Chng 5

TRNG HP DN
5.1 nh lut Newton v lc hp dn v tr
5.1.1 nh lut Newton
Hai cht im c khi lng m v mcch nhau mt khong r s ht nhau bng
nhng lc c phng l ng thng ni hai cht im , c cng t l thun vi
hai khi lng m v m v t l nghch vi bnh phng khong cch r.
F = F, = G

mm'
r2

(5 1)

F'

G
r

m'

Hnh 5-1
Vi G l h s t l, ph thuc vo h n v v gi l hng s hp dn v tr.
Trong h n v SI, thc nghim cho ta gi tr ca G:
G = 6,67.10-11 Nm2/ kg2
Ch thch:
a. Cng thc (5-1) ch p dng cho nhng cht im. Mun tnh lc hp dn v tr
gia cc vt c kch thc ln ta phi dng phng php tch phn.
b. Ngi ta chng minh c v i xng nn (5-1) cng p dng c cho trng
hp hai qu cu ng cht. Khi r l khong cch gia hai tm ca hai qu cu
.
5.1.2 Vi ng dng
a. S thay i ca gia tc trng trng theo cao
Lc ht ca qu t ln mt cht im khi lng m (lc trng trng) chnh l
lc hp dn v tr (hnh 5-2).
m
G
P

h
R

Hnh 5-2

Nu m ngay trn mt t th lc hp dn do qu t tc dng ln m l:

52

P0 = G

Mm
R2

(5-2)

Mt khc:
P0 = mg0
g0 l gia tc trng trng ti mt t.
T (52) v (53) suy ra:
g0 = G

(5-3)

M
R2

(5-4)

Trong R = 6370 Km l bn knh qu t.

Ti mt cht im cch mt t cao h (hnh 5-2), lc trng trng tc dng ln
cht im khi lng m tnh bi:
P=G

Mm
= mg
(R + h) 2

(5-5)

T suy ra gi ca gia tc trng trng cao h:

g=G

M
(R + h) 2

(5-6)

(5-5) v (5-6) cho ta:

R
g = g0

R+h

Nhng:
2

1
h
R

= 1 +

=
2
R+h
R
h

1 +
R
h
Ta ch xt cc cao h<<R do << 1 , v ta c th vit gn ng:
R
h

1 +
R

V (5-6) thnh ra:

1 2

h
R

g = g 0 1 2.
R

(5-7)

Cng thc ny cho ta s ph thuc ca gia tc trng trng theo cao h. theo
cng thc , cng ln cao g cng gim.
b. Tnh khi lng ca cc thin th
T (5-3) ta c th tnh khi lng M ca qu t:
g 0 .R 2
M=
G

y R l bn knh qu t, c gi tr trung bnh l 6370km = 6,370.10 6 m ; g0 l gia tc

trng trng trn mt t, ly trung bnh bng 9,8 m s 2 .Vy:

53

M=

9,8. ( 6,370.106 )
6,67.10

11

6,1024 kg

Nh cng thc v lc hp dn v tr, ta cng c th tnh khi lng mt tri. Qu

t quay quanh mt tri l do lc hp dn ca mt tri vi qu t, lc ny ng vai
tr hng tm:
F=G

MM '
R'2

(5-8)

trong M l khi lng mt tri, R l khong cch t qu t n mt tri; nu qu

do ca qu t quay xung quanh mt tri coi nhu trn (Rcoi nh khng i v ly
G

bng khong cch trung bnh t qu t n mt tri) th lc hng tm F cho bi cng

thc:
F = M.

v2
R'

(5-9)

v l vn tc chuyn ng ca qu t trn qu o. Vn tc v ca qu t c lin h

vi chu k quay T ca n:
2 R'
(5-10)
v =
T

Thay (5-10) vo (5-9) ri so snh vi (5-8) ta c:

MM'
2 R'
G.
= M.

2
R'
R' T

T suy ra khi lng mt tri:

4 2 R'3
M' = 2 .
G
T

Tnh c th bng s ta tm c M' 2.10 30 kg

5.2 Trng hp dn
5.2.1 Khi nim trng hp dn
gii thch lc hp dn; ngi ta cho rng xung quanh mt vt c khi lng,
tn ti mt trng hp dn l: bt k vt no c khi lng t ti mt v tr trong
khng gian ca trng hp dn u chu tc dng ca lc hp dn.
Th d: Trng hp dn ca qu t chnh l trng trng ca n.
Trong phn ny ta xt nhng tnh cht tng qut trng hp dn ca mt cht
im khi lng M (hay mt qu cu ng cht khi lng M)
5.2.2 Bo ton mmen ng lng trong trng hp dn
Ta kho st chuyn ng ca lc hp dn trong trng hp dn ca mt cht
im khi lng M t c nh ti mt im O (hnh 5-3). Ta chn O lm gc ta .
nh l v mmen ng lng p dng i vi cht im m cho ta:

54

G
dL
=M
dt

G
(F
)
O

G
Nhng F l lc lun lun hng tm O nn M
G
L = const

G
G
dL
= 0 suy ra:
O (F) = 0 v
dt

(5-11)

G
L

G
F

G
k
m

Hnh 5-3

Vy: Khi mt cht im m chuyn ng trong trng hp dn ca mt cht im M

th mmen ng lng ca m l mt i lng bo ton.
H qu: Cht im m chuyn ng trn mt qu o phng, mt phng qu o ca cht
G

im m vung gc vi L (c phng khng i).

V d: Qu t chuyn ng quay quanh mt tri di tc dung ca trng hp dn
mt tri: qu o ca qu t l mt qu o phng.
Mt khc biu thc mmen ng lng ca qu t cho bi
L = mr2 = const
(5-12)
Chng t khi chuyn ng cng gn mt tri, vn tc gc cng ln v ngc li.

5.2.3 Tnh cht th ca trng hp dn

G

Ta hy tnh cng ca lc hp dn F tc dng ln cht im m chuyn ng trong

trng hp dn ca cht im m chuyn di t mt im A n mt im B trn qu
o ca n (hnh 5-4).

P
G
r

G
F

H
Q
G G
r+dr

Hnh 5-4
G

Cng ca lc F trong chuyn di vi phn PQ = d s l dA = F.PQ.cos

55

Nu ta v QH vung gc vi OP th theo hnh v PQcos = PH , ( PH l di

i s vi quy c chiu dng l chiu O P ):
dA = F.PH

Nhng v PQ l mt chuyn di vi phn nn nu ta t:

OP = r

th OH OQ = r + dr v PH = dr . Vy:
dA = - Fdr = G
G

Mm
dr
r2

Cng ca lc F trong chuyn di ca m t A n B c tnh:

rB

rB

rA

rA

A AB = - Fdr = G

Mm
dr
r2

Mm
Mm
- G

A AB = - G
(5-13)
rA
rB

G
Kt lun: Cng ca lc hp dn F khng ph thuc vo dng ng i, ch ph thuc

vo im u A v im cui B. Vy trng hp dn l mt trng th.

Tng qut: Ngi ta chng minh c rng trng hp dn Newton l mt trng
th.
H qu: Th nng ca cht im ti v tr A:
Wt (A) = G
Wt (B) = G

Ti v tr B:

Mm
+C
rA

Mm
+C
rB

Tha mn h thc: AAB = Wt(A) - Wt(B). Tng qut, th nng ca cht im m ti v

tr cch O mt khong r l:
Wt (r) = G

Mm
+C
r

(5-14)

C l hng s ty , c gi tr bng th nng ti : Wt()=C.

n gin ta chn C= 0.
5.2.4 Bo ton c nng trong trng hp dn
V trng hp dn l trng th nn khi cht im m chuyn ng trong trng
hp dn th c nng ca cht im m c bo ton:
W = Wt + W =

mv 2
Mm
+ ( G
) = const
2
r

56

(5-15)

5.3 Chuyn ng trong trng hp dn ca qu t

Lc hp dn ca qu t thay i i vi v tr vt, ch yu l v hng. iu
quan trng l lc hp dn ny lun hng v tm ca qu t (chuyn ng ca vt
trong trng lc xuyn tm), c th nh chuyn ng ca cc v tinh quay quanh qu
t, chuyn ng ca cc hnh tinh quay quanh mt tri. Hai dng chuyn ng ny
c tnh ton tng t nn ch cn kho st chuyn ng ca v tinh quay quanh qu
t.
v0 v2
v1 < v0 < v2
G
v0

v0 < v
M

v0 = v1

Hnh 5-5
Nu t mt im A no trong trng hp dn ca qu t ta bn mt vin n
khi lng m vi vn tc ban u v0 (hnh 5-5) th l thuyt v thc nghim chng t
rng ty theo tr s ca v0 c th xy ra mt trong nhng trng hp sau:
a. Vin n ri tr v qu t;
b. Vin n bay vng quanh qu t theo mt qu o kn (trn hay elip);
c. Vin n bay ngy cng xa qu t;
5.3.1 Tnh vn tc v tr cp I
Vn tc v tr cp I l tr s vn tc ban u v0 cn thit vin n bay quanh qu
t theo mt qu o trn.
Gi thit vin n bay cch mt t mt khong h<< R. Lc hp dn chnh l lc
hng tm:
m.v 2
Mm
GM
= G 2 vI =
= g0R
R
R
R

v1 l vn tc v tr cp mt. Tnh c th ta c v1=7,9km/s 8km/s.

Nu bn vi vn tc u v0:
- v0 <8km/s : vin n ri tr li qu t.
- v0 >8km/s : (v0 <vII) vin n bay xung quanh qu t theo qu o elip.
5.3.2 Tnh vn tc v tr cp II
Gi s vin n bay vi vn tc u v0 v ngy cng xa qu t n .

57

C nng ca vin n ti v tr u:

m.v 02
Mm
+ ( G
)
2
R

C nng ca vin n ti v tr xa :

m.v 2
Mm
+ ( G
)
2

Theo nh lut bo ton c nng:

m.v 02
Mm m.v 2
Mm
+ ( G
)=
+ ( G
)
2
2
R

V
suy ra

m.v 2
0 nn
2

v0

m.v 02
Mm
G
2
R

2GM
R

Vy: Gi tr ti thiu ca v0 chnh l vn tc v tr cp II: v II = 2g 0 R

Thay s vo ta c v1I = 11,2km/s .
V d 1:Khong cch gia tri t v mt trng l r = 384000 km. Khi lng ca tri
t l m1= 5,96.1027g v ca mt trng l m2 = 7,35.1025g. Xc nh v tr ca im ti
lc ht ca mt trng v tri t ln mt cht im cn bng nhau.
Gii
Gi m l khi lng ca cht im, r1 l khong cch t tri t n cht im v
r2 l khong cch t mt trng n cht im. Lc ht ca tri t ln cht im:
F1 = G

m1 m
r12

Lc ht ca tri t ln cht im:

F2 = G

m2m
r22

Theo gi thit, ta c F1 = F2 v r1 + r2 = r, tc l:
G

Suy ra:

m1 m
m m
= G 22
2
r1
r2

(1)

r1 + r2 = r

(2)

m1 m 2
=
r12 r22

(1)

r1 + r2 = r
(2)
Thay cc gi tr vo (1) v (2) ta tm c: r1 = 345600 km, tc l im cch tm
tri t 345600 km
V d 2: Mt qu cu khi lng m1 t cch u mt thanh ng cht mt on bng a
trn phng ko di ca thanh. Thanh c chiu di l, khi lng m2. Tm lc ht ca
thanh ln qu cu.

58

Gii
Chia thanh thnh cc on nh dx sao cho cc on l cc cht im (hnh 1).
Lc ht ca phn t dx ln cht im m1l:
dF = G

m1dx
(l + a - x) 2

Trong l khi lng ring ca thanh.

x

l+a-x

dx

Hnh 1

Lc ht ca thanh ln qu cu l:
a

F=

l +a

mm
m l
m1dx
= G 1 =G 1 2
2
a(l + a)
a(l + a)
(l + a - x)

BI TP
1. Tm lc ht ca mt tri ln mt vt c khi lng m= 1g nm trn b mt qu t,
bit rng khi lng mt tri l m=1,97.1030kg v khong cch trung bnh t mt
t n tm mt tri l: r= 149.106km.
p s: 5,9.10-6N
2. Khong cch gia qu t v mt trng l 38400km. Khi lng ca qu t l
5,96.1027g v ca mt trng l 7,35.1025g. Xc nh v tr ca im ti lc ht
ca mt trng v lc ht ca qu t cn bng nhau.
p s: Cch tm qu t 345600km
3. Mt v tinh nhn to ca qu t cao trung bnh h=1000km. Coi v tinh ch
chu nh hng lc ht ca qu t v cao trn, lc cn ca khng kh l
khng ng k. Cho bn knh ca qu t l R= 6370km. Tm vn tc di ca v
tinh.
p s: v=7,34km/s
4. Hai hnh tinh quay xung quanh mt tri vi cc qu o coi gn ng l nhng
vng trn bn knh ln lt bng R1=150.106km; R2=108.106km. Tm t s vn tc
di ca cc hnh tinh .
p s: v1/v2=0,85
5. Khi lng mt trng nh hn khi lng qu t 81 ln, ng knh mt trng
bng 3/11 ng knh qu t. Hi mt ngi trn mt t nng 600N th ln mt
trng s nng bao nhiu?
p s: P=100N
6. Nh mt tn la, v tinh nhn to u tin ca qu t c mang ln cao 500 km.
a/ Tm gia tc trng trng cao .
59

b/ Phi phng v tinh vi vn tc bng bao nhiu theo phng vung gc vi bn

knh ca qu t qu o ca n quanh qu t l mt ng trn. Tm chu
k quay ca v tinh quanh qu t khi .
Cho bit bn knh ca qu t bng 6500km, gia tc trng trng trn b mt
qu t bng 9,8m/s2. B qua sc cn ca khng kh.
p s: a/ gh=8,45m/s2
b/ v0=7,7km/s; T 1h30

60