming
cayamanan, nawalan n~g pacacasalang casintahan ang capatd cong babae,
camng magcapatd at ang aking am'y iniwan namin ang bayan, upang
pumaroon sa alin mang lupan. Ang pagcaalam na siya'y nacatulong sa
aming casaliwaang palad ang nacapagpaicli n~g buhay n~g matandang
lalaki, na siyng sa aki'y nagpaunawa n~g lahat n~g casakitskit na m~ga
nangyari n~g m~ga panahng nagdan. Nan~gulila caming magcapatid.
Tuman~gis n~g di sapala ang capatd co, n~guni't sa guitna n~g gayng
caraming m~ga casaliwaang palad na bumugs sa ibabaw namin, hindi niy
nalimutan ang canyng sint. Hindi dumang at hindi umimc n~g canyng
nakita ang pagaasawa sa ibng babae n~g canyng dating catipanan, at
aking nakitang untiunting nagkasakt ang aking kapatd, na hindi co
mangyaring mabigyng alw. Nawala siy isng araw; nawalng cabuluhn
ang sa canya'y aking paghanap sa laht n~g panig, nawalng cabuluhn ang
aking pagtatanng tungcol sa cany, hanggng sa n~g macaraan ang anim na
buwa'y aking nabalitaang n~g m~ga araw na iyn, n~g humupa ang paglaki
n~g dagatan, ay nasumpun~gan sa pasigan n~g Calamba sa guitna n~g isng
palayan, ang bangcy n~g isang dalaga, na nalunod pinaty na cusa;
ayon sa sabiha'y may isng sundang na nacatarac sa canyng dibdib.
Ipinalathala sa m~ga calapit bayan n~g m~ga pun sa bayang iyn, ang
gayng nangyari; sino ma'y walng humarp upng hin~gin ang bangcy, at
wala namng nawwalang sino mang dalaga. Ayon sa m~ga tandng sinabi sa
akin, pagcatapos, sa pananamt, sa m~ga hiyas, sa cagandahan n~g canyng
mukh at sa lubhng casaganaan n~g canyng buhk, aking napagkilalang
iyn ang aking cahabaghabag na capatd na babae. Mula niy'y
nagllagalag ac sa m~ga iba't ibng lalawigan, manacanaca acng
pinararatan~gan, n~guni't hindi co pinpansin ang m~ga tao at
ipinagpapatuloy co ang aking paglcad. It ang maclng casaysayan n~g
m~ga nangyari sa akin, at ang casaysayan n~g m~ga paghatol n~g m~ga
tao.
Tumiguil n~g pananalita si Elas, at ipinatuloy ang pagsagwn.
--Naniniwaniwala acng hindi po cay nalilihis sa catuwiran--ang
ibinulng ni Crisstomo, sa inyng pananalitang dapat pagsicapan n~g
justicia ang paggawa n~g magalng sa pagtumbs sa magagandang gawa, at
gayn din ang pagtuturo sa m~ga nagcacasalang tao sa paggawa n~g masama.
Ang nacahahadlang lamang ... ay it'y hindi mangyayari, isng han~gad na
hindi mangyayaring masunduan; sa pagca't saang cucuha n~g lubhng
maraming salapi, n~g lubhng maraming m~ga bagong cawan?
--At an ang capapacanan n~g m~ga sacerdote, na ipinagtatalacan ang
canilng tungculing maglaganap n~g capayapaan at pag-ibig sa capuwa tao?
Diyata't lalong ikinararapat ang basain n~g tubig ang ulo n~g isng
sanggl, pacanin it n~g asn, cay sa pucawin sa marilm na budhi n~g

isng masmang tao iyang maningning na ilaw na bigay n~g Dios sa bawa't
tao upang hanapin ang canyng cagalin~gan? Diyata't lalong pag-ibig sa
capuwa tao ang alacbayn ang isng may salang bibitayin, cay sa siy'y
alalayan sa paglacad sa matarc na lands na pagtalicd sa m~ga pan~git
na caugalian at pagtun~go sa magagandng caasaln? Hindi po ba
nagcacagugugol sa pagbabayad sa m~ga tictc, sa m~ga verdugo at sa m~ga
guardia civil? It po, bucod sa cahalayhalay, pinagcacagugulan din n~g
salapi.
--Caibigan co, cay ac man, cahi't ibiguin nati'y hindi natin
masusunduan.
--Tunay n~ga, sacali't tayo'y nag-iisa, wala tayong maggawa; n~guni't
inyng ariing sariling iny ang catuwiran n~g bayan, makipanig po cay
sa bayan, pakinggn niny ang canyng cahin~gian, magbigy ulirn cay
sa m~ga ib, ipakilala niny cung an ang tinatawag na bayang
kinaguisnan!
--Hindi mangyayari ang cahin~gian n~g bayan; kinacailan~gang maghintay.
--Maghintay! maghirap ang cahulugn n~g maghintay!
--Pagtatawanan ac cung aking hin~gin.
--At cung cay'y alacbayn n~g bayan?
--Hindi mangyayari! hindi co maggawa cailn man ang patnugutan ang
caramihang tao upang camtn sa spilitan ang bagay na hindi inaacala n~g
pmahalaang capanhunan n~g ibigay, hindi! At cung sa aln mang araw ay
makita cong may sandata ang caramihing iyn, aanib ac sa pmahalaan at
n~g sil'y aking bacahin, sa pagc't hindi co ipallagay na aking bayan
ang m~ga manggugul. Hinhan~gad co ang canyng cagalin~gan, caya
nagtay ac n~g isng bahay-paaralan; hinahanap co ang canyng
cagalin~gan sa pamamag-itan n~g pagpapaaral, sa mahinahong untiunting
pagsulong n~g dunong, walang daan cung walang liwanag.
--N~guni't walng calayaan namn cung walng pakikihamoc!--ang sagt ni
Elas.
--Datapuwa't aayaw ac n~g calayaang iyn!
--N~gay't cung walang calayaa'y walang liwanag,--ang muling itinutol
n~g piloto n~g maalab na pananalita;--sinabi po ninyng hindi malaki ang
pagcakilala niny sa inyng m~ga cababayan; naniniwala ac. Hindi po
niny nakikita ang paghahanda sa pagbabaca, hindi niny nakikita ang
dilm sa dacong paliguid; nagpasimula ang paghahamoc sa pagmamatuwiran
upang magcaron n~g wacs sa paglalabann sa lupa na malilig n~g dug;
nririn~gig co ang tinig n~g Dios, sa aba n~g mag-acalang lumaban sa
canya! hindi iniucol sa canila ang pagsulat n~g Historia!
Nag-ibng any si Elas; nacatindig, nacapugay, may anyng hindi
caraniwan ang mukha niyng mabayaning liniliwanagan n~g buwn. Ipinagpg
ang canyng malagng buhc, at nagpatuloy n~g pananalita:
--Hindi po ba niny nakikita't gumiguising na ang laht? Tumagl n~g
ilng dang tan ang pagcacatulog, n~guni't pumutc ang lintic isng
araw, at sa paninir n~g lintic ay pumucaw n~g buhay; buhat niy'y ibng
m~ga hilig ang pinagppagalan n~g m~ga isip, ang m~ga hilig na it na
n~gay'y nan~gagcacahiwalay, man~gagcacalakiplakip isng araw na ang
Dios ang siyng mamamatnugot. Hindi nagculang ang Dios sa pagsacllo sa

m~ga ibng bayan; hindi rin magcuculang ang saclolong iyan sa bayan
natin; ang catuwiran niya'y siyang catuwiran n~g calayan!
Isang dakilang catahimican ang siyng sumund sa ganitng m~ga salita.
Samantala'y lumlapit ang bangc sa pasigan sa hindi naiinong
pagsusulong n~g m~ga alon. Si Elas ang naunang sumira n~g gayng hindi
pag-iimican.
--An po ang sasabihin co sa m~ga nag-utos dito sa akin?--ang tanng,
na nagbago n~g any n~g tinig.
--Sinabi co na po sa iny; na dinramdam co ang canilng calagayan,
n~guni't sil'y man~gaghinty, sa pagca't hindi naggamot ang m~ga sakt
n~g capuwa m~ga sakt, at sa casaliwaan nating palad ay tayong lahat ay
may casalanan.
Hindi na muling sumagt si Elas, tumung, nagpatuloy n~g pagsagwn, at
n~g dumating sa pampng ay nagpaalam cay Ibarra n~g ganitng sabi:
--Pinasasalamatan co po
pakiusap; hinihin~gi co
aco'y inyng limutin at
calagayang aco'y inyng

cay, guino, sa inyng pahihinuhod sa aking

sa icagagaling ninyng sa haharaping panah'y
huwag ninyng kilalanin ac sa an mang
msumpong.

At pagcasabi nit'y mulng pinalacad ang bangc, at sinagwanng ang

tun~go'y sa isng gubat sa pasigan. Samantalang guinagawa ang mahabang
pagtawid ay nanatili sa hindi pag-imic; tila mandin wala siyng
namamasdan cung di ang libolibong m~ga diamante na kinucuha't ibinabalic
n~g canyng sagwn sa dagatan at doo'y talinghagang nan~gawwala sa
guitna n~g m~ga bughw na alon.
Sa cawacasa'y dumating; lumabs ang isng tao sa casucalan at lumapit sa
cany.
--An ang sasabihin co sa capitn?--ang tanng.
--Sabihin mong gaganap si Elas n~g canyng pan~gac, sacali't hindi
mamaty muna,--ang isinagt n~g boong calungcutan.
--Cung gay'y cailn ca makikisama sa amin?
--Pag-inacala n~g inyng capitng dumating na ang panahn n~g pan~ganib.
--Cung gay'y magaling, paalam!

=LI.=
=MGA PAGBABAGO.=
Malungct at pusps n~g pan~gamba ang mahihiing si Linares; bagong
catatanggp niya n~g sulat ni doa Victorina, na ganit ang sabi:
Minamahal cong pinsan; ibig cong magcaroon n~g balita sa iyo sa loob
n~g tatlng araw, cung pinaty ca na n~g alperes icaw ang pumaty sa
cany ayaw acong lumamps ang is man lamang araw na hindi tumtanggap
pa ang hayop na iyn n~g ucol na parusa sacali't lumamps ang taning na

iyn at hindi mo pa siy hinahamon n~g patayan sasabihin co cay Don

Santiago na cailn man ay hindi ca naguiguing secretario, ni hindi ca
nacapagbibiro cay Canovas ni hindi ca nacacasama sa pagliliwaliw n~g
general Arseo Martines sasabihin co cay Clarita na pawang
casinun~galin~gang laht at hindi cat bibigyan cahi't isng cuarta
n~guni at cung hamunin mo siya ipinan~gan~gaco co sa iyo ang bawa't
iyong maibigan caya n~ga tingnan mo cung hamunin mo siy at
ipinagbibigay alam co sa iyo na hindi ac papayag n~g m~ga pagtalilis at
m~ga dahidahilan.
Ang pinsan mong gumiguiliw sa iyo mula sa pus,
_Victorina de los Reyes de De Espadaa._
Sampaloc, lunes las 7 n~g gabi.
Mabigt ang bagay na iyn: kilal ni Linares ang ugali ni doa Victorina
at nalalaman niy cung hanggang saan ang maggawa; cung pakiusapan siy
n~g nauucol sa catuwira'y tulad sa cung magsaysay n~g nauucol sa
calinisan n~g puri't pakikipag capuwa-tao sa isng carabinero n~g
Hacienda, pagca talagang may pacay na macakita n~g contrabando sa lugar
na tunay na wala; ang mamanhic ay walng cabuluhn, magdaya'y lalo n~g
masam; wala na n~gang sucat pagpapaliiran cung hindi maghamn n~g away.
--N~guni't paano?--ang sinasabing nagpaparoo't paritong mag-is;--cung
salubun~gin ac n~g masasamang pananalita? cung ang canyng asawa ang
aking maratnan? sino caya ang macaiibig magpadrino sa akin? ang cura?
si capitan Tiago? Sinusumpa co ang oras n~g aking pagsunod sa canyang
m~ga hatol! Daldl! Sino ang pumipilit sa aking ac'y maghambg,
magsabi n~g m~ga cabulastugn, magpakita n~g m~ga cayaban~gan! an ang
sasabihin sa akin n~g guinong dalagang iyn ...? Dinaramdam co n~gayn
ang paguiguing secretario co n~g lahat n~g m~ga ministro!
Sumsaganitng malungct na pakikipagsalitaan sa sarili ang mabait na si
Linares n~g dumating si pari Salv. Ang catotohana'y lalo n~g payt at
namumtla ang franciscano cay sa dati, n~guni't nagnningning sa canyng
m~ga mat ang isng tan~gng liwanag at sumusun~gaw sa canyng m~ga labi
ang isng cacaibng n~git.
--Guinoong Linares, lubs naman ang pag-iis niny?--ang ibinati at
saca tumun~go sa salas, na sa m~ga nacasiwang na pint nito'y tumatacas
ang ilng tinig n~g piano.
Nag-acala si Linares na n~gumit.
--At si don Santiago?--ang idinugtng n~g cura.
Dumating si capitang Tiago sa sandali ring iyn, humalic n~g camy sa
cura, kinuha niy ang dal nitng sombrero at bastn n~gumin~giting
mabat na mabat.
--Pakinggn niny, pakinggan niny!--ang sabi n~g curang papasc sa
salas, na sinsundan ni Linares at ni capitan Tiago;--may dal acng
magagalng na balita na aking sasabihin sa laht. Tumanggp ac n~g m~ga
sulat na galing sa Maynil, na pawang nagpapatibay n~g sulat na dinal
sa akin cahapon ni guinong Ibarra ..., sa macatuwd, don Santiago, ay
wala na ang nacahhadlng.
Si Mara Clara, na nacaup sa piano sa guitn n~g canyang dalawng
caibigang babae, umanyng titindig, datapuwa't kinulang siy n~g lacs

at muling naup. Namutl si Linares at tinitigan si capitang Tiago na

ibinab ang m~ga mat.
--Untiunting totong kinallugdan co ang binatang iyan,--ang
ipinagpatuloy n~g cura; n~g una'y masam ang aking pagcpalagay sa cany
..., may cauntng cainitan ang ulo, n~guni't lubhng marunong umayos n~g
canyng m~ga pagcuculang, na an pa't hindi mangyaring macapagtanm sa
cany ang sino man. Cung di n~ga lamang si padre Dmaso'y....
At tinudl n~g cura n~g matuling pagsulyp si Mara Clara, na nakikinig
n~guni't hindi inihihiwalay ang m~ga mata sa papel n~g msica, bag man
siya'y lihim na kinucurot ni Sinang, na sa gayng paraa'y sinsaysay ang
canyng catuwan; sumayaw sana siya cung sil'y nag-is.
--Si padre Dmaso po?--ang tanng ni Linares.
--Opo, si padre Dmaso, ang sinabi,--ang ipinagpatuloy n~g cura, na
hindi inihihiwalay ang tin~gn cay Mara Clara,--na palibhasa'y ...
inaama sa binyg, hindi niy maitutulot ... n~guni't sa cawacasan,
inaacala cong humin~ging tawad sa cany si guinoong Ibarra, bagay na
hindi co pinag aalinlan~ganang magcacahusay-husay na laht.
Nagtindg si Mara Clara, nagsabi n~g isng dahiln at pumasoc sa
canyng cuarto, na si Victoria ang casama.
--At cung hindi siy patawarin ni padre Dmaso?--ang marahang tanng ni
capitang Tiago.
Cung magcagayo'y ... si Mara Clara ang macacaalam ... si padre Dmaso
ang canyng amng caluluwa: n~guni't inaacala cong sila'y
magcacwatasan.
Nang sandalng ya'y napakinggn ang yabg n~g m~ga paglacad at sumipot
si Ibarra, na sinusundan ni ta Isabel; ib't ibng m~ga damdamin ang
napucaw n~g pagdating niyng iyn. Bumati n~g boong guiliw cay capitang
Tiago, na hindi maalaman cung n~gin~git iiyac, bumati cay Linares n~g
isng malaking pagyucd n~g ulo. Nagtindg si fray Salv at iniabot sa
cany ang camy n~g boong pagliyag, na an pa't hindi napiguilan ni
Ibarra ang isng tin~ging nagppahalat n~g malakng pagtatac.
--Huwg po cayng magtac,--ani fray Salv;--n~gayn-n~gayn lamang ay
pinupuri co cay.
Napasalamat si Ibarra at lumapit cay Sinang.
--San ca doroon sa boong maghapon?--ang itinanng ni Sinang, sa
canyang pananalitang musms;--tumtanong cami sa aming sarili at aming
sinasabi sa amin din: San caya naparoon ang caluluwang iyng tinubs
sa Purgatorio? At bawa't is sa ami'y nagsasabi n~g ib't ibng bagay.
--At mangyayari bang maalaman cung an ang sinasabi niny?
--Hindi, iya'y isng lihim, n~guni't sasabihin co sa iy cung tayo tayo
lamang. N~gay'y sabihin mo sa akin cung san ca doroon, upang maalaman
co cung sino sa amin ang nacahul.
--Hindi, iy'y is rin namang lihim, n~guni't sasabihin co sa iyo cung
tayo tayo na lamang, sacali't itutulot n~g m~ga guinong it.
--Mangyari bag, mangyari bag! iyn pal lamang!--ani par Salv.

Hinila ni Sinang si Crisstomo sa isng dulo n~g salas: natutuw siyng

mainam na canyng mapagttalos ang isng lihim.
--Sabihin mo caibigan sa akin, ang tanng ni Ibarra;--nagagalit pa si
Mara sa akin?
--Aywn co, n~guni't ang wica niy'y magalng pa raw na siy'y iyng
limutin na, at bago umiiyac. Ibig ni capitang Tiagong siy'y pacasal sa
guinong iyn, at gayn din si par Dmaso, n~guni't hindi siy
nagsasabi n~g oo aayaw. N~gayng umaga, n~g icaw ay ipinagtatanong
namin, at sinasabi cong baca nan~gin~gibig na sa ib? sumagt siy sa
aking: cahimanawari! at saca umiyc.
Nallungcot si Ibarra.
--Sabihin mo cay Marang ibig co siyng macausap na cam lamang dalaw.
--Cay lamang dalaw?--ang tanng ni Sinang, na pinapagcunt ang m~ga
kilay at siy'y tinitigan.
--Hindi naman lubs camng dalaw lamang; n~guni't huwag sanang
nhaharap iyn.
--May cahirapan; n~guni't huwag cang mabahal, sasabihin co.
--At cailan co malalaman ang casagutan?
--Bucas, pumaroon ca sa bahay n~g maaga. Aayaw si Marang mag-is cailan
man, sinasamahan namin siy; isng gabi'y natutulog si Victoria sa
canyng siping, at sa isng gab nam'y ac; bucas ay sa akin tam ang
pagsama sa cany. N~guni't pakinggn mo, at ang lihim? Yayo ca nang
hindi mo pa sinasabi sa akin ang lalong pan~gulo?
--Siya n~ga naman pal! doon ac doroon sa Los Baos, mammili ac n~g
niyg, sa pagca't ibig cong magtay n~g isng gwaan; ang iyong tatay
ang aking mcacasama.
--Wal na ba cung di iyn lamang? Nac ang isng lihim!--ang biglng
sinabi ni Sinang n~g malacs, na ang any'y ang sa narayaang
magpapatub; ang boong isip co'y....
--Mag-in~gat ca! hindi co itinutulot sa iyng iwatawat mo ang lihim na
iyn!
--At hindi co naman ibig--ang isinagt ni Sinang na pinapan~gulubot ang
ilng.--Cung isng bagay man lamang na may caunting cahulugn, marahil
masabi co pa sa aking m~ga caibigang babae; datapuwa't pamimil n~g
m~ga niyg! m~ga niyg! sino ang macacaibig macaalam n~g tungcl sa
niyg?
At nagdalidali n~g mainam na pagyo at paghanap sa canyng m~ga
caibigang babae.
Nagpaalam si Ibarra n~g macaran ang ilng sandali, sa pagca't canyng
nakitang walang salang ppanglaw ang pagpupulong na iyn; maasim na
matamis ang pagmumukh ni capitang Tiago, hindi umiimic si Linares at
nagmmasid, ang curang nagpapacunuwaring naggalac ay nagsasalit n~g
m~ga cacaibng bagay. Hindi na mulng lumabs ang alin man sa m~ga
dalaga.

=LII.=
=ANG SULAT N~G M~GA PATAY AT ANG M~GA ANINO.=
Itinatag ang buwan n~g madilm na lan~git; winwalis n~g malamig na
han~ging palatandan n~g pagdating n~g Diciembre ang ilng dahong tuy
at ang alabc sa makipot na landas na patun~g sa libin~gan.
Nagsasalitaan n~g marahan ang tatlng anino sa ilalim n~g pintuan.
--Kinausap mo ba si Elas?--ang tanng n~g isng tinig.
--Hind, nalalaman mo n~g siy'y may ugaling cacaib at main~gat;
n~guni't inaacal cong siy'y cacamp natin; iniligts ni don Crisstomo
ang canyng buhay.
--Caya ac pumayag,--anng unang tinig;--ipinaggamot ni don Crisstomo
ang aking asawa sa bahay n~g isng mdico sa Maynil! Ac ang nacacaalam
n~g convento upang makipagliwanag sa cura n~g aming pautan~gan.
--At cam naman ang nacacaalam n~g cuartel, at n~g masabi namin sa m~ga
civil na may m~ga anc na lalaki ang aming am.
--Maguiguing iln caya cay?
--Lim, cainaman na ang lim. Maguiguing dalawampo raw cami,--anng
alil ni don Crisstomo.
--At cung hindi lumabs cayng magalng?
--Sttt!--anng is, at hindi na umimic ang laht.
Namamasid sa nag-aagaw n~g dilim at liwanag ang pagdating n~g isng
anino na marahang lumalacad na ang bacod ang siyng tintunton;
manacnacang humhint na para mandng lumlin~gon.
At may dahil n~ga namn. Sa dacong hulihn, na may dalawampong hacbang
ang puwang, may sumusunod na is pang anino, lalong malak at tila
mandn lal pang anino cay sa nuna: totoong napacarahan ang pagyapac sa
lup, at biglang nawawal, na anaki'y linalamon n~g lupa, cailn mang
humhinto't lumilin~gon ang nuuna.
--Sinusundan ac!--ang ibinulng n~g nuunang anino; ang guardia civil
caya? nagsinun~galng caya ang sacristan mayor?
--Ang sabi'y dito raw magttatagp,--ang iniisip n~g icalawng anino;
marahil may masamng inaacal caya inililihim sa akin n~g dalawng
magcapatid.
Sa cawacasa'y dumating ang nan~gun~gunang anino sa pintan n~g
libin~gan. Lumapit ang tatlng aninong nan~gauna.
--Sil po bag?
--Cay po ba?

--Tayo'y maghiwahiwalay, sa pagca't sinsundan ac nil! Ttanggapin

niny bucas ang m~ga sandata at pagcgabi ggawin. Ang hiyw ay:
Mabuhay si don Crisstomo! Lacad na cay!
Nawal ang tatlng anino sa licuran n~g m~ga pader. Nagtag ang bagong
dating sa pag-itan n~g pint at naghinty na hindi umiimic.
--Tingnan natin cung sino ang sumsunod sa akin!--ang ibinulng.
Dumating ang pan~galawng anino na nag-iin~gat n~g mainam at humintng
parang nagtitin~gintin~gin sa paliguid niy.
--Nahuli ac n~g pagdating!--ang marahang sinabi; n~guni't baca caya
man~gagbalic.
At sa pagc't nagpasimul n~g pag ambng nagbabalang tumagl, inisp
niyang sumilong sa ilalim n~g pintan.
At alinsunod sa dapat mangyari'y nabuglan niy ang isng anino.
--Ah! sino p cay?--ang itinanng n~g bagong dating na ang tinig ay
sa matapang na lalakl.
--At sino p ba naman cay?--ang isinagt n~g is n~g boong
capanatagan.
Sandalng hindi nan~gagsiimic; pinagpipilitan n~g is't isng makilala
ang canyng caharp sa pamamag-itan n~g any n~g tinig at sa
pagmumukhng naaaninagnagan.
--An po ba ang hinihintay niny rito?--ang tanng n~g may tinig na
pagca lalaki.
--Na tumugtg ang las ocho upang aking macuha ang baraja n~g m~ga
patay, ibig cong manalo n~gayong gab n~g salapi,--ang sagt n~g is na
ang tinig ay caraniwan; at cay namn, an't cay po'y naparito?
--Sa ... gayng ding dahil.
--Ab! ikinatutuwa co; sa gany'y hindi ac mag-iis. May dal acng
baraja; pagcarin~gig co n~g unang tugtg ay magllagay ac sa canil n~g
_aldur_; sa icalawng tugtg ay magllagay namn ac n~g _gallo_; ang
m~ga barajang gumagalw ay iyn ang m~ga baraja n~g m~ga paty, na
kinacailan~gang agawin sa pamamag-itan n~g pananag. May dal rin po ba
cayng baraja?
--Wala!
--At paano?
--Magaang; cung paano ang paglalagy niny sa canil n~g bangc;
hinihintay cong sil namn ang magllagay n~g bangc sa akin.
--At cung hindi maglagy n~g bangc ang m~ga paty?
--An ang gagawin? Hindi pa ipinag-uutos na sapilitang magssugal ang
m~ga paty....
Sandalng hindi sil nag-imican.

--Cay po ba'y naparitong may sandata? Paano ang inyng ggawing

pakikiaway sa m~ga paty?
--Sa pamamag-itan n~g aking m~ga suntc,--ang isinagt n~g pinacamalaki
sa canil.
--Ah, diablo, n~gayn co naalaala! hindi tumtay ang m~ga paty pagca
may higut sa is ang bilang n~g m~ga buhy, at tayo'y dalaw.
--Siy n~ga po ba? n~guni't ayaw acng umals.
--Ac ma'y gayn din, nan~gan~gailan~gan ac n~g salapi,--ang isinagt
n~g pinacamaliit; n~guni't gawn natin ang isng bagay: magsugl tayong
dalaw, at ang matalo'y siyng umals.
--Hal ...--ang isinagt n~g is na may cauntng sam ang loob.
Pumasoc sil't humanap sa gayng nag-aagaw n~g dilim at liwanag n~g
isng lugar na lalong nauucol; hindi nalao't nacsumpong sil n~g isng
baunang bat at doon sil naup. Kinuha n~g pinacapandc sa canyng
salact ang baraja, at nagpanin~gas namn ang is n~g fsforo.
Sa ilaw ay nagtin~ginan ang is't isa, datapuwa't ayon sa pag-aany n~g
cancanilng mukha'y hindi nan~gagcacakilalanan. N~guni't gayn man, sa
pinacamatas at tinig macalalaki ay makikilala natin si Elas, at sa
pinacamaliit ay si Lucas, dahil sa plat niy sa pisn~g.
--Alsahn po niny!--ang winica nit, na hindi nlilin~gat n~g
pagmamasd sa caharp.
Itinab ang ilng butng nakita sa ibabaw n~g libin~gang bat't saca
nag-_andar_ n~g isng als at isng cabayo. Pinagsunodsund ni Elas ang
pagpapanin~gas n~g fsforo.
--Sa cabayo!--any,--at n~g magcatanda'y nilagyn n~g isng bun~g n~g
tadyng.
--Juego!--an Lucas,--at sa icaapat icalimang _carta_ ay lumabs ang
isng als.
--Natalo cay,--ang idinugtng;--n~gay'y pabayaan po ninyng ac'y
mag-isng humanap n~g pagcabhay.
Umals si Elas na hindi nagsabi n~g catag man lamang, at nawala sa
guitna n~g cadilimn.
Nang macaraan ang ilang minuto'y tumugtg ang las ocho sa rels n~g
simbahan, at ipinahayag n~g campana ang oras n~g m~ga caluluwa; n~guni't
hindi inanyayahan ni Lucas makipagsugl sa cany ang sino man, hindi
tinawagan ang m~ga paty, na gaya n~g iniaatas n~g pamahiin; ang
guinaw'y nagpugay at bumulng n~g ilang panalan~gin, nagcruz n~g boong
cataimtimang tulad sa marahil guingawa rin sa sandaling iyn n~g puno
n~g Cofrada n~g Santsimo Rosario.
Nagpatuloy ang pag-ambn sa boong magdamg. Pagca las nueve n~g gabi'y
madilm na ang m~ga daan at wala n~g taong lumalacad; ang m~ga farol n~g
lan~gis na dapat ibitin n~g bawa't namamayan sa tapat n~g canilang
bahay, bahagya n~g nacaliliwanag sa pabilg na isng metro ang luwang:
tila mandin inilagy ang m~ga ilaw na iy't upang makita ang carilimn.

Nagllacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dulo n~g daang malapit

sa simbahan ang dalawng guardia civil.
--Maguinw!--ang sabi n~g is sa wicang tagalog na may puntng bisay;
hindi tayo macahuli n~g is man lamang sacristan, walng ggawa n~g
casiraan n~g culun~gn n~g manc n~g alferez ... Nan~gadal dahil sa
pagcpatay doon sa is; nacayyamot sa akin it.
--At sa akin,--ang isinagt n~g is;--sino ma'y walng nagnanacaw;
datapuwa't salamat sa Dios at ang sabiha'y na sa bayan daw si Elas. Ang
sabi n~g alferez ay ang macahuli raw sa cany'y mliligtas sa pal sa
loob n~g tatlng buwn.
--Aa! Nasasaulo mo ba ang canyng m~ga _seas_?--ang tanng n~g bisaya.
--Mangyari bag! ang tas ay matangcd ayon sa alferez, catatagn ayon
sa cay padre Dmaso; maiitm ang m~ga mat, catatagn ang ilng,
catatagn ang bibg, walng balbs, maitim ang buhc....
--Aa! at ang m~ga tan~ging _seas_?
--Maitm ang bar, maitm ang salawal, mn~gan~gahoy....
--Aa! hindi macatatacas, tila nakikinikinita co na siy.
--Hindi co siy pagcacamal-an sa ib, cahi't macatulad niy.
At ipinagpatuloy n~g dalawng sundalo ang canilng pag-_ronda._
Mulng natatanawan na namn natin sa liwanag n~g m~ga farol ang dalawng
aninong nagcacasunod na lumalacad n~g boong pag-iin~gat. Isng mabalasic
na _quin vive?_ ang siyng nagpahint sa dalaw, at sumagt ang nauna
n~g _Espaa!_ na nan~gan~gatal ang tinig.
Kinaladcd siy n~g m~ga sundalo at siy'y dinal sa farol upng siy'y
kilalanin. Siy'y si Lucas, n~guni't nan~gag-aalinlan~gan ang m~ga
sundalo at nan~gagtatanun~gan sa tin~ginan.
--Hindi sinasabi n~g alferez na may pilat!--anng bisay sa sabing
marahan.--San ca paroroon?
--Magddala ac n~g pamisa upang gawn bucas.
--Hindi mo ba nakikita si Elas?
--Hindi co po siy nakikilala, guino!--ang sagt ni Lucas.
--Hindi co itintanng sa iyo cung siy'y nakikilala mo, tan~ga! cami
ma'y hindi namin siy nakikilala; itintanng co sa iy cung siy'y
nakita mo!
--Hindi p, guinoo.
--Pakinggn mong magalng, sasabihin co sa iy ang canyng m~ga _seas_.
Ang tas ay cung minsa'y matangcd, cung minsa'y catatagn; ang buhc at
ang m~ga mat'y maiitim; at ang laht n~g m~ga ib pa'y pawang m~ga
catatagn,--anng bisay.--Nakikilala mo na siy n~gayn?
--Hindi po, guino!--ang isinagt ni Lucas na nattulig.

--Cung gay'y _sulong!_ hayop, burro!--At ipinagtulacan siy nil.

--Nalalaman mo ba cung bakin ang acala n~g alferez ay matangcd si
Elas at ang acal naman n~g cura'y catatagn lamang ang tas?--ang
itinanng na nag iisip-isip n~g tagalog sa bisay.
--Hindi.
--Sa pagc't nacaban sa pusw ang alfrez n~g siy'y mmatyagan, at ang
cura nam'y nacatay.
--Siy n~g!--ang biglng sinabi n~g bisaya; mainam ang pag-iisip mo
... bakit ca nagguardia civil?
--Hindi capagcaraca'y guardia civil ac; ac'y dating
contrabandista,--ang isinagt n~g tagalog na nagpapahan~ga.
N~guni't sil'y linibng n~g is pang anino: sinigawn nil it n~g
quin vive? at bago dinal nil sa ilaw. N~gay'y si Elas na n~g ang
siyng sa canil'y humaharap.
--San ca paroroon?
--Akin pong hinahabol, guino, ang isng taong humamps at nagbal sa
aking capatd na lalaki; ang taong iy'y may plat sa mukh't
nan~gn~ga~ngalang Elas ...
--H?--ang biglng sinabi n~g dalaw at nan~gagtin~ginang
nagsisipanghilacbt.
At pagdaca'y nan~gagtacbuhang ang tun~go'y sa simbahang sasandali pa
lamang na pinaroonan ni Lucas.

=LIII.=
=IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.=
Maagang cumalat sa bayan ang balitang may nakitang m~ga ilaw sa
libin~gan n~g gabing nacaran.
May sinasabi ang pun n~g V.O.T. (Venerable Orden Tercera) na m~ga
candilang may ilaw at cung paano ang any at cung gaano ang canilng
m~ga lak, datapuwa't ang hindi matucoy ay ang bilang, n~guni't may
nabilang siyng hanggng dalawamp. Hindi dapat atimn ni hermana Sipa,
na caanib sa Cofrada n~g Santsimo Rosario, na ang macapagyabng lamang
na nacakita n~g biyay n~g Dios na it'y ang isng na sa hermandad
(capatiran) na caaway; sinabi namn ni hermana Sipa, cahi't hindi
malapit doon ang canyng tintahanan, na siy'y nacrin~gig n~g m~ga
dang at hibc, at hanggng sa tila mandn canyng nakikilala ang tinig
n~g tan~ging m~ga tao, na n~g unang panah'y canyng naca ...,
datapuwa't alang-alang sa pag-ibig sa capuwa taong atas sa binyaga'y
hindi lamang canyng pinatatawad, cung di namn canyng ipinananalan~gin
at inililihim ang canilng m~ga pan~galan, at dahil dito'y pagdaca'y
pinapagtitibay na siy'y santa. Hindi totoong matalas ang tain~ga, ang
catotohanan, ni hermana Rufa, n~guni't hindi dapat tiisin niyng

narin~gig ang bagay na iyn ni hermana Sipa't siy'y hindi, at dahil

dito'y nanaguinip siy at sa cany'y humarap ang maraming m~ga caluluwa,
hindi lamang n~g m~ga taong paty na, cung di namn n~g m~ga buhay;
hinhin~gi n~g m~ga caluluwang sil'y bahaguinan n~g m~ga indulgenciang
canyng maliwanag na itintala't pinacaiin~gatan. Masasabi niy ang m~ga
pan~galan sa m~ga familiang nan~gan~gailan~gan, at wala siyng
hinhin~gi cung di isng muntng lims upng isaclolo sa Papa, sa m~ga
pan~gan~gailan~gan nit.
Isng batang ang hanap-buhay ay mag-alaga n~g m~ga hayop, na nan~gahs
magpatibay na wala siyng nakita liban na lamang sa isng ilaw at
dalawng tong nan~gacasalacot, nahirapang lubha upang macaligts sa
m~ga hamps at m~ga lait. Nawalng cabuluhng siy'y manump, na canyng
casama ang canyng m~ga calabaw at sil ang macapagsasabi:
--Durunong ca pa sa m~ga celador at sa m~ga hermana, _paracmason,_
hereje?--ang siyng canilng sinasabi sa cany't siya'y iniirapan nil.
Nanhc ang cura sa plpito at inulit ang sermn tungcl sa Purgatorio,
at muli na namng lumabas ang m~ga pipisohin sa canicanilng
kinatataguan.
N~guni't pabayaan natin muna ang m~ga caluluwang nan~gaghihirap, at
pakinggn natin ang salitaan ni don Pilipo at n~g matandng Tasio, na
may sakit at nag-isa sa canyng maliit na bahay. Malaon nang hindi
bumaban~gon sa canyng kinahihigaan ang filsofo ull, at nararatay
dahil sa isng panghihinang madal ang paglubh.
--Ayawn, sa catotohanan, cung marapat co cayng handugan n~g masayng
bat dahil sa pagctanggp sa iny n~g inyng pagbibitiw n~g
catungculan; n~g una, n~g hindi pakinggn n~g boong cawalnghiyaan ang
palagy n~g marami sa m~ga nan~gagpupulong, sumasacatuwiran cayng
hin~gin niny ang pahintulot na macapagbitw cay n~g inyng
catungculan; n~guni't n~gayng cay'y nakikitald sa guardia civl ay
hindi magalng. Sa panahn n~g pagbabaca'y dapat cayng manatili sa
inyng kinalalagyan.
--Tunay n~ga, datapuwa't hindi, pagca naglililo ang general,--ang sagt
ni don Filipo;--talastas na po ninyng kinabucasa'y inalpasan n~g
gobernadorcillo ang m~ga sundalong aking nahuli, at
nagpacatanggutanggung gumawa n~g cahi't an pa man. Wala acng magawa
cung walang pahintulot ang aking pun.
--Wala n~ga, cung cay'y nag-isa, datapuwa't malak ang maggawa niny
cung catulong niny ang m~ga ib. Dapat sanang sinamantala niny ang
ganitng pangyayari upang cay'y macapagbigy ulirn sa ibng m~ga
bayan. Sa ibabaw n~g catawtawng capangyarihan n~g gobernadorcillo'y
naroon ang catuwiran n~g bayan; iyn sana ang pasimula n~g isng
magalng na pagtutur ay inyng sinayang na di guinamit.
--At an bag caya ang aking maggawa sa kinacatawn n~g m~ga malng
pananalig? Tingnan po niny't nariyan si guinong Ibarra, na napilitang
makisang-ayon sa m~ga pananampalataya n~g caramihan, inaacal ba
ninyng siy'y naniniwal sa excomunin?
--Ib ang inyng calagayan cay sa cany; ibig ni guinong Ibarrang
magtanm, at upang magtanm ay kinacailan~gang yumucd at tumalima sa
cahilin~gan n~g catawn; ang catungculan po niny'y magpagpg, at upang
magpagpg ay nan~gan~gailan~gan n~g lacs at nin~gas n~g loob. Bucod sa
rito'y hindi dapat gawn ang pakikitald laban sa gobernadorcillo; ang

marapat sabihi'y: laban sa lumalabis sa paggamit n~g lacs, laban sa

sumisira n~g catahimican n~g bayan, laban sa nagcuculang sa canyng
catungculan; at sa ganit'y hindi n~ga cay mag-iis, palibhasa'y ang
bayan n~gay'y hindi na gaya n~g nacarang dalawampng tan.
--Sa acala po caya niny?--ang tanng ni don Filipo.
--At hindi po niny nararamdaman?--ang isinagt n~g matandang ga
humilig na sa kinhihigan;--ah! palibhasa'y hindi p niny nakita ang
panahng nagdaan, hindi niny mapagcucurocur ang bun~ga n~g pagparito
n~g m~ga tag Europa, n~g m~ga bagong aclt at n~g pagpas Europa n~g
m~ga kinabataan. Pag-isip-isipin niny't pagsumagsumaguin: tunay n~ga't
nananatili pa ang Real at Pontificia Universidad n~g Santo Toms, samp
n~g canyng carunungdun~gang claustro, at pinapagsasanay pa ang ilng
m~ga nag-aaral sa pagtatatg n~g m~ga distingo (pagkilala n~g caibhn)
at bigyn n~g panghulng ningnng ang m~ga catalasan n~g pagmamatuwiran
tungcl sa iglesia, n~guni't san p niny makikita n~gayn yang m~ga
kinabataang mawilihng ssalicsic n~g metafsica, pans n~g m~ga dunong,
na sa capapahirap sa pag-iisip ay namamatay sa marayang m~ga
pagbabalacbalac sa isng suloc n~g m~ga lalawigan, na hindi matapustapos
unawain ang m~ga saguisag n~g ente, hindi macuhang masunduan ang
liwanag n~g esenca (tining) at n~g existencia (bhay) cataastaasang
palaisipang nagpapalimot sa atin n~g lalong kinacailan~gang maalaman:
n~g nauucol sa ating cabuhayan at sariling calagayan? Tingnn po niny
ang cabataan n~gayn! Sa pusps na casiglahan n~g canilng loob sa
pagckita sa lalong malayong tan-awin, sil'y nan~gag-aaral n~g
Historia, Matemticas, Geografa, Literatura, m~ga dunong sa Fsica,
m~ga wic n~g ib't ibng lahi, m~ga bagay na laht na nang panahn
nati'y ating dinrin~gig n~g malakng pan~gin~gilabot na parang m~ga
herega; ang lalong mahiligun sa calayaan n~g isip n~g panahn co'y
pinapagtitibay na mababang-mababa ang m~ga dunong na iyn sa m~ga minana
cay Aristteles at sa m~ga ptacaran n~g silogismo. Sa cawacasa'y
napag-unawa n~g taong siy'y tao; pnabayaan ang pagsisiyasat sa
calagayan n~g canyng Dios, ang pakikialam sa hindi matangnn, sa hindi
nakita, at ang paglalagd n~g alituntunin sa m~ga panaguinip n~g canyng
panimdim; napagkilala n~g taong ang canyng minana'y ang malawac na
daigdg, na macacaya niyng pagharian; na sa canyng pagcapagl sa isng
gwaing walng cabuluh't palal, tumun~g't pinagmasdmasd ang laht
nang sa cany'y nacaliliguid. Pagmasdn p niny n~gayn cung paano ang
pagslang n~g ating m~ga poeta; binbucsan sa ating unti unti n~g m~ga
Musa n~g Naturaleza ang canilng iniin~gatang m~ga cayamanan at
nagppasimul n~g pagn~giti sa atin upng tayo'y bigyng sigl sa
pagpapatul n~g pawis. Naghandg na n~g m~ga unang bun~ga ang m~ga
dunong na nagbhat sa m~ga pinagdanasan; culang na lamang n~gayn ang
lubs na pacabutihin n~g panahn. Naaalnsunod ang m~ga bagong abogado
n~gayn sa m~ga bagong balangcs n~g Filosofia n~g Ctuwirn;
nagppasimul na ang iln sa canil n~g pagnngning sa guitna n~g
carilimng nacaliliguid sa luclucan n~g m~ga tagapa-unawa n~g
cagalin~gan, at nahihwatigan na ang pagbabago n~g lacad n~g panahn.
Pakinggn po niny cung paanong manalit n~gayn ang m~ga cabataan,
dalawing po niny ang m~ga paralang pinagtuturuan n~g m~ga dunong, at
ib n~g m~ga pan~galan ang umaalin~gwn~gaw sa m~ga pader n~g m~ga
claustro, diyn sa loob n~g m~ga pader na iy'y wala tayong mririn~gig
liban na lamang sa m~ga n~galan ni Santo Toms, Suarez, Amat, Snchez at
m~ga ib pa, na pawang pinacassamba n~g panahng co. Walng cabuluhng
magsisigw buhat sa m~ga plpito ang m~ga fraile laban sa tinatawag
nilng pagsam n~g m~ga ugal, tulad sa pagsigw n~g m~ga magtitind n~g
isd, laban sa cacuriputan n~g m~ga mamimili, na hindi nil
napagkikilalang ang calacal nil'y bilas na't walng cabuluhn! Walng
cabuluhng ilaganap n~g m~ga convento ang canilng mahahabang galamy at

m~ga ugat sa han~gd na inisn sa m~ga bayan ang bagong agos; pumapanaw
na ang m~ga diosdiosan; mangyayaring mapapamayat n~g m~ga ugat n~g cahoy
ang m~ga halamang doo'y itinatanim, datapuwa't hindi mangyayaring
macaams n~g buhay sa ibng nan~gabubuhay, na gaya na n~ga n~g m~ga
ibong napaiilanglng sa calan~gitn.
Masimbuy ang pananalit n~g filsofo; nagnningning ang canyng m~ga
mat.
--Datapuwa't maliit ang bagong sibol; cung man~gagcisa ang laht, ang
pagslong na totoong napacamahal ang ating pagbili'y mangyayaring
canilng mains,--ang itinutol ni don Filipo na ayaw maniwala.
--Inisin siya, nino? n~g tao bag, iyng pandc bang masasactn ang
macainis sa Pagsulong, sa macapangyarihang anc n~g panahn at n~g
casipagan? Cailn bag nagaw niy ang gayn? Lal n~g itinulac siy sa
paglaganap n~g m~ga nan~gagpupumilt na siy'y pigulin sa pamamag-itan
n~g m~ga pinasasampalatayan, n~g bibitayn at n~g pinagsusunugang sig.
_E por si muove_, (at gayn ma'y gumgalaw), ang sinasabi ni Galileo n~g
pinipilit siy n~g m~ga dominicong canyng sabihing ang lupa'y hindi
gumagalaw; ang gayng salit'y iniuucol sa pagsulong n~g dunong n~g tao.
Mapipilit ang ilng m~ga calooban, mappatay ang ilng m~ga tao,
n~guni't it'y walng cabuluhn: magpapatuloy n~g paglacad sa canyng
lands ang Pagsulong, at sa dug n~g m~ga mabulagt'y bubucal ang m~ga
bago't malalacs na m~ga suwi. Pagmasdn po niny ang m~ga pamahayagan
man, cahi't ibiguing magpactiratira sa cahulihulihan, gayn ma'y
humhacbang n~g is sa pagsulong n~g laban sa canyng calooban; hindi
macatacas sa pagtupad sa ganitng atas ang m~ga dominico man, caya't
canilng tinutularan ang m~ga jesuita, na cnilang m~ga caaway na cailn
ma'y hindi macacasund: gumgaw sil n~g m~ga casayahan sa canilng
m~ga claustro, nan~gagttay n~g m~ga maliliit na m~ga teatro,
nag-any-any n~g m~ga tul, sa pagc't palibhasa'y hindi sil culang
sa catalinuhan, bag man ang boong isip nil'y nan~gabubuhay pa sil sa
icalabinglimng siglo, napagkikilala nilng sumasacatuwiran ang m~ga
jesuita, at sil'y makikialam pa sa daratnng panahn n~g m~ga batang
bayang canilng tinuruan.
--Ayon, sa sabi niny'y caalacby ang m~ga jesuita sa paglacad n~g
Pagsulong?--ang tanng na nagttaca ni don Filipo;--cung gayo'y bakit
sil'y minamasam n~g m~ga tag Europa?
--Cay po'y sasagutn co n~g catulad n~g m~ga nag-aaral n~g tungcl sa
Iglesia n~g una,--ang isinagt n~g filsofo, na mulng nahig at
pinapanag-uli ang canyng pagmumukhng palabiro;--sa tatlng paran
mangyayaring macaacbay sa Pagsulong: sa dacong unahn, sa dacong
taguiliran at sa dacong hulihn; ang m~ga nan~gun~guna'y siyng
namamatnugot sa cany; ang nan~gasa taguilira'y cusang napadadala na
lamang, at ang nan~gahuhuli'y pawang kincaladcad, at sa m~ga
kincaladcad na it nasasama ang m~ga jesuita. Ang ibig sana nil'y sil
ang macapamatnubay sa Pagsulong, n~guni't sa pagc't nakikita nilng
it'y malacs at ib ang m~ga hilig, sil'y nakikisang-ayon, at lalong
minamagalng nilng sil'y makisunod cay sa sil'y tahaki't yapacan,
mtira caya sa guitna n~g marilm na dan. N~gayn po'y tingnn niny,
tayo rito sa Filipinas ay may m~ga tatlng siglo, ang cauntian, ang
ating pagchuli sa _carro_ n~g Pagsulong: bahagya pa lamang
nagppasimula tayo n~g pag-alis sa Edad Media (476 hanggng 1453);
caya n~ga ang m~ga jesuita na nasa Europa'y larawan n~g pag-urong, cung
pagmasdan dito'y larawan n~g Pagsulong; cautan~gan n~g Filipinas sa
canil ang bagong umusbng na pagdunong, ang m~ga dunong na catutub
n~g daigdg (Ciencias Naturales), na siyng cluluwa n~g siglo XIX, na

gaya namang cautan~gn sa m~ga dominico ang Escolasticismo (filosofa

n~g Edad Media), na namaty na cahi't anng pagpipilit na gawn ni Len
XIII: walng Papang macabuhay na mag-ul sa binitay na n~g catutubong
bait ... Datapuwa't san nparoon ang ating salitaan?--ang itinanng na
nagbago n~g any n~g pananalita;--ah! ang pinag-uusapan nati'y ang
casalucuyang calagayan n~g Filipinas ... Siy n~ga, n~gay'y pumapasoc
tayo sa panahn n~g pakikitunggal, mal ac, cay; nauucol na sa gab
camng nan~gaunang ipinan~ganc, cami'y paals na. Ang nagtutunggali ay
ang nacaraang panahng cumacapit at yumayacap na nagttun~gayaw sa
uugaug n~g malaking bahay na bat n~g m~ga macapangyarihan, at saca ang
panahng sasapit, na nririn~gig na buhat sa malay ang canyng awit n~g
pagwawagui, sa m~ga sinag n~g isng namamanaag n~g liwaywy, tagly ang
Bagong Magandng Balita na galing sa m~ga ibng lupan ... Sinosino
caya ang man~gatitimbuang at mababaon sa pagcaguh n~g nguiguibang
bahay?
Tumiguil n~g pananalit ang matandng lalaki, at n~g makita niyang
siy'y tinititigan ni don Filipong nagninilaynilay, ngumit at mulng
nagsalit:
--Halos nahuhulaan co ang iniisip po niny.
--Siy n~ga p ba?
--Iniisip po ninyng magaang na totong mangyaring ac'y
nagcacamal,--ang sinabing n~gumin~git n~g malungct;--n~gay'y may
lagnt ac at hindi namn ac maipalalagay na hindi namamali cailn man:
_homo sum et nihil humani a me alienum puto,_ ani Terencio; n~guni't
cung manacnaca'y itinutulot ang managuinip, bakit bag't hindi
mananaguinip ac sa m~ga hulng sandal n~g buhay? At bucd sa roo'y
pawang panaguinip lamang ang aking nagung buhay! Sumasacatuwiran p
cay; panaguinip! walng iniisip ang ating m~ga kinabataan cung di ang
m~ga sintahan at layaw n~g catawan: lalong malaki ang panahng canilng
ginugugol at ipinagcacapagod sa pagday at paglulugs n~g isng
capurihn n~g isng dalaga, cay sa pag-iisip-isip n~g icagagaling n~g
canyng lupang tinubuan; pinababayaan n~g m~ga babae rito sa atin ang
canilng sariling m~ga familia, dahil sa pag aalaga n~g bahay at familia
n~g Dios; masisipag lamang ang m~ga lalaki rito sa atin sa nauucol sa
m~ga vicio at sil'y m~ga bayani lamang sa paggaw n~g m~ga cahiyahiy;
nmumulat ang camusmusan sa m~ga cadilimn at sa m~ga calumalumaang
pinagcaratihang aayaw baguhin; pinallampas n~g m~ga cabataan ang lalong
pinacamagalng na panahn n~g canilng buhay na walng an mang mithin,
at ang m~ga may gulang na'y walng guingawang sucat mamun~ga n~g
cagalin~gan, walng capacann sil cung di magpasam sa m~ga kinabataan
sa pamamag-itan n~g canilng masasamng halimbawang ipinakikita ...
Ikinagagalac cong ac'y mamaty na ... _claudite jam rivos, pueri._
--Ibig p ba niny ang an mang gamt?--ang itinanng ni don Filipo,
upng magbago n~g salitaang nacapagbigy dilim sa mukh n~g may sakt.
--Hind nagcacailan~gan n~g m~ga gamt ang m~ga mamamatay; cayng m~ga
mtitira ang nan~gagcacailan~gan. Sabihin p niny cay don Crisstomo na
ac'y dalawin niy bucas, may sasabihin ac sa canyng totoong
mahahalag. Sa loob n~g ilng araw ay yayao na ac. Sumsacadilimn ang
Filipinas!
Pagcatapos n~g ilng sandali pang pag-uusapa'y iniwan ni don Filipong
nammanglaw at nag-iisip ang bahay n~g may sakt.

=LIV.=
QUIDQUID LATET, ADPAREBIT,
NIL INULTUM REMANEBIT.

Ipinagbibigay lam n~g campana ang oras n~g pagdarasal sa hapon;

tumitiguil ang laht pagcrin~gig n~g taguinting n~g pagtawag n~g
religin, iniiwan ang canilng guingawa't nan~gagpupugay: inihhint
n~g magsasacng nanggagaling sa bukid ang canyng pag-awit, pinatitiguil
ang mahinahong lacad n~g calabw na canyng sinsakyan, at nagdarasal;
nagcucruz ang m~ga babae sa guitn n~g daan at pinaggalaw na magalng
ang canilng m~ga lab't n~g sino ma'y huwag mag-alinlan~gang sa
canilng sil'y mapamintakasi; inihihint n~g lalaki ang pag-mac sa
canyng manc at dinrasal ang _Angelus_ upng sang-ayunan siy n~g
capalaran; nan~gagdrasal n~g malacs sa m~ga bahay ... nallugnaw,
nawwal ang laht n~g in~gay na hindi ang sa _Ab Guinoong Maria_.
Gayn ma'y nagtutumulin sa paglacad sa daan ang curang nacasombrero, na
an pa't pinapagcacasala ang maraming m~ga matatandng babae, at lalo
n~g nacapagcacasala! na ang tinutungo niy'y ang bahay n~g alfrez.
Inacala n~g m~ga matatandng babaeng panahn nang dapat nilng itguil
ang pagpapakibt n~g canilng m~ga labi upng sil'y macahalic sa camy
n~g cura; datapuwa't hind sil pinansn ni pari Salv; hindi siy
nagtamng lugd n~gayng ilagy ang canyng mabut-ng camy sa ibabaw
n~g ilng n~g babaeng cristiana, upng buhat diy'y padaus-using maimis
(ayon sa nahiwatigan ni doa Consolacin) sa dibdb n~g magandng batang
dalaga, na yumyucod sa paghin~g n~g bendicin.
Marahil totoong mahalagng bagay n~g ang nacaliligalig sa canyng
panimdm upng malimutan n~g ganyn ang canyng sariling cagalin~gan at
ang cagalin~gan n~g Iglesia!
Totoong dalidali n~gang siy'y nanhc sa hagdanan at tumawag n~g boong
pagdudumal sa pint n~g bahay n~g alfrez, na humarp na nacacunt ang
m~ga kilay, na sinusundan n~g canyng cabiac (n~g canyang asawa), na
n~gumn~giting parang tag infierno.
--Ah, padre cura! makikipagkita sana ac sa iny n~gayn, ang cambng
na lalaki po niny'y....
--May sady acng totoong mahalag....
--Hind co maitutulot na palagui n~g iwasac niy ang bacod ...
papuputucan co siy cung magbalic!
--Iy'y sacali't buhy pa cay hanggng bucas!--anng cura na
humihin~gal at patun~go sa salas.
--An? inaacala po ba ninyng mapapatay ac niyng taotaohang pipitong
buwan pa lamang n~g ipan~ganac? Llusayin co siy sa isng sicad
lamang!
Umudlt si pari Salvi at hindi kinucusa'y itinun~g ang panin~gn sa pa
n~g alfrez.

--At sino po ba ang inyng sinasabi?--ang itinanng na nan~gn~gatal

--Sino ang sasabihin co cung di iyng npacahalng, na hinamon acng
cam raw ay magpatayan sa pamamag-itan n~g revolver, na ang layo'y
sandaang hacbng?
--Ah!--humin~g ang cura, at saca idinugtng:--Naparito ac't may
sasabihin sa inyng isng bagay na totong madalian.
--Huwg na p cayng magsabi sa akin n~g ganyng m~ga bagay! Marahil
iy'y catulad n~g sa dalawng bat!
Cung di lamang nagung lan~gs ang pang-ilaw at hindi sana npacarum
ang _globo_, nakita disn n~g alfrez ang pamumutl n~g cura.
--Ang ating pag-uusapan n~gay'y ang mahalagng bagay na nauucol sa
buhay n~g calahatan!--ang mulng sinabi n~g cura n~g marahan.
--Mahalagng bagay!--ang inulit n~g alfrez na namutl; magalng po
bang magpatam ang binatang iyn?...
--Hindi siy ang aking sinasabi.
--Cung gay'y sino?
Itinur n~g cura ang pint, na sinarhn n~g alfrez alinsunod sa canyng
kinaugalian, sa pamamag-itan n~g isng sicad. Ipinallagay n~g alfrez
na walng cabuluhn ang m~ga camay, at wala n~gang mawwal sa canyng
an man cung maalis ang canyang dalawang camy. Isng tun~gayaw at isng
atun~gal ang siyng nagung casagutan buhat sa labs.
--Hayop! biniyc mo ang aking no!--ang isinigw n~g asawa niy.
--N~gay'y iluwal na p niny!--ang sinabi sa cura n~g boong
capanatagn n~g loob.
Tinitigan n~g cura ang alfrez n~g malaon; pagcatapos ay tumanng niyng
tinig na pahuml at nacayayamot na caugalian n~g nan~gagsesermon:
--Nakita p ba niny cung paano ang aking pagparito, patacb?
--Redios! ang boong isip co'y nagbubululs p cay!
--Cung gay'y tingnn niny,--ang sinabi n~g cura na hindi pinansn ang
cagaspan~gan n~g asal n~g alfrez;--pagca nagcuculang ac n~g ganyn sa
aking catungculan, maniwala cay't may mabibigt na m~ga cadahilanan.
--At an pa p?--ang itinanng n~g causap na itintadyac ang pa sa
tintungtun~gan.
--Huminahon cay!
--Cung gay'y an't cay'y nagmmadali n~g mainam sa pagparito?
Lumapit sa cany ang cura't tumanong n~g matalinghag:
--Wal ... p ... ba ... cayng ... nababalitaang ... an ... man?
Pinakibt n~g alfrez ang canyng m~ga balicat.

--Pinagtitibay p ba ninyng wala cayng nattalastas na anng an man?

--Ibig p ba ninyng ipaunawa sa akin ang nauucol cay Elas na cagab'y
itinag n~g inyng sacristan mayor?--ang itinanng.
--Hindi, hindi co sinasabi n~gayn ang m~ga cathacathng iyan,--ang
sagt n~g curang nagpakita na n~g pagcayamot;--ang ibig cong sabihin
n~gay'y ang isng malakng pan~ganib.
--P ...! cung gay'y magsalit cay n~g maliwanag!
--Ab!--ang madalang na sinabi n~g fraile na may anyng pagpapawalng
halaga;--n~gay'y muli pa ninyng makikita ang cahalagahan naming m~ga
fraile; catimbng n~g isng regimiento ang catapustapusang uldg; caya't
ang cura'y ...
At ibinab ang tinig at sinabi n~g matalinghagang pananalit:
--Nacatuclas ac n~g isng malaking acalang panggugul!
Lumucs ang alfrez at tinititigan ang fraile sa malakng gulat.
--Isng cakilakilabot at mabuting pagcacahandang munacalang tacsl na
panggugul, na sasambulat n~gayn ding gab.
--N~gayn ding gabi!--ang biglng sinabi n~g alfrez, na dinaluhong ang
cura; at tinacb ang canyng revolver at sable na nacasabit sa pader.
--Sino ang aking daracpin?, sino ang aking daracpin?--ang sigw.
--Huminahon po cay, may panahn pa, salamat sa aking pagdadalidaling
guinawa; hanggng sa las ocho....
--Babariln co silng laht!
--Making po cay! Lumapit sa akin n~gayng hapon ang isng babae, na
hindi co dapat sabihin ang pan~galan (sa pagc't isang lihim n~g
confesi) at ipinahayag sa aking laht. Sasalacayin nil't cucunin ang
cuartel, pagca las ocho, na hindi magpapamalay, lolooban ang convento,
dracpin nil ang fala at ppatayin tayong laht na m~ga castila.
Tulg na tulg ang alfrez.
--Walng sinabi sa akin ang babae cung di it lamang,--ang idinugtng
n~g cura.
--Wal n~g ibng sinabi? cung gay'y daracpin co siy!
--Hindi co mapababayaan: ang hucuman n~g pan~gun~gumpisal ay siyng
luclucan n~g Dios na mahabaguin.
--Walng Dios at walng mahabaguing macapagliligtas! huhulihin co ang
babaeng iyn!
--Sinisir po niny ang inyng isip. Ang marapat p ninyng gawin ay
humand; lihim ninyng papagsandatahin ang inyng m~ga sundalo, at
ilagy niny sil sa magalng na mapagbabacayan; padalhan p niny ac
n~g apat na guardia sa convento, at ipaunaw niny ang mangyayari sa
m~ga taga fala.

--Wal rito ang fala! Hihin~g ac n~g saclolo sa ibng m~ga

_seccin!_
--Huwg, sa pagca't cung gay'y canilng maiino, at hindi nila
ipatutuloy ang canilng bant. Ang lalong magalng ay mhuli nating
buhy sil at sac natin pasigawin, sa macatuwd bag'y cay ang
magpapasigaw sa canil; hindi ac dapat makialm sa bagay na it, sa
pagc't ac'y sacerdote. Dilidilihin niny! sa mangyayaring it'y
macatutuclas cay n~g m~ga _cruz_ at m~ga _estrella;_ ang tan~ging
hinhin~gi co'y papagtibayin lamang na ac ang siyng sa iny'y
nagsabi't n~g macapaghand.
--Papagtitibayin, padre, papagtitibayin, at hindi malayong sa iny'y
mapaputong ang isng mitr!--ang sagt n~g alfrez na naggalac, at
tinitingnan ang m~ga mangs n~g canyng suut na damt.
--Ipaasahan cong magppadala cay sa akin n~g apat na guardia na ib ang
pananamit, eh?
Samantalang nangyayari ang m~ga bagay na it'y nagttatacbo ang isng
tao sa daang patun~g sa bahay ni Crisstomo at dalidaling pumapanhic sa
hagdanan.
--Nariyan ba ang guinoo?--ang tanng n~g tinig ni Elas sa alil.
--Na sa canyng gabinete at may guinagaw.
Sa nais ni Ibarrang malibng ang canyng pagcainp sa paghihintay n~g
oras na macapagpapaliwanagan cay Mara Clara'y gumagawa sa canyng
laboratorio.
--Ah! cay p pal, Elas?--ang biglng sinabi;--cay ang sumasaaking
isip, nalimutan co cahapong itanng sa iny ang pan~galan niyng
castilng may bahay na kinatitirahan n~g inyng nunng lalaki.
--Hindi p nauucol sa akin, guinoo....
--Pagmasdn po niny,--ang ipinagpatuloy ni Ibarra, na hindi
nahihiwatigan ang pagcabalisa n~g binata, at inilapit sa nin~gas ang
isng caputol na cawayan; nacatuclas ac n~g isng dakilang bagay; hindi
nasusunog ang cawayang it.
--Hindi p ang cawayan ang dapat nating lin~gunn n~gayn; ang dapat
ninyng gawn n~gay'y iligpit ang inyng m~ga papel at cay'y tumacas
sa loob n~g isng minuto.
Pinagmasdn ni Ibarra si Elas na nagtatac, at n~g makita sa canyng
pagmumukh ang anyng hindi nag aaglah, canyng nbitiwan ang bagay na
hawac.
--Sunuguin p niny ang laht na macapapahamac sa iny at sa loob n~g
isang oras ay lumagy cay sa isng lugar na lalong panatag.
--At bakit?
--Iny pong sunuguin ang lahat n~g papel na inyng sinulat ang
isinulat sa iny; ang lalong walng cahuluga'y canilng masasapantahang
masam ...
--N~guni't bakit?

--Bakit? sa pagc't bago cong natuclasan ang isng munacalang

panggugul na cay ang ipinallagay na may cagagawn at n~g cay'y
ipahamac.
--Isng munacalang panggugul? at sino ang may cagagawn?
--Hindi co nangyaring nasiyasat cung sino ang may cagagawn; bagong
capakikipagsalitaan co lamang sa is sa m~ga culang palad na sa bagay na
iy'y pinagbayaran, na hindi co nangyaring naakit na huwag gumawa n~g
gayn.
--At iyn, hindi p ba sinabi sa iny cung sino ang sa cany'y
nagbayad?
--Sinabi p, at pinapan~gaco acng aking pacain~gatan ang lihim, sinabi
sa aking cay raw p.
--Dios co!--ang biglang sinabi ni Ibarra, at siy'y nagulomihanan.
--Guinoo, huwg p cayng mag-alinlan~gan, huwag nating sayan~gin ang
panahn, pagc't marahil matuloy n~gayng gab rin ang munacalang
panggugul!
Tila mandin hindi siy naririn~gig ni Ibarrang nacadilat n~g mainam at
naca capit sa ulo ang m~ga camy.
--Hindi mangyayaring mapahinto ang canilng gagawin,--ang ipinagpatuloy.
ni Elas,--wala n~g magagawa n~g ac'y dumatng, hindi co kilal ang
canilang m~ga pinuno ... lumigts po cay, guinoo, magpacabuhay cay,
sa icagagaling n~g inyng bayan!
--San ac tatacas? Hinhintay aco n~gayng gabi!--ang biglng sinabi
ni Ibarra na si Mara Clara ang iniisip.
--Sa alin mang bayan, sa Maynila, sa bahay n~g sino mang punong may
capangyarihan, n~guni't sa ibng lugar, n~g hindi nil masabing cay ang
namumun sa panggugul!
--At cung ac rin ang magcanulo n~g munacalang panggugul?
--Cay ang magcacanulo?--ang biglng sinabi ni Elas, na siy'y
tinititigan at nilalayuan n~g paurng; malalagay po cayng tacsl at
duwag sa m~ga mat n~g m~ga manggugul, at mahin ang loob sa m~ga mat
n~g m~ga ib; wiwicang inuman~gan niny sil n~g isng silo at n~g
cay'y magtamo n~g carapatn, mawiwicang ...
--Datapuwa't an ang dapat cong gawn?
--Sinabi co na sa iny: pugnawn ang laht ninyng m~ga papel na nauucol
sa inyng buhay, at tumacas at maghinty n~g m~ga mangyayari....
--At si Mara Clara?--ang sigw n~g binat;--hindi, mamaty na muna
ac!
Pinilpit ni Elas ang sariling camy at nagsabi:
--Cung gay'y inyng ilagan man lamang ang dagoc, maghand cay sa
pananagt cung cay'y isumbng na nil!!!

Lumin~gap sa paliguid niy si Ibarrang ang any'y nattulig.

--Cung gay'y tulun~gan p niny aco; diyn sa m~ga carpetang iy'y may
m~ga sulat ac n~g aking familia; piliin niny ang sa aking am na
siyng macapapahamac sa akin marahil. Basahin po niny ang m~ga firma.
At ang binata'y tulg, hibng, ay binubucs't sinasarhan ang m~ga cajn,
nagliligpit n~g m~ga papel, dalidaling binabasa ang m~ga sulat,
pinupunit ang m~ga ib, ang m~ga ib nam'y itinatag, dumrampot n~g
m~ga aclt, binubucsan ang m~ga dahon at ib pa. Gayn din ang guingaw
ni Elas, bag man hindi totong nattulig, n~guni't gayn din ang
pagdadalidali; datapuwa't humint, nangdilat, pinapagbiling-bilng ang
papel na hawac at tumanng na nan~gn~gatal ang tinig:
--Nakikilala p ba n~g inyng familia si don Pedro Eibarramendia?
--Mangyari pa bag!--ang isinagt ni Ibarra, na nagbbucas n~g isng
cajn at kinucuha roon ang isng buntng m~ga papel; siy ang aking
nun sa tuhod!
--Iny po bang nun sa tuhod si don Pedro Eibarramendia?--ang mulng
itinanng ni Elas, na nammutla't sirng sir ang mukh.
--Op,--ang isinagt ni Ibarra, na nallibang; pinaicl namin ang
apellido sa pagc't napacahab.
--Siy p ba'y vascongado?--ang inulit ni Elas at lumapit sa canya.
--Vascongado, n~guni't ano po ang nangyayari sa iny?--ang itinanng na
nangguguilalas.
Itinicom ni Elas ang canyang m~ga daliri, idiniin sa canyng no at
tinitigan si Crisstomo, na umudlt n~g canyng mabasa ang any n~g
mukh ni Elas.
--Nalalaman p ba niny cung sino si don Pedro Eibarramendia?--ang
itinanong na nangguiguitil.--Si don Pedro Eibarramendia'y yang imbng
nagparatang sa aking nunng lalaki at may cagagawan n~g laht n~g m~ga
sacunng nangyari sa amin!
Tiningnn siy ni Crisstomong nangllumo, datapuwa't ipinagpag ni Elas
ang canyng bisig, at sinabi sa cany n~g isng mapait na tinig na doo'y
umaatun~gal ang nagbabagang galit.
--Masdn niny acng magaling, masdan niny ac cung ac'y naghirap, at
cay'y buhy, sumisinta cayo, cay'y may cayamanan, bahay,
kinaalang-alan~ganan! nabubuhay cay!... cay'y nabubuhay!
At hibng na tinun~go ang ilang m~ga sandatang tpon, n~guni't bahagy
pa lamang nacahugot n~g dalawng sundang ay cusang binitiwan, at
tiningnang wari'y sir ang isip si Ibarra, na nananatiling hindi
cumikilos.
--Aba!--an ang aking gagawin?--ang ibinulng, at saca tumacas at
iniwan ang bahay na iyn.

=LV.=

=ANG CAPAHAMACAN.=
Nan~gaghahapunan doon sa comedor (cacann) ni Capitan Tiago, si Linares
at si ta Isabel; narn~gig mul sa salas ang calampagan n~g m~ga
pinggn at n~g m~ga cubierto. Sinabi ni Mara Clarang aayaw na siyng
cumain, at naup sa piano na ang casama'y ang masayng si Sinang, na
bumbulong sa canyng m~ga tain~ga n~g m~ga talinghagang salit,
samantalang balisng nagpaparoo't parito sa salas si pari Salvi.
Hindi sa dahilng hindi nagdramdam n~g gutom ang bagong galing sa
sakit, hind; cay gay'y hinihintay ang pagdating n~g isang tao, at
sinamantala ang sandaling hindi niy macacaharap ang canyng Argos (sa
macatuwid baga'y ang hindi nagllicat n~g pagbabantay sa cany san
man): ang oras n~g paghahapunan ni Linares.
--Makikita mo cung hindi matitira ang fantasmang iyn hanggng sa las
ocho,--ang ibinulng ni Sinang, na itinuturo ang cura; dapat _siyng_
pumarito pagca las ocho. Gaya rin siy ni Linares na umiibig.
Pinagmasdn ni Mara Clara n~g boong panghihilacbt ang canyng catotong
babae. Hindi npagmasdan nit ang gayng bagay, caya't nagpatuloy ang
catacottacot na masalin~gat:
--Ah! nalalaman co na cung bakit aayaw umalis cahi't pagpasarin~gan co:
aayaw magcagugol sa pag-iilaw n~g convento! nalaman mo na? Mul n~g
magcasakt icaw, mulng pinaty ang dalawng lmparang dating
pinassindihn ... Datapuwa't tingnn mo cung an ang guinagawang any
sa m~ga mat, at cung paano ang pagmumukh!
Tinugtg n~g sandalng iyn n~g rels sa bahay ang las ocho. Nan~gatal
ang cura at naup sa isng suloc.
--Darating na!--ani Sinang at kinurt si Mara Clara;--nririn~gig mo
ba?
Tumugtg ang campan sa simbahan n~g las ocho at tumindig ang laht
upng man~gagdasl; namun si pari Salvi n~g mahina't nan~gn~gatal na
tinig; datapuwa't palibhasa'y may cancanyang iniisip ang bawa't is,
sino ma'y walng pumansn n~g bagay na iyn.
Bahagy pa lamang natatapos ang dasl ay dumatng si Ibarra. May tagly
na luks ang binat, hindi lamang sa pananamt, cung di naman sa mukh,
caya pagcakita sa cany ni Mara Clara'y tumindig at humacbng n~g is
upng siy'y tanun~gin cung napapaano, n~guni't sa sandali ring iy'y
narin~gg ang isng ptucan n~g m~ga barl. Tumiguil si Ibarra, umiinog
ang canyng m~ga mat, siy'y naumd. Nagtag sa licd n~g isng haligui
ang cura. Bago na namng m~ga putucan, bagong m~ga ugong ang nririn~gig
sa dacong convento, na sinusundan n~g m~ga hiyawan at tacbuhan.
Nan~gagsipasoc n~g panacb si capitan Tiago, si ta Isabel at si Linares
at nan~gagsisigawan n~g _tulisn! tulisn!_ Casunod nil si Andeng na
iniwawasiwas ang isng duruan at tumacb't naparoon sa tab n~g canyng
capatd sa suso.
Nanicluhd si ta Isabel at umiiyac at dinrasal ang _kyrie eleyson;_
dal ni capitn Tiagong nammutl't nan~gn~gatal sa isng tenedor ang
aty n~g isng inahng manc at inihahaying tumatan~gis sa Virgen sa
Antipolo; punongpun ang bibig ni Linares at nacasandata n~g isng
cuchara; nan~gagyacap si Sinang at si Mara Clara; ang tan~ging hindi

nananatili sa hindi pagkilos ay si Crisstomo, na hindi maisaysy ang

canyng pamumutl.
Nagpapatuloy ang sigaw't ang m~ga hampasan, nan~gagssara n~g m~ga
bintan n~g boong in~gay, naririn~gig ang tung n~g m~ga pito,
manacanaca'y isng putc n~g barl.
--_Christe eleyson!_ Santiago, nagganap na ang hul ... sarhn mo ang
m~ga bintana!--ang hibc ni ta Isabel.
--Limampng bombang malalak at dalawng misa de gracia!--ang tugn
namn ni capitn Tiago;--_Ora pro nobis!_
Untiunting nananag-uli ang cakilakilabot na catahimican ... Nrin~gig
ang tinig n~g alfrez na sumsigaw at tumatacbo:
--Padre cura! Padre Salvi! Hali cay!
--_Miserere!_ Humihin~gi n~g confesin ang alfrez!--ang sigw ni ta
Isabel.
--May sugat ba ang alfrez?--ang sa cawacasa'y itinanng ni Linares;
ah!
At n~gay'y canyng nahiwatigang hindi pa pal nan~gn~guy ang na sa
canyng bibig.
--Padre cura, hal cay! Wal nang sucat icatacot!--ang ipinatuloy na
sigw n~g alfrez.
Sa cawacasa'y minagalng ni fray Salving nammutl, na lumabs sa
canyng pinagtataguan at manaog sa hagdanan.
--Pinaty n~g m~ga tulisn ang alfrez! Mara, Sinang, pas cuarto
cay, trangcahn ninyng magalng ang pint! _Kyrie eleyson!_
Napasa hagdanan namn si Ibarra, bag man sinasabi sa cany ni ta
Isabel:
--Huwg cang lumabs at hindi ca nacapan~gun~gumpisal, huwg cang
lumabs!
Ang mabait na matandang babaeng it'y caibigang matalic n~g una n~g
canyng in.
Datapuwa't nilisan ni Ibarra ang bahay; sa pakiramdm niy'y umiinog na
laht sa canyng paliguid, na nawwal ang canyng tinutungtun~gan.
Humahaguing ang canyng tain~ga, bumibigt ang canyng m~ga bint at
cacaib cung ilacad; naghahalihaliling nagdaraan sa canyang panin~gn
ang m~ga alon n~g dug, liwanag at carilimn.
Bag man totong maliwanag ang sicat n~g buwn sa lan~git, natitisod ang
binat sa m~ga bat't m~ga cahoy na na sa daang mapanglaw at walng
cataotao.
Sa malapit sa cuartel ay nacakita siy n~g m~ga sundalong nacalagy sa
dulo n~g fusil ang bayoneta, na nan~gagsasalitaan n~g masimbuy, caya't
nacaraan siy na hindi napansn.
Naririn~gig sa tribunal ang m~ga dagoc, m~ga sigw, m~ga dang, m~ga

tun~gayaw; nan~gin~gibabaw at nagtatagumpay sa laht ang tinig n~g

alfrez.
--Sa pan~gw! Lagyn n~g _esposas_ ang m~ga camay! Dalawng putc
agd sa cumilos! Sargento, magtatg cay n~g banty! Walng
magpapasial n~gayn, cahi't Dios! Huwg cayng matutulog, capitn!
Nagtumulin n~g pagpatun~go sa canyng bahay si Ibarra; hinihintay siy
n~g canyng m~ga alila na malak ang balisa.
--Siyahan niny ang lalong pinacamagalng na cabayo at cay'y
matulog!--ang sa canil'y sinabi.
Pumasoc sa canyng gabinete, at nag-acalang magdalidaling ihand ang
isng maleta. Binucsn ang isng cajang bacal, kinuha ang canyng m~ga
hiyas, kinuha ang laht n~g salaping doroon at pinasoc sa isng supot.
Kinuha ang canyng m~ga hiyas, kinuha sa pagcasabit ang isng larawan ni
Mara Clara, at pagcatapos na macapagsandata n~g isng sundang at
dalawng revolver ay tinun~go ang isng armario na kinlalagyan n~g
canyng m~ga casangcapan.
Nang sandaling iy'y tatlng calabg na malalacs ang tumung sa pint.
--Sino iyn?--ang itinanng ni Ibarra n~g tinig na malungct.
--Bucsn niny sa n~galan n~g har, bucsan niny agd iguiguib namin
ang pint!--ang sagt sa wicng castil n~g isng tinig na mahigpit ang
pag-uutos.
Tumin~gin sa bintana si Ibarra; nagningning ang canyng m~ga mat at
ikinas ang canyng revolver; datapuwa't nagbagong isipan, binitiwan ang
m~ga sandata at siy rin ang nagbucs n~g nan~gagdaratin~gan na ang m~ga
utusn.
Pagdaca'y hinuli siy n~g tatlng guardia.
--Parakip po cay sa n~galan n~g Hari!--anng sargento.
--Bakit?
--Doon na sasabihin sa iny, bawal sa amin ang sabihin.
Nagdilidiling sandali ang binat, at sa pagc't aayaw siy marahil na
makita ang canyng m~ga paghahand sa pagtacas, dinampt ang sombrero't
nagsalit:
--Sumasailalim po ac n~g inyng capangyarihan! Inaacala cong sa
sandalng oras lamang.
--Cung nan~gan~gaco cayng hindi tatacas, hindi po namin cay gagapusin;
ipinagcacaloob po sa iny n~g alfrez ang biyayang it; n~guni't cung
cay'y tumacas....
Sumama si Ibarra, at iniwan ang canyng m~ga alilang nan~gallaguim.
Samatala'y an na ang nangyari cay Elas?
Nang canyng lisanin ang bahay ni Crisstomo, war'y sir ang isip na
tumtacbong hindi nalalaman ang pinatun~guhan. Tinahac ang m~ga
capatagan, dumating sa isng gubat na totoong malak ang pagcaguiyaguis;

tinatacasan ang cabayanan, tinatacasan ang liwanag, nacaliligalig sa

canya ang buwan, pumasoc siy sa talinghagng lilim n~g m~ga cahoy. Nang
naroroon na'y cung minsa'y tumitiguil, cung minsa'y lumalacad sa m~ga di
kilalang lands, cumacapit sa pun n~g malalaking cahoy, nababayakid sa
m~ga dawag, tumtanaw sa dacong bayan, na sa dacong paanan niy'y
naliligo sa liwanag n~g buwan, nacalatag sa capatagan, nacahilig sa m~ga
pampan~gin n~g dagat. Nan~gagliliparan ang m~ga ibong nan~gapupucaw sa
canilng pagtulog; nan~gagpapalipatlipat sa sa is't isng san~g,
nan~gaghuhunihan n~g matataos na tinig at tinititigan siy n~g mabibilog
na m~ga mat n~g nan~gaglalakihang m~ga panik, m~ga kuwago at m~ga
sbucot. Hindi sil tinitingnan at hindi man lamang sil nririn~gig ni
Elias. Ang acal niy siy'y sinsundan n~g m~ga napupuot na anino n~g
canyng m~ga magulang na nan~gamatay na; nakikita sa bawa't san~g ang
calagumlagum na buslng kinlalagyan n~g nalilig n~g dugng ulo ni
Blat, ayon sa pagcasabi sa cany n~g canyng am; war natatalisod niy
mandn sa pun n~g bawa't cahoy ang matandng babaeng paty; tila mandin
nakikinikinita niy sa dilim na papawidpawid ang bun~g at m~ga but n~g
nun niyng lalaking imbi ... at ang m~ga butng it n~g matandng babae
at saca ang ulong iy'y sinisigawan siy: duwg!, duwg!
Linisan ni Elas ang bundc, tumacas at lumusong sa dacong dagat, sa
pasigang nilacad niy n~g boong balisa; n~guni't doon sa malay, sa
guitn n~g tubig, doon sa ipinaiilanglang mandin n~g liwanag n~g buwan
ang isng ulap, anaki'y nakita niyng napaimbulog at pumapawidpawid ang
isng anino, ang anino n~g canyng capatd na babaeng bas n~g dug ang
dibdib, lugy ang buhk at inillipad n~g han~gin.
Nanicluhd sa buhan~gin si Elas.
--Pat ba namn icaw!--ang ibinulng na iniunat ang m~ga bisig.
Datapuw, nacatitig sa ulap ay dahandahang tumindg, sumulong at tumubg
sa tubig, na wari mandin siy'y may sinsundan. Lumalacad siy sa
malaly na palusng na iyng gaw n~g waw; malay na siy sa tabi,
dumarating na sa canyng bayawng ang tubig ay siy'y sumusulong din,
sumusulong na tila niwawalng diw n~g isng mapanhalinang espiritu.
Dumrating na sa canyng dibdib ang tubig ...; n~guni't umalin~gawn~gaw
ang putucan n~g m~ga baril, nawal ang aninong malicmat at ang binat'y
nataohan. Salamat sa catahimican n~g gab at sa lalong malakng
capaikpicn n~g mahinhing han~gin ay dumarating na magaling at malinaw
na malinaw hanggng sa cany ang ugong n~g m~ga putucan. Humint siy,
nagdilidili, nahiwatigan niyng siy pal'y sumasatubig; payap ang
dagatan at natatanaw pa niy ang m~ga ilaw sa damp n~g m~ga
man~gin~gisd.
Nagbalic siy sa pampng at napatun~go sa bayan, an ang dahil? Siy
ma'y hindi niy nalalaman.
Tila mandin walang tao ang bayan; sarng laht ang m~ga bahay, sampng
m~ga hayop, ang m~ga song caraniwang tumatahol cung gab, pawang
nan~gagtag sa tacot. Nacararagdag n~g lungcot at pag-iis ang anyng
pilac na liwanag n~g buwan.
Sa pan~gan~ganib niyng bac canyng macasalubong ang m~ga guardia
civil, siya'y nagpasuotsuot sa m~ga halamanan at m~ga pananm, at
anaki'y canyng naaninagnagan ang dalawng may anyng tao; datapuwa't
canyng ipinatuloy ang lacad, at, pagcalucs niy sa m~ga bacod at sa
m~ga pader, dumating siyng pagl na pagl sa hirap na canyng m~ga
pinagdaanan, sa isng dulo n~g bayan, at tinun~go niy ang bahay ni
Crisstomo. Na sa pintuan ang m~ga alila't canilng pinag-uusapan at

canilng dinramdam ang pagcacapiit sa canilng pan~ginoon.

Nang matant na ni Elas ang nangyari siy'y lumay, lumigud siy sa
bahay, nilucs ang pader na bacod, inakyat ang bintan at pumasoc sa
gabinete, at nakita niyng nagninin~gas pa ang iniwang candila ni
Ibarra.
Nakita ni Elas ang m~ga papel at ang m~ga libr at ang m~ga suputang
kinasisidlan n~g salap at m~ga hiyas. Pinag ugny-ugny sa canyng
dilidili ang doo'y nangyari, at n~g mapagmasdan niy ang gayng caraming
m~ga papel na macapapahamac, inacala niyng iligpt, ihagus sa bintan
at iban.
Sumun~gaw siy sa halamanan, at sa liwanag n~g buw'y canyng natanawan
ang dalawng guardia civil, na may casamang isng auxiliante (isng
utusn bag n~g justicia): nagkikintaban ang m~ga bayoneta at ang m~ga
capacete.
Nang magcagayo'y minagalng niyng gawn agad ang isng munacal:
ibinuntn sa guitn n~g gabinete ang m~ga damt at ang m~ga papel,
ibinuhos sa ibabaw ang isng lmpara n~g petrleo at sac sinindihn.
Ibinigks na nagdudumal sa bayawng ang m~ga sandata, nakita ang
larawan ni Mara Clara, nag-alinlan~gan ... itinag sa is sa m~ga
suputan, dinal ang m~ga suputang it at tumaln sa bintan.
Panahn na n~g; iguinguib na n~g m~ga guardia civil ang pintuan.
--Pabayaan niny camng pumanhic upng aming cunin ang m~ga papel n~g
inyng pan~ginoon!--anng directorcillo.
--May dal ba cayng pahintulot? Cung wala'y hindi cay
macapapanhic,--ang sabi n~g isng matandng lalaki.
N~guni't pinatabi siy n~g m~ga guardia civil sa cacuculata, pumanhc
sil sa hagdn ...; datapuwa't isng macapal na as ang siyng pumpun
sa bahay, at pagclalaking m~ga dil n~g apy ang siyng nan~gagsilabs
sa salas at dinidilan ang m~ga pint't bintan.
--Sunog! Sunog! Apy!--ang ipinagsigawan n~g laht.
Humandulong ang laht upng mailigts n~g bawa't is ang macacaya,
n~guni't dumating ang apy sa maliit na laboratorio at pumutc ang m~ga
naroroong bagay na madadalng mag-alab. Napilitang umurong ang m~ga
guardia civil, hinaharan~gan sil n~g sunog, na umuun~gal at niwwalis
ang bawa't maraanan. Nawalng cabuluhng cumuha n~g tubig sa baln;
sumsigaw ang laht, ang laht ay nagpapaguibc, datapuwa't sil'y
nlalay sa laht. Narating na n~g apy ang m~ga ibng cabahayn at
napaiilanglang sa lan~git, casabay ang pagpaimbulg n~g malalakng
nagpapainog-inog na as. Nalilipos na n~g apy ang boong bahay,
lumlacs ang han~ging nasasalab; mul sa malayo'y nan~gagsisirating ang
ilng m~ga tag bukid, nguni't dumrating sil roo't upng mapanood
lamang nil ang cagulatgulat na sig, ang wacs n~g matandng bahay, na
pinagpitagang mahabang panahn n~g apy, tubig at han~gin.

=LVI.=
=ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.=

Sa cawacasa'y pinapag-umaga rin n~g Dios sa bayang tigub n~g

pagcagulantang.
Wal pang lumalacad na m~ga tao sa m~ga daang kinlalagyan n~g cuartel
at n~g tribunal; hindi nagpapakilala ang m~ga bahay na may m~ga
tumatao, gayn may main~gay na binucsn ang dahong cahoy n~g isng
bintan at sumun~gaw ang ulo n~g isng musms, na nagpapanog-inog sa
magcabicabila ... _plas!_ nagpapaunaw ang lagapc na iyn n~g biglng
pagdap n~g isng balt na tuy sa sariwang balt n~g tao; n~gumiw ang
bibg n~g batng lalaki, pumikit, nawal at mulng sinarhn ang bintan.
Nacapagbigy halimbaw na; may nacrin~gig marahil n~g pagbubucs at
pagsasarng iyn, sa pagc't marahang binucsn ang sa ibng bintan at
main~gat na sumun~gaw ang ulo n~g isng matandng babae, culubt at wal
n~g n~gipin: siy n~g ang si hermana Put na nag-in~gy n~g di sapal
samantalang nagssermon si par Dmaso. Ang m~ga musms at ang m~ga
matatandng babae ang siyng tunay na larawan n~g pagcamalabis na
pagmimithng macaalam n~g m~ga nangyayari sa ibabaw n~g lup; ang m~ga
bat'y sa malakng pagnanais na macaalam, at ang m~ga matatandng
babae'y sa paghahan~gd na mag-alaala sa m~ga nacaraang panahn.
Marahil walng macapan~gabs na bumigy n~g pal n~g isng sinelas, sa
pagca't nananatili, tumtanaw sa malayong pinapan~gn~gunot ang m~ga
kilay, nagmumog, lumur n~g malacs at nagcruz pagcatapos. Binucsn ding
may tacot ang isng maliit na bintan n~g bahay na catapt, at doo'y
sumun~gaw namn si hermana Rufa, ang aayaw magday't aayaw namng siy'y
dayin. Nagtin~ginang saglt, ang dalaw, nagn~gitan, naghudyatan at
mulng nan~gagcruz.
--Jess! nacacawan~gis n~g isng misa de gracia, n~g isng
castillo!--an hermana Rufa.
--Mula n~g looban ang bayan ni Blat ay hindi pa ac nacacakita n~g
isng gabing catulad n~g sa cagab,--ang isinagt ni hermana Put.
--Gaano caraming putc!--ang sabihanan ay ang pulutng daw ni matandng
Pablo.
--M~ga tulisan? hindi mangyayari! Ang sabihana'y m~ga cuadrillero raw
na nacalaban n~g m~ga guardia civil. Cay napipiit si don Filipo.
--Sanctus Deus! may m~ga labing apat daw ang cauntian n~g m~ga paty.
Untiunting pinagbubucsn ang ibng m~ga bintan at nan~gagsidun~gaw ang
ib't ibng m~ga mukh, nan~gagbatan at canilng pinag-usapan ang m~ga
nangyayari.
Sa sicat n~g araw, na ang any'y niningning na magalng, natatanawan n~g
may calabuan sa malayo ang pagpaparoo't parito n~g m~ga sundalo, na
tulad sa nag-abo-abng m~ga anino.
--Naroon ang is pang paty!--anng is buhat sa isng bintan.
--Is? dalaw ang nakikita co.
--At ac'y ..., n~guni't sa cawacasan, an, hindi niny nalalaman cung
an ang nangyari?--ang tanng n~g isng lalaking may pagmumukhng
palabir.

--Ah! ang m~ga cuadrillero.

--Hindi p; iy'y isng pag-aals sa cuartel!
--An bang pag-aals? Ang cura't ang alfrez ang nan~gaglabann!
--Alin man diy'y hindi toto--ang sabi n~g nagtanng;--iy'y ang m~ga
insc na nagsipag-als.
At mulng sinarhn ang canyng bintan.
--Ang m~ga insc!--ang inulit n~g laht n~g malakng pagtatac.
--Cay pal wal is mang nakikita sa canil!
--Nan~gamaty na laht, marahil.
--Inaacala co na n~gang may masam silng ggawing an man. Cahapon ...
--Iy'y nakikinikinita co na, cagab....
--Sayang!--an hermana Rufa; na mamaty silng laht n~gayn pa namng
malapit na ang pasc, na capanahunan n~g canilng pagreregalo ...
Maanong hininty man lamang nil ang bagong tan....
Sumsaya n~g untiunt ang m~ga daan: ang m~ga so, m~ga manc, m~ga
baboy at m~ga calapati ang nan~gunang nag-acalang man~gagsigal,
sumunod ang ilng marurun~gis na m~ga batang capit-capit at
nan~gagsisilapit sa cuartel na may tagly na tacot; pagcatapos ay ilng
matatandng babae, na nacasalumbab n~g pany, may tan~gang malalaking
cuintas, at cunuwa'y nan~gagdarasal upang sil'y paraanin n~g m~ga
sundalo. Nang mapagkilalang macalalacad na hindi ttanggap n~g isng
putc n~g baril, n~g magcgayo'y nagpasimul n~g paglabs ang m~ga
lalaki, na nan~gagwwalang an man cunwari; n~g pasimula'y
pinapagcacasiya nil ang canilng paglalacadlacad sa tapat n~g canilng
bahay, na canilng hinhagpos ang manc; n~g malao'y tinicmn nilng
pahabahabain ang canilng naaabot, na manacnac silng tumitiguil, at
sa kingagayo'y nacarating sil hanggng sa harp n~g tribunal.
Nacahambl n~g mainam ang pagdating n~g dalawng cuadrillero, na may
dalng isng angarilla na kinalululanan n~g isng may anyng tao, at
isng guardia civil ang siyng sa canil'y sumsunod. Napagtalasts na
sil'y galing sa convento; sa any n~g m~ga paang nan~gacalawt ay
pinagbalacbalac n~g is cung sino caya iyon; sa daco roo'y may nagsabing
iyn n~g; sa lalong daco roo'y ang paty ay dumami at nangyari ang
talinghag n~g Santsima Trinidad; pagcatapos ay mulng nasnaw ang
himal n~g m~ga tinapay at n~g m~ga isd, at nagung tatlomp't wal na.
Nang may las siete y media, n~g dumating ang ibng m~ga guardia civil,
na galing sa m~ga caratig na bayan, ang balitang cumacalat ay maliwanag
na't nasasabi ang m~ga nangyari.
--Cagagaling co pa sa tribunal, na kinakitaan cong nan~gapipiit si don
Filipo at si don Crisstomo,--ang sabi n~g isng lalaki cay hermana
Put; kinausap co ang is sa m~ga nagbabantay na cuadrillero. Ang
nangyari'y isinaysy na laht cagab ni Bruno, na anc niyng namaty sa
cpapal. Talasts na po ninyng ipaccasal ni capitang Tiago ang
canyng anc na babae sa binatang castil; sa sakit n~g loob ni don
Crisstomo'y nag-acalang manghigant at binant niyng patayn ang laht

n~g m~ga castil, pat ang cura; linusob nil cagab ang cuartel at ang
convento, at sa cagalin~gang palad, at sa aw n~g Dios, ay na sa sa
bahay ni capitang Tiago ang cura. Nan~gacatacas daw ang marami. Sinunog
n~g m~ga guardia civil ang bahay ni don Crisstomo, at cung hind sana
siy nahuli na muna, siy ma'y sinunog din.
--Sinunog nil ang canyng bahay?
--Nan~gabibilangg ang laht n~g m~ga alil. Pagmasdan niny't hanggng
dito'y natatanawan pa ang as!--anng nagbabalit;--sinasabi n~g m~ga
nanggagaling doon ang m~ga bagay na totoong cahapishapis.
Minasdn n~g laht ang lugar na itinur: isng manips na as ang
marahang napaiimbulog pa sa lan~gt. Nan~gaglilininglining ang laht sa
nangyaring iyn, na may nahahabag at may sumisisi namn.
--Cahabaghabag na binat!--ang mariing sinabi n~g isng matandng
lalaking asawa ni hermana Put.
--Siy n~g!--ang isinagt sa cany n~g canyng asawa;--n~guni't
alalahanin mong cahapo'y hindi nagpamisa n~g patungcl sa cluluwa n~g
canyng am, na walng salang siyng lalong nagcacailan~gan n~g higu't
cay sa ib.
--N~guni't babae, wal cang caawaaw?...
--Aw sa m~ga excomulgado? Isng casalanan ang maaw sa m~ga caaway n~g
Dios,--ang sabi n~g m~ga cura. Natatandaan ba niny? Siy'y nagllacad
sa Campo Santo na parang ya'y isng culun~gan lamang n~g m~ga hayop!
--Hindi bag nagcacawan~gis ang culun~gn n~g m~ga hayop at ang Campo
Santo?--ang isinagt n~g matandng lalaki;--ang pinagcacibhan lamang ay
ang tan~ging pumapasoc sa Campo Santo'y yang m~ga hayop na nauucol sa
isng pulutng....
--Siy ca na n~ga!--ang isinigw sa cany ni hermana
Put;--ipagssanggalang mo pa ang taong nakikita nating maliwanag na
maliwanag na pinarurusahan n~g Dios. Makikita mo't icw nam'y huhulihin
din. Umalalay ca sa isng bahay na nalulugs!
Hindi na umimic ang lalaki sa gayng pan~gan~gatuwiran.
--Hal!--ang ipinagpatuloy n~g matandng babae; pagcatapos na masuntc
niy si par Dmaso'y wal na n~ga siyng nalalabing gawin cung di
patayn namn si par Salv.
--N~guni't hindi maicacailng siya'y mabait n~g panahng siya'y musms
pa.
--Tunay n~g, siy'y dating mabait,--ang mulng itinutol n~g matandng
babae; n~guni't siy'y na pa sa Espaa; ang laht n~g napa sa sa Espaa,
ang sabi n~g m~ga cura, ay naguiguing m~ga hereje.
--Ohoy!--ang isinagt namn n~g lalaki na nacasilip n~g sucat niyng
icaganti;--hindi ba pawang tag Espaa ang laht n~g m~ga cura, at ang
arzobispo, ang papa at ang Virgen? Ab! cung gay'y pawang m~ga hereje
namn pal? aba!
Nagcapalad si hermana Put, na mmasdang tumatacbo ang isng alilang
babae, na balisng balis at nammutl, at siyng pumutol n~g pagtatalo.

--May isng nagbigt sa halamanan n~g capit-bahay!--ang sabing

humihin~gal.
--Isng nagbigt!--ang biglng pinagsabihanan n~g laht na pusps n~g
agm-gam.
Nan~gagcruz ang m~ga babae; sino ma'y walng nacakilos sa kinlalagyan.
--Siy n~g po,--ang ipinagpatuloy n~g alilang babaeng
nan~gn~gatal;--cucuha sana ac n~g patan ... tumanw ac sa halamanan
n~g capit-bahay upng maalaman co cung siy'y naroroon ..., ang nakita
co'y isng lalaking ugoy-ugoy; ang boong isip co'y si Teo, ang alilang
siyng lagui n~g nagbibigay sa akin ..., lumapit ac upng ... cumuha
n~g patan, at ang nakita co'y hindi siy cung hindi ib, isng paty;
tumacb ac, tumacb ac at ...
--Tingnn natin siy,--ang wic n~g matandng lalaki, at sac
tumindig;--itur mo sa amin.
--Huwag cang pumaroon!--ang isinigaw sa canya n~g canyng asawa at
tinangnn siy sa bar;--mapapahamac icw!--siy'y nagbigti? lalong
masam sa cany!
--Pabayaan mong tingnn co siy, babae;--pasa tribunal ca Juan, at
ipagbigay alam mo; bac sacali hindi pa paty.
At siy'y na pa sa halamanan, na sinsundan n~g alilang babae, na
nagtatag sa canyng licuran; nan~gagsisunod din ang m~ga babae at gayn
din si hermana Put, na pawang nan~gappuspos n~g tacot at n~g nais na
macapanood.
--Naroon p, guinoo,--anng alilang babae na humint at itinutur n~g
dalir.
Tumigul ang capisanang iyn sa lalong pinacamalay, at pinabayaang
mag-patuloy na mag-is ang matandng lalaki.
Isng catawn n~g tao, na nacabitin sa isng san~g n~g puno n~g santl,
ang marahang umugoy sa hihip n~g mahinhng amihan. Pinagmasdn siyng
sandal n~g matand; nakita niy ang m~ga paang nannigas, ang m~ga
bisig, ang may dumng damt, ang ulong nacalun~gayn~gy.
--Hindi dapat natin siyng galawn hanggng sa dumatng ang
justicia,--ang sinabing malacs;--matigs na; malaon nang siy'y paty.
Unti-unting lumapit ang m~ga babae.
--Iyn ang capit-bahay nating tumtira sa bahay na iyn, na may dalawng
lingg na n~gayng dumatng dito; tingnn niny ang pilat niya sa mukh.
--Avemaria!--ang sinabi pagdaca n~g m~ga babae.
--Ipagdrasal ba natin ang canyng cluluwa?--ang itinanng n~g isng
dalaga, caracaracang matapos na niyng mapagmasdn at masiyasat ang
paty na iyn.
--Halng, hereje!--ang ipinan~gusap sa cany ni hermana Put,--hindi mo
ba nalalaman ang sinabi ni par Dmaso? isng pagtucs sa Dios ang
ipagdasl ang isng npacasam; ang nagpapacamatay ay napapacasamng

walng sala, cay n~g siy'y hindi inililibing sa lupng sagrado.

--Inaacal co na n~gang masam ang cahihinatnan n~g taong iyn; cailn
ma'y hindi co nangyaring masiyasat cung an ang canyng ikinabubuhay.
--Macaalawang nakita co siyng nakikipag-usap sa sacristan mayor,--ang
ipinahiwatig n~g isng dalaga.
--Marahil ay hindi sa dahilng siy'y magcucumpisal magpapamisa cay.
Nan~gagsiparoon ang m~ga capit-bahay, at macapal na m~ga tao ang siyng
lumiguid sa bangcy, na nananatili sa pagpapaugy-ugy. Nan~gagsiratng,
nang may calahating horas na, ang isng alguacil, ang directorcillo at
dalawng cuadrillero; ipinanaog n~g m~ga it ang bangcy at canilang
inilagy sa ibabaw n~g isang _angarilla._
--Nagdadalidali ang tao sa pagcamaty,--ang sinabi n~g directorcillong
tumatawa, samantalang kinucuha ang plumang nacasin~git sa licd n~g
canyng tain~ga!
Guinaw ang canyng m~ga mararay at panghulng m~ga tanng,
pinapagsaysy ang alilang babae, na pinagpipilitan niyng hulihin sa
sil, na cung minsa'y canyng iniirapan, cung minsa'y canyng
pinagbabalan, at cung minsa'y pinararatan~gan n~g m~ga salitng hindi
sinasabi, hanggng sa magpasimul n~g pag-iyc ang alilang iyn, dahil
sa ang isip niy'y siy ay mapipiit sa bilangguan, at ang nagung
catapus'y sinabi na tuly niyng hindi siy naghhanap n~g patan, cung
hindi ..., at canyng sinsacsi si Teo.
Samantala'y minmasdan ang bangcy at ang lubid n~g isng tag bukid, na
nacasalact n~g malapad at may isng malakng tapal sa liig.
Hind higuit cay sa ibng bahagui n~g catawn ang pan~gin~gitm n~g
mukh n~g bangcy; may nakikitang dalawng galos at dalawng maliliit na
pas sa dacong itaas n~g tal; mapuput at walng dug ang m~ga hilahis
n~g lubid. Inusisang magalng n~g mapagsiyasat na tag bukid, ang bar
at salawal n~g bangcy, at canyng nahiwatigang punng pun n~g alabc,
at hindi pa nalalaong napunit sa ib't ibng m~ga lugar; n~guni't ang
lalong canyng nino'y ang m~ga bun~ga n~g tingly _amorseco_ na
nacarikt sa cuello n~g bar.
--An ang iyng tintingnan?--ang itinanng sa cany n~g directorcillo.
--Tintingnan co po cung siy'y mangyayaring makilala co,--ang pautl na
sinabi, na anyng magpupugy, sa macatuwid bag'y lalong itinun~g ang
salact.
--N~guni't hind mo ba narin~gig na iyn ang nagn~gan~galang Lucas?
Nacacatulog ca ba?
Nan~gagtawanan ang laht. Nagsalit n~g ilng pautl-utl na sabi ang
tag bukid na npahiy, at yumaong nacatun~g at mahin ang lacad.
--Oy! san cay paparoon?--ang isinigw sa cany n~g matandng
lalaki;--hindi riyn ang daan n~g paglabs; diyn ang patun~g sa bahay
n~g paty!
--Nacacatulog pa ang lalaki!--anng directorcillo n~g
palibc,--kinacailan~gang busan siy n~g tubig sa ibabaw.

Muling nan~gagtawanan ang m~ga naroroon.

Iniwan n~g tag bukid ang lugar na iyng kinahiyan niy, at napatun~go
sa simbahan. Itinanng ang sacristn mayor pagdatng sa sacrista.
--Natutulog pa!--ang sa cany'y canilng isinagt n~g magaspang na
any;--hind mo ba nalalamang nilooban cagab ang convento?
--Hhintayin cong siy'y maguising.
Minasdn siy n~g m~ga sacristn niyng anyng magaspng na talagng
asal na n~g m~ga taong bihasang sil'y alimurahin.
Natutulog ang bulg ang isng mata sa isng mahabang silla, na na sa
isng suloc na hindi inabot n~g liwanag. Nacalagy ang salamn sa mat
sa ibabaw n~g noo, sa guitn n~g mahahabang naglawit na buhc, walng
nacattakip sa payt at nan~gan~galirang na dibdib, na tumataas at
bumbab sa canyng paghin~g.
Naup sa malapit ang tag bukid, at handng maghintay n~g boong
catiyagaan, n~guni't may nahulog sa canyng cuarta, hinanap niy sa
pamamag-itan at tulong n~g isang candil, sa ilalim n~g silln n~g
sacristn mayor. Nmasid din n~g tag bukid na may m~ga bun~ga rin n~g
tingly (amorseco) ang salawl at ang m~ga manggs n~g bar n~g
natutulog, na sa cawacasa'y nguising, kinust ang tan~ging matng
canyng nagagamit, at may galit na pinagwican ang taong iyn.
--Ibig co p sanang magpamisa n~g isa, guinoo!--ang sabi, na ang any'y
humhin~ging tawad.
--Natapos na ang laht n~g m~ga misa,--ang sinabi n~g bulag ang isng
mat, n~g magcagayon, na pinatimys n~g caunt ang canyng tinig; bucas,
cung ibig mo ... sa m~ga cluluwa sa Purgatorio ba?
--Hindi p,--ang sagt n~g tag bukid, at sac ibinigay ang piso sa
sacristn.
At tinitigan ang canyng iisaisang mat, at idinagdg:
--Patungcl p sa isng taong hindi malalao't mammatay.
At linisan ang sacrista.
--Mahuhuli co sana siy cagab!--ang sinabing nagbbuntong hinin~ga,
samantalang inaalis ang tapal at iniuunat ang catawn, upng manag-uli
ang pagmumukh at taas ni Elas.

=LVII.=
=VAE VICTIS!=[261]
Napahamac ang aking tuw.
Nagpaparoo't parito ang m~ga guardia civil, na nacallaguim ang any sa
harap n~g tribunal, at pinagbabalan n~g culata ang canilang baril ang
pan~gahs na m~ga musms, na tumtiyad nan~gagpapasanan upang canilang

mtanawan cung an cay ang nan~garoroon sa dacong loob n~g _rejas._

Hind na npapanood sa salas yang masayng any n~g panahng
pinag-tatalunan ang palatuntunan n~g fiesta; n~gay'y malungct at hindi
nacapagbbigay panatag. Ang m~ga naroroong m~ga guardia civil at m~ga
cuadrillero'y bahagy n~g nagsasalitan, at sacali't magsalitan n~g
ila'y sa tinig na marahan. Nan~gagsisisulat sa papel, sa ibabaw n~g
mesa, ang directorcillo, dalawang escribiente at ilng m~ga sundalo;
nagpaparoo't parito ang alfrez sa magcabicabilang panig, at canyng
manacnacng tintingnan n~g anyng mabalasic ang pintuan; na an pa't
hind hihiguit sa canyng pagmamalaki si Temistocles sa m~ga Lar sa
Olimpo, pagcatapos n~g pagbabaca sa Salamina. Naghihicab sa isng suloc
si doa Consolacin, na an pa't ipinakikita ang canyng maitim na loob
n~g bibig at m~ga n~giping pakilwagkilwag; ang panin~gin niya'y
tumititig n~g malamig at nacapangan~ganib sa nappuspos n~g m~ga
nacapintng cahalayhalay na m~ga larawang na sa sa pintuan n~g
bilangguan. Naipakiusap n~g babaeng it sa canyng asawa, na lumambt
ang loob sa canyng pagtatagumpy, na ipaubaya sa canyng mapanood ang
m~ga pagtanng na ggawin, at marahil ay ang m~ga pagpapahirap na
kinauugaliang gamitin. Naaamoy n~g halimaw ang bangcy, canyng
inaasam-asm na, at canyng ikinayyamot ang calaunan n~g pagpapahirap.
Laguim na toto ang gobernadorcillo; ang canyng silln, yang dakilang
sillng nacalagy sa ilalim n~g larawan n~g mahl na har, walng
gumagamit, at wari'y natutungcol sa ibng tao.
Dumatng ang curang nammutla't cunt ang no, n~g malapit n~g tumugtg
ang las nueve.
--Hindi p namn nagpahinty cayng toto!--ang sinabi sa cany n~g
alfrez.
--Ibig co pang huwag n~g makiharp,--ang isinagt ni par Salv n~g
mahinang pananalit, na hindi na pinansn ang anyng masaclp na sabi
n~g alfrez;--acy totoong malaguimin.
--Sa pagc't sino ma'y walng naparirito upng huwg bayang walng
nan~gan~gasiw, inaacal cong ang inyng pakikialam ay ... Nalalaman na
p ninyng aalis sil n~gayng hapon.
--Ang binatang si Ibarra at ang teniente mayor?...
Itinuro n~g alfrez ang bilangguan.
--Wal ang nriyan,--any;--namaty si Bruno caninang hating gab,
n~guni't nacatitic na ang canyng m~ga saysy.
Bumati ang cura cay doa Consolacin, na ang isinagt ay isng hicb at
isng aah! at naup sa sillng na sa ilalim n~g larawan n~g mahl na
har.
--Macapagpapasimul na tayo!--ang mulng sinabi.
--Cunin niny ang dalawng nan~gasasapan~gw!--ang ipinag-utos n~g
alfrez, na pinagpilitang ang tinig niy'y mag-anyng cagulgulatang, at
humarp sa cura at idinugtng na nagbago n~g tinig:
--Nan~gassuot sa pan~gw na may patlng na dalawng butas!
Ipaliliwanag namin sa m~ga hind nacacaalam cung an ang cagamitng it

sa pagpapahirap, na ang pan~gw ay is sa m~ga lalong walng cabuluhn.

Humigut cumulang sa isng dangcl ang lalay n~g m~ga butas na
pinagsusuutan n~g m~ga paa n~g m~ga pinipiit; cung patlan~gan n~g
dalawng butas, may cahirapan n~g caunt lamang ang calagayan n~g
napipiit, na an pa't nagdramdam na tan~ging bagabag sa m~ga
bucong-bucong at nacabucac ang dalawng paa, na nagcaca-lay n~g may
mahiguit na isng vara: hindi n~g nacammatay agad-agd, ayon sa
mapagcucurong magaang n~g sino man.
Ang tagatanod bilangguang may casunod na apat na sundalo'y inalis ang
talasoc at binucsn ang pint. Nan~gagsilabs ang isng amoy na labis
n~g bah at isng han~ging malapot at malamig sa macapl na dilim na
iyn, casaby n~g pagcrin~gig n~g ilng himutc at pagtan~gis. Nagsindi
n~g fsforo ang isng sundalo, datapuwa't namaty ang nin~gas sa
han~ging iyng npacabigat at bulc na bulc, caya't nan~gapilitang
hintayn nilng macapagbagong han~gin.
Sa malamlm na liwanag n~g isng ilaw ay canilng naaninagnagan ang
ilng may m~ga mukhng tao: m~ga taong nacayacap sa canilng m~ga tuhod
at sa pag-itan n~g dalawng tuhod nilng it'y ikincubl ang canilng
ulo, m~ga nacatab, nan~gacatindg, nan~gacaharp sa pader, at ib pa.
Nrin~gig ang isng pucpc at pagcalairit, na caacbay n~g m~ga
tun~gayaw; binbucsan ang pan~gw.
Nacayucd si doa Consolacin, nacaunat ang m~ga casucasuan n~g liig,
luw ang m~ga mat at nacatitig sa nacasiwang na pint.
Lumabs ang isng anyng nacapag-aalap-ap na naguiguitn sa dalawng
sundalo; ya'y si Trsilo na capatd ni Bruno. May m~ga esposas ang
m~ga camy; ipinammasid n~g canyng m~ga wasc wasc na m~ga damt ang
canyng batibot na m~ga casucasuan. Tinitigan niyng walng pacundan~gan
ang asawa n~g alfrez.
Sa licuran ni Trsilo'y sumipt ang isng anyng cahabaghabg, na
tumtaghoy at umiiyac na anaki'y musms; pily cung lumacad at may
dun~gis na dug ang salawl.
--Iy'y isng mapangday,--ang inihiwatig n~g alfrez sa cura;
nagbantng tumacas, n~guni't nasugatan siy sa hit. Ang dalawng it
ang tan~ging m~ga buhy sa canil.
--An ang pan~galan mo?--ang itinanng n~g alfrez cay Trsilo.
--Trsilo Alasigan.
--An ang ipinan~gac sa iny ni don Crisstomo upng looban niny ang
cuartel?
--Cailn ma'y hindi nakikipag-usap sa amin si don Crisstomo.
--Huwg mong itanggu! Cay binant ninyng cam ay subukin.
--Nagcacamali p cay; pinaty p niny sa capapal ang aming am,
siy'y ipinanghihiganti namin, at wal n~g ib. Hanapin p niny ang
inyng dalawng casama.
Nagttaca ang alfrez na tiningnn ang sargento.
--Nan~garoon sil sa ban~gin, doon sil itinapon namin cahapon, doon
sil mabbuloc. N~gay'y patayin na niny ac, wala na cayng malalamang

an pa man.
Tumahimic at nangguilals ang laht.
--Sabihin mo sa amin cung sino sino ang iyng m~ga ibng cainalm,--ang
ibinant n~g alfrez na iniwawasiwas ang isng yantc.
Sumun~gaw sa m~ga lab n~g may sala ang isng n~giti n~g pagpapawalng
halag.
Nakipag-usap n~g sandali sa cura ang alfrez, na marahan ang canilng
salitaan; at sac humarp sa m~ga sundalo.
--Ihatid niny siy sa kinalalagyan n~g m~ga bangcy!--ang iniutos.
Sa isng suloc n~g patio, sa ibabaw n~g isng carretng lum, ay
nacabuntn ang limng bangcy, na halos nattacpan n~g capirasong
gulant na bang na pun n~g carumaldumal na m~ga dum. Nagpaparoo't
parito sa magcabicabilang dulo ang isng sundalo, na may't may'y
lumlur.
--Nakikilala mo ba sila?--ang tanng n~g alfrez na itinatas ang
banig.
Hindi sumagt si Trsilo; nakita niy ang bangcy n~g asawa n~g ull na
babae na casama n~g m~ga iba; ang bangcy n~g canyng capatd na tadtd
n~g sugat ang catawn, sa csasacsac n~g bayoneta, at ang cay Lucas na
may lubid pa sa liig. Lumungct ang canyng panin~gin at tila mandn
nagpumigls sa canyng dibdib ang isng buntng hinin~g.
--Nakikilala mo sil?--ang mulng sa cany'y itinanng nil.
Nanatili sa pagca pip si Trsilo.
Isng haguint ang siyng umalin~gawn~gw sa han~gin at pumal ang
yantc sa canyng licd. Nan~ging, nan~gurong ang canyng m~ga
casucasuan. Inulit-ulit ang pagpal n~g yantc, n~guni't nanatili si
Trsilo sa pagwawalng bahal.
--Hagupitn siy n~g pal hanggng sa pisanan magsalit!--ang sigw
n~g alfrez na nagn~gin~gitn~git.
--Magsabi ca na!--ang sinabi sa cany n~g directorcillo;--sa papaano
ma'y ppatayin ca rin lamang.
Mulng inihatid siy sa salas na kinalalagyan n~g isng napipiit, na
tumatawag sa m~ga santo, nan~gan~galigkig ang m~ga n~gipin at ang m~ga
paa'y cusang nahuhubog.
--Nakikilala mo ba iyn?--ang tanng ni par Salvi.
--N~gayn co lamang siy nakita!--ang sagt ni Trsilo, na minmasdan
ang is n~g may halong habg.
Binigyn siy n~g isng suntc at isng sicad n~g alfrez.
--Inyng igapos siy sa bangc!
Hindi na inals sa cany ang m~ga esposas na naddumhan n~g dug, at
siy'y itinali sa isng bangcng cahoy. Lumin~gap ang caawaaw sa

canyng paliguid, na anaki'y may hinahanap siyng an man, at n~g

canyng nakita si doa Consolacin, siy'y humalakhc n~g patuy. Sa
pagtatac n~g m~ga nanonood ay sinundn nil ang tintingnan n~g
nagagapos, at ang canilng nakita'y ang guinoong babae, na
nan~gan~gatlab n~g caunt.
--Hindi pa ac nacacakita n~g ganyng capan~gt na babae!--ang biglang
sinabi n~g malacs ni Trsilo, sa guitn n~g hind pag-imc nino
man;--ibig co pang humig sa ibabaw n~g isng bangc, na gaya n~g
calagayan co n~gayn, cay sa humig ac sa siping niy na gaya n~g
alfrez.
Namutl ang Musa.
--Papatayin p niny ac sa pal, guinoong alfrez,--ang
ipinagpatloy;--n~gayng gabi ipanghhiganti aco n~g inyng asawa
pagyacap niy sa iny.
--Lagyn niny n~g pang-al ang bibig!--ang sigw n~g alfrez na
nahhibang at nan~gn~gatal sa galit.
Tila mandin walng ibng hinhan~gag si Trsilo cung di ang siy'y
magcapang-al, sa pagca't pagcatapos na siy'y malagyan n~g pang-al na
iyn, nagsaysy ang canyng m~ga mat n~g isng kislp n~g catuwan.
Sa isng hudyt n~g alfrez, pinasimulan n~g isng guardiang may hawac
na isng yantc, ang canyng cahapishapis na catungculan, Nan~gurong ang
boong catawn ni Trsilo; isng un~gol na sacl at mahab ang siyng
nrin~gig, bag man napapasalan ang canyng bibig n~g damit; tumun~g:
nappigt ang canyng damt n~g dug.
Tumindig n~g boong hirap si par Salvi, na nammutl't sir ang
panin~gn, humudyt n~g camy, at linisan ang salas na nan~gn~galog ang
m~ga tuhod. Nakita niy sa daan ang isng dalagang nacasandl sa pader,
matuwd ang catawn, hindi cumikilos, nakkinig na lubs, tintingnan
ang lang-lang, nacaunat ang m~ga nan~gn~gayumcom na m~ga camy sa
lumang muog. Binibilang manding hindi humhin~ga ang m~ga hamps na
macalabg, walng taguintng at yang cahambl-hambl na daing. Siy ang
capatd na babae ni Trsilo.
Samantala'y ipinagpapatuloy sa salas ang cagagawang iyn; ang culang
palad, sa hindi na macayang bathing hirap, ay napipi at hininty na
man~gapagl ang canyng m~ga verdugo. Sa cawacasa'y inilawt ang m~ga
bisig n~g sundalong humihin~gal; ang alfrez, na nammutl sa galit at
sa pangguiguilals, humudyt n~g is upang calagun ang pinahihirapan.
Nang magcgayo'y nagtindg si doa Consolacin at bumulng n~g iln sa
canyng asawa. Tuman~g it, sa pagpapakilalang canyng naunaw.
--Dalhn siy sa bal-on!--any.
Natatalastas n~g m~ga filipino cung an ang cahulugn n~g salitng it;
isinasatagalog nil sa sabing _timbain._ Hindi namin maalaman cung sino
cay ang nacaisip n~g ganitng gaw. Ang Catotohanang umaahon sa isng
bal-on, marahil ay isng pagbibigy cahulugng npacamatindng libc.
Sa guitn n~g patio n~g tribunal ay naroroon ang caayaayang pader na na
caliliguid sa isng bal-on; ang pader na ya'y batng buhy na magaspng
ang pagcacgaw. Isng casangcapang tulad sa pinggng cawayan
(timbalete) ang siyng doo'y gamit sa pagcuha n~g tubig na malapot,

marum at mabah. M~ga papantin~gin, m~ga dumi at ib pang masasamng

tubig ang doo'y natitipon, sa pagc't ang bal-ong ya'y tulad naman sa
bilangguan; doon inihuhulog ang lahat n~g pinawawalang halag
ipinalalagay na wala nang cabuluhn; casangcapang doo'y mahulog,
magpacabutibuti, wala n~g halag. Gayn ma'y hindi tinatabunan cailn
man: manacnacang pinahihirapan ang m~ga bilanggng hucayi't palaliman
ang bal-ong iyn, hindi dahil sa balac na muha n~g capakinaban~gn sa
parusang iyn, cung d dahil sa m~ga cahirapang nangyayari sa gawng
iyn: ang bilanggng doo'y lumusong ay nacacacuha n~g lagnt na ang
caraniwa'y ikinammatay.
Pinanonood ni Trsilo, na nacatitig, ang m~ga paghahand n~g m~ga
sundalo; siy'y nammutl n~g mainam at nan~gn~gatal ang canyng m~ga
lab bumbulong n~g isng dalan~gin. War'y nawal ang pagmamataas
niy sa canyng di maulatang hirap, cung hindi ma'y hindi na totoong
masimbuy. Macailang inilun~gayn~gy ang nacalindg na liig, tumitig sa
lup, sang-ayong magdalit.
Dinal siy nil sa pader na nacaliliguid sa bal-on, na sinsundan ni
doa Consolacing nacan~git. Isng sulyp, na may tagly na panaghil,
ang itinapon n~g sawng palad, sa nagcacapatong-patong na m~ga bangcy,
at isng buntng hinin~g ang tumacas sa canyng dibdib.
--Magsabi ca na!--ang mulng sinabi sa cany n~g directorcillo,--sa
papaano ma'y bibitayin ca; mamaty ca man lamang na hindi totoong
naghirap n~g malak.
--Aalis ca rito upng mamaty,--ang sinabi sa cany n~g isng
cuadrillero.
Inalisn nil siy n~g pang-al, at ibinitin siyng ang tali ay sa m~ga
paa. Dapat siyng ihugos n~g patiwaric at manatiling malan lan sa
ilalim n~g tubig, catulad n~g guingaw sa timb, na ang caibhn lamang
ay lalong pinalalaon ang tao.
Umalis ang alfrez upng humanap n~g rels at n~g bilan~gin ang m~ga
minuto.
Samantala'y nacabitin si Trsilo, ipinapawid n~g han~gin ang canyng
mahabang buhc, nacapikit n~g caunt.
--Cung cay'y m~ga cristiano, cung may pus cay,--ang ipinamanhic n~g
paans,--ihugos niny ac n~g matulin, ihugos niny sa isng paraang
sumalpc ang aking ulo sa bat at n~g ac'y mamaty na. Gagantihin cay
n~g Dios sa magandng gawng ito ... marahil sa ibng araw ay mangyari
sa iny ang kinhnatnan co.
Nagbalc ang alfrez at pinan~guluhan ang paghuhugos na tan~gan ang
rels.
--Marahan, marahan!--ang sigw ni doa Consolacing sinusundan n~g mat
ang cahabaghabg;--mag-in~gat cay!
Marahang bumbab ang timbalete; humihilahis si Trsilo sa m~ga batng
nan~gacaumbc at sa m~ga mababahong damng sumisibol sa m~ga guiswc.
Pagca tapos ay hindi na cumilos ang timbalete; binibilang n~g alfrez
ang m~ga segundo.
--Itas!--ang matinding utos, n~g macaraan na ang calahating minuto.

Ang in~gay na mataguintng at nagcacasaliwsaliw n~g m~ga patac n~g tubig

na nahuhulog sa ibabaw n~g tubig ang siyng nagbalit n~g pagbabalc n~g
may sala sa caliwanagan. N~gayn, palibhasa'y lalong mabig-at ang
pabat, siy'y nanhc n~g mabilis. Nangllaglag n~g malaking in~gay ang
m~ga batng natitingcab sa m~ga tab n~g baln.
Nattacpan ang canyng noo't ang canyng buhc n~g carumaldumal na
pusal, puspos n~g m~ga sugat at m~ga galos ang canyng mukh, ang
catawa'y bas at tumutul, n~g siy'y sumipt sa m~ga mat n~g
caramihang hindi umimic; pinapan~gn~galigkig siy sa guinw n~g
han~gin.
--Ibig mo bang magsaysy?--ang sa cany'y canilng itinanng.
--Huwg mong pabayaan ang capatid cong babae!--ang ibinulng n~g
caawaaw, na tinititigan n~g pagsam ang isng cuadrillero.
Mulng cumalairit ang pinggng cawayan, at mulng nawal ang
pinahihirapan. Nahihiwatigan ni doa Consolacing hind gumgalaw ang
tubig. Bumilang n~g isng minuto ang alfrez.
Nang mulng ipanhic si Trsilo'y nacawin~g at nan~gin~gitim ang mukh.
Tinitigan niy ang m~ga naroroon at nanatiling nacadilat ang m~ga matng
nan~ga mmula sa dug.
--Magsasabi ca ba?--ang mulng itinanng n~g alfrez na ang tinig ay
nangllupaypay.
Umilng si Trsilo, at muli na namang inihugos siy. Untiunting
nassarhan ang m~ga pilic-mat niy, ang balingtato n~g canyng m~ga
mat'y nananatili sa pagtitig sa lan~git na pinapawiran n~g mapuputng
alapaap; ibinabal ang liig upng macapanatili sa panonood n~g liwanag
n~g araw, n~guni't pagdaca'y napilitang lumubog sa tubig, at tinacpn
n~g carumaldumal na tabing na iyn ang canyng minmasdang daigdg.
Nagdaan ang isng minuto; namasid n~g tumtin~ging Musa ang malalaking
bulubc n~g tubig na napaiibabaw.
--Nauuhaw!--ang sabing tumatawa.
At mulng tumining ang tubig.
Isng minuto't calahati ang itinagl n~gayn, bago humudyt ang alfrez.
Hindi na nacawin~gi ang mukh ni Trsilo;
pan~gisp ang puti n~g mat, lumlabas sa
may cahalong cumacayat na dug; humihihip
hindi na nan~gan~gn~galigkig ang canyng

nasisilip sa nacasiwang na
bibig ang tubig na pusaling
ang han~ging malamg, n~guni't
catawn.

Nan~gagtin~ginan ang laht na walng imc, nan~gamumutl at pawang

nan~ga alagum. Humudyat ang alfrez upng alisin sa pagcabitin si
Trsilo at lumayng naglilininglining; macailang idiniit ni doa
Consolacin sa nacalils na m~ga paa n~g bangcy ang baga n~g canyng
tabac, n~guni't hindi cumatl ang catawn at namaty ang apy.
--Nag-ins siy sa sarili!--ang ibinulng n~g isng
cuadrillero;--masdn niny't binaligtd ang canyng dil, na anaki
pinacs niyng lunukn.
Pinagmmasdang nan~gn~gatal at nagppawis niyng isng bilangg ang

m~ga guinagawng iyn; lumilin~gap na ang camukh'y ull sa laht n~g

panig.
Ipinag-utos n~g alfrez sa directorcillong tanun~gn ang bilanggng
iyn.
--Guinoo, guinoo!--ang hibic;--akin pong sasabihin ang lahat ninyng
maibigang sabihin co!
--Cung gayo'y mabuti! tingnn natin; an ang pan~galan mo?
--Andng, p!
--Bernardo ... Leonardo ... Ricardo ... Eduardo ... Gerardo ... an?
--Andng, p!--ang inulit n~g culng culng ang isip.
--Ilagy ninyng Bernardo an man,--ang inihatol n~g alfrez.
--Apellido?
Tiningnn siy n~g taong iyng nagugulat.
--An ang pan~galan mong dagdg sa n~galang Andng?
--Ah, guinoo! Andng Culng-culng po!
Hindi napiguil ang tawa n~g nan~gakikinig; pat ang alfrez ay tumiguil
n~g pagpaparoo't parito.
--An ang hanap-buhay mo?
--Mnunub p n~g niyg, at alila p n~g aking biyanng babae.
--Sino ang nag-utos sa inyng looban niny ang cuartel?
--Wal p!
--Anng wal? Huwg cang magsinun~galing at titimban ca! sino ang
nag-utos sa iny? Sabihin mo ang catotohanan!
--Ang catotohanan p!
--Sino?
--Sino p!
--Itinatanong co sa iy cung sino ang nag-utos sa inyng cay'y
man~gag-als.
--Alin p bang als?
--Iyn, cung cay ca doroon cagab sa patio n~g cuartel.
--Ah, guinoo!--ang biglng sinabi ni Andng na nagddalang cahihiyan.
--Sino n~ga ang may casalanan n~g bagay na iyn?
--Ang akin pong biyanng babae!

Tawanan at pangguiguilals ang sumund sa m~ga salitng it. Humint n~g

paglacad ang alfrez at tiningnn n~g m~ga matng hindi galt ang
caawaaw, na sa pagcaisip na magaling ang kinalabasan n~g canyng m~ga
sinabi, nagpatuloy n~g pananalitng masay ang any.
--Siy n~g p; hindi p ac pinacacain n~g aking biyanng babae cung
di iyng m~ga bulc at wal n~g cabuluhn; cagab, n~g ac'y umuwi
rito'y sumakt ang aking tiyn, nakita cong na sa malapit ang patio n~g
cuartel, at aking sinabi sa sarili;--N~gay'y gab, hindi ca makikita
nino man.--Pumasoc ac ... at n~g tumitindig na ac'y umalin~gawn~gw
ang maraming putucan: itinatali co p ang aking salawal....
Isang hamps n~g yantc ang pumutol n~g canyng pananalit.
--Sa bilangguan!--ang iniutos n~g alfrez;--ihatd siy n~gayng hapon
sa cabecera!
TALABABA:
[261] _Vae Victis!_ wicang lating ang cahulugng sa wicang tagalog ay
_Sa aba n~g m~ga naggahis!_ M~ga salita ni Breno sa m~ga romano, na sa
tuwi na'y inuulit hanggng sa m~ga panahng it, bag man n~gayo'y
naghahari ang cagandahang asal. N~gay'y gaya rin n~g una, na ang sa
lalong malalacs ang siy lamang m~ga catuwirang nagwwagui.--P.H.P.

=LVIII.=
=ANG SINUMPA.=
Hind nalao't cumalat sa bayan ang balitng ilalacad ang m~ga bilangg;
nacalagum muna ang pagcarin~gig n~g gayng balit, at sac sumund ang
m~ga iyacan at panambitanan.
Nan~gagtatacbuhang war'y m~ga ull ang m~ga casambahy n~g m~ga
bilangg; nan~gagssiparoon sa convento, mul sa convento'y napapasa
cuartel at mul sa cuartel ay napasasa tribunal, at sa pagc't hindi
sil macsumpong n~g aliw saan man, canilng pinpun ang alang-alang
n~g m~ga sigw at panambitan. Nagculng ang cura sa pagc't may sakt,
dinagdagn n~g alfrez ang dami n~g m~ga sundalong na bbantay sa cany,
at sinasalubong n~g culata n~g m~ga sundalong iyn ang m~ga babaeng
nan~gagmamacaam; ang gobernadorcillo, taong walng cabuluhn, anaki'y
lalo pang haling at walng cabuluhn mandn cay sa dati. Sa tapt n~g
bilanggua'y nan~gagtatacbuhang pacabicabil ang m~ga babaeng may lacs
pa; ang m~ga wal na nam'y nan~gagsisiup sa lup't tinatawag ang m~ga
pan~galan n~g m~ga taong canilng iniirog.
Manin~gas ang araw, n~guni't sino man sa m~ga cahabaghabag na iy'y
hindi nacaiisip umuw. Si Doray, ang masay't lumiligayang asawa ni don
Filipo'y nagpapacabicabilang pusps n~g capighatan, kilic ang canyng
musms na anc na lalaki: cpuw sil umiiyac.
--Umuw na p cay,--ang sa cany'y sinasabi; malalagnat ang inyng
anc.
--Bakit pa mabubuhay cung wal rin lamang isng amng sa cany'y
magtutur?--ang isinasagt n~g nalulunos na babae.

--Wal pong casalanan ang inyng asawa; marahil siy'y macabalc din!
--Siy n~g, cung paty na cami!
Tumatan~gis si capitana Tinay, at tinatawag ang canyng anc na si
Antonio; tintingnan n~g matapang na si capitana Mara ang maliit na
rejas, sa pagc't sa dacong loob niy'y naroroon ang canyng dalawng
cambl, na siyng tan~ging m~ga anc niy.
Naroroon ang biyann n~g mnunub n~g niyg; hindi siy tumatan~gis:
nagpaparoo't parito, na cumcumpas na lilis ang m~ga manggs at
pinagsasabihan n~g malacs ang nan~groroon:
--May nakita na ba cayng cawan~gis nit? Hulihin ang aking si Andng,
paputucan siy, isuot sa pan~gw at ilalacad sa cabecera, dahil lamang
sa ... dahil lamang sa may bagong salawal? Humhin~g ang ganitng gawa
n~g ucol na gant! Napacalabis namn ang m~ga guardia civil!
Isinusump cong pagca nakita co uling sino man sa canil'y humahanap
n~g cublng lugar sa aking hlamanan, gaya n~g madals na totoong
guingawa nil, aalsn co sil n~g ipinamamayan, aalsn co sil n~g
ipinamamayan! cung hindi ac namn ang canilng alsn!!!
N~guni't iilan tao ang pumpansin sa maca Mahomang biyann.
--Si don Crisstomo ang may casalanan n~g laht n~g it,--ang buntng
hinin~ga n~g isng babae.
Naroroon di't nagpapacabicabila, na cahal n~g marami, ang maestro sa
escuelahan; hindi na pinapagccuscos ang m~ga palad n~g camy ni or
Juan; hindi na dinadaladala niy ang canyng _plomada_ at ang canyng
_metro:_ itm ang pananamit n~g lalaki, sa pagc't nacrin~gig siy n~g
masasamng balit, at palibhasa'y nananatili siy sa canyng asal na
ipalagy ang drating na panahng parang nangyari na, ipinagllucs na
niy ang pagcamaty ni Ibarra.
Tumiguil, pagca las dos n~g hapon, sa tapt n~g tribunal, ang isng
carretng walng an mang pandng, na hinihila n~g dalawng vacang
capn.
Liniguid n~g caramihan ang carretn, na ibig nilng alsn sa
pagcasingcaw at ipagwasacan.
Huwg cayng gumaw n~g gayn,--ani capitana Mara;--ibig ba ninyng
sil'y maglacd?
It ang pumiguil sa m~ga casambahy n~g m~ga bilangg. Lumabs ang
dalawampng sundalo at canilng liniguid ang sasakyn. Lumabs ang m~ga
bilangg.
Ang unauna'y si don Filipo, na gaps; bumating nacan~git sa canyng
asawa; tuman~gis n~g masaclp si Doray at nahirapan ang dalawng guardia
upng humadlng sa cany at n~g huwg mayacap ang canyng asawa. Sumipt
na umiiyac na parang musms si Antoniong anc ni capitana Tinay, bagay
na siyang lalong nacragdag n~g m~ga pagsigw n~g canyng familia.
Humagulhl si Andng pagcakita sa canyng biyanng babae, na siyng may
cagagawn n~g canyng pagcapahamac. Baliti rin si Albinong
nagseminarista, at gayn din ang dalawng cambl na anc ni capitana
Maria. Masasam ang loob at hindi umiimic ang tatlng binatng it. Ang
hulng lumabs ay si Ibarra, na walng tal, n~guni't napapag-itanan n~g

naghhatid na dalawng guardia civil. Nammutl ang binat; humanap siy

n~g isng mukhng catoto.
--Iyn ang may casalanan!--ang ipinagsigawan n~g maraming tinig;--iyn
ang may casalanan ay siyng walng tal!
--Walang an mang guinagaw ang aking manugang ay siyang
naca-"esposas"!
Linin~gn ni Ibarra ang m~ga guardia:
--Gapusin niny ac, n~guni't gapusin ninyng mabuti ac, abo't
sico!--ang canyng sinabi.
--Walang tinatanggp camng utos na ganyn ang aming gawn!
--Gapusin niny ac!
Sumunod ang m~ga sundalo.
Sumipt ang alfrez na nan~gan~gabayo, at batbt n~g m~ga sandata pat
n~g m~ga n~gipin; may sumsunod sa canyng samp labinglimng sundalo
pa.
Bawa't isng bilangg'y may canicanyng casambahay na nanghihinaing
upng cahabagan, na dahil sa cany'y tumatan~gis at nagpapalayaw n~g
lalong matitimyas na tagur. Si Ibarra lamang ang tan~ging doo'y wal
sino man; nan~gagsials doon pat si or Juan at ang maestro sa
escuelahan.
--An p ba ang guinaw sa iny n~g aking asawa't n~g aking anc?--ang
sa cany'y sinasabi ni Doray na tumatan~gis; tingnn p niny ang
caawaaw cong anc! inalsan niny siy n~g am!
Ang pighat n~g m~ga casambahay ay nagung galit sa binat, na
pinagbibintan~gang siyng may cagagawn n~g caguluhan. Ipinag utos n~g
alfrez ang pagya-o.
--Icw ay isng duwg!--ang sigw n~g biyann ni Andng. Samantalang
nakikihamok ang m~ga ib dahil sa iy, icaw nama'y tumatag, duwg!
--Sumpan ca naw!--ang sabi sa cany n~g isng matandng lalaki na sa
cany'y sumsunod;--pusng ang guintng tinipon n~g iyng magugulang at
n~g sirin ang aming capayapan! Pusng!, pusng!
--Bitayin ca naw, hereje!--ang sigw sa cany n~g isng camag-anac na
babae ni Albino, at sa hindi na macapiguil ay nuha n~g isng bat at sa
cany'y ipinucl.
Sinundn ang ulirng iyn, at sa ibabaw n~g sawng palad na binat'y
umuln ang alabc at m~ga bat.
Tiniis ni Ibarra n~g walng imc, walng poot at walng dang ang tapt
na panghihingant n~g gayng caraming m~ga psng nan~gasugatan. Yan
ang paalam, ang _adios_ na sa cany'y dulot n~g canyng bayang
kinlalagyan n~g laht n~g canyng m~ga sinsinta. Tumun~g, marahil
canyng dinidilidili ang isng taong pinal sa m~ga lansan~gan sa
Maynil, ang isng matandng babaeng nahandusay na paty pagcakita sa
ulo n~g canyng anc na lalaki; marahil dumaraan sa canyng m~ga mat
ang nangyari sa buhay ni Elas.

Minagaling n~g alfrez na palayuin ang caramihang tao, n~guni't hindi

humint ang pangbabat at ang m~ga paglait. Is lamang in ang hindi
ipinanghhiganti sa cany ang canyng m~ga pighat: it'y si capitana
Mara. Hindi cumikilos, nacahibic ang m~ga lab, pun ang m~ga mat n~g
m~ga luhng umaagos na walng in~gay, canyng pinanonood ang pagpanaw
n~g canyng dalawng anc na lalaki; sa panonood sa canyng hind
pagkilos at sa canyng pipng dalamhat, nawwal ang pagcatalinhag ni
Niobe.
Malay na ang pulutng.
Sa m~ga taong nacasun~gaw sa bihibihirang bintanng nacabucs, ang
lalong nagpakita n~g habag sa binat'y yang m~ga hindi nababahal at
walng adhic cung di manood lamang. Nan~gagtag ang canyng m~ga
caibigan, pat si capitang Basilio'y nagbawal sa canyng anc na si
Sinang, na huwg umiyc.
Nakita ni Ibarra ang umaaso pang bahay niyng natupoc, ang bahay n~g
canyng m~ga magugulang, ang bahay na sa cany'y pinan~ganacn, ang
kinabubuhayan n~g lalong matatams na alaala n~g canyng camusmusn at
n~g canyng cabinatan; ang m~ga luhng malaong canyng pinipiguilpiguil
ay bumalong sa canyng m~ga mat, lumun~gayn~gay at tuman~gis, na hindi
magcaroon n~g alw na mailihim ang canyng pag-iyac, palibhasa'y
nacagapos, macapucaw man lamang ang canyng pighat n~g habag sa
can~gino man. N~gay'y wal siyng bayan, bahay, casintahan, m~ga
catoto, at mahihintay na maligayang panahng drating.
Mul sa isng matas na lugar ay pinanonood ang malungct na pulutng na
iyn n~g isng tao. Siy'y isng matandng lalaki, nammutl, payat na
payt ang mukh, nacabalot sa isng cumot na lana, at nannungcod n~g
boong pagl. Siy ang matandng filsofo Tasio, na nang mabalitan ang
nangyari ay nagbantng iwan ang canyng hihign at dumal, n~guni't
hindi itinulot n~g canyng lacs na macarating siy hanggng sa
tribunal. Sinundn n~g mat n~g matand ang carretn hanggng sa it'y
nawal sa malay: nanatiling sumandal sa pag-iisip-isip na nacatun~g,
nagtindig pagcatapos at nag inat n~g boong hirap na tinun~go ang
canyng bahay, na nagppahin~ga maya't may.
Nasumpun~gan siyng paty, kinabucasan, n~g m~ga nag-aalag n~g m~ga
hayop, sa paanan n~g pagpasoc sa canyng tahanang nag-isa.

=LIX.=
=ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG M~GA PAG-AARI.=
Lihim na ibinalit n~g telgrafo ang nangyaring iyn sa Maynil at n~g
macaraan ang tatlomp't anim na horas ay nan~gagsasaysay na n~g bagay na
iyn n~g malakng talinghag at hindi cacauntng m~ga pagbabal, ang
m~ga pamahayagan, na dinagdagn, pinagbuti at binawasan n~g fiscal.
Samantala'y m~ga balitng tan~ging mul sa m~ga convento ang nan~gaunang
tumacbng salinsalin sa m~ga bibg, sa lihim, na nagbbigay n~g malakng
tacot sa bawa't macaalam. Ang nangyaring iyng sa libolibong
pagcacabalit'y nagcaiba n~g lubh, pinaniniwalan n~g humiguit cumulang
na cadalian, alinsunod sa cung nagpapapuri nacassalansang sa m~ga
hidwng hlig at any n~g caisipn n~g bawa't is.

Bag man hindi nasisir ang catahimican n~g bayan, sa paimbabw man
lamang, n~guni't naliligalig ang capayapaan n~g bahay, tulad sa
nangyayari sa isang law: bag man nakikitang patag at walng an mang
alon ang dacong ibabaw, n~guni't sa ilalim ay gumgamw,
nan~gagtatacbuhan at nan~gaghhabulan ang m~ga piping isd.
Nan~gagpasimulng nan~gagpainog-inog, wan~gis sa m~ga par-par, ang
m~ga cruz, m~ga condecoracin, m~ga galn, m~ga catungculan, m~ga
caran~galan, capangyarihan, calakhn, matataas na camahalan at ib pa,
sa isng impapawid na guintng salap sa m~ga mat n~g isng bahagui n~g
m~ga mmamayan. Sa isng bahagui namn n~g m~ga mmamayang iy'y
napailanglng sa abt n~g panin~gin ang isng alapaap na madilm, at
nan~gin~gibabaw sa culay ab-abng pinacapang-ilalim, ang maiitim na
parang anino n~g m~ga rejas, m~ga tanical, at pati n~g calaguimlaguim
na bibitayn. War'y nririn~gig sa han~gin ang m~ga tanng, ang m~ga
bat, ang m~ga sigw na pinpacnit n~g m~ga pahirap; nagagamagam ang
Marianas at ang Bagumbayang cpuw nan~gababalot n~g isng parang
maduming pigt n~g dugng culubng: na sa culab ang m~ga man~gin~gisd
at ang m~ga isd. Ang nangyaring iy'y inilladlad ni Capalaran sa
gunigun n~g m~ga tag Maynilng tulad sa m~ga tan~ging paypy na galing
sa China: napipintahan n~g itim ang isng mukh; ang is nam'y pusps
n~g dorado, matitingcd na m~ga culay, m~ga ibon at m~ga bulaclac.
Naghahar sa m~ga convento ang malakng ligalig. Isinsingcaw ang m~ga
carruaje, nan~gagddalawan ang m~ga provincial, may lihim na m~ga
pulong. Nan~gagsisiharap sil sa m~ga palacio upng canilng ihandg ang
canilng tulong sa _Gobierno na na sa calakilakihang pan~ganib._ Muling
napagsalitaanan ang m~ga cometa, ang m~ga pasaring, ang m~ga matutulis
na pananalit, at ib pa.
--Isng _Te Deum,_ isng _Te Deum!_--ang sinasabi n~g isng fraile sa
isng convento;--at n~gay'y sino ma'y huwag magcuculang sa
pagpasacoro! Hindi cacaunting cagalin~gan ang guinaw n~g Dios, na
ipakita cung gaano ang cahalagahan natin, n~gayn pa namn sa m~g
panahng itng totoong npacasasam!
--Dahil sa ganitng muntng tur, marahil ay kincagat ang canyng m~ga
lab n~g generalillong Buisit,--ang sagt namn n~g is.
--An cay ang nangyari sa cany cung hindi ang m~ga Capisanan n~g m~ga
fraile?
--At n~g lalong umnam ang ating pagdiriwang, ipagbigay lam sa uldg na
tagapagluto at sa procurador ... Gaudeamus (cainan) sa tatlng araw!
--Amen!, Amen! Mabuhay si Salvi Mabuhay!
Ib namn ang salitaan sa isng convento.
--Nakita na niny? Iy'y isng nag-aral sa m~ga jesuita; lumlabas sa
Ateneo ang m~ga filibustero!--ang sabi n~g isng fraile.
--At ang m~ga caaway n~g m~ga fraile.
--Sinabi co na: ipinapahamac n~g m~ga jesuita ang lupang it,
pinahahalay ang ugali n~g cabatan; datapuwa't pinababayaan, sila't
dahil sa gumuguhit sa papel n~g ilng m~ga walng cawawaang cahig manc
cung lumilindol....
--At ang Dios ang nacacaalam cung papaano ang m~ga pagcacagaw!

--Siy n~g, datapuwa't man~gahas cayng sumalansang sa canila? Pagca

nan~gn~ging at gumgalaw ang lahat! sino ang macasusulat n~g m~ga
cahig-manc! Wal, si par Secchi!....
At nan~gagn~gin~gitan n~g malakng pagpapawalng halag.
--N~guni't ang m~ga sigw? at ang m~ga bagy?--ang tanng n~g is n~g
matindng paglibc;--hindi ba cadakidakilan iyn?
--Sino mang man~gin~gisda'y nahuhulan ang m~ga bagay na iyn!
--Pagc ang namiminuno'y isang halng ... sabihin mo sa akin cung an
ang any n~g iyong ulo, at sasabihin co sa iy cung an ang iyong
panicad! N~guni't makikita rin niny cung nan~gagtatangkilican ang
man~gagcacaibigan: halos hinhin~g n~g m~ga pamahayagang bigyn n~g
isng mitra (n~g catungculang pagca arzobispo obispo) si par Salvi.
--At cacamtan n~g niy! Masusunduan niy ang catungculang iyn!
--Sa acal mo cay?
--At hindi bag! N~gay'y ibinibigay ang catungculang iyn cahi't sa
walng cabuluhng bagay. Nacakikilala ac n~g isng sa lalong walng
cabuluha'y nagcamit n~g mitra: sumulat n~g isng walng cawawaang aclt,
ipinakilalang walng caya ang m~ga _indio_ cung hindi sa m~ga gawain n~g
camy ... psh! matatand n~g pangcaraniwan!
--Tunay n~g! Nacasisir sa religin ang ganyng caraming m~ga
paglihs sa catuwiran!--ang biglng sabi namn n~g is;--cung may m~ga
mat sana ang mitra at canilng makita ang m~ga bao n~g ulong sa
canil'y pagpuputun~gan....
--Cung ang m~ga mitra sana'y pawang m~ga likh n~g Naturaleza,--ang
dagdg namn n~g is, na ang tinig ay lumalabas sa ilng.--_Natura
abhorret vacuum ..._
--Cay n~g cumacapit sa canil; ang pagcawalng lamn ang sa canil'y
humahalina!--ang sagt n~g isa.
Ang m~ga it at iba png m~ga bagay ang m~ga sbihan sa m~ga convento,
at ipinattawad na namin sa m~ga bumabasa ang pagsasaysy n~g m~ga ibng
m~ga upasal na may m~ga culay poltico, metafsico at mahahanghng.
Ating ihatid ang bumabasa sa bahay n~g isng walng an mang
catungculan, at sapagc't ccaunt ang cakilala natin sa Maynil'y doon
tayo pumaroon sa bahay ni capitang Tinong, ang lalaking mapag-anyaya, na
ating nakitang pinipilit anyayahan si Ibarra upng papurihan siya n~g
isng dalaw.
Sa mayama't maluang na saln n~g canyng bahay sa Tund ay naroon si
capitang Tinong, nacaupo sa isng malapad na silln, na hinhagpos ang
noo't ang batoc, na may anyng lubhng nahahapis, samantalang umiyac at
pinagwiwicaan siy n~g canyng asawang si capitana Tinchang, sa harp
n~g canyng dalawng anc na babae, na nagsisipaking mul sa isng
suloc na hindi nan~gagsisiimic, nan~gattulig at nan~gabbagbag ang
loob.
--Ay, Virgen sa Antipolo!--ang sigw n~g babae.--Ay, Virgen del
Rosario at de la Correa! ay!, ay! Nuestra Seora de Novaliches!

--Nanay!--ang sa cany'y sinabi n~g bunso sa canyng m~ga anc na

babae.
--Sinasabi co na sa iy!--ang ipinatuloy n~g babae, na pagsisi ang
any;--sinasabi co na sa iy! ay Virgen del Crmen, ay!
--N~guni't hindi ca namn nagsasabi sa akin n~g an man!--ang
ipinan~gahs isagt ni capitang Tinong na napapaiyac;--baligtd,
sinasabi mo sa aking mabuti ang aking guingaw sa pagmamalimt co sa
bahay na iyn at manatili sa pakikipag-ibigan cay capitang Tiago, sa
pagc't ... sa pagc't mayaman ... at sinabi mo sa aking....
--An? an ang sinabi co sa iy? Hindi co sinasabi sa iyo iyn, wal
acng sinasabing an man sa iy! Ay! cung pinakinggn mo sana ac!
--N~gayo'y ac ang bibigyan mong casalanan!--ang itinutol n~g masaclp
na tinig, at sac tumampl n~g malacs sa camy n~g silln;--hindi mo
ba sinabi sa aking magaling ang aking guinaw na siy'y aking
inanyayahang cumain dito sa atin, sa pagc't palibhasa'y mayaman ...
sinasabi mong hindi dapat tayong makipagcaibigan cung di sa mayayaman
lamang? Ab!
--Tunay n~gang sinabi co iyn sa iy, sa pagc't ... sa pagc't wal n~g
maggaw; wal cang guingaw cung hindi purihin siy; _don Ibarra_
dito, _don Ibarra_ doon, _don Ibarra_ sa laht n~g panig, aba!
Datapuwa't hindi co inihatol sa iyong makipagkita ca sa cany
makipagsalitaan ca sa cany sa pagcacapisang iyon; hindi mo maicacail
it sa akin.
--Nalalaman co bang paparoon siy roon?
--Ab! dapat mong maalaman!
--Paano? siy'y hindi co man lamang nakikilala pa niyon?
--Aba! dapat mo siyng makilala!
--N~guni't Tinchang, paano'y niyn co lamang siy nakita, at niyn co
lamang namn nrin~gig na siya'y pinag-uusapan!
--Aba! dapat sanang nakita mo siy n~g una, nrin~gig ang usapan
tungcl sa cany, sa pagc't lalaki icaw, may salawal ca at bumabasa ca
n~g _Diario de Manila!_--ang di mabilng na sagt n~g asawa, casaby n~g
pagpapahatid sa cany n~g cakilakilabot na irap.
Walng maalamang itutol si capitan Tinong.
Hindi pa nasiyahan si capitana Tinchang sa canyng pagwawagung it'y
pinacsng siy'y papangguipuspusn, caya't sa cany'y lumapit na
nacasuntoc.
--Cay ba nagpagl ac n~g mahabang panahn at nagtipd n~g hindi
cawas, at n~g dahil sa iyng cahalin~ga'y ipahamac mo ang bun~ga n~g
aking m~ga pagod?--ang ipinagwica sa cany,--N~gay'y paririto sil't
n~g icaw ay dalhn sa tapunn, huhubaran cam n~g ating pag-aar, gaya
n~g nangyari sa asawa ni ... Oh, cung lalaki lamang ac! cung lalaki
lamang ac!
At n~g makita niyng tumtun~go ang canyng asawa, mulng nagpasimul
n~g pagtan~guyn~gy, n~guni't lagu ring inuulit:

--Ay, cung lalaki lamang ac! cung lalaki lamang ac!

--At cung naguing lalaki icaw,--ang itinanng sa cawacasan n~g lalaking
nadadalimumot na,--an sana ang gagawin mo?
--An? ab!, ab!, ab! n~gayn di'y hharap aco sa Captan
General, upng ac'y humandg sa pakikihamoc laban sa m~ga
nanghihimagsic, n~gayn din!
--N~guni't hindi mo ba nababasa ang sinasabi n~g _Diario?_ Basahin mo!
Nasugp n~g boong higpt, lacs at catigasn ang caliluhng imb at
casamsamaan, at hindi malalao't daramdamin n~g m~ga suwail na caaway
n~g Inng Bayan at n~g canilng m~ga cainalm, ang boong bigt at
caban~gisn n~g m~ga cautusan ... nakita mo na? wala n~g himagsican.
--Hindi cailan~gan, dapat cang humarp na gaya n~g guinawa n~g madla n~g
tang 72, at nan~gacaligts n~ga namn.
--Siya n~ga! humarp din si par Burg....
Datapuwa't hindi natapos ang salita; tinacb siya n~g babae at tinacpn
ang canyng bibg.
--Hal! sabihin mo ang pan~galang iyn at n~g bucas di'y bitayin ca sa
Bagumbayan Hindi mo ba nalalamang sucat na ang saysayin ang pan~galang
iyan upang parusahan ca, na hindi cailangan ang gumawa pa n~g _causa?_
Hal! sabihin mo!
Cahi't ibiguin man ni capitan Tinong sundin ang utos n~g canyng asawa'y
hindi rin mangyayari; natatacpan ang canyang bibig n~g dalawng camy
n~g canyng asawa, at iniipit ang canyang maliit na ulo laban sa licuran
n~g silln, at marahil namatay sa pagcainis ang abng lalaki cung hindi
namag-itan ang isng bagong dumatng na tao.
It'y ang canilng pinsang si Primitivo, na nasasaulo ang Amat, isng
lalaking may m~ga apat na pong tan ang gulang, malinis ang pananamit,
titiyanin at may catabaan.
--_Quid video?_--ang biglng sinabi;--an ang nangyayari?
_Quare?_[262]
--Ay, pinsan!-anng babae na umiiyac at tumatacbong patun~go sa
cany;--ipinatawag cata, sa pagc't hindi co maalaman cung an ang
mangyayari sa aming m~ga babae ... an ba ang hatol mo sa amin?
Magsalita ca, icaw na nag-aral n~g latin at m~ga _argumento_
(pakikipagmatuwiran)!..
--N~guni't bago magsalita ac, _Quid quaeritis? Nihil est in intellectu
quod prius non fuerit in sensu; nihil volitum quin praecognitum,_[263]
At marahang naup. Anaki mandn ang m~ga sinabing wicang latin ay may
bisng nacapagbibigay capanatagn, capuwa tumiguil n~g pagtan~gis ang
mag-asawa, at nan~gagsilapit sa cany at hinihintay sa canyng m~ga lab
ang aral, na gaya namn n~g guingawa n~g m~ga griego n~g una cung
hinihintay ang pangligtas na salita n~g orculo na macapagliligtas sa
canil sa manglulusob na m~ga tag Persia.
--Bakit cay umiiyac? _Ubinam gentium sumus?_[264]

--Nalalaman mo na ang balit tungcol sa panghihimagsic.

--_Alzamentum Ibarr ab alferesio Guardi civilis destructum? Et
nunc?_ At an? May utang ba sa iny si don Crisstomo?
--Wala, n~guni't talastasin mong inanyayahan siy ni Tinong na cumain
dito, bumati sa cany sa tuly n~g Espaa ... sa liwanag n~g araw!
Wiwicain nilng si don Crisstomo'y canyng caibigan!
--Caibigan?--ang biglng sinabing nmamangha ang latino, at saca
tumindg, _amice, amicus Plato sed magis amica veritas!_[265] Sabihin
mo sa akin cung sino ang casacasama mo at sasabihin co sa iyo cung sino
icaw! _Malum negotium et est timendum rerum istarum horrendissimum
resultatum!_[266]
Namutla n~g catacottacot si capitang Tinong n~g canyang marinig ang
gayng caraming salitng ang catapus'y _um_; ang tunog na it'y
ipinallagay niyng masama ang cahulugan. Pinapagdap n~g canyng asawa
ang dalawng camy sa pagsam, at nagsabi:
--Pinsan, huwag mo camng causapin n~gayon n~g latn; talasts mo nang
hindi cami m~ga filsofong gaya mo; causapin mo cam n~g tagalog
castil, datapuwa't hatulan mo cam n~g dapat naming gawn.
--Sayang na hindi cay marunong n~g latn, pinsan; ang m~ga catotohanan
sa latn ay casinun~galin~gan sa tagalog, sa halimbaw: _contra
principia negantem fustibus est argendum,_[267] sa latn ay isng
catotohanang tulad sa Dang ni No; minsa'y guinamit co sa gawa ang
bagay na iyn, ang pinangyarihan ay ac ang nabugbg. Dahil dito,
cahinahinayang na hindi cay marunong n~g latn; sa latn ay mahuhusay
na laht.
--Cam ay maraming nalalaman namng _oremus, parcenobis_ at _Agnus Dei
Catolis,_ n~guni't n~gay'y hindi tayo magcacwatasan. Bigyn mo n~ga
n~g isng _argumento_ si Tinong at n~g huwg siyng bitayin!
--Masama ang guinawa mo, totoong csamasamaan ang guinawa mo, pinsan,
sa iyong guinawng pakikipagcaibigan sa binatang iyan!--ang mulng
sinabi n~g latino.--Nagbabayad ang m~ga walng casalanan sa gaw n~g
m~ga macasalanan; halos ihahatol co sa iyong gawin mo na ang iyong
_testamento _(casulatang pinagllagdaan n~g m~ga hulng kalooban n~g
isng tao).... _Vae illis! Ubi est fumus ibi est ignis! Similis simili
gaudet; alqui Ibarra ahorcatur, ergo ahorcaberis!_....[268]
At nagpapailing-iling na masam ang loob.
--Saturnino, an ang nangyayari sa iyo!--ang sigw ni capitana
Tinchang, na pusps n~g tacot;--ay, Dios co! Namaty! Isng
manggagamt! Tinong, Tinonggoy!
Dumal ang dalawng anc na babae at nagpasimula ang tatl n~g
pananambitan.
--It'y isang panghihimaty lmang, pinsan, isng panghihimaty! Lalo
pa sanang icatutuw co cung ... cung ...; datapuwa't sa cawalng palad
ay wal cung di isng panghihimatay lamang. _Non timeo mortem in catre
sed super espaldonem Bagumbayanis._[269] Magdal cay rito n~g tubig.
--Huwg cang mamaty!--ang panambitan n~g babae;--huwg cang mamaty,
sa pagc't paririto sil't huhulihin icaw! Ay, cung icaw ay mamaty at

saca pumarito ang m~ga sundalo, ay! ay!

Winilign n~g pinsan n~g tubig ang mukha ni capitang Tinong, at
pinag-saulan it n~g pag-iisip.
--Hal, huwg cayng umiyc! _Inveni remedium,_ nasumpun~gan co na ang
gamt. Ilipat natin siy sa canyng hihign; hala! tapan~gan niny ang
inyng loob! nrito ac at ang laht n~g carunun~gan n~g m~ga tao sa
una.... Magpatawag cay n~g isng doctor;--at n~gayn din, pinsan cong
babae, pumaroon ca sa capitn general at dalhn mo siy n~g isng
handg, isng tanicalang guinto, isng singsng.... _Dadivae quebrantant
peas;_ (dumudurog n~g bat ang handg); sabihin mong iy'y handg dahil
sa pasc. Sarhn niny ang m~ga bintan, ang m~ga pint, at sino mang
magtanng sa aking pinsan, sabihin ninyng may sakt na mabigt.
Samantala'y susunuguin co ang laht n~g m~ga slat, m~ga papel at m~ga
libr at n~g huwag silng macakita n~g an man, gaya n~g guinaw ni don
Crisstomo. _Scripti testes sunt! Quod medicamenta, non sanant, ferrum
sanat, quod ferrum non sanat, ignis sanat _[270].
--Oo, tanggapin mo, pinsan; sunuguin mong laht!-ani capitana
Tinchang;--nrito ang m~ga sus, nrito ang m~ga sulat ni capitang
Tiago, sunuguin mong laht! Huwag ca sanang mag-iiwan n~g an mang
pamahayagang galing sa Europa, sa pagc't totoong nacapagbibigay
pan~ganib. Nrito itong m~ga _The Times_ na aking iniin~gata't n~g
mapagbalutan n~g m~ga sabn at n~g m~ga damt. Nrito ang m~ga libro.
--Pumaroon ca na sa capitn general, pinsan,--an Primitivo;--pabayaan
mo acng mag-is. _In extremis extrema._ Bigyn mo ac n~g capangyarihan
n~g isng tagapamatnugot na romano, at makikita mo cung paano ang
pagliligts na gagawn co sa bay ... sa aking pinsng lalaki bag.
At nagpasimula n~g sundsunod na pag-uutos, n~g paghalo n~g m~ga
estante, n~g pagpupunit n~g m~ga papel, m~ga libr, m~ga sulat at iba
pa. Hindi nalao't nag-lab sa _cocina_ ang isng sig; canilng sinibc
n~g palacl ang m~ga lumang escopeta; itinapon nil sa cumn ang m~ga
clawan~ging revolver; ang alilang babaeng ibig sanang iligpt ang can
n~g isng revolver at n~g magamit na hihip ay kinagalitan:
--_Conservare etiam sperasti, perfida?_ Sa apy!
At ipinatuloy ang canyng pagsnog.
At nacakita n~g isng lbrng ang balt ay pergamino (balt n~g vaca) ay
binasa niy ang pan~galan:
M~ga revolucin n~g m~ga globo sa lan~git (m~ga ganp na pag-inog n~g
m~ga planeta sa canilng talagng tinatacbuhan), na sinulat ni
Coprnico; pfui! _ite maledicti, in ignem calanis!_--ang biglng sinabi
at saca inihaguis sa nin~gas. M~ga revolucin at saca si Coprnico pa!
Patong patong na casalanan! Cung di dumatng ac sa capanahunan ...
Ang calayaan n~g Filipinas; Tatata! pagca m~ga libro! Sa apy!
At sinunog ang m~ga librng walng caanoano mang casamaan, na sinulat
n~g m~ga taong walng malay. Hindi man lamang nacaligtas ang
nagn~gan~galang Capitang Juan, na napacawalang sala. May catuwiran si
pinsng Primitivo: nagbabayad ang m~ga walng casalanan sa m~ga sla n~g
m~ga macasalanan.
Nang macaraan ang pat limng oras ay pinagsasalitaanan ang
casalucuyang m~ga nangyayari sa isng plong n~g m~ga nagmmataas, sa

loob n~g Maynil. Sil'y caramihang matatandng babae at m~ga dalagang

matatandng nacaca-ibig mag-asawa, m~ga asawa m~ga anc na babae n~g
m~ga cawan n~g pamahalaan, nan~gacasuot n~g bta, nan~gagppaypay at
nan~gaghhicab. Capanaym n~g m~ga lalaki, na cawan~gis din namn n~g
m~ga babaeng sa canilng pagmumukha'y nahihiwatigan kung an ang
canilng pinag-aralan at ang canilng pinagbuhatan, ang isng guinoong
may catandan na, maliit at pingcw, na pinagpipitaganan n~g m~ga
naroroon, at siy nam'y nagpapakita sa canyng m~ga caharap n~g isng
pagpapawalng halag sa canyng hindi pag-imic.
--Ang catotohanan ay dating totoong nasususot ac sa m~ga fraile at sa
m~ga guardia civil, dahil sa cagaspan~gn n~g canilng m~ga asal,--ang
sabi n~g isng matabng guinoong babae; n~gunit n~gayng nakikita co ang
sa canila'y pinakikinabang at ang canilng m~ga paglilingcod, hlos
aking icaggalac na pacasl sa aln man sa canil. Macabayan ac.
--Gayn din ang sabi co!--ang idinagdg n~g isng babaeng
payt;--syang at n~gayo'y wal rito ang nunang gobernador; cung siy
ang nririto'y lilinising parang patena ang bayang it!
--At malilipol ang m~ga lah n~g m~ga filibusterillo!
--Hindi ba ang sbiha'y marami pa ang m~ga pulng kinacailan~gang
padalhn n~g m~ga mmamayan doon. Bakit hindi itpon doon ang ganyn
caraming mayayabang na m~ga indio! Cung ac ang capitn general....
--M~ga guinoong babae,--anng pingcw;--nalalaman n~g capitn general
cung an ang canyng catungculan; ayon sa aking nrin~gig ay totoong
galit na galit siy; sa pagc't canyng pinusps n~g m~ga biyaya ang
Ibarrang iyn.
--Pinuspos
nagppaypay
pagca hindi
Mangyayari

n~g m~ga biyaya!--ang inulit n~g payt na babae, na

n~g malaki ang poot;--tingnn na n~ga lamang niny ang
marunong cumilala n~g tang na loob nitong m~ga indio!
bagng sil'y ipalagy na m~ga tao sa pagpapanaym? Jess!

--At nalalaman ba niny ang aking nrin~gig?--ang tanng n~g isng

militar.
--Tingnn natin!--An iyn?--An ang sinasabi nil?
--Pinagtitibay n~g m~ga taong mapaniniwalaan,--anng militar sa guitn
n~g lalong malakng hindi pag-imic n~g madl;--na ang laht n~g m~ga
cain~gayang iyn sa pagtatay n~g isng paralan ay wal cung di pawang
catacata lmang.
--Jess! nakita na niny?--ang biglng sinabi n~g m~ga babae, na
nan~gag sisipaniwal na sa catacata.
--Isng sangcalan lmang ang paralan; ang bant niy'y magtay n~g
isng cut, at n~g buhat doo'y macapan~ganlng cung sil'y lusubin na
namin....
--Jess! pagclakilaking cataksilan! Ang isng indio n~ga lmang ang
tan~ging macapagttaglay n~g ganyng pagcaimbiimbng m~ga isipan,--ang
biglng sinabi n~g babaeng matab. Cung ac ang capitn general, nakita
sana nil ... nakita sana nil....
--Gayn din ang sabi co!--ang biglng sinabi namn n~g babaeng payt na
ang pingcw ang kinacausap. Dracpin co ang laht n~g abogadillo,

cleriguillo, mn~gan~galacal, hindi co na pagagawn pa n~g _causa_ at

sil'y aking itatapon ipaddal sa ibng lupan. Bawa't masam'y
bunutin pat n~g ugt!
--Ab, sabihana'y castil ang magugulang n~g filibusterillong
iyn!--ang pahiwatig n~g pingcw na hindi tumitin~gin can~gino man.
--Ah, gayn pal!--ang sinabing mariin n~g hindi masiyahang babaeng
matab;--cailn ma'y ang m~ga halan ang dug! sino mang indio'y hindi
nacawawatas n~g panghihimagsic! Mag-alag ca n~ga namn n~g m~ga uwc!
mag-alag ca n~ga namn n~g m~ga uwc!...
--Nalalaman ba niny ang narin~gig cong salitaan?--ang itinanng n~g
isng babaeng halan ang dug (mestiza), na sa gayng paraa'y pinutol
ang salitaan.--Ang asawa raw ni capitng Tinong ... naaalaala ba niny?
iyong may-ari n~g bahay na ating pinagsayawan at hinapunan niyng fiesta
sa Tund....
--Iyn bang may dalawng anc na babae? at an?
--Ab, ang babaeng iy'y bagong cahhandog n~gayng hapon sa capitn
general n~g isng singsng na isng libong piso ang halag!
Lumin~gn ang pingcw.
--Siy n~ga ba? at bakit?--ang tanng na numningning ang m~ga mat.
--Ang sabi raw n~g babae, iyn daw ay bigy niyng papasc....
--Isng buwn pa muna ang llampas bago dumating ang pasc!
--Marahil nan~gan~ganib na bac lagpacn siya n~g sigw ...--ang
pahiwatig n~g babaeng matab.
--At caya siy'y cumcubli,--ang idinugtng n~g babaeng payt.
--Ang pagsasanggalng cahi't hindi pinpucol nino man ay pagpapakilalang
tunay na may casalanan.
--Iyn n~ga ang sumasaisip co; tinamaan niny ang sugat.
--Kinacailan~gang tingnng magalng iyn,--ang hiwatig n~g
pingcw;--nan~gan~ganib acng baca riy'y may nacculong na pus.
--Nacculong na pus! iyn n~ga! iyn n~ga sana ang sasabihin co!--ang
inulit n~g babaeng payt.
--At ac,--ang sinabi namn n~g isng babae, na umagaw n~g pananalita sa
payt;--ang asawa ni capitang Tinong ay napacaramot ... hangg n~gayo'y
hindi pa tayo pinaddalhan n~g an mang hangdg, gayng tayo'y
napaparoon na sa canyng bahay. Tingnn niny, pagc ang isng maramot
at macamcam ay nagbibitiw n~g isang handg na isng libong piso'y ...
--N~guni't toto ba iyn?--ang tanng n~g pingcw.
--At napacatotoo! at napacatunay! sinabi sa aking pinsng babae n~g
nan~gin~gibig sa cany, na ayudante n~g capitn general. At hlos ibig
cong acalaing ang singsng na iyn ang suot n~g pan~ganay n~g araw n~g
cafiestahan. Siya'y lagui n~g batbt n~g m~ga brillante!

--Siy'y isng tindahang lumalacad!

--Isng paraan din namng magalng upng macapagbil, na gaya rin n~g
alin man sa ibng m~ga paraan. Nang huwag n~g bumil pa n~g isng
tautaohan bumayad pa n~g isang tindahan....
Linisan n~g pingcw ang pulong na iyon sa pamamag-itan n~g isng
dahiln.
At n~g macaraan ang dalawng oras, n~g nan~gatutulog na ang laht,
tumangp ang ilng namamayan sa Tundo n~g isng anyaya sa pamamag-itan
n~g m~ga sundalo ... Hind mapabayan n~g Punong may capangyarihang ang
m~ga tan~ging tong m~ga mahal at may m~ga pag-aari ay matulog sa
canilng bhay, na hindi magalng ang pagcacain~gat at bahagya na ang
lamig: ang pagtulog sa Fuerza n~g Santiago at iba pang m~ga bahay n~g
gobierno'y llong tiwasy at nagsasaul n~g lacas. Casama sa m~ga tong
itng pinacamamahal ang caawa-awang si capitang Tinong.
TALABABA:
[262] An ang aking nakikita? bakit?
[263] An ang itinatanong niny? Walng ano mang linalaman n~g pag
isip na hindi muna nagdaan sa pakiramdam. Hindi ninanais ang hindi
nakikilala.
[264] Sinong m~ga tao ang ating capanayam?
[265] Caibigan, aking caibigan si Platon, n~guni't lalong caibigan co
ang catotohanan.
[266] Masama ang nangyayari at nan~gan~ganib acng baca magcaroon n~g
cakilakilabot na wacs.
[267] Sa pamamag-itan n~g hamps, ang pakikipagmatuwiran sa tumtanggu
n~g pagkilala n~g m~ga catuwiran.
[268] Sa aba nil! cung saan may soc ay may apy. Bawa't is'y
humahanap n~g cawn~gis; caya n~ga, cung bibitayin si Ibarra, siy
nam'y bibitayin din ...
[269] Hindi co kinatatacutan ang pagcamaty sa catre; n~guni't
kinatatacutan co ang pagcamaty sa bundc-bunducan sa Bagumbayan.
[270] Ang nacasulat ay naguiguing sacsi. Ang hindi mapagaling n~g m~ga
gamt ay napagagaling n~g bcal; ang hindi mapagaling n~g bcal ay
napagagaling n~g apy.

=LX.=
=MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.=
Nattuw n~g mainam si capitn Tiago. Sa boong panahng itng
catacot-tacot ay wal sino mang nakialam sa cany: hindi siy
ibinilangg, hindi pinahirapan siy sa pagcculong na sino ma'y hindi

macausap, m~ga pagtanng, m~ga mquina elctrica, m~ga walng licat na

pagbas n~g tubig mul sa talampacan hanggng tuhod sa m~ga tahanang na
sa ilalim n~g lup, at ib pang m~ga catampalasanang totoong kilal n~g
m~ga tan~ging guinoong tumatawag sa canilng sarili n~g civilizado.
Ang canyng m~ga caibigan, sa macatuwd bag'y ang canyng nagung m~ga
caibigan (sa pagc't tinalicdn na n~ga n~g lalaki ang canyng m~ga
caibigang filipino, mul sa sandaling sil'y magung m~ga hinalain sa
gobierno), nan~gagbalc na namn sa cancanilng bahay, pagcatapos n~g
ilng araw n~g canilng pagliliwalw sa m~ga bahay n~g gobierno. Ang
capitn general din ang siyng sa canil'y nagpalayas sa m~ga tahanang
canyng pinamamahalaan, palibhasa'y ipinalagy niyng hindi sil
carapatdapat na manatili roon, bagay na lubhng ipinagdamdm n~g
pingcaw, na ibig sanang ipagsay ang malapit n~g dumating na pasc sa
casamahan n~g gayng mayayaman at masagana.
Umuwi sa canyng bahay si capitng Tinong na may sakt, putlain at
nammag,--hindi nacagalng sa cany ang pagliliwalw,--at lubhng
nagbago, na an pa't hindi nagssalit n~g catag man lamang, hindi
bumabat sa canyng m~ga casambahy, na tumatan~gis, nagttawa,
nagssalit at nan~gahahalng sa galc n~g loob. Hindi na umaalis sa
canyng bahay ang cahabaghabag na tao, at n~g huwg lumagy sa pan~ganib
na macabat sa isng filibustero. Cahi't ang pinsn mang si Primitivo,
bag man tagly niy ang boong carunun~gan n~g m~ga tao sa una, ay hindi
macuhang siy'y mapaimc.
--_Crede, prime,_--ang sabi sa cany;--pinisl sana nil ang liig mo
cung hindi co sinunog ang laht mong m~ga papel; datapuwa't cung nasunog
co sana ang boong bahay, hindi man lamang sana hinipo cahi't ang buhc
mo. Pero _quod eventum, eventum; Gracias agamus Domino Deo quia non in
Marianis Insulis es, camoles seminando_[271].
Hindi cail cay capitn Tiago ang m~ga nangyaring catulad n~g
pinagdanasan ni capitn Tinong. Nagcacanlalabis sa lalaki ang
pagkilalang utang na loob, bag man hindi niy maturl cung sino caya
ang pinagcacautan~gan niy n~g gayng tan~ging m~ga pagtatangkilic.
Ipinallagay ni ta Isabel na ang bagay na iy'y himal n~g Virgen sa
Antipolo, n~g Virgen del Rosario, cung hindi ma'y n~g Virgen del
Crmen, at ang lalong cliitang canyng mahihinala'y himal n~g Nuestra
Seora de la Correa: ayon sa cany'y hindi sasala sa alin man sa canil
ang gumaw n~g himal. Hindi itintanggui ni capitn Tiago ang
cababalaghn, n~guni't idinrugtong:
--Pinaniniwalaan co, Isabel, datapuwa't marahil ay hindi guinawng
mag-isa n~g Virgen sa Antipolo; marahil siy'y tinulun~gan n~g aking
m~ga caibigan, n~g aking mamanugan~gin, ni guinoong Linares, na
nalalaman mo nang binibir pati ni guinoong Antonio Cnovas, iyn bagng
nacalagy ang larawan sa Ilustracin, iyng aayaw papaguingdapating
ipakita sa m~ga tao cung di ang cabiyc lamang n~g canyng mukh.
At hindi mapiguil n~g mabait na tao ang isng n~git n~g canyng
pagcatuw, cailn ma't canyng mrin~gig ang isng mahalagng balit
tungcl sa m~ga nangyari. At tunay n~ga namng dapat icatuw.
Pinagbubulungbulun~ganang mabibitay si Ibarra; sa pagc't bag man
maraming totoo ang m~ga caculan~gang pangpatibay upng siy'y
maparusahan, nitng huli'y may sumipt na nagpapatotoo sa sumbng na
laban sa cany; na may m~ga pahm na nagsaysy na maari n~gang cut ang
esculahan, ayon sa any n~g pagcacgaw, bag man may cauntng
caculan~gn, bagay na siy na n~ga lamang maasahan sa han~gl na m~ga
indio. Ang m~ga alin~gawn~gw na it ang siyng sa cany'y nacapapanatag
at nacapagpapan~git sa cany.

Cung paano ang pagcacaiba n~g m~ga blac ni capitng Tiago at n~g
canyng pinsng babae, nan~gagcacahat namn ang m~ga caibigan n~g
familia sa dalawng bahagui; nananalig ang isng bahaguing ya'y gaw
n~g himal, at ang isng bahagui nam'y inaacalang gaw yan n~g
pmahalaan, bag man ang naniniwal n~g ganito'y siyng lalong ccaunt.
Nagcacabahabahagui namn ang m~ga nagpapalagay na ya'y himal: nakikita
n~g sacristan mayor sa Binundc, n~g babaeng maglalac n~g candil at
n~g puno n~g isng cofrada, ang camy n~g Dios na pinagagalaw n~g
Virgen del Rosario; sinasabi namn n~g insc na magcacandil na siyng
nagbibili n~g candil cay capitn Tiago cung siy'y napasasa Antipolo,
casabay ang pagpapaypy at pag-ugy n~g m~ga hit:
--No siya osti gongng; Miligen li Antipolo esi! Esi pueli mas con
tolo; no siya osti gongng.[272]
Pinacmamahal ni capitang Tiago ang insc na iyn, na nagpapnggap na
manghuhul, manggagamot, at ib pa. Minsa'y sa pagtin~gin sa palad n~g
camy n~g canyng nasirang asawang na sa icaanim na buwan ang cabuntisn
ay humul n~g ganit:
--Si eso no hmele y no pactaylo, muj juete-juete![273]
At sumilang sa maliwanag si Mara Clara upng maganap ang hul n~g hindi
binyagan.
Si capitan Tiago'y main~gat at matatacutin, caya't hindi agad-agad
macapagpasiy na gaya n~g guinawa ni Paris na taga Troya, hindi niy
matan~gi n~g gayn gayn lamang ang is sa dalawng Virgen, sa tacot
niyng bac magalit ang is sa canil, bagay na macapgbibigay n~g
malaking capahamacn.--Mag ingat!--ang sabi niy sa canyng
sarili;--baca pa ipahamac natin!
Na sa ganitng pag aalinlan~gan siy, n~g dumating ang pangct na
cacampi n~g gobierno; si doa Victorina, si Don Tiburcio at si Linares.
Nagsalit si doa Victorina sa n~galn n~g tatlong lalaki, bucd sa
nauucol sa canyng sarili; binangguit niy ang m~ga pagdalaw ni Linares
sa capitan general, at inulit-ulit ang cabutihang magcaroon n~g isang
camag anac na matas na tao.
--N!--ang iwinacas,--como izimos: el que a buena zombra ze acobija
buen palo ze le arrima.[274]
--Tum ... tum ... tumbalic, babae!--ang isinala n~g doctor.
May tatlng araw n~g guingagad ni doa Victorina ang m~ga andaluz, sa
pamamag-itan n~g pag-aalis n-g "d" at sa paghahalili n~g "z", at ang
han~gad niyng ito'y walng macapag-alis sa canyng ulo; mamagalin~gin
pa niyang canyng ipabugns ang can~yng postizong buhc na kinult.
--Zi!--ang idinugtng, na ang tinutucoy ay si Ibarra:--eze lo tenfa muy
merezio; yo ya lo ije cuando le vi la primera vez; ezte un filibuztero
ique te ijo a ti, primo, el general? Que le haz icho, que noticias le
izte Ibarra?[275]
At n~g makita niyng nalalaon n~g pagsagt ang pinsan, nagpatuloy n~g
pananalita na si capitang Tiago ang kinacausap:
--Crame uzt, zi le conenan a muelte, como ez e ezperar, zera por mi

primo.[276]
--Guinoong babae! guinoong babae!--ang itinutol ni Linares. Datapuwa't
hindi niy it binigyang panahn.
--Ay, qu iplomtico te haz gerto! Zabemoz qwe ere;i el conzejero del
General, que no puede vivir zin ti ... Ah, Clarita! qu placer
verte![277]
Humarp si Maria Clarang nammutl pa, bag man nananag-uli na ang
dating cagalin~gan n~g catawang pinapanghina n~g sakit. Napupuluputan
ang mahabang buhc n~g sutlang cintas na may culay bughaw. Kiming
bumati, n~gumit n~g mapanglaw, at lumapit cay doa Victorina upang
gawin ang paghahalicang caugalan sa m~ga babae.
Pagcatapos n~g caugalang cumustahan, nagpatuloy n~g pananalit ang
nagppanggap na andaluza:
--Venimoz visitaroz; oz haveiz zalbao graciaz vuestraz
relacionez![278] na canyng tintin~gnan n~g macabulugan si Linares.
--Tinangkilic n~g Dios ang aking am!--ang marahang isinagt n~g
dalaga.
--Zi, Clarita, pero el tiempo los milagroz ya ha pazeo: rozotroz loz
ezpaolez ecimoz: ezconfa la Virgen y chate corr.[279]
--Tum ... tum ... tumbalc!
Si capitn Tiago na hanggang sa sandalng ya'y hindi nacacaguiit sa
pananalit'y nan~gahs tumanng, at bago pinakinggng magalng ang
sagt:
--Cung gay'y inaacal po ba niny, doa Victorina, na ang Virgen ...?
--Venimoz precizamente hablar con uzt la _Virgen_,[280]--ang
matilinghagang sagt ni doa Victorina, na itinuturo si Mara
Clara;--tenemoz que hablar negocioz.[281]
Napagkilala n~g dalagang dapat niyng lisanin ang nan~gagsasalitaan,
caya't humanap siy n~g dahiln at lumayo roon, na nan~gan~gabay sa m~ga
casangcapan.
Napacaimb at napacalisy ang salitaan at usapan sa pagpupulong na it
caya't minamagaling pa namin ang huwg n~g saysayin. Sucat n~g sabihing
n~g sil'y magpaalaman ay pawang nan~gatutuwang laht, at sinabi
pagcatapos ni capitan Tiago ang ganit cay ta Isabel:
--Ipasabi mo sa fonda, na bucas ay mag-aalay tayo n~g piguing.
Untiunting ihand mo si Mara Clara na ating ipacacasal na hindi
malalaon.
Tiningnan siya ni ta Isabel na nagugulat.
--Makikita mo rin! Pagca nagung manugang na natin si guinoong
Linares, magmamanhic-manaog tayo sa lahat n~g m~ga palacio;
pananaghilan tayo, man~gamamatay ang lahat sa capanahilian!
At sa gayn n~ga'y kinabucasan n~g gabi'y mul na namng pun n~g tao
ang bahay ni capitan Tiago, at ang caibhn lamang n~gayo'y pawang m~ga

castila't insc lamang ang canyng m~ga inanyayahan; tungcl sa

magandng cabiyc n~g cataoha'y ipinakikiharap doon n~g m~ga babaeng
castilng tub sa Espaa at sa Filipinas.
Nririyan ang pinacamarami sa ating m~ga cakilala; si par Sibyla, si
par Salvi, na casama n~g ilng m~ga franciscano't m~ga dominico; ang
matandng teniente n~g guardia civil na si guinoong Guevara, na lalo n~g
mapanglw ang mukh cay sa dati; ang alfrez na sinsaysay na macalibo
na ang canyng dinanas na pakikibaca, na minmasdan ang laht n~g boong
pagpapalal, palibhasa'y sa acal niy'y siy'y isng don Juan de
Austria sa catapan~gan; n~gay'y teniente siy't may gradong comandante;
si De Espadaa, na canyng minmasdan it n~g boong glang at tacot at
iniiwasan ang canyng titig, at si doa Victorina na nagn~gin~gitn~git.
Hindi pa dumarating si Linares, sa pagc't palibhasa'y mahalagng
guinoo, dapat na siy'y magphuli sa pagdating cay sa m~ga ib: may m~ga
taong npacatun~gag, na ang acala'y cung magphuli n~g isng oras sa
laht n~g bagay, naguiguing malalaking tao na.
Si Mara Clara ang siyng tintudl n~g m~ga upasal: sinalubong sil
n~g dalaga n~g alinsunod sa ugaling pakikipagmahalan, na hindi nalilisan
ang canyng anyng malungct.
--Psh!--anng isng dalaga;--may cauntng capalaluan....
--Magandagand rin namn,--ang sagt namn n~g isng dalaga
rin;--datapuwa't ang lalaking iy'y pumili sana n~g ibng dalaga na
hindi totoong mukhng tan~g.
--Ang salap, caibigan; ipinagbbili n~g makisig na binat ang canyng
sariling catawn.
Sa cabilng dco'y it namn ang salitaan:
--Pacacasal n~gayng ang unang nan~gibig sa cany'y malapit n~g
bitayin!
--Tinatawag cong main~gat ang ganyn; pagdaca'y hand na ang cahalili.
--Ab, cung mabao!...
Nririn~gig marahil ang gayng m~ga salitaan n~g dalagang si Mara
Clara, na nacaup sa isng silla at naghuhusay n~g isng bandejang m~ga
bulaclc, sa pagc't nmamasid na nan~gn~gatal ang canyng m~ga camy,
minsang mamutl't man~gatlabing macilan.
Malacs ang salitaan sa pulutng n~g m~ga lalaki, at, ayon sa caraniwa'y
pinag uusapan nil ang ucol sa hulng m~ga nangyari. Nan~gag salitaang
laht pat ni don Tiburcio, liban na lamang cay par Sibyla, na
nananatili sa pagpapawalng halagng hindi pag-imc.
--Nrin~gig cong lilisanin daw po niny, pari Salv, ang bayan?--ang
tanng n~g bagong teniente, na dahil sa canyng pagcataas sa
catungcula'y n~gay'y nagung mairugun.
--Wal na acng sucat gawn sa bayang iyn; sa Maynil na ttira ac
magpacailan man ... at cay p?
--Lilisanin co rin ang bayan,--ang isinagt na casabay ang
pagtindg;--kinacailan~gan ac n~g gobierno, upng aking linisin ang
m~ga lalawigan sa m~ga filibustero, na ang casama co'y isng pulutng

n~g m~ga sundalo.

Dagling tiningnn siy ni pari Salv mul sa m~ga pa hanggng sa ulo,
at sac siy tinalicurng lubs.
--Tunay na bang nalalaman cung an ang cahihinatnan n~g pan~gulo n~g
m~ga tulisan, n~g filibusterillo?--ang tanng n~g isng cawan n~g
pmahalaan.
--Si Crisstomo Ibarra ba ang sinasabi niny?--ang tanng n~g is.--Ang
lalong mahihintay at siy namng sumasacatuwiran ay siy'y bitaying gaya
n~g m~ga binitay niyng 72.
--Siy'y itatapon!--ang sinabing mapanglw n~g matandng teniente.
--Itatapon! Itatapon lamang siy! N~guni't marahil ay mananatili sa
tapunn magpacailn man!--ang biglng sinabing sabaysaby n~g iln.
--Cung ang binatng iyn,--ang patuloy na sinabi n~g teniente Guevara,
n~g malacs at anyng may galit;--ay natutong mag-n~gat; cung siy'y
natutong huwag tumiwalang totoo sa m~ga tan~ging taong canyng
casulatn; cung hindi sana napacadunong ang ating m~ga fiscal na
magbigy kahulugn n~g napacalabis namn sa nasusulat, pinasiyahn
sanang walng an mang casalanan ang binatng iyn.
Ang pagpapatibay na it n~g matandng teniente at ang any n~g canyng
tnig ay nagbigy n~g malakng pangguiguilals sa m~ga nakkinig, na
walng nasabing an man. Tumin~gn sa ibng daco si par Salv, marahil
n~g huwag niyng makita ang titig na mapanglw n~g matand. Nalaglg sa
m~ga camy ni Mara Clara ang m~ga bulaclc at hindi nacakilos. Si pari
Sibylang marunong sa hindi pag-imic, tila mandn siyng tan~ging
marunong namng tumanng.
--May sinasabi p ba cayng m~ga sulat, guinoong Guevara?
--Sinasabi co ang sinalit sa akin n~g _defensor_ (tagapagtanggl), na
gumanp n~g canyng catungculan n~g boong casipaga't pagmamalasakit.
Liban na lamang sa ilng m~ga talatang may culabng pananalit, na
isinulat n~g binatng it sa isng babae, bago siy yumaong ang tun~go'y
sa Europa, m~ga talatang kinakitaan n~g fiscal n~g isng balac at isng
bal laban sa Gobierno, na canyng kinilalang siy n~g ang may sulat,
walng nsumpun~gang an mang bagay na mapanghawacan upng siy'y
mabigyng casalanan.
--At ang _declaracin_ (sinaysy) n~g tulisn bago siy mamaty?
--Nasunduan n~g defensor na mawal-ang halag, sa pagc't ayon din sa
tulisng iyn, sil'y hindi nakipag-usap cailn man sa binat, cung di
sa isng nagn~gan~galang Lucas lamang, na canyng caaway, ayon sa
napatotohanan, at nagpacamaty, marahil sa sigw n~g sariling budh.
Napatotohanang pawang taksl na gagd lamang ang m~ga letra n~g
casulatang nacuha sa bangcay niy, sa pagc't ang letra'y catulad n~g
dating letra ni guinoong Ibarra n~g panahng may pitng tan na n~gayn
ang nacararaan, datapuwa't hindi catulad n~g letra niy n~gayn, bagay
na nagpapasapantahang ang gumamit na huwaran ay itng sulat na guinamit
upng siy'y isumbng. Hindi lamang it, sinasabi n~g defensor, na cung
di raw kinilalang siy ang may titic n~g sulat na iyn, malaki sanang
cagalin~gan ang sa cany'y nagawa, datapuwa't pagcakita niya sa sulat na
iy'y namutl siy, nasir ang loob at pinagtibay ang lahat n~g doo'y
natititic.

--Ang sabi p niny,--ang tanng n~g isng franciscano;--ay nauucol ang

sulat na iyn sa isng babaeng canyng pinagpadalhan, an at dumating
sa camy n~g fiscal?
Hindi sumagt ang teniente; tinitigang sandal si pari Salvi, at sac
lumay, na pinipilipit na nan~gn~gatal ang matulis na dulo n~g canyng
balbs na banin, samantalang pinag-uusapan n~g m~ga ib ang m~ga bagay
na iyn.
--Diy'y nakikita ang camy n~g Dios!--anng is;--kinasusutan siy
pat n~g m~ga babae.
--Ipinasunog ang canyng bahay, sa acal niyng sa gay'y macalligtas
siy, datapuwa't hindi niy naisip ang nacalin~gid, sa macatuwd baga'y
ang canyng caagulo, ang canyng _babae,_--ang idinugtng n~g isng
tumatawa.--Talag n~g Dios! Santiago, ipagtanggl mo ang Espaa!
Samantala'y humint ang matandng militar, sa is sa canyng
pagpaparoo't parito, at lumapit cay Mara Clara, na nakikinig n~g
salitaan, hindi cumikilos sa canyng kinauupuan; sa m~ga paanan niy'y
naroroon ang m~ga bulaclc.
--Cay po'y isng dalagang totoong matalin,--ang marahang sinabi sa
cany n~g teniente,--magalng p ang inyng guinaw n~g inyng
pagcacbigay n~g sulat ... sa ganyng paraa'y macaaasa cayng dalaw sa
isng mapanatag na hinaharap.
Nakta n~g dalagang lumlay ang teniente na ang m~ga mat'y anyng na
hahalng at kinacagat ang m~ga lab. Sa cagalin~gang palad ay nagdaan si
ta Isabel. Nagcaroon si Mara Clara n~g casucatang lacs upng siy'y
tangnn sa damt.
--Tia!--ang ibinulng.
--An ang nangyayari sa iy?--ang itinanng ni ta Isabel, na gult,
n~g canyng mmasdan ang mukh n~g dalaga.
--Ihatid p niny ac sa aking cuarto!--ang ipinakiusap, at sac
bumitin sa camy n~g matand upng macatindig.
--May sakt ca, anc co? Tila nawaln icaw n~g m~ga but? an ang
nangyayari sa iy?
--Isng hilo ... ang dami n~g tao sa salas ... ang dami n~g ilaw ...
kinacailan~gan cong magpahin~ga. Sabihin p niny sa tatay na matutulog
ac.
--Nangllamig ca! ibig mo ba ang ch?
Umilng si Mara Clara, sinarhn n~g susi ang pint n~g canyng tulugn,
at salt na sa lacs ay nagpatihulg sa sahg, sa paann n~g isng
larawan at sac humagulhl:
--In! in! aking in!
Pumapasoc ang liwanag n~g buwn sa bintan at sa pintuang canugng n~g
batalng bat.
Nagpapatuloy ang msica n~g pagtugtg n~g masasayang _vals_; dumarating

hanggng sa tulugn ang m~ga tawanan at ang alin~gawn~gw n~g m~ga

salitaan; macailang tumugtg sa canyng pintuan ang canyng am, si ta
Isabel, si doa Victorina at pat si Linares, datapuwa't hindi cumilos
si Mara Clara: malacs na hin~gal ang tumatacas sa canyng dibdib.
Nagdaan ang m~ga horas: natapos ang m~ga catuwaan sa mesa, nririn~gig
ang sayw, naups ang candil at namaty, datapuwa't nanatili ang dalaga
sa hindi pagkilos sa tablang sahig, na liniliwanagan n~g buwn, sa
paann n~g larawan n~g In ni Jess.
Untiunting nanag-uli ang bhay sa catahimican, nan~gamaty ang m~ga
law, mulng tumawag si ta Isabel sa pintuan.
--Ab, nacatulog!--anng ta n~g sabing malacs; palibhasa'y bata't
walng an mang pinannimdim, tumutulog na parang paty.
Nang lubh n~g tahimic ang laht; nagtindig si Mara Clara n~g marahan
at lumin~gap sa canyng paligid: nmasid ang batalng bat, ang maliliit
na m~ga blag, na napapaliguan n~g mapanglw na liwanag n~g buwn.
--Isng mapanatag na hinharap! Tumutulog na parang paty!--ang sinabi
n~g marahan at sac tinun~go ang batalng bat.
Nagugupiling ang ciudad, walng naririn~gig na manacanac cung d ang
ugong n~g isang cocheng nagdaraan sa tuly na cahoy sa ibabaw n~g ilog,
na ilinarawan n~g payapang tubig nit ang sinag n~g buwan.
Tumin~gala ang dalaga sa lan~git na ang calinisa'y wan~gis sa zafir;
marahang hinubd ang canyng m~ga sinsing, m~ga hicw, m~ga aguja at
peineta, inilagy niy ang lahat n~g it sa palababahan n~g bataln at
tiningnan ang log.
Humint ang isng bancng tigub n~g dam sa paann n~g ahunng
nalalagay sa bawa't bahay na na sa pampan~gin n~g ilog. Is sa dalawng
lalaking nacasacy sa bangcng iyn ay pumanhic sa hagdanang bat,
linundg ang pader, at n~g macaraan ang sandali'y nrin~gig ang canyng
m~ga paglacad na pumpanhic sa hagdanan n~g bataln.
Nakita siy ni Mara Clarang tumiguil pagcakita sa cany, n~guni't
sumandal lamang, sa pagc't untiunting lumapit at tumiguil n~g tatlong
hacbng na lmang ang lay sa dalaga. Umudlt si Mara Clara.
--Crisstomo!--ang sinabing marahang pusps n~g tcot.
--Oo, ac'y si Crisstomo!--ang isinagt n~g binat n~g boong
capanglawan.--Kinuha ac sa bilangguang pinag absan~gn sa akin n~g aking
m~ga caibigan, ni Elias, isng caaway, isng tong may catuwirang ac'y
pagtamnan n~g galit.
Sumunod sa m~ga salitng it ang isng mapanglw na hindi pag-imic;
tumun~g si Mara Clara at inilawt ang dalawng camy.
Nagpatuloy n~g pananalit si Ibarra:
--Isinump co sa piling n~g bangcy n~g aking inng icaw ay aking
paliligayahin, cahi't an man ang aking cratnan! Mangyayaring magclang
icaw sa iyng isinump, siy'y hindi mo in; n~guni't ac, palibhasa'y
ac ay anc niy, pinacadadakil co ang pag-aalaala sa cany, at cahi't
nagdaan ac sa libolibong pan~ganib, naparito ac't upng tuparn ang
aking isinump, at itinulot n~g pagca-ctaong icaw rin ang aking

macausap. Mara, hindi na tayo magkikitang mul; bat ca at bac

sacali'y sisihin ca n~g iyng sariling budh ... naparito ac upng sa
iy'y sabihin, bago ac pumanaw, na pinatatawad cat. N~gayon,
cahimana-wari'y lumigaya ca, at paalam!
Binant ni Ibarrang lumay, datapuwa't piniguil siy n~g dalaga.
--Crisstomo!--anya;--sinug ca n~g Dios at n~g ac'y iligtas sa walng
cahulilip na capighatian ... pakinggn mo ac at sac mo ac hatulan!
Matimys na bumitw sa cany si Ibarra.
--Hindi ac naparito't n~g hin~gan catang sulit n~g guinaw mo ...;
naparito ac't n~g bigyan catang capayapaan.
--Aayaw ac n~g capayapaang inihhandog mo sa akin; ac ang magbibigay
sa akin din n~g capayapaan! Pinawwal-an mo acng halag, at ang
pagpapawalng halag mo'y siyng sampong sa camatayan co'y magbibigay
capaitan!
Namalas ni Ibarra ang masilacbng sam n~g loob at pagpipighati n~g
abng babae, at tinanng niy it cung an ang hinhan~gad.
--Na icaw ay maniwalang sinint co icaw cailn man!
N~gumiti n~g boong saclap si Crisstomo.
--Ah! nagcuculang tiwal ca sa akin, nagcuculang tiwal, ca sa iyong
catoto sa camusmusn, na cailn ma'y hindi ikinaila sa iy ang isa man
lamang na caisipn!--ang biglng sinabi n~g dalaga na
nagpipighati.--Aking nattaroc ang iniisip mo! Pagc napagtanto mo ang
aking buhay, ang malungcot na buhay na ipinatanto sa akin n~g panahng
ac'y may sakit, mahhabag ca sa akin at hindi mo n~gin~gitian n~g
ganyn ang aking dalamhat. Bakit bag't hindi mo pa binayaang ac'y
mamaty sa m~ga camy n~g hangl na gumgamot sa akin? Icaw sana't
ac'y liligaya!
Nagpahin~gang sumandali si Mara Clara't sac nagpatuloy n~g pananalit:
--Inibig mo, nagculang tiwal ca sa akin, patawarin naw ac n~g aking
In! Sa is sa m~ga calaguimlaguim na gab n~g aking masaclp na
pagcacasakit, ipinahayag sa akin n~g isng to ang pan~galan n~g aking
tunay na am, at ipinagbawal sa aking icw ay aking sintahin ... liban
na lmang cung ang akin ding am ang magpatawad sa iy sa paglabg na sa
cany'y iyng guinaw!
Umudlt si Ibarra at nagugulumihanang tinitigan ang dalaga.
--Oo,--ang ipinagpatuloy ni Mara Clara; sinabi sa akin n~g tong iyng
hind maitutulot ang ating pag-iisang catawn, sa pagc't ibabawal sa
cany n~g canyang sariling budh, at mapipilitang canyang ihayg, cahi't
magcaroon n~g malakng casiran n~g puri, sa pagca't ang aking am'y
si....
At saca ibinulng sa tain~ga n~g binata ang isng pan~galang sa cahinaan
n~g pagsasasalita'y si Ibarra lmang ang nacrin~gig.
--An ang aking magagaw? Dapat co bang yurakin dahil sa aking
pagsinta ang pag-aalaala co sa aking in, ang capurihn n~g aking
amamahan at ang dan~gal n~g aking tunay na am? Magagaw co b it na

hind icw ang unaunang magpapawalng halag sa akin?

--N~guni't ang catibayan, nagcaroon ca ba n~g catibayan?
Nan~gan~gailan~gan icw n~g catibayan!--ang biglng sinabi ni
Crisstomo, na parang sinsacal.
Dinucot n~g dalaga sa canyng dibdb ang dalawng papel.
--Nrito ang dalawng slat nang aking ina, dalawng slat na itinitic
sa guitn n~g matas na sigw n~g sariling budh n~g panahng tagly pa
niy ac sa canyng tiyn. Tanggapn mo't iyong basahin, at iyong
makikita cung paano ang canyng pagsumpa sa akin at paghahan~gd na
ac'y mamatay ..., ang aking camatayang hindi nasunduan, bag man
pinagpilitan n~g aking am, sa pamamag-itan n~g m~ga gamt! Nalimutan
ang m~ga slat na it nang aking am, sa bahay na canyng tinahanan,
nacuha n~g tong iyn at inin~gatan, at caya lamang ibinigay sa akin ay
nang palitan co n~g iyng slat ..., d umano'y n~g siya raw ay
macaasang hind ac paccasal sa iy cung walng capahintulutan ang
aking am. Bhat n~g daladalahin co sa aking catawn ang dalawng slat
na iyng nagung capalt n~g slat mo, nacacramdam ac n~g lamg sa
aking pus. Aking ipinahamac icw ipinahamac co ang aking sinta.... an
ang hind ggawin n~g isng anc na babae sa icagagaling n~g isng inng
patay na at n~g dalawng amng capuwa buhy? Akin bang masasapantah
man lmang cung saan gagamitin ang iyong slat?
Nangllumo si Ibarra. Nagpatuloy si Mara Clara:
--An pa ang nlalabi sa akin? masasabi co ba sa iyo cung sino ang
aking am, masasabi co ba sa iyong humin~gi ca sa cany n~g tawad, sa
iy pa namng anc n~g pinapaghirap niy n~g hindi cawasa? masasabi co
ba sa aking am na icaw ay patawarin, masasabi co ba canyng ac'y
canyng anc, ac pa namng pinacahan~gadhan~gd niy ang aking
camatayan? Wal na n~gang nlalabi sa akin cung hindi ang pagtitiis,
in~gatan co sa sarili ang lihim at mamaty sa pagpipighati!... N~gayn,
caibigan co, n~gayng nalalaman mo na ang buhay n~g iyong abang si
Mara, mangyayari pa bang maidulot mo pa sa canya iyng pagpapawalng
halagng n~giti?
--Mara, icaw ay isng santa!
--Lumiligaya ac, sa pagca't, ac'y iyong pinaniniwalaan....
--Gayn man,--ang idinugtng n~g binat, na nagbago n~g any n~g
tinig,--nabalitaan cong mag-aasawa ca raw....
--Oo,--at humagulhl ang dalaga;--hinihin~gi sa akin n~g aking am ang
pagpapacahirap na it ... bag man hindi niy catungcula'y sininta niy
ac't canyng pinacain, tinutumbasan co ang utang na loob na it, sa
pagbibigay capanatagan sa cany, sa pamamag-itan nitng bagong
pakikimag-anac na it, n~gunit....
--N~guni't....
--Hindi co lilimutin ang pagtatapat na aking isinump sa iy.
--An ang inaacala mong gawn?--ang idinugtng ni Ibarra, at
pinagsisicapang basahin sa canyng m~ga mat ang canyng balac.
--Madilm ang hinharap na panahn at na sa cadiliman ang Palad! Hindi
co nalalaman ang aking gagawin; n~guni't talastasin mong minsan lamang

cung ac'y umibig, at cung walang pag-ibig ay hindi ac cacamtan nino

man. At icaw, an ang casasapitan mo?
--Ang calagayan co'y isng bilanggong tanan ... tumatacas ac. Hind
malalao't malalaman ang aking pagcatacas, Mara....
Tinangnn ni Mara Clara n~g dalawng camy ang ulo n~g binat,
hinagcng muli't muli ang m~ga lab, niyacap niy siy, at sac biglang
linayuan pagcatapos.
--Tumacas ca! tumacas ca!--anya;--tumacas ca, paalam!
Tinitigan siy ni Ibarra n~g m~ga matng nagnningning; n~guni't sa
isng hudyt n~g dalaga'y lumayo ang binatang tila lan~g,
hahapayhapay....
Mulng linucs ang pader at sumacay sa bangca. Tinatanaw siy sa paglay
ni Mara Clarang nacadun~gaw sa palababahan n~g bataln.
Nagpugay si Elas at niyucuran siy n~g boong galang.
TALABABA:
[271] Ang nangyari ay nangyari na. Pasalamat tayo sa Dios at wala ca
n~gayn sa capuluang Marianas upng magtanm n~g camote.
[272] Huwag po sana cayng halng; iy'y ang Virgen sa Antipolo! Iyng
ang nacapangyayari sa laht; huwag po sana cayng halng!
[273] Cung iya'y hindi lalaki at hindi siy mamaty, iya'y babaeng
totoong mainam na mainam!
[274] Wala! gaya n~g sabi namin: ang sumucob sa magaling na lilim ay
mabuting pamalo ang sa cany'y inillapit.
[275] Siy n~ga! Sa canya'y totoong nararapat; sinabi co na sa una cong
pagcakita pa sa cany: ito'y isang filibustero. Ano ang sinabi sa iyo,
pinsan, n~g general? Ano naman ang sinabi mo sa cany, an ang balitang
sinabi mo sa canya tungkl cay Ibarra?
[276] Maniwala po cay na pagca siya'y hinatulan n~g parusang patayn,
na gaya n~g maasahan, ay dahil sa aking pinsan.
[277] Ay, pagcabutibuti mong pumaraan sa matalinong pakikipagsalitaan!
Nalalaman naming icaw ang tanun~gan n~g capitan general, na hindi
mapanatag cung hindi ca makita!... Ah, Clarita!; pagcalakilaking tuwa
ang makita co icw!
[278] Naparito cami't n~g upng cay'y aming dalawin; cay'y
nacaligtas, salamat sa inyng m~ga caibigan!
[279] Siya n~ga, Clarita, n~guni't nacaraan na ang panahn n~g m~ga
himala; sinasabi naming m~ga castila: Magculang tiwala ca sa Virgen at
cumarimot ca.
[280] Naparito n~ga po cami't ang sadya pa naman namin ay pakiusapan
cay tungcl sa _Virgen._
[281] Magsasalitaan tayo tungcl sa pamumuhay.

=LXI.=
=ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.=
--Pakinggn p niny ang aking ggawing aking inisip,--ani Elas na nag
ninilaynilay, samantalang pinatutun~guhan nil ang San Gabriel. Itatag
co cay n~gayn sa bahay n~g is cong caibigan sa Mandaluyong; ddalhin
co sa iny ang laht ninyng salap, na aking iniligts at itinag co sa
paann n~g balit, sa matalinghagang pinaglibin~gan sa inyng nnong
lalaki; at umals cay rito sa Filipinas.
--At n~g pasaibang lupan ac?--ang isinalabat ni Ibarra.
--Upng manatili cay sa capayapaan sa natitira pa ninyng bhay. May
m~ga caibigan cay sa Espaa, cay'y mayaman, macapagpapa_indulto_ cay.
Sa papaano mang paraan, ang ibang lupai'y isng bayang sa ati'y lalong
magalng cay sa sarili.
Hindi sumagt si Crisstomo; naglininglining na hindi umiimic.
Dumarating sil n~g sandalng iyn sa ilog Pasig, at nagpasimul ang
bangc n~g pagsalun~ga sa agos. Nagppatacbo ang isang nagcacabayo sa
ibabaw n~g tuly n~g Espaa at may nririn~gig na isng mahaba't
matinding tung n~g pito.
--Elas,--ang muling sinabi ni Ibarra; nanggaling ang inyng casawang
plad sa aking familia, iniligtas ninyng macaalawa ang aking bhay, at
hindi lamang may malaking utang na loob ac sa iny, cung di namn
cautan~gn co rin sa iny ang pagsasauli n~g inyng cayamanan, at
yayamang gay'y sumama cay sa akin at magsama tayong parang magcapatid.
Dito'y sawi rin cayng capalaran.
Umiling n~g boong capanglawan si Elias, at sumagt:
--Hindi mangyayari! Tunay n~ga't hindi ac mangyayaringsumint't
magtam n~g ligaya sa lupang aking kinamulatan, n~guni't mangyayaring
ac'y magkahirap at mamaty sa lupang iyn at marahil ay dahil sa
cany; handg dn cahi't cacaunti! Ibig cong ang capahamacan n~g akng
baya'y siyng aking magung capahamacn, at sa pagct hindi
pinapagcacaisa tayo n~g isng mahal na caisipan, sa pagc't hindi
tumtiboc ang ating m~ga pus sa isang pan~galan, nais cong mapakisama
ac sa aking m~ga cababayan sa casawiang palad n~g laht, mapakisama man
lamang ac sa pagtan~gis sa pagdaralita naming laht, na inisn n~g
isang casamng palad ang lahat naming m~ga pus!
--Cung gay'y bakit inihahatol niny sa aking ac'y manaw?
--Sa pagc't sa ibng panig ay mangyayaring cay'y lumigaya at ac'y
hindi, sa pagc't hindi cay handa sa pagcacahirap, at sa pagc't
casususutan niny ang inyng bayan, cung dahil sa cany'y masawing palad
cay isng araw; at wala n~g totoong casamasamaang palad na gaya n~g
masusot sa canyng bayang kinamulatan.
--Hindi matuwd ang inyng palagy sa akin!--ang biglng sinabi ni
Ibarra sa masaclap na tutol;--nalilimutan ninyng carrating co pa

lamang dito'y pagdaca'y hinanap co ang canyang icagagaling.

--Huwg p cayng manghinuha, guinoo, hindi co cay sinsisi; maano na
n~gang cay'y siyng ulirann n~g lahat! Datapuwa't aayaw acng humin~gi
sa iny n~g m~ga hindi mangyayari, at huwag po cayng magagalit cung
sabihin co sa inyng cay'y dinaraya n~g inyng pus. Dating iniibig p
niny ang kinamulatan ninyng bayan, sa pagc't ganyn ang sa iny'y
itinur n~g inyng am; dating iniibig p niny ang kinamulatan ninyng
bayan, palibhasa'y sa cany naroroon ang inyng sinta, cayamanan,
cabataan, sa pagc't n~gumin~giti sa iny ang laht hindi pa gumagawa sa
iny n~g lihs sa catuwiran ang kinamulatan ninyng bayan; dating
iniibig niny ang kinamulatan ninyng bayan, cawan~gis n~g ating
pag-ibig sa laht n~g bagay na nagbibigay sa atin n~g caligayahan.
Datapuwa't ang araw na cay'y maghirap, magutom, pag-usiguin, ipagcanulo
at ipagbil n~g iny ring m~ga cababayan, sa araw na iya'y inyng
susumapain ang inyng sariling catawan, ang inyng kinamulatang bayan at
ang lahat.
--Nacasasakit saakin ang inyong m~ga salita,--an Ibarra na
naghhinanakit.
Tumun~g si Elias, nagdilidili at muling nagsalita:
--Ibig cong iligts cay sa carayaan, guinoo, at ilihs co sa iny ang
isng malungct na pagsasapit sa panahng hinharap. Iny pong
alalahanin ang pakikipag-usap co sa iny sa bangca ring it at liwanag
nit ring buwang it, na may isng buwan na n~gayn, humiguit cumulang;
sumasaligaya cay niyn. Hindi macarating hanggang sa iny ang pamanhc
n~g m~ga culang-palad; pinawalng halag niny ang canilng m~ga dang,
sa pagc't daing n~g m~ga masasamng tao, lalong pinakinggn niny ang
canilng m~ga caaway at, cahi't ac'y nan~gatuwira't cayo'y aking
pinamanhica'y cumamp rin cay sa panig n~g m~ga umapi sa canil, at
niya'y sumasainyng m~ga camy ang ac'y sumamng tao ang ac'y
papaty upng aking maganp ang isng mahl na pan~gac. Hindi itinulot
n~g Dios, sa pagc't namaty ang matandng pun n~g m~ga tulisn ...
Nacaraan ang isng buwn at n~gay'y ib na ang inyng caisipn!
--Sumasacatuwiran po cay, Elas, n~guni't ang tao'y isng hayop na
sumusunod sa casalucuyang m~ga nangyayari: niy'y nabubulagan ac,
masama ang aking loob, ayawn co ba? N~gay'y inacls n~g capahamacn
ang aking pirng; tinuruan ac n~g aking pag-iis at paghihirap sa
bilangguan; nakikita co n~gayn ang cakilakilabot na _cncer_ na
cumkitib sa m~ga namamayan dito n~gayn, na cumacapit sa canyng m~ga
lamn at nagcacailan~gan n~g isng makirt at ganp na paglipol.
Binucsn nil ang aking m~ga mat, ipinamalas sa akin ang bulc na
sugat at canilng pinipilit na ac'y maguing masamng tao! At yamang
canilng inibig, magpifilibuster ac, n~guni't tunay na filibustero;
tatawaguin co ang laht n~g culang plad, ang laht n~g nacarramdam n~g
tibc n~g pus sa loob n~g canyng dibdib, yang m~ga taong sa iny'y
nan~gagpasug sa akin ... hindi ac maguiguing masamng tao, cailn ma'y
hindi masamng tao ang nakikibaca dahil sa canyng kinaguisnang bayan,
tumbalc. Sa loob n~g tatlng daang ta'y sil'y hinahalina natin,
hinihin~gan natn sil n~g pagsint, minmith nating tawaguin silng
capatd, an ang canilng isinasgot? Tayo'y sinasagot n~g lait at
paglibc, at ikinacait sa atin pat n~g ating calagayang pagca tao na
gaya rin n~g ib. Walng Dios, walng pag-asa, walng habg sa capuwa
tao; wala n~ga cung di ang catuwiran n~g lacs!
Nagn~gan~galit si Ibarra; nan~gan~gatal ang canyng boong catawn.

Dumaan sil sa tapt n~g palacio n~g General, at canilng nmasid na

tla nan~gagssigalaw at nan~gagccagulo ang m~ga banty na sundalo.
--Canil na yatang nasiyasat ang pagcacatanan?--ang ibinulng ni
Elas--Humig po cay, guinoo, at cay'y tatabunan co n~g dam, sa
pagc't daraan tayo sa tabi n~g Polvorista'y baca mino n~g bantay na
sundalo cung bakit dalaw tayo.
Ang bangc ay is riyn sa maninipis at makikipot na sasakyng hindi
lumalacad cung di dumdulas sa ibabaw n~g tubig.
Alinsunod n~ga sa inacal na ni Elas, siy'y pinahint n~g banty na
sundalo at tinanng cung saan siy galing.
--Nagdal po ac n~g dam sa Maynil, sa m~ga oidor at sa m`ga
cura,--ang isinagt, na canyng guinagd ang any n~g pananalit n~g
m~ga tag Pandacan.
Lumabs ang isng sargento't inalm cung an ang nangyayari.
--Sulong!--ang sinabi sa canya nit; ipinauunaw co sa iy na huwag
cang magppasacay sa iyong bangc can~gino man; bagong catatacas n~g
isng bilangg. Cung siy'y mahuli mo at maibigay mo sa aki'y bibigyan
cat n~g isng magaling na pabuy.
--Op, guinoo; an po ba ang m~ga icakikilala co sa cany?
--Siy'y nacalevita at nagwiwicang castil; hal, icaw ang bahal!
Lumay ang bangc. Lumin~gn si Elias at canyng nakita ang any n~g
banty na sundalong nacatindig sa tabi n~g pampng.
--Masasayang sa atin ang ilng minutong panahn,--ang sabing
marahan;--dapat pumasoc tayo sa ilog Beata at n~g cunuwari'y taga
Peafrancia ac. Makikita po niny ang ilog na inawit ni Francisco
Baltazar.
Natutulog ang bayan sa liwanag n~g buwn. Nagtindg si Crisstomo't
upng canyng takhn ang catahimican n~g m~ga linalng na tulad sa
lbin~gan. Makipot ang ilog at ang canyng m~ga pampan~gi'y capatagang
nattamnan n~g dam.
Itinapon sa pampng ni Elias ang canyng dala, tinangnn ang isng
mahabang tikn at cumuha sa ilalim n~g dam n~g m~ga bayng na walng
lamn. Nagpatuloy sila n~g pamamangca.
--Cay po ang may ar n~g inyng calooban, guinoo, at n~g inyng
hinaharap na panahn,--ang sinabi niy cay Crisstomo, na nananatili sa
hindi pag-imc.--N~guni't cung itutulot po niny sa akin ang isng
pagpapahiwatig, sasabihin co sa iny: Tingnn po ninyng magalng ang
inyng ggawin, inyng papag-aalabin ang pagbabaca, palibhasa'y cay'y
may salap at catalinuhan at macacakita agd cay n~g maraming m~ga
kagawad, at sa cawalng palad ay maraming masasam ang loob. Datapuwa,
sa pagbabacang itng inyng gagawin, ang lalong man~gahihirapa'y ang
m~ga walng icapagttanggol at ang m~ga walng malay. Ang m~ga damdamin
ding may isng buwn na n~gayng sa aki'y umudyc na sa iny'y makiusap,
upng hin~gin ang m~ga pagbabagong tos, ang m~ga damdamin ding iyan ang
siyng umaakit n~gayn sa aking sa iny'y magsabi na maglininglining
muna cay. Hindi p nag-iisip ang m~ga tagaritong humiwaly sa In n~g
ating kinguisnang lup; walng hinhin~g cung di cauntng calayaan,

cauntng pagbibigay catuwiran at cauntng guiliw. Tutulun~gan cay n~g

m~ga may galit, n~g m~ga masasamng tao, n~g m~ga wal n~g pagcasiyahan
sa sam n~g loob, datapuwa't hindi makikialam ang bayan. Magcacamali po
cay, cung dahil sa nakita ninyng ang laht ay madilm ay mag-acal po
cayng wal n~g pagcasiyahan sa sam n~g loob ang bayan. Nagdaralit
n~g ang bayan, tunay n~g, datapuwa't umaasa pa, nananalig pa, at cay
lamang siy titindig ay cung maubos na ang canyang pagtitis, sa
macatuwd bag'y cung cailn ibiguin n~g m~ga namamahalang maubos ang
pagtitiis na iyn, bagay na may calayuan pa. Ac man ay hindi marahil
sumama sa iny, hindi ac gagamit cailn man n~g m~ga huling panggamt
na iyn, samantalang nakikita cong may pag-asa pa ang m~ga tao.
--Cung magcagayo'y gagawin cong hindi cay casama!--ang mulng sinabi
ni Crisstomong talagng hand na.
--Iyn p ba ang matibay na panucal niny?
--Ang matibay at tan~g, sacs co ang pan~galan n~g aking am! Hindi co
maaaring ipaagaw n~g pagayn na lamang ang aking capayapaa't ligaya, ac
na walng ibng hinan~gd cung di ang cagalin~gan, ac na ang laht ay
aking iguinalang at tiniis dahil sa pagsinta sa isng religing
magdaray at mapagpaimbabaw, dahil sa pagsint sa isng bayang aking
tinubuan. An ang canilng itinumbs sa akin? Ang ac'y iban sa isang
imbng bilangguan at sran ang magandng caasalan n~g aking talagng
maguiguing esposa. Hindi! cung hindi ac manghiganti'y maguiguing
isng casamasamang gaw, maguiguing pagpapalacs n~g canilng loob
upng sil'y gumaw n~g bago't bagong m~ga paglabg sa catuwiran!
Hindi, cung di co gawn ang gay'y maguiguing isng caruwagan, cahinan
n~g loob, humibc at tuman~gis gayng may dug't may buhay, gayng
inilangcp nil sa paglait at paghamt ang paglulugs n~g capurihn!
Tatawaguin co ang bayang mangmng na iyn, ipakikilala co sa cany ang
imb niyang calagayan; na huwg siyng umisip sa m~ga capatd; wal n~g
cung hindi m~ga lobo na nan~gagllamunan, at sasabihin co sa canilng
laban sa caapihng it'y tumtindig at tumututol ang walng hanggng
carapatn n~g tao upang tuclasn sa lacs ang canyng calayaan!
--Ang bayang walng malay ang siyng maghihirap!
--Lalong magalng! Maipakikihatid po ba niny ac hanggng sa
cabunducan?
--Hanggng sa malagay cay sa capanatagn!--ang sagt ni Elas.
Mulng sil'y lumabs sa Pasig. Manacanacang nagsasalitaan sil n~g m~ga
walng cabuluhn.
--Santa Ana!--ang ibinulng ni Ibarra,--napagkikilala po ba niny ang
bahay na it?
Casalucuyang dumaraan sil sa tapt n~g bahay na lwaliwan sa labs n~g
bayan n~g m~ga jesuita.
--Diya'y aking tinam ang mahabang panahng maligaya't masay!--ang
buntong-hinin~g ni Elas.--Napaririyan cam buwn buwn ... n~g
panhng iy'y wan~gis ac sa m~ga ib: may cayamanan, may familia,
nananag-inip at nakikinkinita ang isng magandng panahng ssapit.
Nakikita co n~g m~ga panahng iyn ang aking capatd na babae na na sa
isng colegiong calapt; hinahandugan ac n~g m~ga bordadong gaw n~g
canyng m~ga camy ... sinasamahan siy n~g isng caibigang babae, na
isng magandng dalaga. Nagdaang laht na parang isng panaguinip.

Nanatili sil sa hindi pag-imc hanggng sa dumating sa Malapad-na-bat.

Ang nacapamangc cung gabi sa Pasig, minsan man lamang, sa is riyn sa
m~ga caayaayang gabng handg n~g Filipinas, pagca nagsasabog ang buwan,
mul sa dalisay na bughw, n~g malungct na pagpapaalaala; pagca
itinatag n~g dilm ang caimbihn n~g m~ga tao at kincublihan n~g
catahimican ang abng alin~gawn~gaw n~g canilng tinig; pagca ang
Naturaleza ang tan~ging nagsasalit, ang m~ga gayn ang macauunaw n~g
pinagdidilidili n~g dalawng binat.
Nagttuc ang carabinero sa Malapad-na-bat, at n~g makitang walng
lamn ang bangc, at walng an mang idinudulot na sucat niyng
msamsam, ayon sa dating caugaliang pinaglamnn na n~g calahatlahatang
m~ga carabinero at n~g m~ga carabinerong nan~garoroon, pinabayaan silng
macaraan agd.
Hindi rin naman nagsasapantaha n~g an man ang guardia civil sa Pasig,
caya't hindi sil binagabag.
Nagpasimul n~g paguumaga n~g sil'y dumating sa dagatang noo'y maamo't
payapang tulad sa isng calakilakihang salamn. Cumuculimlm ang buwn
at nagcuculay rosa ang Casilan~ganan. Naaninagnagan nil sa malay ang
isng bagay na culay nag-aaboab, na untiunting lumalapit.
--Dito ang tun~go n~g fala,--ang ibinulng ni Elas;--humig po cay at
cay'y ttacpan co nitng m~ga bayng.
Lalong lumiliwanag at nakikita n~g magalng ang any n~g sasakyn.
--Lumalagay sil sa pag-itan n~g pampng at natin,--ang ipinahiwatig ni
Elas na nababalisa.
At untiunting binago ang tun~go n~g canyng bangc, na an pa't
sumasagwang patun~go sa Binan~gunan. Nahiwatigan niy n~g malakng
pan~gin~gilabot na nagbabago namn n~g tump ang fala, samantalang
sinisigawan siya n~g isng tinig.
Humint si Elas at nag-isp-sip. Malay pa ang tab at sil'y
marrating n~g bala n~g m~ga fusl n~g fala. Inacalang magbalc sa
Pasig; lalong matlin ang canyng bangc cay sa fala. N~guni laking
casamng palad! nakita niyng nanggagaling sa Pasig ang isng bangc at
nmamasdang cumkinang ang m~ga capacete at m~ga bayoneta n~g m~ga
guardia civil.
--Hli na tayo,--ang ibinulng na nammutl.
Pinagmasdn niy ang canyng malalakng bsig, guinamit ang tan~ging
pasiyng nlalabi at nagpasimul n~g pagsagwn n~g boong lacs niy, na
ang tump'y sa dacong pul n~g Talim. Samantala'y sumusun~gaw ang araw.
Dumdulas sa tbig ang bangc n~g totoong matlin; nakita ni Elas, sa
ibabaw n~g fala, na pumpihit, ang ilang taong nacatindg, na siy'y
kincawayan.
--Marnong po ba cayng magpalacad n~g isng bangc?--ang tanng cay
Ibarra.
--Marunong p, bakit?
--Sa pagc't mapapahamac tayo cung hindi ac ttalon sa tbig at n~g

sil'y aking iligw. Hahabulin nil ac, ac'y mabuting luman~gy at

sumisid ... sil'y illay co sa iny, at pagcacgayo'y magpipilit
cayng lumigts.
--Huwag, matira po cay at ipagbili natin n~g mahl ang ating buhay sa
canil!
--Walng cabuluhn, wal tayong sandata; papatayin tayong tulad sa
maliliit na ibon, n~g canilng m~ga fusil.
Nrin~gig n~g sandaling iyn, ang isng _chis_ sa tubig, cawan~gis n~g
pagpatac sa tubig n~g isng bagay na manit, na casund agd-agd n~g
isng putc.
--Nakita na niny?--an Elas, at inilagay sa bangc ang
sagwn.--Magkikita tayo sa gabng sinusundan n~g Pasc sa pinaglibin~gan
sa inyng nunong lalaki. Lumigts po cay!
--At cay p?
--Iniligts ac n~g Dios sa lalong mahihigpt na m~ga pan~ganib.
Naghubd si Elas; pinunit n~g isng bla ang canyng tan~gang bar at
nrin~gig ang dalawng putc. Hindi siy nagulumihanan, kinamayn n~g
mahigpt si Ibarra, na nananatil sa pagcahig sa bangc; tumindg at
lumucs sa tubig na itinlac muna n~g pa ang muntng sasakyn.
Nrin~gig ang ilng sigw, at hindi nalaon at sa malay-lay n~g caunt
ay sumipt ang lo n~g binat, na parang ibig na humin~g, at sac
mulng lumubg sa tubig.
--Ayn, ayn siy!--ang sigawan n~g ilng tinig at mulng humguing ang
m~ga bla.
Hinabol siy n~g fala at n~g bangc; isng bahagyang guhit n~g bul ang
siyng pinagcacakitaan n~g canyng dinaraanan, na an pa't nalalao'y
lalong nlalay sa bangc na lulutanglutang na anaki'y walng tao.
Cailan ma't sumusun~gaw sa tubig ang lumlan~goy at n~g humin~g,
pagdaca'y pinagbabarilanan siy n~g m~ga guardia civil at n~g m~ga
faluero.
Tumtagal ang paghahabulan; malay na ang bangc ni Ibarra, lumalapit
namn sa tab ang lumlan~goy, at ang lay na lamang ay may m~ga
limampng dip. Pagd na ang m~ga gumagaod, datapuwa't si Elas ay gayn
din, sa pagc't madals isipt ang ulo, at sa ib't ibang daco
sumsipot, na wari'y inilligaw mandn ang m~ga umuusig sa cany. Hindi
na itinutur n~g tacsl na bul n~g tubig ang dinaraanan n~g maninisid.
Minsan pang nakita nil siy sa dacong ang lay sa tab ay sampng dip,
binaril siy nil ...; nagdaan pagcatapos ang m~ga minuto; wal n~g
sumipt uli sa ibabaw n~g payapa at walng taong tubig sa dagtan.
Nang macaraan ang calahating oras, sinasapantah n~g isng manggagaod na
canyng nmasdan sa tubig, sa malapt sa gulid, ang m~ga bacs n~g
dug, n~guni't umiling ang canyng m~ga casama, sa isng anyng hindi
mapagwar cung sumasang-ayon sil hindi.

=LXII.=

=PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.=

Nagung walng cabuluhng mtimbon sa ibabaw n~g isng mesa ang m~ga
mahahalagng handg sa pagcacasl; cahi't ang m~ga brillante na nasa
canilng m~ga _estuche_ na terciopelong azul, ang m~ga bordado mang
piny, ang m~ga pieza man n~g sutl ay hindi nacaaakit sa m~ga panin~gn
ni Mara Clara. Tintingnan n~g dalaga, na hindi nakikita at hindi
binabasa ang pamahayagang nagbabalit n~g pagcamaty ni Ibarra, na
nalunod sa dagtan.
Caguinsagunsa'y naramdaman niyng dumarapo sa ibabaw n~g canyng m~ga
mat ang dalawng camay, tintan~gnan siy at isng masayng tnig, ang
cay par Dmaso, ang sa canya'y nagssalit:
--Sno ac? sno ac?
Lumucs si Mara Clara sa canyng upuan at pinagmasdn siyng may
malakng tcot.
--Tan~garia, natcot ca ba, h? Hindi mo ac hinihintay, an?
Talastasn mong naparito acng galing sa m~ga lalawigan upang humarp sa
iyng casl.
At lumapit na tagly ang isng n~git n~g ligaya, at inilahad cay Mara
Clara ang camy at n~g hagcn. Lumapit si Mara Clarang nan~gan~gatal at
ilinapit n~g boong paggalang ang camy na iyn sa canyng m~ga lab.
--An ang nangyayari sa iyo, Mara?--ang tanng n~g franciscano, na
nawalan n~g masayng n~git at napusps n~g balsa;--malamg ang camy
mo, namumutl ca ... may sakit ca ba, bunso co?
At hinila ni par Dmaso si Mara Clara sa canyng candun~gang tagly
ang isng pagliyag na hindi nasasapantaha nino mang canyng macacaya,
tinangnn ang dalawng camy n~g dalaga, at siy'y tinanng sa
pamamag-itan n~g titig.
--Wal ca na bang catiwal sa iyng inama?--ang itinanng na ang any'y
naghhinananakit mandn;--hal umup ca rito't saysayin mo sa akin ang
m~ga maliliit na bagay na isinsam n~g iyong loob, gaya n~g dating
guinagawa mo sa akin n~g panahng icaw ay musms pa, pagca nacacaibig
cang gumawa n~g m~ga muecang pagkit. Nalalaman mo n~g magpacailan man
ay minmahal cat ... cailn ma'y hindi cat kinagalitan....
Nawal ang magaspng at bugl-bugl na tinig ni par Dmaso at ang
humalili ay mairog na any n~g pananalit. Nagpasimula si Mara Clara
n~g pag-iyc.
--Tumatan~gis ca ba, anc co? bakit ca ba umiyac? Nakipagcagalit ca
ba cay Linares?
Nagtakip n~g m~ga tain~ga si Mara Clara.
--Huwg sana niny siyng bangguitn ... n~gayn!--ang sigw n~g
dalaga.
Tiningnn siy ni par Dmasong pusps n~g pagtatac.
--Aayaw ca bang ipagcatiwal sa akin ang iyong m~ga lihim? Hindi ba

laguing pinagsicapang cong bigyng catuparan ang bawa't iyong maibigan?

Itinin~gala n~g dalaga sa cany ang m~ga matng pun n~g m~ga luh,
sandaling siy'y tinitigan, at muling tuman~gis n~g malakng capaitan.
--Huwg cang tuman~gis n~g ganyn, anc co, sa pagc't nagbbigay skit
sa akin ang iyong m~ga luh! Saysayn mo sa akin ang iyng m~ga
ipinagpipighat; makikita mo cung tunay na minamahal ca n~g iyng
inama!
Marahang lumapit sa cany si Mara Clara, lumuhd sa canyng paann,
itinin~gal sa cany ang mukhng napapaliguan n~g luh, at saca sinabi
sa cany n~g tinig na bahagy n~g mawatasan:
--Iniibig po ba niny ac?
--Musms!
--Cung gay'y ... ampunin niny ang aking am at huwg po niny acng
ipacasl!
At saca sinabi n~g dalaga ang hulng pagkikita nil ni Ibarra, n~guni't
inilin~gid niy ang lihim n~g canyng paguiguing tao.
Bahagy nang macapaniwal si par Dmaso sa canyng nririn~gig.
--Samantalang siy'y buhy,--ang ipinatuloy n~g dalaga,--inacal cong
lumaban, naghhintay ac, ac'y umaasa! Ibig cong mabhay upang
macrin~gig ac n~g m~ga balitang tungcl sa cany ... datapuwa't
n~gayng siy'y pinaty, wal na n~gang cadahilanan upng mabuhay ac't
magcaskit!
Sinabi niy ang m~ga salitng it n~g madlang, mahin ang tinig,
banayad, walng luh.
--N~guni't tan~g, hindi ba macalilibong magaling si Linares cay ...?
--Nang buhy pa siy'y macapag-aasawa ac ... inaacal cong magtanan
pagcatapos ... walng hinhan~gad ang aking am cung di ang
pakikicamag-nac! N~gayng paty na siy, sino ma'y hindi macatatawag sa
aking esposa ... Nang buhy pa siy'y mangyayaring ac'y magpacasam,
mlalabi sa akin ang say n~g loob sa pagcaalam na siy'y buhy pa at
marahil maaalaala ac; n~gayng siy'y paty na ... ang convento ang
libin~gan.
Palibhasa'y totoong matind ang pananalita n~g dalaga, nawala cay par
Dmaso ang masayng any at naggunamgunam.
--Lubh bang malak ang pag-ibg mo sa cany?--ang itinanng n~g
pautl.
Hindi umimic si Mara Clara. Inilun~gayn~gay ni par Dmaso sa canyng
dibdib ang canyng ulo at hindi umimic.
--Anc co!--ang biglang sinabi n~g tinig na sira;--patawarin mo ac, na
hindi co sinasadya'y aking ipinahamac ang iyong caligayahan. Ang
mangyayari sa iyo sa hinaharap ang aking iniisip, minimith co ang iyong
caligayahan. Paano ang aking pagpapahintulot na pacasl icaw sa isng
tag rito, upang icaw ay aking mapanood n esposang cahabaghabg at
inng culang palad? Hindi co maials sa iyng ulo ang iyng pagsint,

caya't humadlng ac n~g boo cong lacs, guinawa co ang laht n~g lihs
sa catuwiran, dahil sa iy, sa iyo lamang dahil. Cung icaw ay naguing
asawa niy, tatan~gis ca pagcatapos, dahil sa calagayang pagca inianc
dito n~g asawa mo, na laguing nabibin~git sa laht n~g pag-api't
pagpapahirap na walng calasag sa pagsasanggalng; cung magung in ca
na'y tatan~gisan mo ang casawiang palad n~g iyong m~ga anc; cung sil'y
papag-aralin mo't n~g dumnong, inihahand mo sa canil ang masaclp na
mararating; maguiguing caaway sil n~g religin, at cung magcgayo'y
makikita mo sil sa pagcabitay sa pagcapatapon; cung pabayaan mo
namng mangmng, makikita mo namng sil'y tinatampalasan at
sumasacaimbihn! Hindi co n~ga mangyaring maitulot! Dahil dito'y
inihahanap cat n~g isng asawang macapaghahandg sa iy n~g pagca inng
maligaya n~g m~ga anc na macapag-uutos at hindi mapag-uutusan, na
macapagpaparusa't hindi magdaralit.... Nalalaman cong mabait n~ga ang
yong catoto buhat sa camusmusn, minmahal co siy't gayn din ang
canyng am, datapuwa't pinagtamnn co sil n~g glit, mula n~g makita
cong sil ang maguiguing dahil n~g iyong casawaliang palad, sa pagc't
cat'y minamahal, cat'y pinacasisint, cat'y iniibig na cawan~gis n~g
pag-ibig sa isng anc; walng umiirog sa akin cung di icaw na n~ga
lamang; napanood co ang iyng pag-lak; hindi nacararaan ang isng oras
na hindi cat inaalaala; napapanaguinip co icaw; icaw ang tan~ging
catuwaan co....
At tuman~gis si par Dmasong tulad sa isng musms.
--Cung gayn, cung ac'y inyng minmahal, huwag po sanang ipahamac
niny ac magpacailn man; paty na siy, ibig cong mag-monja!
Itinuon n~g matand ang noo sa canyng camy.
--Mag-monja, mag-monja!--ang inulit ulit.--Hindi mo nalalaman, anc co,
ang pamumuhay, ang talinghagang nagccubli sa loob n~g m~ga pader n~g
convento, hindi mo nalalaman! Macalilibong iniibig cong mapanood cong
icaw ay nagcacaskit sa mundo, cay sa makita co icaw na nacuculong sa
convento. Sa mundo'y mririn~gig ang iyong m~ga dang, doo'y wala cung
di ang m~ga pader ... Icaw ay magand, totoong magand, hindi ca
sumilang sa maliwanag upang icaw ay msoc sa pag-momonja, upang maguing
esposa ca ni Cristo! Maniwal ca sa akin, anc co, kinacatcat na laht
n~g panahn; macalilimot ca cung malaon, iibig ca, iibig ca sa asawa mo
... cay Linares.
--O ang convento ... ang camatayan!--ang inulit ni Mara Clara.
--Ang convento, ang convento ang camatayan!--ang mariing sabi ni par
Dmaso.--Mara, matanda na ac, hindi na mangyayaring tumagl pa ang
aking pagcacalin~ga sa iyo't sa iyng capanatagan.... Humirang ca n~g
ibang bagay, humanap ca n~g ibng sisintahin, ibng binat, cahi't na
sino, datapuwa't huwag lamang ang convento.
--Ang convento ang camatayan!
--Dios co, Dios co!--ang isinigaw n~g sacerdote, na tinacpan n~g m~ga
camy ang ulo;--pinarurusahan mo ac, anng gagawin! datapuwa't
calin~gain mo ang aking anc na babae!...
At linin~gn ang dalaga:
--Ibig mong maguing monja? maguiguing monja ca; aayaw acong mamaty
icaw.

Hinawacan ni Maria Clara ang canyang dalawng camay, pinisl, hinagcn

at lumuhod.
--Inama co, inama co!--ang inulit-ulit.
Umalis pagcatapos si par Damasong mapanglw, nacatun~g at nagbbuntong
hinin~g.
--Dios, Dios, tunay n~gang nabubuhay ca, yamang ac'y iyng
pinarurusahan! n~guni't manghiganti ca sa akin at huwag mong pahirapan
ang walng casalanan, iligts mo ang aking anc!

=LXIII.=
=ANG GABING SINUSUNDAN N~G PASCO N~G PAN~GAN~GANAC.=
Sa itaas, sa balisbs n~g isng bundc, sa tab n~g isng agsan,
natatago sa guitn n~g m~ga cahoy ang isng damp na nacalagay sa ibabaw
n~g m~ga licolicong pun n~g m~ga cahoy. Sa ibabaw n~g canyng bubng na
cgon ay gumagapang na sagan sa calaguan ang calabaza, na humihitic n~g
m~ga bun~ga at n~g m~ga bulaclc; napapamutihan ang abng tahanang iyn
n~g m~ga sun~gay n~g usa't n~g m~ga bun~g n~g baboy-ram, na may m~ga
pan~gil ang ib. Diyn tumatahan ang isng mag-nac na tagalog, na ang
pan~gan~gaso't pagpuputl n~g cahoy na panggatong ang guingawa.
Sa lilim n~g isng cahoy, ang nunong lalaki'y gumgawa n~g m~ga walis na
tinting, samantalang nagllagay ang isng dalaga sa isng bacol n~g m~ga
itlg n~g inahng manc, m~ga dayap at m~ga gulay. Dalawng bat, isng
lalaki't isng babae'y magcasamang nagllaro. May is pang batng
lalaking putlain, mukhng nammanglaw, malalaki ang m~ga mat at malalim
cung tumin~gn, at siy'y nacaup sa ibabaw n~g isng nacahigng pun
n~g cahoy. Mapagkikilala natin sa canyng namamayat na mukha ang anc na
lalaki ni Sisa, si Basilio, na capatd ni Crispn.
--Paggalng n~g pa mo,--ang sabi sa cany n~g batang babae;--magllaro
tayo n~g pico-picong-tagan, ac ang inainahan.
--Saasama ca sa amin sa pag-akyt sa taluctc n~g bundc,--ang dagdg
n~g batng lalaki;--iinom ca n~g dug n~g usng pinigaan n~g catas n~g
dayap at icaw ay tatab, at cung mataba ca na'y tuturuan cat n~g
paglucso sa magcabicabilang malalaking bat, na na sa ibabaw n~g agsan.
N~gumin~git n~g mapanglw si Basilio, tintingnan ang sgat n~g canyng
pa at pagcatapos ay ibinabaling ang panin~gin sa araw na mainam na
totoo ang sicat.
--Ipagbili mo ang m~ga wals na it,--anng nunong lalaki sa dalaga;--at
ibil mo n~g an man ang m~ga capatid mo, sa pagc't Pasc n~gayn.
--M~ga reventador, ibig co n~g m~ga reventador!--ang sigw n~g batng
lalaki.
--At ibig co namn ang isng ulong mailagy co sa aking manica!--ang
sigw namn n~g batng babae, at tinangnn sa tpis ang canyng capatid.
--At icaw, an namn ang ibig mo?--ang tanng n~g nun cay Basilio.

Tumindg itng nahihirapan at lumapit sa matandng lalaki.

--Guinoo,--ang sinabi niy;--nagcasakt po pal acng mahigut na isng
buwn?
--Buhat n~g masumpong ca naming hindi nacacaalam-tao't pun n~g m~ga
sugat ay dalawang buwan na sa itas ang nacararaan; ang isip nami'y
mammatay icaw....
--Gantihn nawa cay n~g Dios; cam po'y totoong mahihirap!--ang mulng
sinabi ni Basilio; datapuwa't yayamang Pasc n~gayn, ibig cong pa sa
bayan upng aking tingnn ang aking in't capatid na maliit. Marahil
hinahanap nil ac.
--N~guni't anc co, hindi ca pa magalng at malayo ang bayan mo; hindi
ca darating doon sa hating gab.
--Hindi po cailan~gan, guinoo! Marahil po'y totoong namamanglaw ang
aking in't capatd na maliit; sa tan ta'y nagsasamasama cam sa
fiestang it ... n~g tang nagdaa'y isng isda ang aming kinaing tatl
... ang in co marahil ay iyc n~g iyc n~g paghnap sa akin.
--Hindi ca darating na buhy sa bayan, bat! Sa gabng it'y may
inahng manc tayo at tapa n~g baboy-ram. Hahanapin ca n~g aking m~ga
anc na lalaki cung umuwi silng galing sa parang....
--Marami po cayng m~ga anc, at ang aking in'y wala cung di camng
dalaw lamang; marahil ipinalalagay na acng paty! Ibig co p siyang
bigyn sa gabng it n~g galc, n~g isng aguinaldo ... isng anc!
Naramdamn n~g matandng lalaking nangguiguilid ang canyng luh,
ipinatong sa ulo n~g batng lalaki ang canyng camy at sinabi sa
canyng nababagbag ang pus:
--Tila ca matandng tao! Hal, paroon ca na, hanapin mo ang iyong
nanay, ibigay mo sa cany ang aguinaldo ... n~g Dios, gaya n~g sabi mo;
cung nalaman co lamang ang pan~galan n~g iyong bayan, sana'y naparoon
ac n~g icaw ay may sakit. Lcad na, anc co, at samahan ca nawa n~g
Dios at n~g poong si Jess. Sasamahan ca n~g ap cong si Luca hanggng
sa bayang malapit dito.
--Bakit, aalis ca ba?--ang tanng sa cany n~g batng lalaki.--Diyn sa
ibab'y may m~ga sundalo, maraming m~ga tulisn. Aayaw ca bang makita
ang aking m~ga reventador? Pum! purumpum!
--Aayaw ca ba n~g pico-picong taguan?--ang tanng namn n~g batng
babae;--nacapagtago ca na ba? Hindi ba totoong nacatutuwa ang habulin
at magtago?
N~gumit si Basilio; dinampt ang canyng tungcd at nagsalitng
nangllaglag ang m~ga luh sa m~ga mat:
--Bbalic ac agad,--any;--dadalhn co rito ang maliit cong capatd,
makikita niny siy at cay'y makikipaglar sa cany; siy'y casng lak
mo.
--Pipilaypilay rin ba cung lumacad?--ang tanng n~g batng babae;--cung
gay'y siy ang ating gagawing in-inahan sa pico-pico.

--Huwag mo camng calilimutan,--ang sabi sa cany n~g matandng

lalaki;--dalhn mo itong tapa n~g baboy-ram at ibigay mo sa iyong
nanay.
Sinamahan siy n~g m~ga bat hanggng sa tulay na cawayang nacalagy sa
ibabaw n~g agsang main~gay ang lagasls.
Pinacapit siy ni Luca sa canyng m~ga bisig at nawal sil sa m~ga
panin~gn n~g m~ga bat.
Malicsng lumacad si Basilio, bag man may tali ang canyng binti.
....................................................................
Humahaguinit ang han~ging sa labs at nan~gn~galigkig sa guinw ang
m~ga tag San Diego.
Niy'y gabng sinsundan n~g Pasc n~g Pan~gan~ganc, n~guni't gayn
ma'y malungct ang bayan. Walng nacasabit sa m~ga bintanang isng farol
man lamang na papel, walng an mang cain~gayan sa m~ga bahay na
nagbabalit n~g casayahang gaya n~g m~ga nacaraang tan.
Sa entresuelo n~g bahay ni capitang Basilio'y nagsasalitaan sa tab
n~g isng _rejas_, ito't si don Filipo (pinapagcaibigan sil n~g
pagcapahamac ni don Filipo), samantalang sa cabilng _rejas_ nam'y
tumtanaw sa daan si Sinang, ang canyng pinsang si Victoria at ang
magandng si Iday.
Nagppasimula n~g pagsicat ang buwng patunw sa naaabot n~g panin~gin
at pinapagcuculay guint ang m~ga alapaap, m~ga cahoy at m~ga bahay, at
tuly nan~gagbibigay n~g mahahaba't wari'y m~ga fantasmang m~ga anino.
--Hindi ccaunt ang inyng capalarang lumabs, na alinsunod sa pasy
n~g hucm ay walang casalanan, sa m~ga panahng it!--ang sabi ni
capitang Basilio cay don Filipo;--tunay n~ga't sinunog nil ang inyng
m~ga libro, n~guni't lalong malak ang nan~gawal sa m~ga ib.
Lumapit sa _rejas_ ang isng babae at tumin~gn sa dacong loob.
Nagnningning ang canyng m~ga mat, namamayat ang canyng mukh, lugy
at gust ang canyng m~ga buhc, binibigyan siya n~g buwn n~g cacaibng
any.
--Si Sisa!--ang biglng sinabi ni don Filipo, at saca siy humarp cay
capitang Basilio, samantalang lumlay ang ull na babae.
--Hindi po ba na sa sa bahay siy n~g mdico?--ang
itinanng;--gumaling na po ba?
N~gumit n~g masaclp si capitang Basilio.
Natacot ang mdicong siy'y isumbng na caibigan ni don Crisstomo, at
ang guinawa'y pinaals si Sisa sa canyng bahay. N~gay'y muling
nagpapacabicabila na namng ull na gaya n~g dati, umaawit, hindi
gumagaw n~g masam can~gino man at natitira sa gubat....
--An an pa po ang m~ga nangyari sa bayan mul n~g umalis cam rito?
Nalalaman cong tayo'y may curang bago at bagong alfrez....
--Catacotacot na m~ga panahn, umudlot ang cataohan!--ang ibinulng ni
capitang Basilio, na ang nacaraan ang iniisip.--Tingnn po niny,

kinabucasan n~g inyng pag-als ay nasumpun~gang paty ang sacristang

mayor, nacabitin sa palupo n~g canyng bahay. Dinamdm na totoo ni par
Salv ang canyng pagcamaty at sinamsam na laht ang canyng m~ga
papel.--Ah, namaty rin ang filsofo Tasio, at ibinan siya sa
libin~gan n~g m~ga insc.
--Cahabaghabag namn si don Anastasio!--ang ibinuntng hinin~g ni don
Filipo,--at ang canyang m~ga libro?
--Sinunog na laht n~g m~ga madasalin, sa pagc't sa gany'y inaacal
nilng sil'y mararapat sa Dios. Wal acong nailigtas cahi't ang libro
man lamang ni Ciceron ... walng guinawng an man ang gobernadorcillo
upang sansalain ang gayng gaw.
Capuw hindi umimc ang dalaw.
Naririn~gig n~g sandalng iyn ang awit na cahapishapis at mapanglw n~g
ull na babae.
--Nalalaman mo ba cung cailn ang casl ni Mara Clara,--ang tanng ni
Iday cay Sinang.
--Hindi,--ang isinagt nit;--tumanggap ac n~g isng sulat ni Mara
Clara, n~guni't aayaw cong bucsn sa tacot na aking maalaman. Caawaawa
si Crisstomo!
Ang balit'y cung di cay Linares, si capitang Tiago'y nabitay sana, an
ang cahihinatnn ni Mara Clara?--ang pahiwatig ni Victoria.
Nagdaan ang isng batng lalaking pipilaypilay; tumatacbng ang tun~go'y
sa plaza na pinanggagalin~gan n~g awit ni Sisa. Siya'y si Basilio.
Nasumpun~gan n~g bat ang canyng bahay, na walng tao at guib;
pagcatapos n~g maraming pagtatanng, ang canyng nausisa lamang ay ang
canyng in'y ull at nagpapagalagala sa bayan; wal siyang cabalibalit
cay Crispin.
Kinain ni Basilio ang luh, linunod ang canyng pighat, hindi na
nagpahin~ga't hinanap ang canyng in. Dumatng sa bayan, ipinagtanng
ang canyng in, at dumatng ang awit sa canyng m~ga tain~ga.
Piniguilan n~g culang palad ang pan~gan~gatl n~g canyng m~ga bint at
nag-acalang tumacb't n~g payacap sa canyng in.
Linisan n~g ull na babae ang plaza't tinun~go ang tapt n~g bahay n~g
bagong alfrez. N~gayo'y gaya rin n~g unang may isng bantay na sundalo
sa pintuan, at isng ulo n~g babae ang siyng nanun~gaw sa bintan,
n~guni't hindi na ang Medusa, n~gay'y isng bat ang gulang; hindi
pawang sawng palad ang bawa't alfrez.
Nagpasimul n~g pag-awit si Sisa sa tapat n~g bahay, na tinititigan ang
buwang nagduruyan sa isng lan~git na azul at napapag-itanan n~g m~ga
alapaap na culay guint. Nakikita siy ni Basilio'y hindi macapan~gahas
lumapit, at marahil hinihintay niyng umalis doon; lumalacad sa
magcabilacabila, n~guni't pinan~gin~gilagan ang paglapit sa cuartel.
Pinakikinggang magalng n~g babaeng bat pang na sa sa bintan ang awit
n~g ull na babae, at ipinag-utos sa banty na sundalong papanhikin ang
ull na iyn sa cuartel.
Pagcakita ni Sisang lumalapit ang sundalo at n~g marin~gig ang tinig
nito, sa malaking tacot ay nagpacatacbtacb, at ang Dios ang nacacaalam

cung paano ang pagtacb n~g isng ull. Sinundn siy ni Basilio, at sa
pan~gan~ganib na bac hindi na niya makita'y tumacb at nalimutan tuly
ang sakt n~g canyng m~ga pa.
--Tingnn na n~ga lamang niny cung paano ang paghabol n~g batng iyn
sa ull na babae!--ang sigw na nagagalit n~g isng alilang babae, na na
sa daan.
At n~g makita niyng ipinagpapatuloy ang paghagad sa ull na babae,
dumampt n~g isng bat't inihaguis sa bat, at sinabi:
--Ayn ang iy! pagcasayangsayang at natatal ang so!
Naramdamn ni Basilio ang isng pucl sa canyng ulo, n~guni't nagtuloy
n~g pagtacb at hindi inalumana. Tintahulan siy n~g m~ga so,
sumisigaw ang m~ga gans, binbucsan ang m~ga ibng bintan at may
sumusun~gaw na isng mapagusisa, at sinsarhan namn ang ibng bintana,
sa pan~gan~ganib na bac iyo'y cawan~gis din n~g gabi n~g m~ga
caguluhan.
Dumatng sil sa labs n~g bayan. Nagpasimul si Sisa n~g paghin n~g
pagtacb; malakng toto ang calayuan niy sa humahabol sa cany.
--Nanay, ac p!--ang isinigw sa cany n~g siy'y mtanawan.
Bahagy lamang nrin~gig n~g ull na babae ang tinig ay nagpasimul na
namn n~g pagtcas.
--Nanay, ac p!--ang isinigw n~g bata na walng pagcasiyahan sa
pighat.
Hindi naccarin~gig ang ull na babae, sinsundan siy n~g anc na
humihin~gal. Naraanan na nil ang m~ga pananm at malapit na sil sa
gubat.
Nakita ni Basiliong pumasoc sa gubat na iyn ang canyng in at siy'y
pumasoc namn. Ang m~ga dam, ang maliliit na cahoy, ang matinc na m~ga
yantc at ang m~ga ugt na umuutlw sa lup ay nan~gagsisihadlng sa
tacb n~g dalaw. Sinsundan n~g anc ang naaaninagnagn niyng catawn
n~g canyng in, na manacanacang liniliwanagan n~g m~ga snag n~g buwang
pumapasoc sa m~ga pag-itan n~g m~ga san~g. Yan ang talinghagang gubat
n~g familia ni Ibarra.
Macailang natisod at nrap ang bat, n~guni't tumtindig, hindi
nagdaramdam sakt; ang boong caluluwa niy'y pumatun~go sa canyng m~ga
mat, na sumsunod sa any n~g irog niyng in.
Canilng dinaanan ang lat na bumubulong n~g matimys; ang m~ga tinc
n~g cawayang nan~gahulog sa putic n~g pampng ay tumitimo sa m~ga pa
niyng hubd: hindi humihint si Basilio upng bunutin ang m~ga tinc na
iyn.
Nakita niy n~g boong pagtatac na tinutun~go n~g canyng in ang
malagng parang at pumasoc sa pintng cahoy na pangsar sa
pinaglibin~gan n~g matandng castil sa paann n~g balit.
Binant ni Basiliong siy'y pumasoc namn, n~guni't nasunduan niyng
nacasar ang pint. Ipinagsasanggalang ang pintng iyn n~g ull na
babae, n~g canyng m~ga payt na bsig at gusamt na ulo, na an pa't
pinapananatili n~g canyng boong lacs sa pagcsara.

--Nanay, ac p, ac p, ac'y si Basilio, ang inyng anc!--ang sigw

n~g batang hap na, at nagpaclugmoc.
Datapuwa't hindi nagluluwag ang ull na babae; isinisicad ang canyng
m~ga pa sa lup at ipinaglalabang mainam ang pint.
Sinuntc ni Basilio ang pint, inihahampas doon ang ulong napapaliguan
n~g dug, umiyc, n~guni't walng cabuluhng laht. Nagtindg n~g boong
hrap, pinagmasdn ang pader at iniisip niyng canyng hagdann,
n~guni't wal siyng nasumpun~gang magawang hagdn. Nilibot niy, n~g
magcgayon, at nakita niy ang isng san~g n~g malungct na cahoy na
humahalang sa is namang san~g rin n~g ibang cahoy. Nag-ukyabt siy:
gumgaw n~g cababalaghn ang canyng pagsintng-anc, nagpalipatlipat
siy sa m~ga san~g hanggang sa dumating sa balit, at napanood pa
niyng itinutuon ang ulo n~g canyng in sa pint.
Nrin~gig ni Sisa ang in~gay na guingaw ni Basilio sa m~ga san~g,
lumin~gn at nag-acalang tumacas, n~guni't nagpatihulog sa cahoy ang
anc, niycap niy ang canyng in at pinusps n~g halc, at hinimaty
pagcatapos.
Nmasdan ni Sisa ang nong napapaliguan n~g dug; yumucd sa cany, ang
m~ga mat n~g babae'y tila mandn tatacas sa kinlalagyan, pinagmasdan
siy sa mukh at ang m~ga nammutlang pagmumukhng iy'y siyng pumagpg
n~g bait na gumugupiling sa canyng m~ga utac n~g ulo, may sumipt na
tulad sa isng kislp sa canyng pag-iisip, nakilala ang canyng anc
at, nagpacabigybigy n~g isng sigw, at pagcatapos ay nahandusay sa
hinimaty na batng canyng niyayacap at hinhagcan.
Nanatiling hindi cumikilos ang in at ang anc....
Nang pagsaulng-tao si Basilio'y nakita niyang hindi nacacaalam tao ang
canyng in. Tinawag niy ang canyng in, canyng ipinan~galan ang
lalong matitimys na palayaw, at n~g mamasid niyng hindi naguiguising
at hindi man lamang humihin~ga'y nagtindig, tinun~go ang agos at cumuha
n~g cauntng tbig na canyng inilagy sa binalisungsng na dahon n~g
saguing, at canyng winilign n~g tubig na iyon ang namumutlng mukh
n~g canyng in. N~guni't hindi cumilos n~g camunti man lamang ang ull
na babae, nananatili sa pagcapikit.
Pinagmasdn siy ni Basiliong nagugulat; idinaiti ang canyng tain~ga sa
pus n~g babae; n~guni't ang payt at lant n~g dibdib ay malamig at
hindi tumitiboc: inilagy niy ang canyng m~ga lab sa m~ga lab n~g
canyng in ay wal siyng naramdamang camunti man lamang na paghin~g.
Niyacap n~g culang palad ang bangcy at tuman~gis n~g boong capaitan.
Lumiliwanag ang buwan sa lan~git n~g boong cadakilaan, nagbubuntong
hinin~g ang mahinhng amihan sa paghihip at humuhuni ang m~ga cagaycy
sa ilalim n~g m~ga dam.
Ang gabng pawang caliwanagan at catuwaan sa lubhng maraming m~ga
musms, na sa mainit na sinapupunan n~g m~ga casambahay ipinagdiriwang
ang fiestang lalong may m~ga matatamis na nagugunit; ang fiestang
nagpapaalaala n~g unang titig n~g pagsint na ipinadal n~g lan~git sa
lup; sa gabng iyng ang laht n~g magcacasambahay na m~ga binyaga'y
cumacain, umiinom, sumasayaw, umaawit, tumatawa, nagllar, sumisinta,
nan~gaghahalican ... sa gabng iyn, na sa m~ga lupang malalamg ay
nagttaca ang camusmusan sa war'y himalng cahoy na pino, na humihitic
n~g m~ga ilaw, m~ga manica, m~ga matamis at makikintb na palarang

papel, na pinanonood n~g nan~gasisilaw na mabibilog na m~ga matng

kinaaninuhan n~g pagca walng malay, ang gabng iy'y walng idinudulot
cay Basilio cung di isng pan~gun~gulila. Sino ang nacacaalam? Marahil
sa bahay n~g malungcuting si par Salv ay nan~gaglalar rin ang m~ga
bat, marahil ay canilng inaawit:
Ang Gabing-Magand'y dumating,
Gabing-Magand'y aalis din...
Ang bat'y tuman~gis at humibc n~g di an lamang, at n~g tumin~gal
siy'y canyng nakita sa canyng harp ang isng tao na pinagmamasdan
siyng walng imc. Tinanng siy n~g hindi kilalang lalaking iyn n~g
marahan:
--Icaw ba ang anc!
Tuman~g ang bat.
--An ang inaacal mong gawn?
--Ilibng!
--Sa libin~gan?
--Wal acng salap, at bucd sa ro'y hindi ipahihintulot n~g cura.
--At paano?
--Cung tulun~gan sana niny ac....
--Mahinang mahina ac,--ang sagt n~g hindi kilal, na untiuntng
nagpacahandusay sa lup, na nininiin n~g dalawng camy; may sugat ac,
dalawng araw n~g hindi ac cumacain at hindi ac natutulog ... Wal
bang ibng napaparito n~gayng gab?
Nanatili ang taong iyn sa pagdidilidili at pinagmamasid ang mahalagng
pagmumukh n~g batng lalaki.
--Pakinggn mo!--ang ipinagpatuloy na ang tinig ay lalong mahina;
marahil ay paty na rin ac bago sumicat ang araw ... Sa may m~ga
dalawampng hacbng buhat dito, sa cabilng ibayo n~g batis na it, may
nacatimbng maraming cahoy na panggatong; dalhn mo rito,
pagpatungpatun~gin mo, ilagy mo sa ibabaw ang aming m~ga bangcy,
tacpn mo n~g cahoy rin at sac mo susuhan n~g apy, n~g maraming apy,
hanggng sa cami'y maguing ab....
Nakikinig si Basilio.
--Pagcatapos, cung sacali't wal sino mang dumatng ... huhucay ca rito,
macacasumpong ca n~g maraming guint ... at ang laht na iy'y iyo.
Mag-aral ca!
Nalalao'y lalong hindi mawatasan ang tinig n~g hindi kilalng tao.
--Hayo't humanap ca n~g cahoy ... ibig cong tulun~gan cat.
Yumao si Basilio, humarp sa Silan~ganan ang hindi kilal at bumulng na
wari'y nagdrasal:

--Mamamatay acng hindi co nakikitang numingnng ang liwaywy sa lupng

aking tinubuan!... cayng man~gacacakita n~g liwaywy na iyan, batiin
niny siy ... huwag ninyng limutin ang m~ga nahandusay sa boong
magdamg!
Itinas ang m~ga mat sa lan~git, gumalw ang canyng m~ga labng
anaki'y bumbulong n~g isng dalan~gin, tumun~g pagcatapos at
untiuntng nahandusay sa lup....
Nang macaraan ang dalawang oras, si hermana Rufa'y na sa sa bataln n~g
canilng bahay at guinagawa ang paghihilamos na caugalian pagcacaumaga,
upang pumaroon sa misa. Tintanawan n~g mapamintacasing babae ang
calapt na gubat at canyng nakitang may pumapaimbulog na nalululong
macapl na soc; nagcunt ang m~ga kilay at, pun n~g banl na galit, ay
nagsalit:
--Sino cay ang hereje na sa araw n~g fiesta'y nagcacain~gin? Cay
dumarating ang maraming m~ga capahamacn. Tingnn mong pa sa Purgatorio
ca, at makikita mo cung cucunin cat roon, hamac na tao!

=PANGWACAS NA BAHAGUI.=
Sa pagc't buhay pa ang marami sa m~ga taong sinaysay namin ang canilng
m~ga guinaw sa casulatang it, at sa pagca namn nan~gawal na sa ating
m~ga mat ang m~ga ib sa m~ga taong iyn, hindi n~g mangyayaring
malagyn namin n~g tunay na pangwacs na bahagui ang aclt na it. Sa
icagagaling n~g tao'y papatayin namin n~g boong galac ang laht n~g m~ga
taong sinaysy namin dito, na aming sisimulan cay par Salv at
wwacasan namin cay doa Victorina, datapuwa't hindi mangyayari ...
m~ga buhy sil! yamang hindi cam cung di ang lupang it rin lamang
ang siyng sa canil'y magpapacain....
Mul n~g pumasoc sa convento si Mara Clara'y iniwan ni par Dmaso ang
bayang dating canyng kinalalagyan at sa Maynil na siya tumitira, na
gaya rin namn ni par Salv, na samantalang naghhintay n~g
catungculang pagca Obispo Arzobispo'y manacnacang nagsesermon sa
simbahan n~g Santa Clara, at sa convento nit, n~g Santa Clara sa
macatuwid, siy'y gumaganap n~g isng mataas na catungculan. Hindi pa
maraming buwan ang nacararaan ay tumanggp si par Dmaso n~g utos n~g
cagalanggalang na par Provincial upng ganapn ang pagcucura sa isng
malayong lalawigan. Ayon sa sbiha'y npacalaki ang canyng tinamng
sam n~g loob sa bagay na iyn, caya n~ga't kinabucasa'y nsumpun~gang
paty siya sa canyng tinutulugan. Ang sabi n~g ib'y namaty sa
_apoplegia_, anng ib'y sa ban~gun~got, n~guni't pinaram n~g mdico ang
pag-aalinlan~gan, sinaysy niyng bigl raw namaty.
Alin man sa m~ga bumabasa sa ami'y hindi makikilala n~gayn cung
canilng makita si capitang Tiago. Ilng lingg pa muna bago magmonja si
Mara Clara'y nangyari sa cany ang isng malakng panglulupaypay n~g
calooban, na an pa't nagpasimul siy n~g pamamayat at naguing totoong
malungcutin, mapaglininglining at culang tiwal, tulad sa canyng
naguing caibigang si capitang Tinong. Nang msara na ang m~ga pintuan
n~g convento n~g Santa Clara'y caracaracang ipinag-utos sa canyng
nahahapis n~g di an lamang na pinsang si ta Isabel, na tipunin at
cunin ang lahat n~g bagay na naguing pag-aar n~g canyng anc at n~g

canyng nasirang asawa, at siy'y pumaroon sa Malabn sa San Diego, sa

pagc't sa haharaping panah'y ibig niyng mamahay na mag-is. Nagskit
n~g catacottacot sa liamp at sa pagsasabong, at nagpasimul n~g
paghitt n~g opio. Hindi na na pa sa sa Antipulo at hindi na rin
nagpapamis; ikinatutuwang totoo n~g canyng matandng babaeng
capan~gagw, na si doa Patrocinio, ang canyng pagdiriwang, sa
pamamag-itan n~g paghilc samantalang siy'y nakikinig n~g m~ga sermn.
Cung manacnaca'y maglacdlacd cay, cung dacong hapon, sa nang daan
n~g Santo Cristo, makikita ninyng nacaup sa tindahan n~g isng insc
ang isng maliit na tao, nannilaw, payt, huct, malalalim ang m~ga
mata at anyng nag-antoc, culay marumi ang m~ga labi at ang m~ga cuc
at tumtin~gin sa tao n~g wari'y hindi nakikita. Pagdatng n~g gab'y
makikita niny siyng tumindg n~g boong hirap, at nannungcod na
pinatutun~guhan ang isng makipot na daan, pumapasoc sa isng maliit na
bahay na marum at sa ibabaw n~g pint nit'y nababasa ang malalakng
letrang mapupula: FUMADERO PUBLICO DE ANFION. It'y yang totoong
cabalitaang si capitang Tiago, na n~gay'y lubs n~g nacalimutan n~g
laht, na an pa't pat n~g sacristn mayor ay hindi na siy naaalaala.
Idinagdag ni doa Victorina sa canyng m~ga cult na buhc na postizo at
sa canyng pag-aandaandalusahan, pakikiwan~gis bag sa m~ga tag
Andaluca sa pagsasalit, ang bagong caugaliang siy ang nan~gan~gasiw
sa pagpapalacad n~g m~ga cabayo n~g coche, at pinipilit niyng si don
Tiburcio'y huwag cumlos. Sa pagc't maraming nangyayaring capahamacan
dahil sa cahinaan na n~g canyng m~ga mat, n~gay'y gumagamit siy n~g
quevedo (salamin sa m~ga matng isinisipit sa ilng ang pinacatangcy)
na nagbibigay sa cany n~g anyng naguing cabalitaan. Hindi na muling
natawag ang doctor upang gumamt can~gino man, napapanood siy n~g m~ga
alilang walng n~gipin sa maraming araw n~g isng lingg, bagay, na
alinsunod sa talasts na n~g m~ga bumabasa'y masamng tand.
Ang tan~ging tagapagtanggl n~g culang palad na it, na si Linares, ay
malaon n~g nagpapahin~galay sa Pac, sa pagc't pinaty siy n~g
pag-iilagun at n~g masasamng guingaw sa cany n~g canyng hipag.
Napasa Espaa ang nagdiwang na alfrez, na ang catungcula'y teniente na
may gradong comandante, at iniwan ang canyng mairog na asawa sa canyng
barong franela, na hindi mapagsiyasat cung an na ang culay. Nang makita
n~g cahabaghabag na Ariadna ang pagcpabay sa cany, namintacasi ring
gaya n~g anc na babae ni Minos cay Baco at sa pakikipacatoto sa tabaco,
na an pa't nan~gin~ginom at humihitt n~g boong alab n~g loob, na hindi
na lamang ang m~ga nagddalaga ang sa cany'y natatacot, cung di namn
ang m~ga matatandang babae't ang m~ga bat.
Marahil m~ga buhay pa ang ating m~ga cakilala sa San Diego, sacali't
hindi sil nan~gamaty sa pagputc n~g vapor Lipa na nagpaparoo't
parito sa lalawigan. Sa pagc't sino ma'y walng nan~gasiw upang
maalaman cung sinosino ang m~ga caawawang namaty sa gayng
capahamacn; at cung canicanino ang m~ga hta at m~ga camy na sumabog
sa pul n~g Convalecencia at sa m~ga pampng n~g ilog, lubs na hindi
nalalaman namin cung napasama hindi sa nan~gamaty na iyn ang alin
man sa m~ga cakilala n~g m~ga mambabasa sa amin. Natutuw na cam at
gayon din ang gobierno at ang m~ga pmahayagan n~g panahng iyn, sa
pagcacalm na ang iisaisang fraileng nacasacy sa vapor ay nacaligts,
at walna camng hinihin~ging ib pa. Ang pan~gulo sa amin ay ang buhay
n~g banl na m~ga sacerdote, na papanatilihin naw n~g Dios ang canilng
paghahar sa Filipinas sa icagagaling n~g aming m~ga caluluwa.[282]
Tungcl cay Mara Clara'y wal n~g nagung balitang an pa man, liban na
lamang sa anaki'y siy'y iniin~gatan n~g libin~gan sa canyng

sinapupunan. Ipinagtanng naming macailan siy sa ilng taong may

malalaking capangyarihan sa santo convento n~g Santa Clara, n~guni't
sino ma'y walng nag-ibig magsabi sa amin n~g is man lamang salit,
cahi't ang m~ga masalitang madasaling tumtanggap n~g bantg na fritada
n~g aty n~g inahng manc, at n~g salsa na lal pang cabalitaang
tinatawag na salsa n~g m~ga monja, na guingaw n~g matalinong
taga-paglutong babae n~g m~ga Virgen n~g Pan~ginong Dios.
Gayn man:
Isng gab n~g Septiembreng umaatun~gal ang bagy at hinhampas n~g
canyng calakilakihang m~ga pacpc ang m~ga bahay sa Maynil;
dumragundong ang m~ga culg sa tuwing sandal, walng humpy halos ang
pagtatanglw n~g m~ga lintc at kidlt sa m~ga iniwwasac n~g buhawi at
naglulubog sa m~ga namamayan sa caguiclguiclng tacot. Napapanood sa
liwanag n~g kidlt n~g lintc na nagpapakilwgkilwg, na tulad sa
has, ang paglipd n~g isng panig n~g bubun~gan n~g isng bintana na
dal n~g han~gin, ang pagcguib n~g bahay na cakilakilabot ang
lagapacan: walng isng coche at walng isng taong lumalacad sa m~ga
daan. Pagca nririn~gig sa malay ang pas na ugong n~g culg na inuulit
n~g macasangdaan n~g alin~gawn~gaw, cung magcgayo'y naririn~gig ang
pagbubuntng-hininga n~g han~ging umiipoipo sa uln, na siyng gumgaw
n~g ulit-ulit na _tric-trac_ sa m~ga nacasarang dahon n~g bintanang
caps.
Dalawang guardia ang sumisilong sa isng bagong guinagawang bahay sa
malapit sa convento: isng sundalo't isng _distinguido_.
--An ang atang guingaw rito?--ang sabi n~g sundalo;--sino ma'y
walng lumalacad sa daan ... dapat tayong pumaroon sa isng bahay;
tumatahan ang babae co sa daang Arzobispo.
--Malayolay rin buhat dito hanggng doon at mababas tayo,--ang sagt
n~g _distinguido_.
--An ba ang cabuluhan noon, huwg lamang patayn tayo n~g lintc?
--Bah! huwg cang mag-alaala; dapat magcaroon ang m~ga monja n~g isng
pararayo upang sil'y mligtas.
--Siy n~ga ba?--anng sundalo,--n~guni't anng cabuluhan n~g
pararayo'y n~gitn~git n~g dilm ang gab?
At tumin~gal upang macakita sa cadiliman: n~g sandaling iy'y cuminng
ang isng kidlt na inulit at pagdaca'y sinundn n~g malacas at
calaguimlaguim na culg.
--Nac! Susmariosep!--ang biglng sinabi n~g sundalo, na nagcucruz at
tuly hinihila ang canyng casama;--umals tayo rito!
--An ang nangyayari sa iy?
--Tayo na, umals tayo rito!--ang inlit n~g sundalo na nagtataguctucan
ang n~gipin sa tacot.
--An ang nakita mo?
--Isng fantasma!--ang ibinulng na nan~gn~gatal ang boong catawn.
--Isng fantasma?

--Sa ibabaw n~g bubun~gan ... marahil siy ang monja na naglligpit n~g
m~ga bga sa boong gabi!
Tumin~gal ang _distinguido_ at ibig niyng makita.
--Jess!--ang biglng sinabi at siy nama'y nagcruz.
Siy n~g namn, sa makinng na ilaw n~g kidlt ay canyng nakita ang
isng anyng taong nacatindg, halos sa palupo n~g bahay, nacataas sa
lan~git ang mukh't ang m~ga kamy, na para manding humhin~g sa cany
n~g awa. M~ga lintc at culg ang itintugn n~g lan~git!
Nang macatapos ang ugong n~g culg ay nrin~gig ang isng mapanglw na
dang.
--Hindi gaw n~g han~gin ang daing na iyn, iy'y sa fantasma!--ang
ibinulng n~g sundalo, na siyng canyng pinacatugn sa guinawang sa
cany'y pagpindt n~g canyng casama.
--Ay! ay!--ang naglulumampas na dang sa han~gin at nan~gin~gibabaw sa
in~gay n~g uln: hindi matacpn n~g m~ga haguint n~g han~gin ang
matams at cahabaghabag na tinig na iyng pusps n~g capighatan.
Mulng cuminng ang isng kidlt na nacasisilaw ang tind.
--Hindi, hindi fantasma!--ang biglng sinabi n~g _distinguido_;--mul
pang nakita co siy; casinggand n~g Virgen ... Umals na tayo rito't
magbigy lam tayo!
Hindi na hinintay n~g sundalong ulitin pa ang pagyacag sa cany't
nan~gagsials ang dalaw.
Sino cay ang humihibic sa calaguitnaan n~g gab, na hindi inaalintana
ang malacs na han~gin, ang uln at bagy? sino cay ang matatacuting
virgeng esposa ni Jesucristo, na nakikilaban sa nan~gagn~gan~galit na
bagy, tubig, lintc at culg at hinirang pa namn ang cagulatgulat na
gab at ang may calayaang lan~git, upang itaghy mul sa isng
mapan~ganib na cataasan ang canyng m~ga daing sa Dios? Linisan cay
n~g Dios ang canyng templo at aayaw n~g dinggun ang m~ga hibc sa
cany? Bac cay hindi macalamps sa bubun~gn n~g convento ang m~ga
mith n~g cluluwa at n~g macapailnglang hanggng sa trono n~g lubhng
Mahabaguin?
Humihip n~g boong galit ang bagy halos sa magdamg; hindi sumicat ang
is man lamang bituin sa boong gab; nagpatuloy ang walng pagcasiyahan
sa hirap na m~ga ay! na nacacahalo n~g m~ga buntng hinin~g n~g
han~ging malacs, datapwa't nasunduan niyng bin~g ang Naturaleza't ang
m~ga tao; nagpuyt palibhasa ang Dios ay hindi siy nririn~gig.
Kinabucasan, n~g mapasps na sa lan~git ang maiitim na m~ga alapaap ay
mulng sumicat ang araw sa guitn n~g nadalisay na himpapawd, humint
sa pintuan n~g convento n~g Santa Clara ang isng coche at doo'y nanaog
ang isng lalaki, na napakilalang siy'y kinacatawan n~g may
capangyarihan at hinin~ging siy'y pakipag-usapin sa abadesa at sa laht
n~g m~ga monja.
Ang sabi'y may humarp na isng monjang basng bas at punt-punt ang
suot na hbito, tumatan~gis at isinumbng ang cakilakilabot na m~ga
cagagawan at hinin~ging siy'y tangkilikin n~g tao laban sa m~ga

catampalasanan n~g pagbabanalbanalan. Ang sbihan din nam'y totoong

cagandagandahan ang monjang iyon, na may m~ga matng ang cagandaha't
catamisa'y wal pang nakikitang macacawan~gis.
Hindi siya inampn n~g kinacatawan n~g may capangyarihan,
nakipagsalitaan it sa abadesa at iniwan ang monjang iyn at hindi
pinakinggn ang canyng m~ga sam at m~ga luh. Napanood n~g monjang
sinarhan ang pint pagcalabs n~g tao, na gaya marahil n~g panonood, n~g
hinatulang magdusa, n~g pagsasar sa cany n~g pintuan n~g lan~git,
sacasacali't dumating ang araw na maguiguing casng ban~gs at mawawaln
n~g damdamin ang lan~git na gaya n~g m~ga tao. Ull daw ang monjang iyn
ang sabi n~g abadesa.
Hindi marahil nalalaman n~g taong iyng sa Maynil'y may isng hospicio
na pinag-aalagaan sa m~ga nasisira ang isip; bac cay namn
ipinallagay niyng ang convento n~g m~ga monja'y isng ampunan n~g m~ga
ull na babae, bag man hinahacang may catatagng camangman~gan ang
taong iyng upng macapagpasiya cung sir hindi ang pag-iisip n~g
isng tao.
Sinasabi rin namng baligtd ang ipinasiya n~g general J. n~g canyng
mabalitaan ang nangyaring iyn; tinangc niyng tangkilikin ang ull na
babae caya't hinin~g niy it.
N~gunit n~gay'y walng humarp na sino mang dalagang cagandagandahang
walng umampn, at hindi itinulot n~g abadesang dalawin at tingnn ang
convento, at sa ganit'y tumutol siy sa pan~galan n~g Religin at n~g
m~ga Santong Cautusn sa Convento.
Hindi na mulng napagsalitaanan pa ang nangyaring iyn, at gayn din ang
tungcl sa cahabaghabag na si Mara Clara.
=WACAS G PAGSASAYSAY.=
TALABABA:
[282] 2 n~g Enero n~g 1883. _(Paunawa ni Dr. Jos Rizal.)_

End of the Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NOLI ME TANGERE ***
***** This file should be named 20228-8.txt or 20228-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/2/0/2/2/20228/
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online
Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks
to the following for their help in making this project
possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet
Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and
the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released

in commemoration of Dr. Jos Rizal's 110th Death Anniversary

on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng
Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang
Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.

*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See

paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked

to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free

distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any

provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
gbnewby@pglaf.org
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg

Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.