TRKYE-AMERKA LKLERNDE "STRATEJK

ORT AKLK"TAN NEREYE?':FUTURE OF "STRATEGIC PARTNERSHIP" IN TURKISHAMERICAN RELATIONS

Dr.Buket NAL ~C'lGR

Trk d politikasnn nemli bir blmn Amerika ile olan ilikiler

oluturmaktadr. zellikle souk sava boyunca Trkiye, Bat Bloku'lltn
dou kanadnda nemli bir konnnda yer almasndan dolay stratejik bir

nem kazaun ve bu stratejik nem Amerika ile olan ilikileri ekillendiren

unsurlardan biri olmutur. Ancak souk savan son bulmasyla ksa bir sre
de olsa Trkiye'nin bu stratejik nemi sorgulanmaya ve artk Amerika'nn bu
lkeye ihtiyac kalmadna ynelik yorwnlar sklkla yaplmaya balanruu.
Krfez savanda Trkiye'nin oynad nemli rol bu yorwnlan azaltsa da bu
dnemde Amerika ile ilikiler pek de iyi balamad diyebiliriz.

*
*
i

Bu yaznn ilk versiyonu 9. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi (Ankara: Orta Dou
Teknik niversitesi, 7-9 Aralk 2005)'nde bildiri olarak sunulmutur.
Ara.Gr., stanbul niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi, Uluslararas ilikiler
Blm
William Hale,Trk D Politikas (1774-2000), ev. Petek Demir, stanbul: Mozaik
Yaynlan, 2003, s.204-205; Robert S. Chase, Emily B. Hill ve B.oul Kennedy,
"Privotal States and U.S. Strategy", Foreign Affairs, Vol. 75, No.l (Jan/Feb 1996),
s.56; Ian O. Lesser, "Kpr m Engel mi? Souk Savan Ardndan Trkiye ve
Bat", der. Ian O. Lesser ve Graham E. Fuller, Balkanlar'dan Bat in'e Trkiye'nin
Yeni Jeopolitik Konumu, ev. Meral Gnen,stanbul: Alfa Yaynlan, 2000, s.127130

BUKETNAL

152

Bir yanda Krfez sava sonras beklediini bulamayan ve Amerika'ya

kar hayal knkl yaayan Trkiye, dier yanda ise d politikaya

uzak, daha

ok i politikayla ilgili, zellikle de Reagan dneminden itibaren giderek

bozulan ekonomiyi dzeltme vaadi~ seimleri kazanan bir bakann
iktidarda olduu Amerika vard. Gerekten de souk sava sonras seilen ilk
bakan

olan Wlliam

J.

Clinton, Amerikan tarihinin son elli yl

dnldnde askeri deneyimi olmayan ve d politikay jeopolitik bir

mesele olarak grmeyen ilk bakand. Nitekim bu, d politika ekibinin

seimine ve bu dnemde Amerika'nn izledii d politika nceliklerine de
yansmtr. 2 Bu d politika nceliklerinden biri de Amerika'ya maddi

anlamda bir yk getirecek giriimlere girmemeye zen gsterip hatta mevcut

sorumluluklanndan da kurtulmaya almak olmutur diyebiliriz. Bu yzden
iktidara gelir gelmez askeri harcamalarda kstlamaya gidilmi, aralannda
Trkiye'nin de bulunduu deiik lkelerdeki Amerikan slerinin ou ya.
kapatlm ya da o lkeye teslim edilmitir. 3 Bu stratejinin bir dier sonucu da

Amerikan d yardm politikasnn hzla deimesiydi.4 Bunda Clinton'n

2

George Bush souk sava sonrasnda buuk yl bakanlk yapsa da yeni dnemde
iktidara gelen ve yeni dzenin ilk bakan Clinton olmutur. Theodore C.
Sorensen,"America's First Post-Cold War President", Foreign Affairs, Vo!.?I, NoA
(Fall 1992), s.13; Aubrey W. Jewetl ve Marc D. Turetzky, "Stability and Change in
President Clinton's Foreign Policy Beliefs 1993-96", Presidential Studies Quarterly,
Vo1.28, No.3 (Swnmer 1998), s.638; Aslnda souk sava sonras Amerika'nn
roln tanmlayacak drt tercihten bahsediliyordu: Amerika'nn i problemler
zerine younlamasn salayan politikay benimsemek, 1990'lann dnya
polisliine talip olmak, dnya problemlerinin zm iin BM'ye gvenmek,
pragmatik mdahale ya da seici taaht politikasn kabul etmek. Lawrence 1. Korb,
"Clinton's Foreign Policy Woes: A Way Out", The Brooking Review, VoL 12, NoA
(Fall 1994), s.3
Charles William Maynes, "A Workable Clinton Doctrine" Foreign Policy, No:93
(Winter 1993-1994), s.8
Souk sava sonras d yardmlann ne ynde kullanlmas gerektiine ynelik tam
bir fikir birlii salanamam olsa da bu dnemde d yardmlar; Orta Dou ban
srecini desteklemek, Bosna-Haiti-Ruganda ve Kosova gibi kriz iindeki lkelerde
istikarann salanmas ve demokrasinin tesisi, eski SB ve Orta Avrupa'da serbest

TRKYEAMERtKA tLKLERtNDE "STRATEJtK

53

ORTAKLIK"TAN NEREYE?

deyimiyle Amerika'nn ulusal ihtiyalannn souk sava boyunca geni ekilde

ilunal edilmi olurunas ve bu nedenle Amerikan yardmlannn yeniden
gzden geirilme ihtiyacnn domas etkili olmutur. Bylece 1994'ten
itibaren Amerika'nn d yardm politikas Dileri Bakan Warren
Christopher tarafndan yeniden ekillenmi ve yeni d politika stratejisine
uyumlu hale getirilmi ve bunun sonucu olarak da Trkiye'ye yaplan
yardmlarda da bir azalma yaanmtr. s Bunun dnda yeni bakann d

politika ncelikleri arasnda yer alan ve Amerika'nn gvenlii ve refah iin

nemli olduuna inand demokrasi ve insan haklan meseleleri de iki lke
arasndaki ilikilerde sorun yaratan bir dier gelimeydi. Trkiye'nin insan

haklan konusundaki kt karnesi bu dnemde hem Amerikan ynetimi hem

de Kongrenin Trkiye'ye ynelik eletirilerinde arta neden olmutur.6
Ancak Richard Hoolbrook'un da belirttii gibi "d politika bakann
peini brakmazd". yle de oldu. Ksa bir sre sonra Balkanlardaki
gelimeler ve AB 'nin bu konudaki baanszl, Orta Doudaki Irak sorunun

devam ve srail'in gvenlii meselesi, Kafkasya ve Orta Asya'da beliren

milliyetilik hareketleri yannda artan yeni olanaklar Amerika'nn yeniden

uluslararas politikann iinde

aktif bir

ekilde yer almasna neden olurken,

pazar ekonomisinin ve demokrasinin tesisi, uyuturucu trafine ve uluslararas

ilticaya son vennek amacyla kullanlmtr. Curt Tarnoffve Larry Nowels, "Foreign
Aid: An Introductory Owerview of U.S. Programs and Policy" CRS Report for
Congress (Updated April 6, 200 i), s.I-2 (evrimii) http://www,globalsecurity.org
/military/library/report/crs/98-916_0 i 0406.pdf (3 Nisan 2005)
Remarks at a Town Meeting in Nashua, New Hampshire-Foreign Aid (March LS,
1994) , Weekly Compilation of Presidential Documents, s.536; Constantine P.
Arvanitopoulos, "The Politics of U.S. Aid to Greece and Turkey", Mediterranean
Quarterly,VoI.7, Number. 2 (Spring 1996), s.138-139; Kemal Kirii, " ABDTrkiye likileri: Yenilenen Ortaklkta Yeni Belirsizlikler", der. Barry Rubin ve
Kemal Kirii, Gnmzde Trkiye'nin D Politikas, stanbul: Boazii
niversitesi Yaynlan, 2002, s.201
Bu Amerikan yardmlanna da yansyan bir durum yaratt. A Country Study: Turkey,
Library of Congress, (Foreign Relations:The United States)
(evrimii) http://
Icweb2/loc.gov/frd/cs/trtoc.html (26 Nisan 2003)

154

BUKETNAL

Trkiye de bu blgelere olan yaknl sayesinde Amerika nezdinde stratejik

nemine tekrar kavuuyordu.7 Bylece 1997 ylnda bu ilikiler blgesel
ibirlii, ekonomi ve ticaret, ene~i, Kbns, savunma ve gvenlik ibirlii
konulann kapsayacak ekilde geniletilmi ve 1999 ylnda da Qinton
tarafndan stratejik ortaklk olarak tanmlanmtr.B

Amerika ile ilikiler bu ynde geliirken AB ile olan ilikiler de

sorunlu bir ekilde devam etmekteyili. Bu sorunlu dnemlerde Trkiye,
Amerika'nn desteine ihtiya duymutur diyebiliriz. Gerekten de
Trkiye'nin yllar sren AB'ye ye olabilme abas, her zaman Amerika
tarafndan desteklenrni ve bu yelik, Trkiye'yi Bat ve norrrlanna yakn
tutmann bir garantisi olarak grlmtr. Zaman zaman Trkiye'nin
AB 'den uzaklap srail-Amerika-Trkiye ekseninde yer almas tartlsa da
ncelikli hedef Trkiye'nin AB iinde yer almas olmutur. 9 Bu konudaki

Bu gelimeler zerine ikinci kez bakanla seilen ve daha ncesinde dc d politika

ekibini yeni bir opsiyon yaratamamakla sulayan Clinton, iktidara geldii yeni
dnemde dileri bakanlna lml tutumuyla bilinen Warren M. Christopher'n
yerine sertlik yanls ve eylem kadn olan Madeleine Albright, Ulusal Gvenlik
Danmanlna da Anthony Lake'in yerine sertlik yanllarna daha yakn olan
Samuel Berger ve Savunma Bakanlna da William Cohen getirildi. Bu ekip Beyaz
Saray'da Bakan'n "ABC (Albright,Berger,Cohen) Klb" olarak adlandnlyordu.
Francine Kiefet, "Three Advisors, One Voice on Kosova", Christian Science
Monitor, Vo1.91, Issue.99, 1999, s.2; Charles-Philippe David, "Foreign Policy Is Not
What i Came Here to Do", Dissecting Clington's Foreign Policy-Making: A First
Cut, Quebec: Cert~r for United States Studies of the Raoul Dandurand Chair of
Strategic and Diplomatic Studies, 2004, s.5
"Dileri Bakan ismail Cem: Trk-Amerikan likileri Yeni Bir Balang Yapt"
(Amerika'nn Sesi Radyosu), D Basn ve Trkiye, Blten No: 228 (08 Aralk
1997); Remarks following Discussions with President Suleyman Demirel of Turkey
and Exchange with Reporters in Ankara" ( November 15, 1999), Public Papers of
Presidents, s.2090; Remarks to thc Turkish Grand National Assembly in Ankara
(November 15,1999), Weekly Compilation of Presidential Documents,s.238 "2385
Amerika ayrca AD'nin bu sayede snrlarn sorunlu blgelere kadar uzatarak ellClini
tan altna koymalarn istemckteydi. AB'nin savunma ve giivenlik konularnda
NATO'nun yannda bir yeni mekanizmay harekete getinneye hazrland bir
ortamda kendisine sk balarla bal Trkiye'nin AB'ye girmesi nemliydi

TRKYE-AMERKA LKLERNDE "STRATEJK

155

ORTAKLIK''TAN NEREYE?

Amerikan bakanlannn destei ve sylemleri ou zaman AB 'nin

politikalanna bir mdahale olarak grlerek eletirilmi hatta Trkiye'nin AB
iinde Amerika'nn truva au olaca grleri artm olsa da 10-11 Aralk
1999 tarihinde Helsinki'de yaplan AB Devlet ve Hkmet bakanlan
zirvesinde oybirlii ile aday lke olarak kabul ve ilan edilmesinde
Amerika'nn etkisi de ka.nlrmzdr. Ointon\n bu konudaki aba ve basks
daha sonraki yllarda AB 'nin yetkili azlannca da dile getirilmitir.
Amerika'nn destei Trkiye'nin birlie tam yelikte kesin bir neden
olmayacaksa da birliin Trkiye'yi tamamen dlamasm nlemede nemli bir
etken olmutur diyebiliriz. Bu tarihten itibaren de Trkiye'de iktidara gelen
hkmetler AB yeliine ynelik politikaya ncelik venneye zen
gstennilerdir.

IO

BUSH DOKTRN VE TRKYE'YE BttLEN ROL

2000 seimleriyle Bakan seilen BuSh ve d politika ekibinin
ncelikli hedefi Amerika'nn gvenliini arttran politikalar izlemekti. Bu
politikalar da amaca hizmet ediyordu; Amerikan ordusuna gveni
arttrmak, Amerikan halkn terr tehlikesinden ve saldrlardan korumak ve
bu yzyln yeni tehlikeleriyle yzleecek yeni teknolojilere sahip bir ordu
yaratmakl Ancak tm bu abalara ramen 11 Eyll 2001'de Amerika'nn
kendi topraklannda terrle yz yze kalmasna engel olunamacl. Amerikan
LO

11

"ABD, Trkiye'ye AB Konusunu Gerej:tinden Fazla nemsememesi ansda

Bulundu" (Reuter), D Basn ve Trkiye, Blten No: 93(! 6 Eki m i 998); "Amerika,
Trkiye'nin Avrupa 'nn Bir Paras Olduunu ve Avrupa ile Btnlemesi
Gerektiini Aklad" (Amerika'nn Sesi Radyosu), D Basn ve Trkiye, Blten
No:235 (17 Aralk 1998); "Trkiye'nin Adayln Baskyla Kabul Ettik", Akam (4
Kasm 2003), s.16; Gven zalp, "ABD istedi itiraf", Milliyet (4 Kasm 2003),
s.20
Donald Rumsfeld, "The U.S. Defense Chal1enge: Peace Amid Paradox/ Defens
Goals" Remarks at Officia! Pentagon WelComing Ceremonies (January 26,
2001),U.S Foreign Policy Agenda, Vo1.6, No.1 (March 2001)
(evrimii)
http://usinfo.state.gov/journals/itps/030Iiijpe/pj61runs.htm (I 4 Nisan 2005)

156

BUKETNAL

halkyla

beraber tm dnyay da ok eden grntlerde Amerika'nn

ekonomik gcn simgeleyen Dnya Ticaret Merkezi'nin ikiz Kuleleri
terrist gnplann kulland uaklann apmas sonucu yerle bir olurken, ayn
saldnlardan biri de askeri gc simgeleyen Pentagon (Savunma Bakanl)
Binasna

yaplyordu. Ayn

gn Bush, Amerikan halkna terrizme kar

birlik o1malan ansnda bulunurken, Amerikan d politikas da bu tarihten

itibaren "terrizmle mcadele" merkezinde gelimitir.
11 Eyll olaylan sonras Bush, ulusa sesleniinde "Biz bu eylemlerle
balants olan terristlerle onlan banndranlar arasnda aynma gitmeyeceiz"
diyerek aslnda Amerika'nn bundan sonraki d politikasnn ne ynde
gelieceinin sinyallerini de vermi oldu. Nitekim 20 Eyll'de Kongrede
yapt konumada da Amerika'nn dnyada terrizmle mcadele yolunda
12

he:

trl mdahaleye hazr olduunu ilan ediyordu. Bu konumada "Biz

terristlere gvenli snak ve yardm salayan uluslan izleyeceiz. Her

blgede her ulus bir karar vennek zorunda, ya bizden olacak ya da
terristlerden yana. Bu gnden itibaren terrizme destek ve yardm salayan
herhangi bir ulus Amerika tarafndan dman rejim olarak grlecek"
diyordu 13
Daha sonra yaynlanan ve Amerika'nn

yeni ulusal gvenlik

stratejisini belirleyen ve tarihe Bush Doktrini olarak geen 35 sayfalk

metinde de "Amerika, haydut devletleri ve onlann terrist dostlann bizi ve
mttefikterimizi kitle imha silahlanyia tehdit eder hale gelmeden nce
durdunnaya hazr olmaldr" denmekte ve kendisine ynelik dOrudan bir
saldm olmadan da tehdit olarak alglad hedefleri vunna hakk Amerika'ya
2 Statement by the President in His Address to the Nation (September 11, 2001)

13

(evrimii)
http://www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/2000911-16.html
(26 Nisan 2004); "Yeni Dnya'nn Uzun Sava", Milliyet (14 Eyll 2001), s.16
Address to a Joint Session of Congress and The American Peopie, (September 20,
2001) (evrimii) http://www.whitehouse .gov/news/releases /2001/09/ 200109208.html (28 Ocak 2002)

TRKYE AME RIKA LKLERNDE "STRATEJK

157

ORTAKLIK"TAN NEREYE?
tannmaktayd. Yeni

gvenlik stratejisi bu anlamda Amerika'nn elli yldr ina

etmeye alt uluslararas kurumlar, hukuk ve nonnlar dzeninin sona

erdiini aka iaret ediyordu. 14

Bylece Bush ve d politika ekibi bu dnemde d politikann

merl!-.ezine "terrizm"i oturtuyor ve zellikle El Kaide gibi uluslararas
terrist gruplann Amerika'nn gvenliine en byk tehlike olduu ileri
srlyordu. 11 Eyll saldnlanyla birlikte bu rgte ynelik esasl alma
Bush ynetiminin ulusal gvenlik ekibi tarafndan -zellikle Ulusal Gvenlik
Danman

Condoleezza Rice ve Merkezi Haberalma Ajans (aA) Bakan

George Tenet'in bakanlnda- yaplm ve bu rgt ortadan kaldracak ve

yllar

srecek bir strateji gelitirmitir. Bush doktrinin zn oluturan bu

strateji ile bireysel saldnlara yaptnnlarla karlk vermekle kalnrnyor,

rgt kertrnek iin ulusal gcn btn unsurlan seferber ediliyordu. IS
Bu stratejiye: gre, mcadele dmann yaad yere tanacak ve
buna ynelik mdahale kitle imha silahlann edinen muhaliflerin Amerikaya
da ittifaklanna kar tehlike yarattklan dnlp, ban olaswenn ortadan
kalkmas ile ba lay.cab. u, Bylece 11 Eyll saldnlannn sorumlusu olarak
El Kaide ve ona destek salayan devlet olarak da Afganistan'n iaret
edilmesiyle hedef belirlendi ve mdahale kanlmaz oldu. Bundan sonra
Amerika'nn

ncelikli amac Afganistan'a yaplacak bir mdahale iin istekli

bir koalisyonun oluturulmasyd. Bu amala ksa bir srede ok tarafl destek

deklarasyonu yaynlad ve sorunlu ilikiler yaanan lkelerle (Rusya ve in)

The National Seculit)' Str;cgy of The United States of America, White House,
. Washington ( September 2002) (evrimii) htt[?:llwww.wlitehousey()v/l1sc/m~lf
(28 Ocak 2002) ; Sema Emirolu, "Anan:Bush Doktrini Bana Mcydar. 01;uyor",
Milliyet (24 Eyll 2003), s.18
15 Codolleezza Ric(", "Sava Daha ~0na Em1i Dej;,ril", Radikal (Waslir.gton Post) (23
M:rt 2004), s. i O
16 William James Slm.cr, "Prc:rrtivE' War: lmplcations of the Bush and Runsfeld
J)octrines", International Journal on World Peace, Vol:XXI, No: 1 (March 2004), s.9
14

158

BUKETNAL

ilikiler iyiletirilmeye baland.

17

Mganistan'a ynelik ortak operasyona

ramen

Amerika, bu operasyonun kumandanln tek bana yrtmtr.

Bylece komnizm tehlikesinin yerine geen terrizmle mcadelede liderlii
yriiteceinin iaretini de vermi oluyordu.
Trk d politikasnn AB'ye odakland ve d politikasn neredeyse
bu ynde ekillendirdii bir dnemde Bush'un iktidanyla Trkiye-Amerika
ilikileri, Amerika'nn d politika stratejisi dorultusunda "terrizmle
mcadelede Trkiye'nin rol" etrafnda yeniden ekillenmi ve Bush
ynetiminin balannda yaanan Eyll olaylan, Amerika'nn Trkiye'ye
olan stratejik bakn nemli lde etkilemitir; bu dnemde Trkiye'nin
terrizmle mcadelesine daha olumlu baklmaya balanm 8 ve Kasm

17

18

Powell, Washington'da dzenledii basn toplantsnda saldn lann sorumlusu olarak

Afganistan'da bulunduu sanlan Suudi terrist Usama Bin Ladin'i iaret ediyordu.
Ayn Tarihi (13 Eyll 2001), T.C Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel
Mdrl Yaynlar( evrimii) http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARlMIZAyin
Tarihi/2001/eyluI2001.htm (23 ubat 2004); "Hazr OL Emri", Hrriyet (16 Eyll
2001), s.14; "Hedef Afganistan", Milliyet (16 Eyll 2001), s.19; Bush, Usama bin
Ladin ve El Kaide'nin saldnlardan sorumlu olduuna dair kantlar NATO'ya
sunulmu ve NATO'nun da destei alnmt. "Washington NATO'yu ikna Etti",
Radikal (3 Ekim 2001), s.1 1
BM Gvenlik Konseyi 28 Eyll 2001 'de 1373 sayl karan kabul etti. Bu karar;
"terr eylemlerine bavuran kii ve kurululann mali kaynaklarnn kurutulmas
amacyla dorudan ya da paravan kurulular araclyla mali kaynak salayan kii
ve kurulularn yasaklanmas; terrist eylemlerin fizikselolarak engellenmesine ve
cezalandnlmasna olanak verilmesi, bu amala devletlerin kendi topraklarndan, bir
baka lkedeki terrist eylemlerle dorudan ya da dolayl yoldan ilgili kiilere
barnak salamamas ve bu konuda dier devletleri uyarmas ve bilgi alveriinde
bulunmas; terr eylemleriyle ilikili kiilerin siyasi gmenlik kurumunu istismar
etmemesi iin nlemler alnmas ve gmenlik yasalarnn sklatmlmas ete." gibi
hususlar ieriyordu. Bu kararda "uluslararas terrizm" yerine "terrizm" ya da
"terr eylemleri" tanmlarnn kullanlmas ile Trkiye'nin terr eylemlerine kar
bulamad uluslararas destek de salanm oldu. nk bu ana kadar "Trkiye'deki
terr eylemlerine bavuran rgtlerin, uluslararas terrizm snfna girmedii iin
yakalanan ve yarglanan militanlarn sava sulusu olarak muamele grmeleri
isteniyor ve terr eylemi faillerinin iadesi engelleniyordu". Murat Yetkin, "1373 ve
Ankara'ya Den", Radikal (3 Ekim 2001), s.6

TRKYE-AMERKA LKLERNDE "STRATEJK

159

ORTAKLIK"TAN NEREYE?

2003'de stanbul'da gerekleen terrist saldnlardan sonra da iki lke

istihbarat konusunda daha sk bir ibirlii iine girmitir. 19
Trkiye de 11 E yll olayiannn meydana geldii ilk gnden itibaren
Amerika'ya desteini bildiren lkelerden biri olmutur. Ancak bunu yaparken
uluslararas kamu oyunun ve AB politikalannn erevesinde hareket etmeye

de zen gstermitir. NATO'nun S.maddeyi iletmeye karar vermesinden

itibaren Trkiye'nin Amerika'nn y.nnda olduu ve terrle mcadelede en
deneyimli

lkelerden

biri olarak elinden

gelen yardmn

bildiriliyarO ve Afganistan'daki "srekli zgrlk"

19

20

yaplaca

harekau erevesinde

15 Kasm 2003 'te stanbul'daki iki Sinegog'a (Neve Shalom ve Beth srail
Sinagogu) ve 20 Kasm 2003'te de gene stanbul'daki ngiliz Konsolosluu ile
HSBC Bankas Genel Mdrlk binasna terrist saldnlar yaplm ve bu
saldnlarda birok kii lm ya da yaralanmt. Bu saldnlar, Trkiye kadar
dnyada da aknlk yaratm ve Amerikan Kongresi de bu saldnlar knamt.
"Condemning the Terrorist Attacks in Istanbul, Turkey, on November 15 and 20,
2003, Expressing Condolences to the Families of the Individuals Murdered in the
Attacks, Expressing Sympathies", S.RES.273, 108th Congress, st Session
(November 24, 2003), The Library of Congress THOMAS, (evrimii) http://
homas.loc.gov/cgi-bin/querylZ?cl08:S.+Res.+273:
(12 Mart 2006); "Trkiye'ye
Yaplan Saldnlar slam ile Bat Arasndaki Kpry Ykma abasdr" (The
NewYork Times), D Basnda Trkiye, T.C Babakanlk Basn-Yayn ve
Enfonnasyon
Genel
Mdrl
Yaynlar
(24. i i .2003)
(evrimii)
http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARlMIZlDlSBASIN/OlS.HTM
(23 Nisan
2005); Amerika, Amerikan Terr rgtleri Listesinde yeralan ve isim deiikliine
giden PKKlKADEK'i yeni ismiyle KONGRA-GEL'i listeye ekliyordu. Dileri
Gncesi (Ocak 2004), S. i 44; Remarks Following Discussions with Prime Minister
Recep Tayyip Erdogan of Turkey, (January 28, 2004), Weekly Compilation of
Presidential Documents, S. 57- 58; Statement on the Terrorist Attacks in Istanbul,
Turkey (November 15,2003), Weekly Compilation of Presidential Documents,
s.1622-1623; Exchange with Reporters at Sedgefield Community College in
Sedgefield, United Kingdom (November 21,2003), Weekly Compilation of
Presidential Documents, s.1666- i 667
Fikret Bila, "Asker ve 5. Madde", Milliyet (20 Eyll 2001), s. i 6; NATO Genel
Sekreteri Pearson, Amerika tarafndan sunulan kantlar Ecevit'e sunmu ve
Trkiye'nin desteini istemitir. "Ecevit: ABD'ye inanyorum", Radikal (3 Ekim
2001), s.ll NATO Anlamasnn (4 Nisan 1949) 5. maddesi 'Taraflar, Kuzey
Amerika'da veya Avrupa'da ilerinden bir veya daha ouna yneltilecek silahl bir
saldrnn hepsine yneltilmi bir saldn olarak deerlendirilecei ve eer byle bir

160

BUKETNAL

grev yapan tm Amerikan ve koalisyon yesi lkelerin uaklanna hava

sahasndan gei ve ini-kalk iin izin isteine 21 Eyll 2001 tarihinde
olumlu yant veriliyordu. 21 Bunun dnda Amerika'mn bu operasyonu ve
balantl
harekatlarn
ynettii
Merkezi Ynetim Komutanl
(CENTCDM) karargahna Taliban kartlarn eitmek amacyla 90 terrle
mcadele eitimi alm Trk askeri personeli gnderilirken22 Afganistan'daki
grev gc ISAF (International Security Assistance Force)'n komutanl da
20 Haziran 2002 tarihi itibariyle stlenilmitir. Bu anlamda Trkiye, stne
den

21

22

23

grevi fazlasyla yerine getirmitir. 23 Nitekim Trkiye'nin bu

saldr olursa BM Yasas'nn 51. Maddesinde tannan bireysel ya da toplu z

savunma hakkn kuanarak, Kuzey Atlantik blgesinde gvenlii salamak ve
korumak iin bireyselolarak ve dierler ile birlikte, silahl kuvvet kullanm da dahil
olmak zere gerekli grlen eylemlerde bulunarak saldnya urayan Taraf ya da
Taraflara yardmc olacaklan konusunda anlamlardr. Bylesi herhangi bir saldr
ve bunun sonucu olarak alnan btn nlemler derhal Gven Konseyi'ne
bildirilecektir. Gvenlik Konseyi, uluslararas ban ve gvenlii salamak ve
korumak iin gerekli nlemleri ald zaman, bu nlemlere son verilecektir" der.
Kuzey Atlantik Antlamas (Washington DC, 4 Nisan 1949) (evrimii)
http://www.nato.intldocu/other/tr/treaty-tr.htm (19 Nisan 2005)
Utku akrzer, "ABD'ye ki Yeni s", Milliyet (16 Eyll 2001), s.20; Ayn Tarihi
(22 Eyll 2001), T.C Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl
Yaynlan,
(evrimii) http://www.byegm.gov.trlY A YINLARMIZ! AyinTarihi
/Ayintarihi.htm (23 ubat 2004)
Gerek Amerika gerekse Kuzey ttifak Trkiye'yi bu ynde desteklemitir. Nitekim
Amerika'nn BM eski daimi temsilcisi Richard Holbrook, Trkiye'nin Afganistan'da
grev yapacak olan ok uluslu ban gc iin en iyi seenek olduunu syleyerek,
Afganistan'da aktif olarak grevalmasn istemiti. "Trkiye nderlik Etsin",
Akam (15 Kasm 2001), s.13; Deniz Zeyrek, Murat Grgen, "ABD'den neri:
Trkiye nc Olsun", Radikal (14 Kasm 2001), s.IO; "Ecevit:n Safta Olmamz
Doal", Cumhuriyet, (2 Kasm 2001), s.17; "90 Asker Gidiyor", Cumhuriyet (2
Kasm 2001), s.17 Trkiye'nin bu tutumu Kongre tarafndan da memnunlukla
karlanmtr. "Expressing Appreciation to Turkey for Offering to Provide Special
Forces in Support of Operation Enduring Freedom", H.CON.RES.265, 107th
Congress, st Session (November 7, 2001), The Library of Congress THOMAS,
(evrimii) htm://thomas.loc.gov/cgi-bin/ guerylz?c 107:H.CON.RES.265: (12 Mart
2006)
Carol Migdalovitz, "Turkey:lssues for U.S. Policy" Report for Congress (May 22,
2002), s.8; Trkiye, ISAF'm komutanl iin Amerika'dan baz talepleri olmutur:

TRKtYE-AMERtKA LKLERtNDE "STRATEJK

RTAKLIK"TAN NEREYE?

i 6i

desteinden duyulan memnuniyet Amerikan dileri bakanl szcs

yardmcs

Phil Reeker tarafndan "Trkiye, terrizme

kar

global

mcadelede anahtar bir NATO mttefiki ve ortaktrr" denilerek belirtilirken

Amerika'mn Trkiye Bykelisi W. Robert Pearson da Trkiye'yi "terrle
mcadelede

vizyon

asndan

liderlik

stlenecek

bir

lke"

olarak

24

tanmlyordu. Bu operasyona katlan ilk Mslman lke olmas asndan da

Trkiye, Amerika asndan nem arz etmekteydi.25 Nitekim Bush, "gvenilir

dost ve NATO'nun tek Mslman lkesi Trkiye'nin destei, Amerika'nn
slam'a kar deil, ktye kar savatn gsteriyor" diyerek Trkiye'nin

askeri katknn tesinde siyasi bir katk saladn da ima ediyordu. 26

Trkiye'nin de bu gelimeleri byle yorumlad Dileri Bakan smail
Cem'in "Trkiye'nin Afganistan'a asker gndermesi harekatn slam'a kar
olmadna ilikin verilen nemli bir mesaj

tamaktadr"

szlerinden

anlalyo rdu?7
Ban

gcndeki dier lkelerin askerlerini geri ekmemesi, ISAF'n grev tanm ve

net biimde tanmlanmas ve bu grevin mali klfetinin karlanmas.
Cheney'in Trkiye gezisinde de bu konu ncelikli gndem maddesi oluyordu. "/SAF
Cheney'yle zlecek", Radikal (19 Mart 2002), s.ll; "ISAF Komutas in 228
Milyon Dolarlk Jest", Radikal (20 Mart 2002), s.ll; "ISAF Pazarl Tozduman",
Radikal (21 Mart 2002), s. i i; "ABD'de ISAF Mutluluu", Radikal (i Mays 2002),
s. i i; Trkiye'nin bu konudaki yardmlan iin Ocak 2004'te Amerika ziyaret eden
Erdoan' a teekkr edilmitir."Whereas for More Than 50 Years a Strategic
Partnership has Existed Between the United States and Turkey that has been of
Enormous Politica!, Economic, Cultural, and Strategic Beneft",
S.CON.RES.87,
i 08th Congress, 2d Session (January 28, 2004), The Library of Congress THOMAS,
(evrimii) http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/z?cI08:S. +Con. +Res.+87: (12 Mart
2006)
Yasemin ongar, "Teekkrler Trkiye", Milliyet (3 Kasm 2001), s. i 5; "Trkiye'ye
Minnettanz", Akam (3 kasm 2001), s.12
"Cesaret Veren Karar", Milliyet (3 Kasm 2001), s.\5
"Fikret Bila, "90 Askerin Siyasi Anlam", Milliyet (3 Kasm 2001), s.14; Ayn Tarihi
(I Kasm 2001), T.C Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl
alannn

24

25
26

Yaynlan,(evrimii)
27

http://www.byegn.gov.trNAYINLARIMIZ/Ayin

Tarihi/Ayintarihi.htm (23 ubat 2004)

"Cem: Bu Sava slam'a Kar Deil Mesaj Verdik", Hrriyet (2 Kasm 2001),s.19

162

BUKETNAL

lRAK'TAK1

GELMELER

VE

STRATEJKORTAKLK

TARTIMALAR!

Bush, Cinton ynetimini babasnn lrak'a kar savamak zere

ustaca bir araya getirdii Krfez Sava koalisyonunu srdnnekte baansz
olmakla sulanu ve ynetimi boyunca lrak' her zaman d politikasnn
merkezine oturtmutur.28 Nitekim daha Afganistan'da harekat devam
ederken

Bush,

Saddam

Hseyin'den

kitle

imha

silahlan

gelitirip

gelitirmediinin belirlenmesi iin BM silah denetilerini tekrar lkesine

kabul etmesini istedi. "Bu olmazsa sonulanna katlanr" deniyordu. Harekat

sonras da Amerikan dileri bakan Powell, "bundan sonra, dnya apnda

terrizme odaklanacaz. Irak gibi kitlesel imha silahlan peinde koan

lkeler de

onlann faaliyetleriyle ilgilenmediimizi,

gzlerimizi onlara

evirmediimizi dnmesinler" diyerek bundan sonraki hedefin Irak

olacan ima

etmiti.29

Nitekim Ocak 2003'teki "Birliin Durumu"

konumasnda da Bush, "Amerika'y tehdit eden en nemli unsurun baz

rejimlerin kitle imha silahlan gelitirmesi olduunu" syleyerek Irak'n da

1441 sayl BM Gvenlik Konseyi karanyia kendisine verilen son ans
kullanmad, BM ile ibirlii yapmad, kitle

imha silahlan retimini ve

nkleer programn srdrd ve uluslararas terr rgtleriyle temas iinde

olduuna ynelik. szlerini tekrarlanm ve Amerika lrak'a mdahale iin

gerekli giriimlere balamtr. 3o

28

29

30

James Mann, ahinlerin Ykselii: Bush'un Sava Kabinesi'nin Gerek Hikayesi,

ev:Hasan Kni, stanbul:lk Yaynlan, 2004, s.343; Condoleezza Rice, "U.S.
Security Policy:Protecting The Nation's Critical Infrastructure!Iraq", White House
Briefing (Febmary 22,2001), U.S. Foreign Policy Agenda, Vol:6, Number: i (March
200 i ) (evrimii) http://usinfo.state.gov/joumals/itps0301/ijpe/pj6Irice.htm (14
Nisan 2005)
Irak, Aralk 1998 ylnda BM silah denetilerini snrd etmiti. "Bush Irak Dedi",
Radikal (Routers-Newsweek) (27 Kasm 2001), s.IO
U.N Security Council Resolution 1441(2002), November8, 2002 (evrimii)
http://www.un.org/Docs/scres12002/sc2002.htm (8 Mays 2006); Dileri Gncesi
(Ocak 2003), pp. i 59-1 60; President Delivers "State of the Union" (January 28,2003)

TRK1YE-AMERKA LKLERNDE "STRATEJK

163

ORTAKLIK"TAN NEREYE?

Ancak Bush'un Afganistan'daki mdahaleden sonra Ona Dou'ya

ynelmesi ve 'yeniden yaplandmna' ad altnda blgede Amerika'y aktif
klacak

yeni politikalar izlenmeye balamas ile ilikilerde sorunlu dnem de

balyordu. ster uluslararas terrizmle mcadele isterse ekonomik (petrol,
gaz vs) veya stratejik nedenlerle olsun bu gelimeler blgenin kaderi kadar
Trkiye'nin Amerika ile ilikilerini de etkileyecekti. Blgesinde yeni bir
kanklk istemeyen Trkiye iin bu gelimeler beklenmeyenin dnda
verilmesi g kararlan da ieriyordu. Amerika'nn olas Irak mdahalesi
ncesi stratejik ortaklktan kaynaklanan destek beklentisi ve bu konudaki
s ran

Ecevit hkmeti ve sonrasndaki yeni hkmeti zor bir dnemin

beklediinin

belirtileriyeli. Bir yanda stratejik ortak gibi davranmas ve bunun

gereklerini yerine getirmesini isteyen Amerika, dier yanda Irak'la ilgili

kararlannda dikkatli davranmas gerektiini hatrlatan ve aksi taktirde AB'ye
yelii unutmasn syleyen AB -bu durum AB iinde de blnmeler
yaratm u- vard. 31
Trkiye doal olarak Irak'a mdahalenin nedenleri ve sonulan
zerine tm dnya lkeleri gibi endieliydi ve Krfez savanda Amerika'nn
yannda

yer alarak neler kaybettiini ve Amerika'nn bu konudaki ilgisizliini

de biliyordu. Ancak bunun dnda kaldnda da zellikle Kuzey Irak'a

ynelik endielerinin Amerika tarafndan giderilme garantisi de yoktu.

Trkiye, Amerika ile olan tm grmelerde Irak'n zel durumu ve toprak
btnlnn korunmas konulann gndeme getirse de Amerika'nn
stratejik ortak olarak Trkiye'den artsz destek talebi srd.32 Bu talep

31

32

(evrimii)
http://www.whitehouse.gov/news/releases/2003/01/20030128-19.html
(4 ubat 2005)
Dileri Gncesi (Mart 2003), s.59; Gven zalp, "Kuzey lrak'a Girerseniz AB'y
Unutun" Milliyet (27 Mart 2003), s.l9
Nee Dzel, "Trkiye, srail'den nemli Olacak", Radikal (14 Ocak 2002), s.6;
Remarks Prior to Discussions With Prime Minister Bulent Ecevit of Turkeyand an
Exchange with Reporters (January 16,2002), Weekly Compilation of Presidential
Documents, s.76; "President Bush, Turkish Prime Minister Discuss War on

164

BUKETNAL

iktidar deiiklii sonrasnda partisinin iktidara gelmesine ramen siyasi

yasa

nedeniyle Babakan olamayan ancak iktidar zerindeki etkisi bilinen ve

Amerika'ya davet edilerek Beyaz Saray'da arlanan AK parti bakan Tayyip

ErdOan'a da yapld. Erdoan, Amerika'nn talepleri karsnda Trkiye'nin
de terrizmle savaa scak baktn fakat Irak konusunda ancak BM karan
dogrultusunda gerekli destein verilebileceini sylemesi Amerikan basnnda
Trkiye'den snrl destek alnd ynnde yansd. Bu yazlarda Erdoan'n
kamu oyu basks iinde olduu syleniyordu. Gerekten de Trk kamu oyu
nederlerine inanmad bu mdahaleye karyel.}} Trkiye'nin sorunu barl
yolarla zme abas ve Abdullah Gl'n bu amalarla yapt geziler de
Amerika tarafndan endie ile izlenip mdahaleyi geciktirme abas dnda
bir gelime olarak grlmemitir.}4
Trkiye iin evet demek kadar hayr demek de zordu. Bu gelimeler
ve sonulannn

tartld

saysz

toplant

sonras

karann TBlIlM'de

alnmasna karar verildi. Ancak hala Amerika'ya hayr denmemi olmas

Amerika cephesindeki beklentileri arttrmu. zellikle de 5 Aralk'ta

Amerika'nn slerde iJ'1etirme yapabilmesine olanak salayan tezkerenin

Meclis'ten gemesi bu beklentileri dorularcasnayel. Ancak grlmesi 1

Mart'a ertelenen ve etin geen grmeler sonras kabul edilmeyen tezkere,

33

34

Terrorism" (January 16, 2002) (evrimii) http://www.whitehouse. gov/news/

releases/2002/0 i /20020 i 16-5.html (12 ubat 2005); Daniel Simpson, "Turkey
Warns U.S. of Difficulties in an Assault on Baghdad", The New York Times (lul 22,
2002), s.A.5; Enis Berberolu, "Gizli Gndem Krtler" Radikal (14 Ocak 2002), s.7
David E. Sanger, "Turk Offers Partial Support on Iraq in Meeting With Bush", The
New York Times (Dec 11, 2002), s.A.21; Nitekim 1 Mart tezkeresinin grmeleri
srasnda tezkerenin reddi iin byk protesto gsterileri yaplmtr. "Millet Tek
Ses:Ban", Radikal (2 Mart 2003), s.5
Dileri Bakan Gl, bu sorunun banl yollarla zm dorultusunda Msr,
Suudi Arabistan, rdn, Suriye ve ran ' kapsayan bir dizi geziye karak bu
lkelerin de desteini istemi ve bu giriimler telefon diplomasisiyle devam etmitir.
"Gl'den Telefon Diplomasisi", Akam (31 Ocak 2003), s.14; "Babakan Sayn
Abdullah Gl'n CNN Trk Televizyonunda Sorulan Sorulara Verdii Yantlar" (10
ubat 2003), Dileri Gncesi (ubat 2003), s.62-65

TRK1YE-AMERKA LtKLERNDE "STRATEJK

ORTAKLIK''TAN NERE YE?

165

ilikilerde

bir son yaratmasa da yeni bir krlma noktas yaratmur

diyebiliriz. Kabul edilmeyen tezkere metni yleydi: "Kapsam, snn ve
zaman Hkmete belirlenecek ekilde;
-Trk Silahl Kuvvetleri'nin yabanc lkelere gnderilmesine ve bu
kuvvetlerin gerektiinde belirlenecek esaslar dairesinde kullanlmasna
35

-lTIuslararas meruiyet kurallan erevesinde en fazla 62 bin askeri

personelin ve hava unsurlan olarak 255 uak ve 65 helikopteri amamak

kaydyla yabanc silahl kuvvetler unsurlanrun Hkmetin tespit edecei

mcavir blgelerde geici olarak konulandrmak zere 6 ay sreyle

Trkiye'de bulunmasna; bu amala Trkiye'ye gelecek yabanc kara
kuvvetlerinden destek unsurlan dndaki muharip unsurlarn geici olarak
konulandnldklan blgelerden Trkiye dna intikalierinin en ksa srede
tamamlanmas ve yabanc hava ve deniz kuvvetleriyle zel kuvvetler
unsurlannn muhtemel bir harekatta kullanlmalanru salayacak ekilde
konulanmalan iin gerekli dzenlernelerin yaplmasna; bu yabanc silahl

kuvvetlerin Trkiye'ye gelii ile ilgili hazrlklarn yrtlmesine; Trkiye

lkesinde tabi olacaklan stat ve Trk Silahl Kuvvetleriyle ibirlii esas ve
usullerine

ilikin

dzenlemelerin

Hkmet'in

belirleyecei

esaslar

erevesinde yaplmasna, Anayasa'nn 92. maddesi uyarnca TB"MM'den izin

istenilmesi, Bakanlar Kurulu'nun 24.02.2003 tarihli toplantsnda
kararlatnlmur.

36

Bu tezkerenin reddi zerine asker gnderme ve

bulundurmayla ilgili yeni bir tezkerenin Meclise getirilip getirilmeyeceine

ynelik tartmalar zerine Meclis Bakan Ann, "siyaseten doru olan ey,

35

36

Meclis Savaa Hayr Dedi", TBMM Aylk Blteni, Say:95 (ubat 2003), s.2
Dileri Gncesi (Mart 2003), s.45; "Meclis Sava Reddetti", Radikal (2 Mart
2003), s.l; Hkmet tezkerenin sorumluluunu Milli Gvenlik Kurulu ile paylamak
istemi ancak destek bulamamt. "AKP Kaderiyle Babaa", Radikal (I Mart 2003),
s.5
Dileri Gncesi (Mart 2003), s.158

166

BUKETNAL

bu tezkerenin tekrar ayn ekilde Meclis'e gelmemesidir" diyerek aslnda

Meclisin tavrm belirtiyordu. 37
Bunu beklemeyen Amerika iin bu gelime mdahalede zaman kayb
ve planlarn deimesi demekti. Bu durum ncelikle Trkiye'ye yakn isimler
bata olmak zere Amerika cephesinde hayal krkl ve kzgnlk yaratt. Her

zaman Trkiye'yi destekleyen Pentagon'da bile souk rzgarlar esiyordu.

Trkiye'nin Amerika'y yan yolda brakt ve stratejik ortakln gereklerini
yerine getirmediine ynelik eletiriler basnda uzun sre yer ald.
Amerika'nn Savunma Bakan Yardmcs Wolfowitz, askerleri beklenen
liderlii gsternemekle sularken, Trkiye'nin yanl yaptn kabul etmesi

ve zr dilernesi gerektiine ynelik aklamalar tansiyonu arttrd. Trkiye

cephesinde ise Amerika'nn Trkiye'deki demokrasi srecini eletirmesi ve
bu konuda anlay gsternemesi zaten var olan Amerikan kartln daha da
arttrmt. 38

Ancak ilikilerin bozulmas iki taraf iin de iyi sonular dourmazd.

Trkiye, bu sper gle ilikilerini bozmann kendine hi bir ey
kazandrmayacan biliyordu.
Amerika'nn

Hem ekonomik hem de siyasi adan

desteine

ihtiya duymaktayd. Amerika da kalc olmaya

alt bu blgede istikrar ve dzenin devam iin Trkiye'nin desteine her
zaman ihtiya duyacakt. Bu nedenle karlkl ziyaretlerle ortam
yumuat1maya alld. Ancak 4 Temmuz'da Sleymaniye'de 11 Trk
askerinin Amerikan askerlerince gzaltna alnmalan Amerika ile yeni bir
sorunun yaanmasna neden oldu. Bu olayn ardndan Trkiye tarafndan
Amerikan makamlanyla st dzeyde giriim ve temaslar gerekletirerek
gzaltna alnan askerlerin semest braklarak buna sebebiyet veren Amerikal

37

38

"Siyaseten Doru Olan ey, Bu Tezkerenin Tekrar Ayn ekilde Meclis'e

Gelmemesidir", TBMM Aylk Blteni, Say. 95 (ubat 2003), s,4
"Hatanz Kabul Edin", Akam (7 Mays 2003), s.15

TRKtYE-AMERKA LKLERNDE "STRATEJK

167

ORTAKLIK"TAN NEREYE?

yetkililer hakknda gerekli ilemin yaplmas istenmitir. J9 Bu gelimeler

zerine Orgeneral James Jones Trkiye'ye gelerek Orgeneral Hilmi zkk'
ziyaret ederken40 Amerikan Savunma Bakam RlUDSfeld de Babakan'a
mektup gndererek "Amerika ve Trkiye'nin iki mttefik olarak, Irak'ta
ortak karlan paylatklann, ABD'nin Trkiye'nin birleik, zgr ve
mreffeh bir Irak'n oluturulmas hedefine ulalmasnda oynayaca nemli
roln bilincinde olduunu, Kuzey Irak'n Trkiye'ye ynelik saldnlar iin
yeniden bir barnak haline gelmesine izin verilmeyeceini vurgulamtr.
Amerika ve Trki~ arasnda stratejik ortakln son olaydan etkilenmeyecek
kadar salkl ve nemli olduunu ve Amerika'nn Amerikan-Trk ittifaknn
gelecekte de iki byk ulusa yarar salayacann bilinciyle, mevcut balann
glendirilmesini arzuladm" da belirtrniti. Bunun yannda Kerkk'te
41

Trkmenlere ynelik ollUDSuz politikalar yannda PKK konusunda tatmin

edici

politikalar izlenmernesi ilikilerde tekrar soru iaretleri yaratan

gelimeler olmu ve bu ilikilerin ne ynde gelieceine ynelik yorumlar her

iki tarafta da yaplmaya balanmtr.

42

39

40

41
42

"Kerkk'te Amerikan Askerlerince Gzaltna Alnan i i Trk Silahl Kuvvetleri

Mensubunun Durumuna ilikin Basn Aklamas", (5 Temmuz 2003), Dileri
Gncesi (Temmuz 2003), s.36
"NATO Mttefik Kuvvetler Bakomutan ve Avrupa'daki ABD Kuvvetleri
Komutan Orgeneral James Jones'un Genel Kurmay bakanmz Orgeneral Hilmi
zkk' Ziyaretine ilikin Basn Aklamas" (8 Temmuz 2003), Dileri Gncesi
(Temmuz 2003), s.44
Dileri Gncesi (Temmuz 2003), s.70
"Kerkk'te Amerikan Askerlerince Gzaltna Alnan i i Trk Silahl Kuvvetleri
Mensubunun Durumuna ilikin Basn Aklamas", (5 Temmuz 2003), Dileri
Gncesi (Temmuz 2003), s.36

168

BUKETNAL

DE GE RLENDtRME
Yaanan bu gelimelerin ikili ilikilerde bir gvensizlik ortam
yaratt ve bu ilikilerin sorgulanmasn balatt bir gerektir. Aslnda bu
gelimeler Amerika ile olan ilikilerin onun ngiltere ve srail'le olan stratejik
ortaklk ilikisi tanmna pek de uynadn gstermektedir. kili ilikileri
genel olarak incelediimizde de hi bir dnemde Amerika ile stratejik ortak
olmadmz aktr. Stratejik ortaklk kriterleri dnldnde -ortak d
politika ncelikleri ve tehdit alglamalan, bu tehditlere ynelik uyguladklan
yntemlerin rtmesi ile ortak vizyon, ortak kar birlii- bunlann en ok
rtt souk sava dneminde bile tam bir stratejik ortaklktan sz
edilemez. Nitekim bu dnemde yaanan fze krizi, haha sorunu, Johnson
mektubu, 974 silah ambargosu gibi ilikilerde kn1ma noktalan olan sorunlar
da bunu ispatlar niteliktedir.
Bugne geldiimizde bu kriterleri blgesel anlamda lke karlan
asndan snadmzda da bunu grmek mmkndr. Orta Dou
dnldnde, rnein Irak konusunda hem d politika ncelikleri hem
de tehdit alglamalannda farkllklar vardr; Amerika iin Saddam ynetiminin
ortadan kaldnlmas ve bunun iin de Krtlerle ibirliine girmek ncelik
srasndayken, Trkiye'nin ncelikli amac Irak'n toprak btnlnn ve
devamnn salanmasylli. Trkiye ncelikli tehdit olarak bir Krt devletinin
oluturulmas ve PKK/KADEK probleminin devamn grrken, Amerika
bunlan ncelikli halledilmesi gereken sorunlar olarak grmemekte ve hatta
Trkiye'nin zellikle PKK/KADEK konusundaki beklentilerine cevap
verememektedir. Aynca blgede Suriye ve ran Amerika tarafndan
terrizme destek veren lkeler olarak grlrken Trkiye blgesel istikrar ve
ibirlii iin bu lkelerle iyi ilikiler iinde olunmasna nem vermektedir. Bu
dnemde bir ncekinden farkl olarak srail'in Filistin'e kar uygulad
politikalar konusunda da byk farkllklar yaanmakta ve Trkiye zaman
zaman srail'i" devlet terr" yapmakla sulamaktadr.

TRK1YE-AMERKA LKLERNDE "STRATEJK

169

ORTAKLIK"TAN NEREYE?

Kafkaslar ve Orta Asya da ise blgeye hem ekonomik anlamda hem

de askeri anlamda giren Amerika'nn hemen hemen Trkiye'ye artk ihtiya
yok denecek kadar azdr. Ayrca Rusya son yllarda Amerika ile ibirlii
ynnde oluturduu ve 11 Eyll sonras gvenlik ve askeri istihbarat
konularnda izledii ortak politikalar ile Amerika'nn blgedeki en nemli

partneri' olmutur; Afganistan mdahalesiyle blgede kalc bir Amerikan

varlnn temelleri atlrken elde edilen slerle buradaki lkelerle daha gl
balar kurulmutur. Blgeye ynelik dou-bat enerji hatlar konusunda ortak

politikalar izlenen Trkiye ile zellikle Azerbaycan-Ermenistan politikalan

arasnda

byk farklar devam etmektedir.

Balkanlarda da Amerika yeni sler elde ederken, Trkiye'nin s

kann

oynamas

da gittike zorlamaktadr.

Ayrca

Irak mdahalesi

gstermitir ki zellikle AB yesi aday olan dou Avrupa lkeleri ounlukla

Amerikan yanls politikalar izlemektedirler. zellikle Bosna ve Kosova

meselelerinde AB'yi glgede brakan politikalaryla Amerika bu lkeler iin
hala nemli bir partner nitelii tamaktadr.
Bunun dnda Trkiye'nin AB'ye katlm sreci iinde, Amerika ile
stratejik ortakl yrtmesi de zorlaacaktr. Nitekim AB- Amerika arasndaki
d

politikaya bak ve uygulamalan dnldnde Trkiye'nin bu

politikalar ayn potada birletirmesi ve her

iki

taraf da mutlu etmesi

mmkn grnmyor. ncelikle her iki tarafn uluslararas meruiyet anlay

tamamen farkl. Amerika, bu meruiyeti ulus-devlet iindeki anayasal
ounluun iradesinde ararken AB, onlardan stn bir adalet anlayna
dayandrmakta. Ayrca AB ile Amerika arasnda gvenlik sistem ve ekonomik

ilikileri etkileyebilecek nitelikteki konularda da anlamazlk vardr. 43 zele

43

rnein

Amerika Uluslararas sular Mahkemesini, evre konular ve iklim

dair Kyoto Protokoln, kara maynlannn yasaklanmasna dair
anlamay ve Biyolojik silahlan kontrol anlamasna dair oluturulan sistemi
imzalamazken, Bush'un hzlandrd Ulusal Fze Savunma Sistemi konusu da
AB'de tamlmaktadr. zellikle bu amala Anti-Balistik Fze Anlamasnn tek
deiikliklerine

170

BUKET NAL

indirgediimizde de

Amerika, Trki~'yi stratejik ortak olarak davranmad,

ordunun nderlik etmedii ve Meclis karanna hkmetin neden etki

etmedii

ynnde eletirirken, AB, neden hemen hayr denmedii ve

ordunun d politikaya etki etmemesi gerektii ve yasamann bamszln

savunmaktadr.

Bu noktada AB nonnlarn benimse~n ve ona gre i ve d

politikasn ekillendirme~ alan Trki~'nin farkl

beklentiler iinde olan

ve Trki~'nin ekonomik ve siyasal desteine ihtiya duyduu Amerika ile
politikalarn yaknlatrmak sorunu ortaya kmaktadr.
Zaten Amerika ile ilikilerde hi bir zaman bu ilikileri belirleme
lksmz de olmad ve bundan sonra da olmayacak. Nitekim Erdoan'n
son Amerika gezisinde Bush, bu ilikileri 'stratejik ibirlii' olarak adlandrd.
Ad ister stratejik ibirlii isterse stratejik ortaklk olsun ilikilerin tek tarafl

olarak biimlendirildii bir iliki sz konusu olacaktr. Hatta bundan sonra

Trki~'nin

her adnunda Amerika'nn bu olaylardan dolay n yargl bak

ve eletirileri devam edecektir. Ancak daha nce AB ile ilikilerindeki

olumsuzluklarda ikame ettii Amerika ile ilikileri, bu sefer tersine
dndnnek pek de mmkn deiL. Yani Amerika'ya kar AB 'yi ikame
etmek nk AB iinde Trki~'yi grmek isteme~n, insan haklan ve
demokrasi bakmndan her zaman eletiren birlik ~lerinin varl sz
konusu olduka bu pek de gereki grlmyor. Ancak u bir gerek ki
Amerika ve AB cephesinde her konuda bir uyum yok ve bu uyumsuzluk
zaman zaman Trki~'yi de zor duruma drecektir. Zaten ilikiler stratejik
tarafl feshi Avrupada ho karlanmamtr. Bunlar dnda Kapsaml nkleer
deneme yasa, kk silahlann ihracat, genetik olarak deitirilmi gdalar ve BM
iinde kriz nleme ve uluslararas yardm konulannda anlamazlklar devam
etmektedir. Son olarak da Irak mdahalesinde Bush'un uluslararas kamu oyunun
olurunu almak konusunda istekli olmay da iki blok arasnda anlamazlklan u
noktaya getirmitir. AB baz lkeler dnda (ngiltere,talya,spanya) Amerika'nn
tehdit deerlendirmesini paylamamaktadr.

TRKJYE-AMERKAUKlERNDE "STRATEJK

171

ORTAKLIK"TAN NEREYE?
ortaklk

olarak

anlsa

ibirlii yaplabilecek

da Amerika Trkiye'yi daha ok stratejik konularda

eksen lke olarak gnneye devam etmektedir.

BUKETNAL

BBLYOGRAFYA

Kitaplar:
David,Charles-Philippe, "Foreign Policy Is Not What i Came Here to
Do", Dissecting Clington's Foreign Policy-Making: A First
Cut, Quebec: Certer for United States Studies of the Raoul
Dandurand Chair of Strategic and Diplomaric Studies, 2004
Hale, Wlliam,Trk D Politikas (1774-2000), ev. Petek Demir, stanbul:
Mozaik Yaynlan, 2003
Lesser Ian O. ve Graham E. Fuller (der), Balkanlar'dan Bat in'e
Trkiye'nin Yeni Jeopolitik Konumu, ev. Meral Gnen,
stanbul: Alfa Yaynlan, 2000
Mann, James, ahinlerin Ykselii: Bush'un Sava Kabinesi'nin Gerek
Hikayesi, ev: Hasan Kni, stanbul: lk Yaynlan, 2004
Rubin, Barry ve Kemal Kirii (der), Gnmzde Trkiye'nin D
Politikas, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlan, 2002
Makaleler:
Arvanitopoulos,Constantine P., "The Politics of U.S. Aid to Greece and
Turkey, Mediternnean Quarterly,VoL7, Number. 2 (Spring
1996),s.134-141
Chase, Robert S., Emily B. Hill, Poul Kennedy, "Privotal States and U.S.
Strategy, Foreign Affairs, Vol. 75, No.l GanlFeb 1996), sA4-59
Kiefer,Francine, "Three Advisors, One Voice on Kosova", Christian
Science Monitor, VoL91, Issue.99, 1999, s.2
Korb,lwrence j., "Cinton's Foreign Policy Woes: A Way Out", The
Brooking Review, VoL12, NoA (Fall1994), s.3

TRKYE-AMERKA LtKLERNDE "STRATEJK

73

ORTAKLIK"TAN NEREYE?

Maynes,Charles Wlliam, "A Workable Ginton Doctrine" Foreign Policy,

No:93 (Wnter 1993-1994), s.3-20
Sorensen,Theodore C, "America's First Post-Cold War President", Foreign
Affairs, VoLll, NoA (Fall1992), s.13-30
Stover, Wlliam James, "Preemtive War: Implcations of the Bush and
Rumsfeld Doctrines", International J oumal on World Peace,
Vol:XXI, No:l (March 2004), s.3-14
nternet Kaynaklan:

"Condemning the Terrorist Attacks in Istanbul, Turkey, on November 15

and 20, 2003, Expressing Condolences to the Families of the
Individuals Murdered in the Attacks, Expressing Sympathies",
S.RES.273, 10Bth Congress, 1st Session (November 24, 2003),
mOMAS,
(evrimii)
The
Library
of
Congress
http://thomas.loc.gov/cgi-bin/querylz? c08:S.+Res.+273:
(12
Mart 2006)
"Expressing Appreciation to Turkeyfor Offering to Provide Special Forces
in Support of Operation Enduring Freedom", H.CON.RES.265,
107th Congress, 1st Session (November 7, 2001), The Library of
http://thomas.loc.gov/cgiCongress mOMAS, (evrimii)
bini queryl z?c107:HCN.RES.265: (12 Mart 2006)
"President Bush, Turkish Prime Minister Discuss War on Terrorism"
Qanuary 16, 2002) (evrimii) http://www.whitehouse.gov
i newsl releases/2002101l20020116-S.html
(12 ubat 2005)
A Country Study: Turkey, Library of Congress, (Foreign Relations:The
United States) (evrimii) http://lcweb2/1oc.gov/frd/ cs/trtoc.html
(26 Nisan 2003)

174

BUKETNAL

Address to a Joint Session of Congress and The American People,

(September 20,2001)
(evrimii) http://www.whitehouse.gov/ newslreleasesl20011 09 i 200109208.html (28 Ocak 2002)
Kuzey Atlantik Andamas (Washington De, 4 Nsan 1949) (evrimii)
http://www.nato.intldocu/otherltrltreaty-tr.htm (19 Nsan 2005)
Migdalovitz, Carol, "Turkey:lssues for US. Policy' Report for Congress
(May
22,
2002)
(evrimii)
http:// www.fas.o~/man! crs/ll31429 .pdf (29 Mays 2005)
President Delivers "State of the Union aanuary 28, 2003) (evrimii)
http://www.whitehouse.gov/ newslreleasesl20031011 2003012819.html (4 ubat 2005)
Rice, Omdoleezza, "US. Security Policy: Protecting The Nation's Gi.tical
i nfrastructure/Iraq" , White House Briefing (February 22, 2001),
U.S. Foreign Policy Agenda, Vol:6, Number:! (March 2001)
(evrimii)
http://usinfo.state.gov/joumals/itps/0301/ijpe/pj61rice.htm
(14
Nisan 2005)
Rumsfe1d, Donald, "The US. Defense Oallenge: Peace Amid Paradoxl
Defens Goals" Remarks at Official Pentagon Welcoming
Ceremonies aanuary 26, 2001),U.S Foreign Policy Agenda, Vo1.6,
No.l (March 2001)
(evrimii) http://usinfo.state.gov/joumals/itps/0301/ijpel pj61 nms.htm
(14 Nisan 2005)
Statement by the President in His Address to the Nation (September
11, 2001) (evrimii) http://www.whitehouse.gov/ newsl releasesi
2001/09/20010911-16.html (26 Nisan 2004)

TRKtYE-AMERtKA LKLERtNDE "STRATEJK

ORTAKLIK"TAN NEREYE?

175

Tamoff, Grt ve Lany Nowels, "Foreign Aid: An Introductory Owerview of

U.S. Programs and Poliey" CRS Report for Congress (Updated
April
6,
2001),http://www.globa1security.org/militaryllibraryl report! crs/98
-916 010406.pdf (3 Nsan 2005)
The National Security Strategy of The United States of America, White
House, Washington ( September 2002)
(evrimii) http://www.whitehouse.gov/ nscl nss.pdf (2S Ocak 2002)
U.N Security Council Resolution 1441(2002), NovemberS, 2002
(evrimii) http://www.un.orglDocs/scres/2002/sc2002.htm (S
Mays 2006)
Whereas for More Than 50 Years a Strategic Partnership has Existed
Between the United States and Turkey that has been of Enormous
G.ltural,
and
Strategic
Benefit",
Political,
Economic,
S.CON.RES.87, 108th Congress, 2d Session Ganuary 28, 2004),
The
Library
of
Congress
THOMAS,
(evrimii)
http:// thomas.loc.govlcgi-biniqueryl z?c10S:S. + Con. +Res. +S7:
(12 Mart 2006)

Sreli Yaynlar
Ayn Tarihi

Akam

Cumhuriyet
D Basn ve Trkiye
Dileri Gncesi
Hrriyet
Milliyet

176

BUKETNAL

Presidentia! Studies Quanerly

Public Papers of Presidents
Radikal
Radikal (Routers-Newsweek)
Radikal (Washington Post)
1BMM Aylk Blteni
The New York Times
Weekly Compilation of Presidential

TRK1YE-AMERKA LKLERNDE "STRATEJK

ORTAKLIK"TAN NEREYE?
zet:
Trk d politikasn ekillendiren nemli unsurlardan biri olan ve ou
zaman da eletirilen Trkiye-Amerika ilikileri, zellikle George W.
Bush ynetiminin terrizmle mcadele erevesinde Orta Dou'da
izledii politikalar ve Irak'a mdahale giriimi nedeniyle problemli bir
dneme girmitir. Bylece 1999'da "stratejik ortaklk" olarak
adlandnlan bu ilikiler her iki tarafta da sorgulanmaya balanyordu.
Stratejik ortakln, onak d politika ncelikleri ve tehdit alglamalan,
bu tehditlere ynelik uygulanan yntemlerin benzemesi, ortak vizyon
ve ortak kar birlii olarak dnldnde bunlann bu ilikide ne
kadar rtt tartmaldr. Hele bir de Avrupa Birlii (AB)'ne yelik
konusunda bu kadar odaklan~ ve yol ahnm bir dnemde Trkiye
asndan bu ortakl srdnnenin problem yaratp yaratmayaca da
cevaplanmas gereken nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Bu
makalede bir yandan bu soruya cevap aranmakta dier yandan da
ilikilerin gelecei tartlmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Trkiye-Amerika likileri, Stratejik Ortaklk, Bush

Doktrini

Abstract:

FUTURE OF "STRATEGIC PARTNERSmp" IN TURKISHAMERICAN RELATIONS

Turkish-American relations which constitutes one of the imponant
elements that shapes the main lines of Turkish foreign policy, has
entered into a new period as a result of policies, inc1uding American
intervention in Iraq, pursued by George W. Bush government in the
Middle East in order to fight against terrorism. Relations between two
countries which has been called "strategic cooperation" since 1999, has
beer questioned by both sides. Since a strategic cooperation between
two countries necessitates common vision and common interests in
their foreign policy, the Turkish-American relations rrust be discussed
in terms of how far their interests overlap. This paper airns to analyze
and answer the questions if these countries' common foreign policy
precedence and threat perceptions, their pasition agairst these threats,
and their vision and interests clash or not, and if this cooperation
causes any problem for Turkey especially in the period of EV
membership in which Turkeygained an imponant development.
Keywords: Turkish-American Relations, Strategic Partnership, Bush
Doctrine

177