BLM 5

BYOTEKNOLOJ VE EVRE MHENDSL

1. Fermentasyon Teknii ile Biyolojik Artma Tekniinin Karlatrlmas
Fermentasyon tekniinde (Biyoteknoloji ve Teknik Mikrobiyoloji),
mikroorganizmalar ok sayda eitli rnler elde etmek iin kullanlmaktadr.
rnein :
- Mayalar : Alkol, arap, bira, ekmek mayas, yem mayas, gliserin.
- Mantarlar : Peynir, antibiyotik, limonasidi, enzim .
- Bakteriler : St asidi (turu, silaj), peynir, sirke asidi, hidrokarbon ve
enzim retimlerinde ara olarak kullanlmaktadr.
1.1. Biyoteknoloji
Biyoteknoloji yeni bir bilim dal deildir. Ekmek, peynir, arap, sirke ve bira
gibi insanlarn ihtiyalarnn karlanmasnda yzyllardr kullanlan bir teknik
daldr. Binlerce yldr kck organizmalar meyve, st, tahl v.d. gibi
rnleri yeni rnlere dntrmektedirler. Mikroorganizmalar sayesinde
yararl rnler retilebilecei gibi, ayni zamanda da zararl kimyasallar ve
rnler zararszlatrlmaktadr.
lk defa Christian Friedrich Erxleben bir doa bilimci olarak, sistematik
olarak yapt deneylerle maya hcrelerinin ekeri oksijensiz ortamda alkole
paraladn gstermi ve ispatlamtr.
Asil almalar ise Louis Pasteur ile balamtr. Biracnn biri, Louis
Pasteur'den birann zaman zaman asidik olmasnn nedenlerini aratrmasn
istemitir. nk bu olay hep kimyasal bir olay gibi yorumlanmtr. Pasteur
mikroskop altnda maya ve bakteri hcrelerini grmtr. Mayalarn alkole,
bakterilerin de aside fermente ettiini aklamtr. 1876 ylnda da bu
konular aydnlatan detayl bir kitap yazmtr. lk defa da bu olaylar iin
fermantasyon szn kullanmtr.
1896 ylnda da Eduard Buchner, mayalanmann gereklemesi iin sadece
canl maya hcrelerinin bulunmasnn yeterli olmadn fark etmitir.
Hcreden gelen bir ekstraktin da olmas gerekmitir. Bu ekstrakta "Zymase"

174

adi verdi. Bugn bu "Enzim "olarak adlandrlmaktadr. Enzimler gnmzde

Modern Biyoteknoloji' nin en nemli yardmc aralardr.
Birinci Dnya Sava srasnda Almanyann d dnya ile ilikisi
kesildiinden, dinamit retiminde kullanlan gliserin a ba gstermitir.
Bunun zerine alkol elde ederken az miktarda yan rn olarak oluan
gliserinin miktarn artrmak gerekmitir. Bu da alkolleme ilemi srasnda
sodyumbislfit ilavesi ile gereklemitir. Sava hammaddesi ihtiyac nedeni
ile bir ayda bin ton gliserin reten fermantasyon sanayi inaa edilmitir. Ayni
yillarda da ngiltere'de silah sanayi iin aseton a vardi. Chaim
Weizmann (daha sonralari srail'e ilk Devlet Bakani olmutur) Bakterium
Clostridium acetobutylicum Glucose 'yi oksijensiz ortamda kullanarak
glikozdan "Aseton ve Butanol" retmitir.
1928 ylnda da Sir Alexander Fleming, Penicilin'i kefederek ilk defa silah
biyoteknolojisi yerine tibbi biyoteknolojisinin temel taini atmitir
(Staphylococcus aureus). Bylece ilk " Antibiotica" bulunmutur.
Gnmzde dnyada her yil yaklaik olarak 10 000 ton antibiyotik madde
retilmektedir. Parasal deeri ise yaklaik 5 milyar DM'dir.
Deterjan enzimleri ise daha sonralari retilmeye balanmitir. Aminoasitleri
retilmitir. Daha bir ok gida sanayiinde kullanlan yararl maddeler
retilmitir.
1970'li yillarda da tek hcrelilerin genetik yapilarini bilinli olarak deitirme
alimalarina ve aratirmalarina gidilmitir. Mikroorganizmalarin doal
yetenekleri ile sinirli kalinmamaya ve hedefli olarak genetik
manupulasyonlarla
yeni yeni mikroorganizma retimine balanmitir.
Bunlardan bir ou da doada ayrimayan veya zor ayrian maddelerin
ayrimasini salayacak, maddeye zgn mikroorganizma olmasina aliilmitir. lk defa Amerikali aratirici James Watson ve ngiliz Francis Crick
1953 ylnda DNA'nin yapisini kefetmilerdir. 1960'li yillarin bainda
da genetik Code'lar izah edilmi, aiklanmitir.
Bu gelimelerin iiinda " Biyoteknoloji" insanliin hizmetine aaidaki
konularda sunulmutur :
- Yeni ai maddeleri retilmesi (ADS'e kari )
- Verimi fazla, dayanikli bitki trlerinin retilmesi
- Kozmetik maddeleri

175

- Ucuz kimyasal maddelerin retilmesi

- Tibbi diagnostik iin monoklonal antikorlarin retilmesi
- Yan etkisi olmayan ilalarin retilmesi
- Mikropsuz ailarin retilmesi
- evre dostu, salik dostu yiyecek katki maddelerinin retilmesi
- Kati ve sivi atiklarin zararsizlatirilmasi, aritilmasi
- Tehlikeli toksik atiklarin zehirsizletirilmesi
- v.b.
Biyoteknolojinin yararlanmak iin bavuracai mikroorganizma hazinesi ok
zengindir ve kolay kolay bitecee benzememektedir. Mikroorganizmalar ok
hizli gelien canlilardir, bu ise biyoteknoloji iin ok byk bir avantajdir.
20 dakika gibi kisa bir zamanda populasyon ikiye katlanabilmektedir.
Mikroorganizmalar sayesinde sanayii amali retilen maddeleri aaidaki
gibi siralamak mmkndr:
-

Alkoloidler
Aminoasitler
Antibiyotikler
Antimetabolitler
Antitumor ilalari
Coenzymler
Emlsiyon maddeleri
Enzimler
Enzim inhibitrleri
Herbisidler
nzektisidler
Lipidler
zeltiler
Nkleik asitler
Nkleosidler, Nkleotidler
Organik asitler
Farmakolojik maddeler
Pigmentler
Bitki gelitirme hormonlari
Polisakkaridler
Proteinler
Steroidler
Vitaminler
ekerler

176

- v.d.
Bugn Hcre Biyolojisi ve Gen Teknii sayesinde biyoteknolojideki retim
ve mikroorganizmalardan yararlanma ufku ok genilemitir.
Enzim Tekniinin gelimesi sayesinde, mikrobiyolojik olarak hcre dii
enzimlerle paralanmasi zor maddelerin, paralana-bilir hale
dntrlmesi gereklemektedir.
Biyoteknolojik prosesler de srekli olarak "Biosensor" lar sayesinde kontrol
edilebilir ve llebilir.
Biotechnikum'lar sayesinde de biyoteknolojinin uygulamasina ynelik
teknikler gelitirilebilmekte ve uygulamaya hazir hale getirilmektedir. Bu ara
da ;
- Santrifjleme
- Filtrasyon
- Homojenletirme
- Kati madde ekstraksiyonu
- Sivi-sivi ekstraksiyonu
- Hcre sspansiyonundan dorudan yapilan ekstraksiyon
- Ultrafiltrasyon
- Derin dondurmali kurutma
- Konsantre etme
- Aritma ... v.b.
Atiksu ve/veya kati atik aritilmasi ve ayritirilmasinda mikroorganizmaya
sunulan besin maddesi tek ve homojen deildir; ok eitlidir. Oluacak
biyosnz de zengindir. Halbuki yukarda sayilan rnler retilirken tek tr
organizmadan yararlanilmaktadir. Bu organizmalar iin kullanilan besin
maddeleri kesin olarak bilinmektedir. Ve de bu besin maddeleri
tanimlanabilmektedir : Melas, Malt, lempe, Odun ekeri, v.d. gibi. Bu
besin maddeleri optimal sabit kltr koullarinda (pH, sicaklik, hava debisi
ve verilii, v.d ) spesifik organizmalar aracilii ile ekonomik deeri olan
optimal rnler elde edilebilmektedir.
Halbuki buna karilik atiksu aritma tekniinde hedef ve uygulama aaidaki
gibi farklilik gstermektedir :

177

- Atiksuyun ieriini elimine etmek ve iki suyunun kalitesini, giri suyuna

gre ok daha iyiletirmek, en nemli amalardan biridir, aritma tesisleri de
buna gre boyutlandirilmalidir.
- Atiksuyun miktari ve bileimi ok salinim gstermektedir. Etkilenmesi de
hi kolay deildir.
- Oluan amur ekonomik olarak deerlendirilemez.
- Atiksuda steril kltr retmenin zorluundan dolayi belirli organizma
trlerini bu i iin hazirlayip, kullanmak zordur.
Fazla kirli atik sularin aritilmasinda modern, ada biyoteknolojinin
yeni yntemlerinden yararlanilmaktadir. rnein niasta fabrikasi
atiksularinin aritilmasinda (sve'de, Almanya'da v.d. gibi lkelerde)
kullanilan Symba-Prosesi:
. Niasta atiksuyu, giri BO5-deeri 10 - 20 g/l ve kuru kati madde miktari
%3 iken, iki kademeli aritmadan geirildikten sonra; % 45 protein ieren
yem mayasina dntrlebilmektedir. Nihai BO5-deeri 2 - 3 g/l
olmaktadir. BO5 hacimsel yk de 35 kg BO5/m3 . gn olarak tatbik
edilmektedir.
Organik kirlilik ieren bir atiksuyun oluumunu ve zelliklerini aaidaki
gibi zetlemek mmkndr :
Atiksu oluum kaynaklari (St Fabrikasi) :
1. Soutma ve kondenz suyu
2. Sihhi tesisatlardan gelen su
3. letme, proses suyu
* Suyun iletme iinde sirkulasyonu;
- n ilem
: Sepertr amuru
- rn kayiplari : Damlama kayiplari, Yanli ykleme (arjlar), Kalintilar,
Kariim fazlari
- Ekonomik olarak kullanilamayan kalintilar : Kirli kondenzatlar, Kirli
soutma sulari, Molke (st ) hazirlamadan gelen az kirli su
- Yikama sulari : Ya yikama suyu, Kazein yikama suyu, Peynir yikama
suyu,

178

- Yikama zeltileri : Asitik zeltiler, Alkali zeltiler , Dezenfeksiyon

zeltileri,
- alkalama ve yikama sulari : n yikama suyu, Son yikama suyu, (letim
hatlarinin , borularin ve yzey alanlarin .... )
- Su hazirlama : amur suyu, Geri yikama suyu.
Atiksuyun iindeki kazein gibi maddelerin kokuya neden olacai dnlerek
bu atiksular " Havalandirmali, karitirmali Dengeleme Havuzuna " alinmali
ve daha sonra aritmaya gnderilmelidir. lem grmemi st fabrikasi
atiksuyu zellikleri aaidaki gibidir :(Tablo 1)
Tablo 1 : lem grmemi st fabrikasi atiksuyu zellikleri
-----------------------------------------------------------------------------------------Parametreler
Boyutu
Ortalama deeri Salinim sahasi
-------------------------------------------------------------------------------1000 kg st iin
m3/1000 kg
1-2
0,5 - 4,0
su miktari
-----------------------------------------------------------------------------------------BO5- Yk
kg BO5/1000 kg
0,8 - 2,5
0,3 - 5,0
-------------------------------------------------------------------------------BO5- Konsantrasyonu mg BO5/lt
500 - 2000
1 - 50 000
-----------------------------------------------------------------------------------------BO5/KO orani
----0,69
0,35 - 0,90
-------------------------------------------------------------------------------kebilir madde
ml/l
yaklaik 1-2
0 - 250
-----------------------------------------------------------------------------------------pH - Deeri
--9 - 10,5
1 - 13
-------------------------------------------------------------------------------Toplam Yk :
186,4 kg BO5 / Gn
Fazla yksek BO5 - hacimsel ykleri hizli madde dnmlerine neden
olmaktadir. Mikroorganizmalarin gelimelerini logaritmik fazda
tutabilmek iin havuzdaki besin maddesi konsantrasyonunu (mg BO5/l)
sinir deerin altina drmemek gerekir. Bu nedenle de son keltim
havuzunda amuru ktrdkten sonra, ikan iki suyundaki BO5deeri
hala ok yksektir.
Trblans ve sudaki O2 - konsantrasyonu ile aktif amur
mikroorganizmasinin O2-ihtiyaci karilanir. Trblans "Su-Yumak " sinir
yzeyine madde taimasini hizlandirir ve gvenceye alir. O2- konsantrasyonu

179

( 1 - 2 mgO2 / l ) yumain iine diffuzyonu salar. Trblans amur

kmesini de engellemi olur (ekil 1).

1.2. Aritma Teknolojisinde Biyolojik

Kademe

Biyolojik aritma kademesinin hedefi ve amaci atiksu iindeki ,

mikroorganizmalar tarafindan ayritirilabilir kirliliklerin giderilmesidir.
zellikle ve airlikli olarak da BO5 'in eliminasyonudur. Bir yandan
substratlar paralanirken, dier yandan da yeni biyoktleler (biyomas)
olumaktadir. Srekli olarak ayritirilmasi gereken substratlarin paralanmasi
iin ihtiya duyulan mikroorganizma biyomasindan daha fazla biyomas
olumasi halinde, bu fazla biyomasin sistemden de mutlaka uzaklatirilmasi
gerekmektedir :
X=Xg + Xf
Oluan biyomas (X) = Biyolojik kademeye geri evrilen biyomas (Xg) +
sistemden uzaklatirilan fazla biyomas (Xf) .
Atiksu aritma tesisilerinin niteleri birbirlerinden yapisal olarak kolay
ayrilabilir. Mekanik kademe, kimyasal kademe, biyolojik kademe gibi.
Ancak temelde boyutlandirmada kullanilan mhendislik parametreleri
deimemektedir. rnein bir keltim havuzu dairesel de olsa, dikdrtgen
de olsa; keltim havuzundaki bekleme sresi aynidir.
ekil 2' de bir atksu artma tesisi akm emasi verilmitir. Her aritma
kademesindeki BO5 giderimi grlmektedir. ekil 3' de de mekanik
kademeki aritma niteleri gsterilmitir.
Atiksularin biyolojik aritilmasinda kullanilan aritma yntemleri ve bunlarin
birbirleri ile karilatirilmasi da Tablo 2'de verilmitir.
Biyolojik kadame de nemli olan biyomas besin maddesi ve oksijen miktari
arasinda birbirleri ile iliki kurabilmesi bakimindan yeterince srenin
bulunmasidir.
- nemli ekolojik ve hidrolik parametreler ve bunlarin deiimi :
- Bakterilere ldrc etki yapan sicakliklar: + 90 oC ve -

180

20oC dir

- pH sahasi ise : 5.5-8.5

- Tam kariimli sistemlerde bekleme sresi : 5 saat
- Piston akili olanlarda bekleme sresi ise : 8 saat
5oC ile 20oC arasindaki sicaklik salinimlarina kari aktif
duyarsizdir.

amur sistemleri

- Ancak nitrat olumasi iin optimal sicaklik : 20 oC dir

- Optimal pH da : 7.2-7.4
- Aktif amur havuzlarinda bekleme sresi : 1.5-2.0 saat da

olabilir.

* Yumak oluturucu bakteriler ise;

- Bacterium aerogenes
- Bacterium cercus
- Bacterium proteus
- Enterobacter aerogenes
- Escherichia intermedium
- Necardia actinomorpha
- Zoogloea ramigera
Aktif amur tesisinin ilk bata tam kapasite aliabilmesi iin 8-10 gn gibi
bir sreye gereksinimi vardir. Balangita az ve seyreltik atiksu uzun
havalandirma sresince ilem grmelidir. Daha sonralari fazla miktarda
youn su kisa sreli havalandirma ile ilem grebilir.
Aktif amur yumai belirli bir bykle eritikten sonra, i kismina besin
maddesinin girmesi olanaksizdir. Dolayisiyla yumak tekrar dailir trblansli
akimlar paralar ve yeniden yumak ekirdekleri oluturur.
Aktif amur yumainin oksijen ihtiyaci ok fazladir. Yaklaik 34 m3/kg BO5
diyebiliriz.

181

2. Atiksu Biyolojik Aritma Yntemleri

2.1. Aktif amur Yntemi
"Aktif amur Yntemi" ilk defa l913 yilinda Manchester'den Andern ve
Locket tarafindan gerekletirilmitir. Havalandirilmi atiksu da oluan
amurun atiksuyun aritilmasinda ana grevi stlendiklerini Andern ve
Locket saptanmitir. Bu nedenle de "Aktif amur" kavramini kullanmaya
balanmilardir.
Mikroorganizma ktlesinin zenginlemesi son keltim havuzundan amur
geri gndermekle olmaktadir. Fazla amuruda sistemden almak sretiyle
amur konsantrasyonunu sabit tutmak mmkndr .
Sisteme verilen organik maddeler (BO5) genelde bakteriler tarafindan
paralanmaktadir. Kresel bakterilerin api 1-2 , ubuksu bakterilerin boyu
5-2 cm arasinda deimektedir. Aktif amuru biyosnzn oluturan
organizmalar ekil 4' de grlmektedir. ekil 5' de de bir amur yumainin
yapisi verilmitir.
amur Yai parametresi nemlidir. amur yai 3 - 7 gn olmasi halinde
evsel atiksuda iyi bir aritma gereklemektedir.
amur yai(ts) havuzdaki gnlk ortalama amur miktarinin (Xort.) gnlk
alinan fazla amur miktarina (Xfaz.) oranidir :
ts = Xort. / XFaz.
ts <= 1 gn ise; airi ykleme var demektir.
Yumak oluturucu organizmalarin gelime hizi (yum.):
yum. = 1/ts = XFaz./Xort.
Biyomas :
dx/dt =( m.s.x / Ks+ s ) + D.a.b.x - D. x (1+a)
Org. gelimesi Geri dn Aktif amur havuz ikii
Substrat :

182

ds/dt = D. so - (1+a) . D . s - .x/Y

Giri Aktif amur havuz Gelime
ikii
x = Aktif amur havuzundaki biyomas , = Gelime hizi (1/Gn)
max. = Maksimum gelime hizi; Ks= Doygunluk sabiti (mg/l)
a = Geri dn debisinin Qger. giri debisine Qgir. oranidir.
b = Son keltim havuzunda aktif amurun yiilmasi nedeni ile oluan
biyomasin konsantrasyon faktr,
D = Su ktlesinin yenilenme hizi (1/Gn)
s = Aktif amur havuzundaki besin maddesi konsantrasyonu,
so= Atiksudaki besin maddesi konsantrasyonu
Y = Yararlanma orani, randiman = Oluan biyomas / Kullanilan substrat
dx/dt = 0 olmasi halinde;
m.s.x / Ks + s = D.x (1+a-ba)
m.s / Ks + s = D. (1+a-ba)
( 1 + a ) D.x = ( a + w ) D. xr
xr = Geri dn amurunun biyomas konsantrasyonu
w = Fazla amur olarak uzaklatirilan biyomasin orani iin bir faktr
xr = b.x
Hacimsel yk :
Vyk = s0 / tort.
= 0,1 ile 35 kg BO5 / m3 . Gn arasinda
deimektedir.
tort.= Atiksuyun teorik olarak bekleme sresi
amur yk :
Bx = s0/tort..xort. kg BO5 /kg KM.Gn; KM= Kuru madde
- Aktif amur yntemlerindeki varyasyonlara gre de amur yk
deimektedir :

183

Tablo 2 : Aktif amur yntemlerine gre amur yk

---------------------------------------------------------------------------------------Yntemin adi
amur yk (kg BO5/kgKM.Gn)
---------------------------------------------------------------------------------------Aerob amur stabilizasyonu
0,05 - 0,1
Tam aritma (N oksidasyonu dahil)
0,2
Tam aritma (N oksidasyonu yok )
0,5
Kismi aritma
> 1,2
--------------------------------------------------------------------------------------Aritma verimi :
n = s0-s/ s0 ; veya yzde olarak : n = (s0-s/ s0). 100 %
Spesifik aritma verimi :
r = ds/dt . 1/x ( kg BO5 / kg KM . Gn )
Aktif amur yumainin yapisi :
* Aktif amur aaidaki bileenlerden olumaktadir :
1.) Enzimler, DNA, RNA mikroorganizma kuru maddesinin yaklaik %
20'sini ;
2.) Biyomasin dier kisimlari da % 80'nini oluturmaktadir;
3.) Mikroorganizmayi taiyici maddeler :
3.1.) Humin maddeleri, polisakkaridler gibi organik taiyici maddeler,
3.2.)
Kalsiyummonokarbonat,
demiroksithidrat,
aluminyumhidroksit, v.s. ve ince toprak taneciklerinin dier
mineral maddeleri (kil
mineralleri,v.d.).
Aktif amur biyomasinin byk kismi bakterilerden olumaktadir. Bunu
protozoolar, zellikle de siliatlar izler. Aktif amur, damlatmali filtre imleri
gibi trce zengin deildir.
Organizmalarin spesifisik solunum hizlari byk miktarda substrat
ayritirmalari hakkinda bilgi vermektedir (Tablo 3).

184

Tablo 3: Sicaklia bali olarak organizmalardaki solunum hizi

----------------------------------------------------------------------------------------Parametreler
sicaklik Solunum hiz
(Organizmalar)
(oC)
( lt O2/mg KM.h)
------------------------- ----------------------Azotobacter
28
2000
Pseudomonas
30
1200
Hamur mayasi
28
120
Bbrek, karacier
37
10-20
Kk, yaprak
20
0.5-4
-----------------------------------------------------------------------------------------ok sayida bakteriler iin yenilenme sresi (Sicaklik, besin maddesi vb. gibi
koullarin optimum halinde) 20 dakikadir.
Protozoalar (Siliat amb v.s.) suyun iindeki serbest yzer bakterileri ve ince
sspanse (askida kati) maddeleri filtre ederler. Bylece suyun bulaniklii
azalabilir, fakat kirlilik yk ok az
azaltilmaktadir. Protozoalar
indikatrdrler. amur yk O2 temini ve toksik maddeler hakkinda fikir
verirler.
* Aktif amur yumaini oluturan organizmalar: ( zellikle amur
oluturucular)
- Bacterium aeragenes
- Bacterium cercus
- Bacterium proteus
- Enterobacter aerogenes
- Escherichia intermedium
- Nocardia actinomorpha
- Zoogloea ramigera
Normal ykl, az ykl ve ok ykl aktif amur havuzlarindaki biyosonz
izelge de verilmitir. ok ykl amurdaki organizmalari bakteri yumai
Zoogloea Flagaelet'lar ve amip baskin durumda grlrken dier trler silik
olarak vardir. Normal ykl amurlarda bakteri yumaklari, az sayida flagalet,
amip, ok miktar da eitli silikat trleri (Vorticelle, Aspidisca, Opercularia)
grlmektedir.
ikin amur ile yzer amur arasindaki en nemli fark ikin amurun
stnde birka cm kalinliinda berrak su bulunmasidir. ikin amuru

185

oluturan organizmalari ve nedenleri de yle siralayabiliriz:

. Organik madde yknn ok fazla olmasi
. Aktif amur havuzunun az havalandirilmasi
. ok eklinde sanayi atiksuyu yknn gelmesi
. Bakterilerin ok yalanmasi (ekil 6)
. Bakterilerin spor oluturmaya eilim gstermesi
. SV'nin 150 mg/g'nin stne ikmasi
amur hacim indeksi (SV) 400 ml/g KM deerine kadar ikabilir.
ikin amurdaki biyosonz incelediimiz de amura kiyasla ok miktarda
ipliksi Sphaerotilus natans'in buna neden olduu sanilirdi, yeni aratirmalarin
sonucunda ise bir ok dier trlerin, zellikle de Microthrix parvicelta ve
Typ 021 N'nin sebep olduu saptanmitir. Yaklaik 20 tr ipliksi bakteri
vardir. Bu konuda daha bir ok ey sylenebilecei gibi aratirmacilar iin
tamamlanmi olay deildir ve ok bilinmeyenlerin aiklanmasi iin de
aratirmalara devam etmek gerekir.
2.1.1. ikin amur Sorunu
Aktif havuzunda oluan amur her zaman kolay kmez. Bunun iki nedeni
vardir; ya yumaklama olmaz ya da yumaklar paralanir, dailir. Yumak
dailmasinin ve kmemesinin nedenleri ise;
- Organik madde ile fazla ykleme
- Aktif amur havuzunun az havalandirilmasi
- Endstri atik suyunun ok eklinde gelii
- Bakterilerin yalanmasi
- Bakterilerin spor oluturmaya meyilli olmalari
Aaidaki atiksu trleri de ikin amur olumasina elverilidirler :
- Byk oranda karbonhidrat ve organik asitleri ieren atiksular (st
fabrikalari atiksuyu, meyve fabrikasi, konserve fabrikasi, niasta fabrikasi ve
kait fabrikalari atiksulari ,
- H2S ieren atiksular ( boyahane atiksulari, tabakhane ve petrokimya
sanayiinden gelen atiksular ;
- BO5 'e oranla N- ve P- bileenlerinin az bulunmasi;
- Asitli atiksu (pH < 6 ) mantarlarin iyi gelimesini salar (ipliksi yapi

186

oluur).
* ikin amur olumasi nasil engellenebilir?
- Zararli su giriini ve giriimini ayirmak ve ayri ileme tabi tutmak,
- Fosseptik balantilarini iptal etmek ,
- N- ve P- bileenlerini ilave etmek,
- O2- veriliini ayarlamak,
- Yk artirmak ve naritmayi drerek amuru airlatirmak,
- Geri dn amurunu klorlamak,
- Anaerob fazi devreye sokmak (kisa sre iin, havalandirmayi kesmek, geri
dn amurunu yava yollamak)
- Tam kariimli havuz yerine kaskadli havuzu devreye sokmak
- v.d.
Normal amurdaki biyosnzn ipliksi baktelerin lehine deimesi ise
belirgin bir durumdur. Eskiden Sphaerotilus Natans'in kmeyi engelledii
zannedilirdi. Bu gn biliniyorki kmeye engeleyenler Microthrix
parvicella, ve Typ 021 N .
Ayrica Haliscomenobaacter ve Sphaertilus ipliksi bakterileri ve trleri de
ikin amura neden olmaktadir.
Yaklaik olarak yirmiye yakin ipliksi bakteri vardir ve bunlar aktif amurun
diina ikarak, amurun hacmini bytrler. Aktif amur yumaklari
znm maddeleri, bakteri iplikleri kadar kolay olamazlar zellikle ekeri
buna karilik buradaki kolloid ve sspanse maddeleride (niasta vs) ok daha
kolay adsorbe edebilirler. Ekzoenzimleri ile de yksek molekll bileikleri
paralarlar. Hidroliz rnleri ise bakteri iplikleri tarafindan ok hizli adsorbe
edilir ve ipliksiler hizli geliir ve biyosnz deiir. "ikin amur" oluur.
eker ve Niasta Fabrikalarinin atiksulari aritilirken "ikin amur" olgusuna
sik rastlanilmasinin nedeni budur. Dk oksijen miktarlari ipliksi
organizmalar tarafindan ok iyi bir ekilde kullanilir. Havuzdaki oksijen
miktari az olursa aktif amur yumai iinde anaerobik koullar oluur,
yumak dailir. Zayif havalandirmalarda Sphaerotilus natans hizli geliir.
yi havalandirmalarda ise Arthrobactor. "ikin amurun" oluumu tam
anlami ile bugne kadar aiklanamamitir. Biyologlar, Biyomhendisler,
Biyokimyacilar ve evre Mhendisleri iin usuz bucaksiz aratirma konusu
olarak durmaktadir.
Havuza gelen fazla besin maddesi yk dissimilasyonu artirmakta oksijen

187

konsantrasyonu azalmaktadir. pliksiler ise baskin duruma gemektedir.

Dier bir teze gre de substrat yk rezerve maddelerinin depolanmasina
neden olmakta, ipliksilerin airlii azalmaktadir ve amur yzmektedir.
Aktif amur havuzuna airi derecede rk kirli su gelirse, havuzda anaerob
prosesler grlmekte ve CO2, H2, H2S, CH4 gibi gazlar olumaktadir.
Denitrifikasyon sirasinda da N2 aia ikmakta bu da amuru yzdrmektedir
(yzen amur). Sphaerotilus'un yani sira ortamda kkrt varsa (H2S)
Beggiatoa da gelimektedir.
Basilluslar, mavi algler ve iin mantarlari ikin amur oluturucu etki
yapmaktadirlar. Dk pH'larda Geotrichum Candidum veya Leptomitus
Spec.'in mantar hif'leri grlmektedir. Siliatlar belirgin bir ekilde
azalmaktadir.
Opercularia coarctata bilhassa ikin amur olumasini engelleyici grev
grmektedir. Aspidisca costata ve Vorticella convallaria biyosnzden yok
olurlar. Buna karilik Flagellat Bodo putrinus ve Amoeba limax, Spiril'ler
baskin grnrler. Tr sayisi ok azalir. Glaucoma scintillans ve
Tetrahymena pyriformis ok miktarda grnr.
Aslinda ikin amur iyi aritma yeteneine sahip olmasina ramen aritma
tesislerinde arzu edilmez. nk alici ortama ilave organik madde yk
getirir.
ikin amura kari savaim O2 , hava, H2O2, klor, kloroksit,
bakirsulfat, demir3-slfat veya kire ilavesi ile mmkndr.
2.1.2. Oksijen Miktarinin Biyolojik Aritma Prosesine Etkisi
Aktif amur havuzundaki O2 konsantrasyonu Ca bakterilerinin yaayabilmesi
iin 2,1 mg O2/lt 'nin altinda olmamalidir. Bu deer (C) bakterileri yumai
(aktif amur) iin de geerlidir. 0.5 mm apindaki bir kre iin
konsantrasyon gradyanti (Ca-Ci) 2 dir. Ortalama yumak api 0.5 mm alinacak
olunursa, suda O2 konsantrasyonu:
C2 = 2 + Ci
= 2 + 0,1 = 2,1 mg O2/l olmalidir.
Uygulamada 1-2 mg O2/lt konsantrasyon yeterlidir. Bunun stndeki deerler

188

hi bir zaman aritma veriminin artmasini salayamazlar

Yumaklarin oksijen ihtiyalarinin yeterince karilanmasi gerekir.
Verilen kinetik enerji ile de btn aktif amur, aktif amur havuzunda
askida tutulmalidir. Havalandirma iin gereksinim duyulan oksijen
miktari :
O2-Miktari = l . G + m . x

(kg/m3.Gn )

l = Hcre maddesi sentezi iin gereksinim duyulun spesifik oksijen miktari, (

kg/kg.Gn , Kuru madde zerinden )
G = Ayritirma verimi (kg/m3.Gn , BO5 ayrimasi )
x = Aktif amurun kuru madde miktari ( kg/m3)
m = Endojen solunum iin spesifik oksijen ihtiyaci (kg/kg . Gn)
Aktif amur yumainin oksijenlenebilmesi aaidaki faktrlere balidir :
- Atiksu aktif amur kariimindaki oksijen miktarina ve yumain
yzeyindeki oksijen ieriine,
- Yumain byklne,
- Prandtl (her aktif amur yumaini evreleyen) sinir tabakasinin
kalinliina...
rnein O2- konsantrasyonu 1-2 mg/l arasinda olmasi halinde ; yumak api
yaklaik 0,4 mm olan yumaklar, oksijen bakimindan ihtiyalarini tamamen
karilarlar.
Normal olarak aktif amur havuzlarinda oksijen miktari 2 mg/l olmalidir.
amur yk dk olan, uzun havalandirmali havuzlarda 0,5 mg/l deeri dahi
yeterlidir.
2.1.3. Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon
Ham atiksuda 30-50 mg N/l protein, re, amonyum eklinde indirgenmi olarak bulunmaktadir. Bu azot bileikleri nitrifikasyon
bakterileri tarafindan denetlenebilir:
NH4+ -----> Nitrosomonas NO2- ----------> Nitrobacter NO3-

189

Oksitlenme sirasinda 4,6 g O2/g N iin kullanilmaktadir.

Nitrosomonas ve Nitrobacter populasyonu aktif amurda yeterli miktarda
bulunmasi halinde nitrifikasyon gerekleir. Nitrifikasyon bakterilerinin
yenilenme (Jenerasyon) sresi, sicaklia balidir ve olduka uzundur (10-12
saat).
Denitrifikasyonda
salanmaktadir.

O2

ihtiyaci

havadan

deil

nitrat

oksijeninden

2HNO3 + 10 H ---------------> N2 + 2OH- + 4 H2O

Denitrifikasyon bakterilerinin hidrojen vericilerine de ihti-yaci vardir.
Organik ayriabilir maddelerin paralanmasindan H elde edilmektedir. Bu
olayin gereklemesi iin ise nitrat oksijenine ihtiya vardir :
NO3- -------> NO2- --------> NO --------> N2O --------> N2
Pseudomonas'lar nitrat azotunu solunumlari iin kullanmaktadirlar :
C6H12O6 + 4 NO3 -------> 2 N2+ 6CO2 + 6H2O
C12H22O11 + 8 NO3 -------> 4 N2+ 12 CO2 + 11 H2O
Serbest azot ya atmosfere gitmekte, ya da bakteriye balanmak-tadir.
Aktif amur havuzunda youn metabolik faaliyetlerden dolayi biyomas
olduka artmaktadir. Bakteriler beslenme zincirinin dier bireylerine besin
maddesi olmaktadirlar. Yumak iinde veya etrafinda ne kadar ok baka tr
sayisi grrsek tesis o kadar iyi aliiyor demektir. yi bir amur yumai
iin silikatlar indikatr canlidir: Vorticella, Opercularia, Carchesium,
Aspidisca vs. (Bak ilgili ekil 7)
Genelde amurlu 1 ml su da 11 000 Vorticella Spec ve 2500 Aspidisca
Costata sayilmitir. Bu durum da Spirillen, Amoeben, ve Flagellat'lar
azalmaktadir. Su kalitesini gsteren indikatr organizmalar zellikle Kalite
IIve III n organizmalari burada grlr.
Amoeb'lerin, Flagellat'larin tekli spiral ve ubuksu bakterilerin baskin
grnmemesi ise sistemin iyi alimadiini gsterir Su Kalitesi ise IIIve IV

190

gibidir; yani ayni indikatr organizmalar grlmektedir.

2.2. Damlatmali Filtre Yntemi

1893/94 yilinda ngiltre'de Crobett tarafindan toprak filtrasyonundan
esinlenerek gelitirilmitir.
Burada mikroorganizmalar sesil (= sessil= yerleik) olarak byk yzeyli
biyotoplar zerinde oluturulmaktadir. Dolgu maddesi zerinde (volkal
tfleri, ta, ekillendirilmi plastik paralar) damlatmali filtre imleri
(Biyofilm) olumaktadir.
Organizmalarin gelimesi besin maddesi sunuuna gre deiir. BO5
hacimsel yk kullanilan dolgu maddesi ve bunun aktif yzeyine bali olarak
deiir. Plastiklerde zer dolgu malzemesi; aktif yzey fazla olduu iin 9
BO5/m3.G deeri daha yksek olabilmektedir. Oluan biyomasin
koparilmasi ve tainmasi yksek organizmalar tarafindan imin
paralanmasina (kurtlar, solucanlar damlatmali filtre sinei) bali
olduu gibi; suyun yikama etkisine de balidir. BO5 yk fazla olursa,
buna karilik im yikanmasi iyi ve yeterli olmazsa, o zaman damlatmali
filtrelerde tikanma olur. Yikanan im (Biyofilm) son keltim (keltim)
havuzunda toplanmasi kelmesi gerekmektedir. ekil 8'de damlatmali
filtrenin biyolojik imi farkli ykllk durumlarinda grlmektedir.
* imler sabit bir dengede bulunmalidir :
dx/dt = . x - k . x
Arti Azali
dx/dt = 0 olursa ; o zaman

. x = k . x

k deeri : k = f( Q . E + R + G )
Q = Hidrolik yk (m3/m2.Gn )
E = Biyolojik imin eitli nedenlerden dolayi gevemesinin
ifadesi
R = Endojen solunumun ifadesi
G = Hayvanlar tarafindan yenilmenin ifadesi.
Verilen atiksu miktarina ve iindeki BO5 - deerine bali olarak bir
damlatmali filtre az, orta veya ok yklenilmi olabilir. Az yklenilmesi

191

halinde biyosnzde tr zenginlii grlr ve aritma verimi ok yksek olur.

Eer ok yklenil-mise o zaman tr fakirlemesi olur. Buna karilik da az
sayidaki trlerin hizli remesi sz konusudur. Bu trler baskin duruma
(dominant) geerken, dier trler de ortamda ekinik (ressesif) olarak
bulunurlar. Bu durum aslinda sistemdeki dengeyi salamak ve eit
organizmanin deien koullara gre devreye girmesini salamak aisindan
ok olumlu ve nemlidir. Biyosnzde ok miktarda bakteri, mantar ve
maya grlr; ancak oluan imlerin , biyofilmlerin iinde protozoalar
ve dier ok hcreli hayvanlar da vardir. ikli blgelerde algler de
grlr, fakat hi bir byk anlami ve nemi yoktur.
Airi hidrolik yk olan tesisilerde film tabakasi ince iken ve hayvansal
organizmalar barinamazken; az veya orta ykl olmasi halinde biysnz
film tabakasi kalinlatii ve dier organizmalara da yaam ortami oluturduu
iin hemen bir zenginleme gzlenir.
Ancak film kalinlatii iin ditan ieri doru substrat ve oksijen temini
zorlair. kisimda anaerobikleme balar. Burada anaerobik proseslerin
artmasi, gazlarin olumasina , filmin tutunma gcnn azalmasina ve
kopmasina neden olur. Biyolojik imler koptuu ve iki suyuyla taindii
iin, yeniden biyoimin olumasi gerekmektedir.
Biyoimlerin aktif tabakalarinin ok nemli ilevleri vardir. Bu aktif
blgedeki bakteriler salgiladiklari hcre dii enzimlerle biyofilm sivisinda
buluna yksek molekll bileikleri hidrolize ederler, sivilatirirlar, kk
kk bileiklere paralarlar. Bu hcre diinda paralanmi organik
bileikler de hcre zarlarindan ieri girerek, metabolizma
mekanizmasina tabi kalirlar. Biyolojik im bakteri yiyenler tarafindan
otlanilmaktadir ve temizlenmektedir. Beslenme zinciri mekanizmasi burada
gayet iyi ilemektedir (ekil 9).
Nematodlar ve sinekler de burada yaam ortami bulmaktadirlar.
Damlatmali filtre sinekleri iin uygun bir yapay ekosistem
olumaktadir. Damlatmali filtre sineklerinin (Psychoda); evrimi gelimesi
aaidaki gibidir:
- Sinekler
- Yumurtalari
- Larvalari
- Pulpa (=Puppe)

2.5 mm 5 gnlk
20-100 adet
5-10 mm
4 mm

192

Gelime sikls (evrimi):

20 - 20 oC 14 gn
15 - 17 oC 25 gn
Damlatmali filtre sinei biyofilm gevetir ve bylece tikanma tehlikesini
azaltir. Damlatmali filtre koku sorunu oluturursa o zaman damlatmali
filtrenin i duvarlari sulamali veya tesisin zeri rtlmelidir. Kesinlikle
klorlama veya biyosit tatbik edilmemeli biyosonz bozulmamalidir.
Tablo 1.4 : Aritma Yntemleri ve Aritma Verimleri
---------------------------------------------------------------------------------------Atiksu ierii
Aritma yntemleri
----------------------------------------------------------------------------------------keltilebilir maddeler
keltim havuzu, flotasyon
organik ve anorganik
(Mekanik)
----------------------------------------------------------------------------------------O2 tketen maddeler
Aktif amur havuzu, damlatmali
kmeyen organik maddeler
filtre, biyodisk
(askida kati madde)
(Biyolojik)
----------------------------------------------------------------------------------------Besin maddeleri (N,P)
Kimyasal, keltme
znm
Biyolojik, denitrifikasyon
----------------------------------------------------------------------------------------Zor ayriabilir ve dayanikli
Buharlatirma, Yakma, lagnlerde
maddeler
Depolama (seyreltme);
anorganik tuzlar, sulfit zel. Fizikokimyasal yntemler
---------------------------------------------------------------------------------------Yntemlerin aritma verimleri:
-------------------------------------------------------------------------------------------- Mekanik aritma
% 30 BO5 azalmasi
- Kimyasal aritma
% 50 BO5 azalmasi
- Biyolojik aritma
% 90 BO5 azalmasi
-------------------------------------------------------------------------------------------Su tr
Hcre sayisi
-------------------------------------------------------------------------------------------me suyu
100 /ml
Atiksu
1-100 milyon/ml
Normal tahliye kanali
1000 - 10.000 /ml
Tahliye kanalinin atiksuyun boaltildii kisim 1 milyon/ml
------------------------------------------------------------------------------------------

193

Biyolojik aritma yntemleri iin n koul:

- Byk mikroorganizma younluu
- Yeterli O2 temini
- yi bir trbulans besin maddesi aliverii ve metabolizma artiklarinin iyi
kariimi tketilmesi
- Biyotop'un optimal olmasi (pH, sicaklik, toksik maddeler)
Silindirik aik veya kapali yerde olan yapi iinde inert madde bulundurmakta
ve srekli olarak atiksu bu ortama yadirilmaktadir. Bu sirada dolgu
maddesinin st yzeyinde biyolojik aktif tabaka olumaktadir.
Damlatmali filtre biyosnz bakteriler, mayalar ve dier mantarlardan olumaktadir. Oluan biyolojik imde ok sayida protozoalar ve
hayvanlar yaamaktadir. Balangita fazla substrat sunuu ile ok az sayida
organizma bykleri oalma hizi ile rer.
Biyolojik im sayesinde olduka ok madde dntrlmesi gerekleir.
Bakterilerin ou yksek molekll kati maddelerin paralanmasini
salayan enzimler salgilarlar. Sivilaan veya znen maddeler hcre
iine alinir ve kullanilir.
Protozoalar burada bakteriler kadar nemli rol oynamazlar, ancak bakteri
ktlesini azaltirlar ve kirli suyun sspanse maddelerini elimine ederler.
Siliatlar kati maddeleri alabilir besin vakuollerinde sindirilebilirler. Bu
sayede verimleri bakterilerinkinden daha da fazladir.
Az ykl damlatmali filtre zengin bir biyosnze sahiptir:
Bitkisel ve hayvansal mikroorganizmalar.
Makroorganizmalardan ise Collembole Springschwnze, Milben,
Fadenwermer, Zuckmcklar, Damlatmali Filtre sinekleri; Psychoda bazen
de iki suyunda kk baliklar grlr.
Organizmalarin dikey dailiminda damlatmali filtre yzeyinde maviyeil renk
grnr. Bu rengi Cyanophycee (Oscillatorie) ve Flagellatlar (Euglone)
meydana getirir. Siyah yaprak gibi dklen tabaka ise ancak tesis uzun sre
iletme dii kalmasi halinde grlr.

194

Filtre malzemesinin st kisminda polisaprob organizmalar egemen

vaziyette yani III. ve IV kalitedeki suyu gsteren organizmalar
Protozoalardan ise bakteri yiyenler baskin durumda biyolojik im
Zooglaea ramigera ve Sphaerotilus natans'dan Zoogloea'lari ortamdan
siler .(bak Tablo)
Bakteri yiyen Flagellat'lar ise; Trepomonus agilis, Boda putrinus, Silliat'lar;
Colpidium colpoda, Tetrahymana pyrufor-mus, Glameoma scintillans ve
Vorticella microstoma (bak Tablo).
Filtrenin en alt kisminda ise II ve III kalite suyu indike eden organizmalar
bulunur : Arcella vulgaris, Rotatoria rotatoria,vs.(bak Tablo). Burada
minerilazasyon olayi olduka ileri aamada olduu iin algler, Navicula
cryptocephala (Kieselalgleri), Scenedesmus (Yeil algler) grlr.
Biyolojik im , bakteri yiyenler tarafindan yenir bitirilir, otlanir. Sicaklik 15
C' nin altina derse, o zaman avcinin avi yeme fonksiyonu azalir. Bu
da biyolojik imin hizli bymesine neden olur. amurlama sorunu
ortaya ikar. ilkbaharda artan sicaklikla birlikte hayvanlarin aktivitesi,
haraketlilii ve besin maddesi alii da artar, im ykseklii hizli bir ekilde
azalir.
0

Bylece ta atiksudan bakteri yiyenlere kadar bir enerji akiinin gerekletii

grlr. Bu olay son aritmayi olduka ok yk altindan kurtarir.
Atiksularin toksik ierikleri dorudan doruya hayvansal organizmalara etki ederler, biyolojik im o kadar etkilenmez. Biyo-lojik im
olumasi im yenmesinden fazla ise avci durumunda olan canlilar fazla besin
maddesi sunuuna memnun olurlar yeterince beslenirler. Avci hayvanlarin
haraketlilii sayesinde difzyon olaylari (Oksijen ve besin maddesi
alinmalari) ve ayni yekilde oluan metabolizma rnlerinin tainmasi ve
atilmasi ynlendirilmi ivmelendirilmi olur. Bylece biyolojik im metabolizma dolayisiyla atiksudaki organik madde paralanmasi youn olarak
yrr. Bu atiksu aritma ynteminde makroorganizmalar da grlr:
Nematodlar, nsekt larvalari gibi. Bunlar bitki ve detritus yiyerek yaarlar.
Damlatmali filtre sinei (Psychoda) de grlr.
2.3. Biyodisk Yntemleri
Biyodiskin etki mekanizmasi aktif amur havuzu ile damlatmali filtreninkinin

195

arasindadir.Hartmann'a gre, normal evsel suyun aritilmasindaki verim % 90

ise atiksu: hava: biyomas orani = 1:10:0.3 eklindedir.
ekil 10'de dilimli biyodislerin ematik aiklamasi verilmitir. Deiik
biyodisk tipleri ekil 11' de grlmektedir.
Silindir zerinde dilimlerin grevi mikroorganizmalara fazla yerleme
yzeyini salamaktir. Biyodiks sistemi iletilmeye baladiktan bir ka gn
sonra, bu dilimlerin zerinde im oluur.(2.5 mm). Metabolizma iin gerekli
olan O2 yzeye ikinca alinir, batita ise kolloid maddeler adsorbe; znm
maddeler ise absorbe edilir. Ayriim rn gazlar uzaklair enerji depolanir
ve yeni hcreler oluur. im byynce tutunduu yerden, biyodiskin
teknesine der. Burada biyolojik aktivitesini srdrr. Aktif amur yumai
gibi davranir. Her dilimdeki biyosns farkli farklidir.
Dilim biiminin kalinlii iki suyuna doru azalir. Tr zenginlii ise artar.
im de baskin olan organizmalar Zoogloa'lar, ipliksi bakteriler.
Bunlarin zerinde de ok sayida Protozoalar ve Nematodlar yaarlar;
Flagalet'lar Siliatlar, Platynema, Aspidisca, Oxytricha, Uronoma ve
Opercularia. Dilimlerin kenarlarinda da Ulothrix 'ler grlr. Dilimlerin
ortalarinda ise Diatomea'lar, Nitschia, Navicula vs. vardir.
Biyofilm kinetiini ilk defa 1898 yilinda Roberts Damlatmali filtre ve
Biyodisk (Dnerdisk) de incelemi ve aiklamitir.
dN/dX = -rf

(mg/cm3. s )

Yk -----> N = -D (dCf/dx)
( mg/cm2.s )
Cf = Biyofilm konsantrasyonu ( )
D = Difuzyon katsayisi
(cm2/s)
d2.Cf/de2 = rf. L2/DC*
cf = Cf/C*
e = X/L
rf = k1f.Cf
d2.Cf/de2 = (k1f. L2/D) cf = a2.cf

196

Kk aritma tesisleri iin biyodisk yntemi ok uygundur. St fabrikasi, bira

fabrikasi iin ok baarili bir ekilde uygulanmaktadir. Srekli fazla oksijen
kullanimina ramen im her zaman yeterli miktarda oksijen iermektedir.
Gereksinmeye gre bir ka dilimli silindir devreye sokulabilir. Birinci silindir
de Polisabrob organizmalar yaamaktadir, dierlerinde ise yava yava
Mezosabroblar grlmektedir.
Ayni yklenmelere kari biyodiskler duyarsizdir. Bir ka hafta ilave su
gelmese bile biyolojik im canliliindan hi bir ey kaybetmez. Tekrar
iletmeye alininca tam verimini yeniden gsterir. Kk yerleim yerleri, tatil
yerleri, kamping yerleri iin ok uygundur.
2.3.1. ki Kademeli Tesislerdeki Organizmalar
Zor ayriabilir maddeler ieren sanayii atiksularini daha iyi aritmak iin iki
kademeli aritma tesislerini devreye sokmak ok yerinde olmaktadir. Birinci
kademede de kisa beklemeli havuzlarda kolay ayriabilir maddeler, atiklar
ayritirilmakta ve ikinci kademeye aktarilmaktadir. kinci kademe de ise
adepte olmu organizmalarla (spesiyal, uzman organizma) zor ayria-bilir
maddeleri uzun bekleme sresi ile gidermek mmkndr:
- Aktif amur + Aktif amur
- Aktif amur + Damlatmali filtre
- Damlatmali filtre + Aktif amur
- v.d.
kombinasyonlar yapilabilir.
2.4. Oksidasyon Hendekleri
Kk yerleim yerleri iin anilan aritma tesisleri ekonomik olmadiindan
oluan amurlarin stabilize edildii bir oksidasyon hendei dnlebilir.
Basit bir oksidasyon hendeinin uzunluu 100 m. derinlii 1 m ve evli
yanal alanlarla birlikte 0.65 m'lik bir tabani vardir. Srekli atiksu ile
yklenmektedir. Oksijen ise firali silindirlerle verilmektedir. Silindirin
dnmesi ile su hareketle geirilir. Bu nedenle amur yumaklari askida kalir.
2-3 gnlk bekleme sreleri yeterlidir. % 50 organik madde ieren amur
kurutma iin alinir ve depolanir. Koku sorunu olumaz.

197

Karbonlu bileikler Pseudomonad gruplari, Escheriehia coli, Zoogloea,

Acetobacter ve dier birok bakteriler tarafindan CO2 ve H2O
ayritirilmaktadir.
Enerji
ise
mikroorganizmalarin
iletme
metabolizmalarinda kullanilmaktadir. Silindirler durdurulduu zaman
oksijen verilmesi ve suyun hareketi durmaktadir. amur ker. Bu nedenle
substrat ve oksijen aii hemen grlr. Aerob organizmalar kendi rezerv
maddelerini tketirler, protoplazmalarini kullanirlar. Nitrifikantlar da geici
olarak anabolizmalarin durdururlar. amur hacmi olduka azalir.
Denitrifikasyon balar nitrit ve nitrat N2'e dnmektedir.
Sakinletirme molalarinda oksidasyon hendeine atiksu gelmeye devam eder.
Su seviyesi silindiri alitirabilecek dzeye gelinceye kadar devam eder.
Giriini kari tarafinda da su alici ortama savaklanir. Bu aritilmi su
denitrifikasyon nedeni ile azota fakirdir. trofikasyona da neden
olmaz. ekil 12'da oksidasyon hendei grlmektedir.

2.5. Atiksu Lagnleri

Balangita lagnler sadece atiksu gidermek iin kullanilmitir. Atiksulari
aritmak iin deil. Aaerob veya anaerob ayritirma olaylari tamamen tesadfe
birakilmitir. Yaklaik 70 yil nce ilk bilimsel ve sistemli aritma yapilmitir.
eitli lagnler kullanim amalarina gre gelitirilmitir. Gelimi ve
gelitirilmi lagnl aritma ekillerinde n keltimli mekanik aritma mutlaka
devreye sokulmalidir. nk atiksuyun mineral ierii biyolojik ayrimayi
engellemektedir.
Atik su lagn kavrami "rtme lagnleri, oksidasyon lagnleri ve
balik lagnleri" szcklerinin tmn kapsamaktadir. Thienemanna gre
atiksu lagnleri yapay, ototrof yumuatici olarak grlmektedir. Buradaki
biyolojik olaylar doal durgun sulardakinin aynisidir. Yapay havalandirilmasi
halinde ise aktif amur havuzundakine benzemektedir. Oksijen veriliinde
kuvvetli turbulans akim meydana gelmekte havalandiricilardan uzak olan
yerde ise su hareketi yavalamaktadir. Organizmalarla oksijen ve substrat
arasindaki iyi temas kurulmaktadir. Bu nedenle bazi kisimlarda
metabolizmayi bozan durumlar grlmektedir.
Schua'ya gre aritmanin byk bir kismini yerleik organizmalar
yapmaktadir. Lagnn tabanina yerleen bakteri ve mantarlar arasi srekli
yava akan, teet geen organik maddeleri sour-makta ve

198

ayritirmaktadirlar. Uzun temas hatti boyunca giri yakinlarinda bir ok

madde kelmektedir. Artan mesafe ile birlikte miktar azalmaktadir. st
amur tabakasinin florasi ayritirmaya devam eder ve O2 aiini kapatirken,
alt kisimlardan anaerobik olaylar balar ve artarak srmektedir.
Buradaki ayrimanin NH4, NO2 ve NO3 ve PO4 gibi rnleri algler ve dier
bitkiler iin ok nemli besin maddeleridir. Bu nedenle de ktlesel yeil alg
(Chlorella) olumaktadir. Flagalet'larin, Cryptomonas, Chroomonas ve
Chamydemonas, gelimesi grlr. Lagn dibinde Elodea, stnde ise
Lemnacea yiilmaktadir.
Elodea'larin toplanmasi ve bitki ktlesinin uzaklatirilmasi besin
maddelerinin tekrar besin maddesi dolanimina girmesini engellemektedir.
Ki aylarinda sicaklik + 2 0C'ye dt zaman; yazin % 85-95 olan BO5
verimi kiin % 75-85'e kadar dmektedir. Bazi alg trleri buzul tabakalarin
altinda bile fotosentez faaliyetlerini srdrebilmektedir. Ayni durumda madde
paralama yeteneine sahip olan bakteriler de vardir.
Lagn suyunun aritilmasi filtrasyon yapan canlilarin aktivitesine balidir.
Aerob canlilar yerleir. Bunlarin arasinda kk yengeler (Daphnie),
Rotatorie (Brachionus) ve kk Flagallet'lar, Siliat'lar vardir.
Aritma bakteriler, mantarlar, algler, dier bitkiler ve filtrasyon canlilarina
kadar
bir
zincirleme
olay
eklinde
srer.
Yani
Destrentler-reticiler-Tketiceler zinciri.
Alg lagnleri yararli lagnlerden sayilmaktadir. Burada algler ve onda
balanan proteinler retilmektedir. Alg kltrleri ok sathi ve amursuz
lagnlerde elde edilmektedir. Tayland'da yapilan deneylerde yilda 56 ton/ha
protein elde edilmitir. Bu ise budaydan elde edilen proteinin 370 katidir.
Proteince zengin soya fasulyelerinden bile ancak bunun % 1'i elde
edilebilmektedir. Yararli lagnlerden biri de, gayet tabii ki atiksu balik
lagnleridir. Biyolojisi ise btn atiksu aritma tesislerinde olduu gibidir.
Biyosns bakterilerden yksek bitkilere kadar amipten balia kadar
zengindir. Bu tr lagnler biyolojik aidan doal sulara benzemektedir.
Srekli atiksu beslemesi ile koloni sayisi yksek tutulur, kalir. Bakteriler de
organik maddeleri parcalar ve ok oksijen tketmektedir. Dere pire yengeci
gibi ok oksijen gereksinimi olan canlilar bu ortamda yaayamazlar. Atiksu
balik lagnlerinde amur ktrme ile de aritma tamamlanmi olur.

199

Tubificide'ler (amur borusu kurtlari) ve Chironomide'ler

(Zuckmcken= kainti sinei larvalari) lagnn her tarafinda yaarlar.
Karpfen ( = sazan balii )' larin ok itahli yedikleri yemdir bu larvalar.
Bylece atiksuyun kirletici ierikleri beslenme zincirinin ikinci yeleri amur
yiyenler tarafindan balik etine dntrlmektedir.
Fonksiyonu ok iyi olan atiksu lagnlerinde Sphaerotilus'lar genelde girie
yakin yerlerde ok remektedirler. II. sinif su kalitesini temsil eden canlilar
burada grlmektedir. Limnaea trleri, Planorbis ve Rollegel Helobdella.
Bu biyotop'ta biyolojik dengenin bozulmasi iin insan dzenleyici
mdahalesini yapmalidir.
Bu ise;
- Oksijence zengin seyreltme suyunun verilmesi
- Yillik balik hasati
- Yillik ot bakimi ve
- amur giderilmesi ile ancak gerekleir.
Yaam topluluunu oluturan canlilar sabit deildir. Mevsimle-rin ritmine
gre deimektedir. Kaufmann (1958)'nin bu konuda ok ayrintili kimyasal
ve biyolojik alimalari vardir. imdiye kadar szn ettiimiz lagnler
mekanik aritmadan gelen sulari biyolojik aritmak iindir. Ayrica aritma
tesisleri ikiinda iyiletirme (maturation pond) lagnleri vardir,
aritilmi su buradan getikten sonra alici ortama verilmektedir. Bunun
grevi biyolojik aritmadan gelen suyu daha da iyiletirmektir.
2.5.1. keltim Lagnleri
keltim lagnleri, toprak havuzlaridir. Zemini ve kenarlari (evleri)
sikitirilmi veya sikitirilmami olabilir. Ham atiksudaki kebilir
maddelerin kmesini, kelmesini salar. Bunlarin da burada rmesini de
salamaktadir.Bu tr keltim lagnleri geici zmlerde veya n kademe
olarak dier sistemlerle kombine halinde kullanilabilir. nemli boyutlandirma
parametreleri ise :
Bekleme sresi
VN
Su derinlii
BO5 - Verimi

: > 1 gn
:
0,5 m3
: > 1,5 m
: % 20 - 50

200

Fazla ykleme ve rmeye elverili dip amurlarindan dolayi su ktlesi

anaerobdur.
rtme lagnlerinde bekleme sresi ok daha fazladir :
Bekleme sresi
Hacimsel yk
BO5 - Verimi

: 30 - 50 gn
: 35-55 g BO5/m2.Gn
: % 50 - 70 ( 100 - 300 mg BO5 /l)

2.5.2. Havalandirmasiz Lagnler

keltim lagnlerinden sonra gelen, askida, znm organik maddelerin ve
anorganik maddelerin biyolojik olarak elimine edilmesine hizmet eden su
biriktirme yapilaridir. Lagn ve havuz e anlamli kullanilmaktadir. Oksijen
kazanimi havadan serbest su yzeyinden olmaktadir. nemli boyutlandirma
parametreleri ise :
Bekleme sresi
VN
Hacimsel yk
Su derinlii
BO5 - ikii

: 20 - 50 gn
: 5 - 10 m3
: 6 g BO5/m2.Gn
: 1 - 1,5 m
: 10 - 30 mg BO5 /l

Lagn hacmi 2-3 birime (blme) ayrilmali, 4-5 yilda bir de amuru
temizlenmelidir.
2.5.3. Havalandirmali Lagnler
Lagnlerin aritim verimlerini artirmak ve alandan tasarruf etmek iin doal
havalanmaya birakma yerine, yapay olarak havalandirma yapilmaktadir. Bu
durumda keltim lagnne ihtiya grlmeyebilir. Burada da serbest yzen
bakteriler yanisira bakteri yumaklari da olumaktadir. Ayrica aktif amur
havuzunda olduu gibi yeterli oksijenleme salaninca kirlilikler ok abuk
giderilebilmektedir. ekil 13' de lagn havalandiricisinin teknik detayi
verilmitir.
Konsantrasyonu ancak 50 mg KM/lt dir.
Bekleme sresi 10 gn

201

V/N
Su derinlii
BO5 yk
BO5 giderimi

2 m3/N
1.5 m
20-30 g BO5/m3.gn
% 90

2.5.4. leri Aritma Lagnleri

keltim, havalandirmali ve havalandirmasiz lagnlerde olduu gibi pissuyu
alip aritmak grevleri deildir. Adindan da anlailacai gibi damlatmali
filtre, aktif amur tesisi gibi aritma sistemlerinin son keltim
havuzundan ikan suyun verildii ve ileri aritmanin gerekletirildii
lagnlerdir. Eer alici ortam ok kaliteli su istiyorsa ve aritma tesisi iki
suyunun kalitesini iyiletirmek gerekiyorsa o zaman ileri aritma lagnlerini
devreye sokmak ok ucuz ve iyi bir yntem olur. leri aritma lagnleri
genelde tek havuzdan olumaktadir. Aslinda arka arkaya siralanmi bir ka
taneden olursa daha iyi olur. BO5 giri deeri 25 mg/lt nin zerinde;
bekleme sresi de 2 gnn altinda olursa o zaman yapay havalandirma
zorunlu olabilir.
Bekleme sresi
Su derinlii
BO5 giderimi

1-5 gn
1-2 m
% 50

2.5.5. Alg Lagnleri

Alg lagnleri birincil olarak, alglerden protein elde etmek, hayvan yemi
olarak kullanmak amaci ile yapilmaktadir. Bunlar en fazla 0.4 m derinliinde
olup, besin maddesi yk 11-22 g BO5/m2 gn, ve bekleme sresi 7-6 gn
olmaktadir. BO5 giderilmesi ise % 80-95 arasinda deimektedir. Ayrica
nitrat ve fosfatlarin eliminasyonu gereklemektedir.
2.5.6. Havuzlama Lagnleri
Bu lagnler genelde mevsimsel alian sanayi trleri iin
kullanilmaktadir. eker fabrikalarinin atiksularinin lagnlerde
havuzlanmasini buna rnek gstermek mmkndr. Lagnde anaerobik
faz ile aerobik faz arka arkaya gereklemektedir.

202

Asitik fermantasyon (pH 4 kt koku); rme fazi (pH 7, siyah, koku);

aerob faz (pH 7, yeil berrak, kokusuz).
BO5 deeri 1100 mg/lt den 20 mg/lt in altina kadar indirebilmektedir.
Ancak bekleme sresi (Havuzlama sresi) 5- 6 aydir. Yeni kampanya
balamadan nce havuz boaltirilir ve yeni mevsime hazirlanir. Ayrica lagn
de aritilmi atiksu sulama suyu olarak kullanmak iin de ok uygundur.

2.5.7. Bileik Aritma Yntemleri

Aritma tesisilerinin randimanini artirmak ve atik suyu yksek dzeyde
aritilmasi iin deiik kombinasyonlar yapilarak ok kademeli aritma prosesi
uygulamalari yapilmaktadir. Yukarda bahsedilen aritma tesisilerinin ikiinda
aritilmi sular dorudan alici ortama birakilmadan; baka bir aritma
kademesinden de geirilerek kirlilii ok yksek oranda drlmektedir.
Kombinasyonlar "Aktif amur" + "Aktif amur"; "Aktif amur" +
"Damlatmali Filtre"; "Damlatmali Filtre" + "Damlatmali Filtre";
"Damlatmali Filtre" + "Aktif amur" v.b. eklinde olabilir. Ayrica
bunlardan her hangi birisinin arkasina da kimyasal aritma eklenebilir.
Bylece azot ve fosfor giderimi gerekletirilir.
Ayrica seilen bir yntemin iine de dier yntemlerden biri kismen inaa
edilebilir. rnein Aktif amur Sisteminin iine sabit yataklar yerletirebilir
veya aktif karbonu aki iinde sabit yatak olarak kullanma olanai
yaratilabilir.
Aachen niversitesinden Bhnke tarafindan gelitirilen AB-Yntemini de bu
balik altinda ele almak mmkndr. Orijinal adi "Adsorptions-BelebungsVerfahren = AB-Verfahren" , sistem iki kademeden olumakta; I (A)
kademede fazla ykl aktif amuru, ara keltim havuzu, ve II (B) kademede
az ykl aktif amur havuzu; son keltim havuzu; her iki kademede de geri
devir amurlari havuzlara gnderilmekte ve fazla amurlari da sistemden
uzaklatirilmaktadir. (A) 'da proses aerob, faklta-tif anaerob olarak fazla
ykl olarak gerekletirilmektedir.
Bu kademede kolay ayrian
karbonhidratlarin paralanmasi yani sira, zor ayrian azotlu bileikler de
metabolik faaliyetler iin balanmaktadir. Bylece (B)'ye gelindiinde de
Pseodomonas ve E. coli'ler tarafindan denitrifikasyon balatilmaktadir; ancak
(A) kademesinde organik maddenin %55 'inden fazlasi ayritirilmamalidir.
Denitrifikasyondan nce anoksik blgede ve koullarda nitrifikasyon

203

gereklemeli; bu sirada denitrifikat bakterileri iin de metabolizmalarina

gerekli yeterli miktarda organik maddeye ihtiyalari vardir. (A) ve (B)
kademelerinin aktif amurlarini kesinlikle karitirmamak gerekir, nk her
iki kademenin kendine zg biyosnz vardir. Geri dn amurlari ayri
ayri olmalidir. (A) kademesinde bakteriler dominant iken; (B) 'de
denitrifikantlar ve st dzey organizmalar (protozoalar) baskindir.

2.6. Aritma Tesislerindeki Biyosonz

zellikleri

Etkileyen Atiksuyun Abiyotik

. Gnlk debi m3/h ve

. Kirlilik yklerinin (g BO5/m3 G)
deiimi ve salinimi biyosistem iinde zmlenmelidir. Bu nedenle de
zellikle ekstrem durumlarda dengeleme havuzlarina ihtiya vardir.
. Toksik ve engelleyici maddeler (airmetal tuzlari, fenol, siyanr,
dezenfektanlar) bulunmasi halinde tekdze giri konsantrasyonu
organizmalarin adaptasyonuna olanak salamak-tadir.
. Atiksuda yeterli miktarda izelement bulunmaktadir. N ve P gibi besin
maddelerinin eksiklii (BO5: N:P:105:16:1 nin bozulmasi) aritma verimini
drmekte veya ikin amur olumasina neden olmaktadir.
. Yapay ekosisteme giriteki pH deeri 4-11 arasinda deiirken, sistemin
iinde ise pH = 5 - 9.5 arasinda olmaktadir.
. Abiyotik faktrlerden su sicaklii +5 0C ve 25 0C arasinda deiiyorsa
sisteme olumsuz etkisi azdir. Sicaklii fazla olan suda tr sayisi azalacai iin
sistem olumsuz etkinebilir.
. Toz miktarinin fazla olmasi organizmalarin ozmotik zarar grmelerine
neden olmaktadir. Tuz iin sinir deer ise 1500 mg/lt dir.

2.7. Biyolojik Aritma Prosesine amur

204

Yknn Etkisi

Aktif amur (mikroorganizmalar) BO5 % ile verilen besin maddelerinin bir

kismini enerji metabolizmasinda (katabolizma) anorganik nihai rnler
retmekte (CO2, H2O,NO3) dier kismini da ktlesine zg maddelere
dntrmekte (gelime ve reme) ve bunlar iin gerekli olan enerjiyi ise
enerji metabolizmasindan karilanmaktadir.
Katabolizma ve anabolizma olaylari ise ie ie gereklemektedir. (bak ilgili
ekil).
Enerji metabolizmasinin nihai rnleri ve ayrimami substrat aritma tesisi
ikiindaki nihai BO5'den baka bir ey deildir.
Halbuki anabolizmanin (yapi metabolizmasinin) nihai rnleri ise "fazla
amur" olur.

2.8.
Atiksularin
Biyolojik
Aritilmasinda
Faaliyet
Mikroorganizma Trleri ve levleri ve ndikatrl

Gsteren

Su ve atiksu ilikisine bakildiinda; hi bir maddenin suyun gsterdii etki

kadar etkiyi, biyolojik olaylarda baka hi bir maddenin gstermedii
gzlenir. Su hcre yapi tai olmasinin yanisira yaam ortamidir da. Fiziksel,
kimyasal, biyolojik zellikleri ve faktrleri ile biyolojik olaylari
etkilemektedir.
Fiziksel olarak;
Younluu, sicaklii, isi ierii, iik geirgenlii, yzey alan potansiyeli,
difuzyon ve ozmoz zellii ve zme yetenei;
Kimyasal olarak ;
pH deeri, iletkenlii, bitki, hayvan, insan ve tm mikroorga-nizma varliinda
nemli biyolojik unsur olarak alinabilir.
Evsel atiksularin yaklaik % 40'ni azotlu bileikler, % 50'sini karbonhidratlar,
% 10'nunu da yalar oluturmaktadir Bir kii gnde 47,6 g re , 45,5 g KM
olarak diki retmektedir. Orta-lama olarak da gnde 10 g azot atmaktadir.
Bir metrekp evsel atiksuda 80 g N, 20 g P2O5 ve 60 g K2O bulunmaktadir.
Bir iletmenin atiksuyu , dier iletme ile ayni rn retseler bile benzer

205

karakterde olmayabilir. Kk sanayi ve iletmelerin atik sulari olabildiince

geri kazanilabilir, nihayet hammadde kazanimi ve bir maml madde retimi
sirasinda aritilmasi gereken atiksu oluur. Bunlar evsel atiksu ile birlikte
kariirsa o zaman kentsel atiksu meydana gelmektedir. Kk iletme
atiksulari aritmanin biyolojisini etkileyecek toksik maddeler iermedikce,
birlikte ilem grebilir. Bakteriler dk konsantrasyonlardaki zehirli
maddelere uyum salayabilirler, ancak konsantrasyonu artinca engellenir,
faaliyet gsteremezler.
ok ani oklara da adapte olamayan mikroorganizmalar randimanli faaliyet
yapamazlar.
ok nadir durumlarda sanayii atiksulari hi bir ilem grmeden evsel
atiksularla birlikte baarili bir ekilde aritilabilirler. Genelde ise bir n aritma
ilemine tabi tutup, iki deerlerini indirerek alici ortam standart deerlerine
drlmesi gerekmektedir. Demir - elik sanayii tr iletmeler byk
oranda inorganik kirlilie neden olurken; gida sanayii tr iletmeler de
organik kirlilie neden olmaktadirlar.
letmelerin atiksu ierii genelde,
- Organik
- norganik
- Toksik
- Patojen, olmak zere drt grubda ele alinabilir.
Kaynaina gre atiksuyun bileimi ve buna bali olarak da ayriabilirlii
farkli farklidir.
Atiksularin ayrimasinda faaliyet gsteren mikroorganizmalarin
ilevleri daha atik su kanalinda iken balar.
Gerek atiksularin, gerekse kati artik ve aritma amurlarinin ayritirilmasinda
etkisi olan ve ekolojik dengeyi salamakta rol oynayan mekanizma
mikrobiyolojiktir. ekil 14 ve 15' de grld gibi organik bileikler
koullar anaerobik ise CH4, CO2, NH3, H2S ve FeS kadar nihai rne
paralanmaktadir. Bu ara asimilasyon da gereklemekte, yeni hcreler de
olumaktadir. Ortam koullari aerobik ise ekil 16 'da grld gibi
oksitlenmi nihai rnler olumakta, N'lu S'li ve P'li bileikler bitkilere besin
maddesi olarak fayda salayabilmektedir.

206

Biyolojik atiksu aritma tesislerinden olan aktif amur sistemlerinde bakteriler

en youn grevi stlenmi bulunmaktadirlar. Bakterilerin oluturduu
yumaklarda kabuk tabakasi kisminda oksitlenme, ekirdek kisminda da
indirgenme prosesleri olumaktadir. ekil 17'de kompakt bir aktif amur
yumainda bu durum grlmektedir.
ekil 18'de atiksu aritilmasinda air bir ii gibi alian bakterilerin yapisi
grlmektedir. ekil 19' da hareket tarzlari verilmitir. Yapay ve doal
biyolojik ekosistemlerde grlen aritmada byk rol oynayan
mikroorganizma trleri ise ekil 20'de gsterilmitir. Yapay ve doal
ekosistem karilatirmasini da ekil 21' de grlebilir. ekil 22' da
damlatmali filtre sistemindeki reaksiyonlar ve olaylar biyoim olumasi ve
kopmasi verilmitir.
Doal ekosistemlere daha yakin olan lagnl aritma sistemlerinin eitli
kademelerindeki organizma gelimeleri ve dailimlari ekil 23' de
grlmektedir.
Mikroorganizma aktivitesi daha atiksuyun olutuu kaynakta, evde
balamakta iletim hattinda devam etmektedir. Bu faaliyetler ekil 24' de
zetlenmitir. ekil 25' de de p depolama yerlerindeki mikroorganizma
faaliyetleri yerine, kouluna gre verilmitir.

2.9.
Biyosonzdeki
Deerlendirilmesi

Organizmalara

Gre

Aktif

amurun

Aktif amur tesisinin iyi veya kt alimasindan sorumlu olan neden

vardir:
1- Teknik olarak kusursuz olmasi ve ykleme derecesi
2- Atik suyun yapisi
3- Tesisin iletilmesi ve bakimi
te burada aritma tesisindeki aktif amurdan yararlanip, tesisin
kalitelendirilmesinin mmkn olduu gsterilecektir. Bir mikroskop altinda
aktif amuru incelediimizde biyosonzn bir ok farkli organizmalardan
olutuu grlmektedir. Bunlar burada sirasi ile incelenecektir.
Bakteriler aktif amurun en kk fakat en nemli organizmalaridir. Farkli

207

yapida olmalarina ramen, akraba olan organizmalar birbirine o kadar ok

benzemektedir ki onlari ancak metabolizma zelliklerinden dolayi ayirtetmek
mmkn olmaktadir.
Bakterilerin byk ounluu uzun veya kisa ubuksulardir. Hemen hemen
hepsi hareketsizdir. Bazilari incecik kamalari ile hareket edebilmektedir.
(ubuksu bakteriler) blnerek oalinca hareketsiz kmeler
oluturmaktadir. Spirillum'lar vidamsi yapilari nedeni ile ok kivraktirlar ve
ok hizli hareket ettikleri iin mikroskop altinda grlmezler. rnein
Vitreas-cilla'lar ise srnerek hareket ederler. Bazi bakterilerde iplik
eklinde koloni olutururlar. Sphaerotilus hareketsizdir. Yerlemi olarak
dallanmi iplikleri ile grnrler. Srnerek hareket eden ipliksi kkrt
bakterileridir. (Beggiatoa). Kkrt tanecikleri iik kirilmasina neden olur.
Zoogloea aasi ekilde dallanmi budaklanmi koloni olutururlar. Bu
nedenle aasi bakteriler diye de adlandirilmaktadirlar.
Pratik rnekler ve ekilleri
Aktif amurdaki siliatlarin orani % 70'dir. Damlatmali filtrelerde ise de % 50
dir.
- 100 - 4 600 Rhizopode /ml atiksu
- 200 - 13 000 Flagellat / ml atiksu
- 500 - 10 000 Siliat / ml atiksu .
Protozoolar ( tek hcreli hayvanlar) :
- Vorticella ( ansi )
- Paramecium (Terliksi)
- Colpidium ( Bbreksi )
- Tetrahymena ( Armutsu ) v.d.
Protozoolar ( ok hcreli hayvanlar ):
- Rotatoria (arkci)
- Colurella (Deli takkesi , arkci) .
Rotatorialarin "Aritma Teknolojileri" aisindan hi bir nemi yoktur.

2.9.1. Filtreci (Szgecibai)

Bir ok organizma aktif amur suyunun iinde bulunan kati besin maddeleri
filtrasyon donanimlari ile alip, kullanmaya
yeteneklidirler. Sindirme

208

sistemlerine uygun besin maddelerini elimine etmektedirler. Carchesium

Polypinum yerleik bir hayvancil olarak bakterilerden oluan besin maddesini
ayni ekilde yanina getirmektedir. Tipik szc organizmalar Paramecium
caudatum' dur. Hareketli olulari nedeni ile bakteri konsantrasyonunun
youn olduu blgeleri arayip bulurlar. Philodina plena arksi hayvanciklar
da szcdrler. Philodina'nin trleri bir yere yerleip suyu szp besinlerini
alirlar. Ortam besin fakirleince, zengin olan yere hareket ederler.
2.9.2. orbaci
ok sayidaki organizmalar zlm veya kolloidal durumda bulunan
besinleri alirlar. Besin alinmasi ya tamamen ktlesinin tm yzeyinden
difzyon yolu ile almakta, ya da belirli yerlerden "hcre azi" alinmaktadir.
Bakterilerin ou ilave enzimler salayarak zlmemi besin maddelerinin
sivilamasini ve -zlm hale gelmesini salarlar. Flagalet'ler besin
maddelerini znm olarak ve bir hcre aizi ile alirlar. orbayi aiz yolu
ile yerler. (ekil 26).
Aktif amur, optimal ayritirma (aritma) veriminin elde edebilmek iin aktif
amur biyoson zndeki organizmalarin trce ok zengin olmasi gerekir. te
metabolizmalari farkli olan substratlari (atiksu ieriini) besin maddesi olarak
kullanan bu organizmalar atiksu ieriini aritmaktadirlar. Bu nedenle de aktif
amur ok eitli beslenme tiplerini bnyesinde bulundurmaktadir. (ekil
27).
2.9.3. arki Hayvanciklar (Rotaria)
u ana kadar sz edilen organizmalarla kiyasladiimizda, bunlarin
gerekten ok hcreli hayvanlar olduunu grrz. Ancak byk siliatlar'dan
daha da byk deildirler. Diliye benzeyen suda kabarciklar yapan arksi
bir organi vardir. Rotaria trnde bu ok belirgin bir ekilde grlmektedir.
(ekil 28 ).
2.9.4. Emici Kirpiksi Hayvancik
Emici nfusorium'lar veya Suctorium'lar Siliatlara en yakin akraba
hayvanciklardir. Hareketli kirpikler yerine emici yoklama killari vardir. Bir
ok Suctorium'larda bir kavrayici killar demetler halinde olumaktadir.
Trlerin ounda sap vardir. Fakat Myonem yoktur. Tocophrya'da iki demet
kavrayici killar (Tentakel) bulur. (ekil 29).

209

2.9.5. ansi Hayvanciklar

Siliatlar iinde ansi hayvanciklar (Vorticella, Carchesium Polypinum,
Epistylis) nemli yer almaktadir. Bunlarin kirpiksi giysileri gerilemitir. Buna
karilik apka ansi hayvancik grnmleri baskin olmutur. Sadece aiz
etrafinda tac eklinde kisa kirpikleri vardir. Vorticella'nin dallanmami sapi
vardir. Halbuki Carchesium polypinum'un ise dalli, kontraksiyon yapabilir
sapi vardir. Epistylis gibi olan trler de Myonem iermedii iin hareketli
deildir. Durgundur. (ekil 30).
2.9.6. Kamimsi Hayvanciklar
Kamimsi hayvanciklar hayvanlar alemi ile bitkiler alemi arasinda yer alirlar.
Hareketli kami eklindeki iplikleri ile taninirlar. Bir litre amurda ok youn
ve milyonlarca bulunmaktadir. Mikroskop altinda ya karanlik fonda, ya da
fazli kontrast iiklandirma durumlarinda grlebilirler. (ekil 31).
2.9.7. Nematodlar
Nematodlar ipliksi kurtuklardir ve genelde az ykl atiksu aritma
tesislerinde grlmektedir. (ekil 32).
2.9.8. Kirpiksi Hayvanciklar
Kirpiksi Hayvanciklar veya siliatlar aktif amur organizmalar iinde ekil
zenginliine sahip gruplarin en bainda gelmektedir. Grnte tek hcreli
organizma almalarina ramen isel organizasyonu olduka komplike ve
olduka ok iyi gelimitir. Siliatlarin yzeyleri ok sayida kirpik eklindeki
plazma ikintilari ile kaplidir. Bu siller sayesinde besin maddesi kendilerine
ekilir ve besin bulmak iin hareketleri salanmaktadir.
Kirpiksi hayvanciklar bakteri kolonilerini yemek ve bakteri
yumaklarini (aktif amur yumaini) bimek iin uzmanlamilardir. Bu
otlaki hayvanciklardan tipik uzman olanlari Euplotes'in trleridir. Aiz
aikliklarinin etrafindan komplike yapilaimli kirpiksi demetler vardir. (ekil
33).
2.9.9. Deiken Hayvanciklar (ekilsizler)
"Deiken hayvancik" kavrami bu hayvanciklari srekli olarak ekil

210

deiterebilme yeteneinden gelmektedir. eitli trleri srnen, akar

hareketleri ile zahiri ayaklar olutururlar.
En kk deiken hayvancik 0.02 mm byklndedir. Bu grubu
Vahlkampfia temsil eder. Hareketleri sirasinda zahiri ayaklar oluur.
Mayarella'lar ise ok fazla, fakat kisa ayaklara sahiptir. Arcellada kabuk
eklinde etrafini kapsayan kiliflar vardir. Bunun yaninda ok byk trlerde
vardir: 1 mm den byk olabilirler ve iplak gzle de grmek mmkndr.
(ekil 34).
2.10. Kirlilik Yk Durumunu Belirleyen Organizmalar
Aktif amur tesisi, sistemi iletmeye alindiinda nce bakteriler , oklukla da
Zoogloe 'lar ve sonra da Flagellat'lar ve Amp'ler grlr. Bunlari takiben
de serbest yzen ve yerleik siliatlar gze arpar , dominant populasyon
olarak bulunur. Organizmalara gre tesisin;
- ok ykl
- Orta ykl
- Az ykl olarak ayrilmasi
mmkndr.
Aktif amur havuzundaki Protozoalara ve bunlarin populasyonlarina
bakarak O2- temininin durumu hakkinda bir yorum yapilabilir :
- Tamamen yetersiz oksijen temini ; aktif amur havuzundaki rme
blgeleri
. Colpidium campylum
. Trigonomonas ( Flagellat )
- Kisa sreli O2- eksiklii , yokluu , yetersiz O2 temini;
. Vorticella microstoma
. Vortcella putrina
- Yeterli O2 - temini , 1,0 - 1,5 mg O2 /l deeri kisa bir sre iin dmektedir;
. Opercularia ok sayida vardir (10 000 fert/ml)
- > 2,0 mg O2/l 'i srekli olarak bulundurmasi ve iyi oksijen temini;
. Vorticella convallaria
. Aspidisca costata
. Euplotes affinis
. Carchesium polypodium
. Podophrya

211

. Tokophrya
2.11. Anaerob
Esaslari

ve

Aerob

amur

Stabilizasyonunun

Biyolojik

Atiksu aritma tesislerinde oluan amurlar, nihai bertaraflarindan nce

mutlaka bir ileme tabi tutulmak zorundadirlar. Biyolojik ilem a.) aerobik,
b.) anaerobik ve Termik ilem 1) Yakma , 2) Piroliz ; ayrica da Kimyasal
ilemler uygulanir.
Aritma tesislerinde mekanik aritma kisminda kelebilir maddelerin
oluturduu hamamur ve fazla amur veya damlatmali filtre amuru aslinda
kuru maddesinin % 60-80 ni organik madde (karbonhidrat, ya, protein) olan
bir kariimdir. Bunlar mikroorganizmalar iin ok iyi bir besi ortamini
olutururlar. Yiilmi hamamur hemen bakteriler tarafindan ayritirilir ve
koku sorunu ortaya ikar, ayrica da amur suyunun alinabilirlii
ktlemektedir. Bunu nlemek iin ise :
- Biyotopta hemen deiiklik yapip kire ilavesi ile pH' a ikarmak yapay
kurutma ile su miktarini %30'za kadar drtmektedir. Biyotop byle
kaldika tekrar eski haline dnmekdike amur stabilize olmu
sayilmaktadir .
- Ham amurdaki biyolojik ayriabilir organik madde miktari o kadar
azaltilmalidir ki, geri kalan maddeler bakteriler koku oluturmadan
ayrimaya devam etsin protein paralanmasi ile amur suyu daha kolay
alinabilir duruma gemektedir.

2.11.1. Anaerobik Stabilizasyon

Atiksu amurlarinin anaerobik stabilizasyonu ok yaygin kullanilan bir
yntemdir. Fosseptik ukurlari da bir bakima anaerobik stabilizasyon
ortamidir. Atiksularla airi derecede kirlenen yzeysel sular, krfezler byk
stabilizasyon havuzu gibi grev grmektedirler. Hem atiksuyu, hem olumu
amurlari anaerobik koullarda faaliyet gsteren mikroorganizmalar stabilize
etmektedir (ekil 35).
Atiksu aritma tesisi olan kentlerde, genelde yumurta eklindeki amur
rtme kulelerinde (anaerobik reaktrlerde) isitilmi veya isitilmami olarak,

212

biyogaz elde etmek amaci ile amur stabilizasyonu gerekletirilmektedir.

Elde edilen ayrimanin nihai rn metan gazi ise enerji retiminde
kullanilmaktadir.
nemli mhendislik dizayn parametreleri ise ;
Kati madde bekleme sresi,
Kati madde yk,
Sicaklik,
Uucu kati madde (organik madde) giderimi,
Tank veya reaktr tasarimi .
2.11.2. Organik Kati Madde rtme Reaktrleri
Organik maddeleri rtme reaktrlerini doal ve yapay reaktrler olarak
ayirmak mmkndr. Doada biyomasi anaerobik koullarda metan gazina
dntren mikroorganizmalar batakliklarda, gl diplerinde, bairsakda,
zelliklede gevi getiren hayvanlarin bairsainda, ok eitli olarak bulunur.
Bu bakteriler heterotrof bitkilerdir ve besinlerini hcre membranlarindan
ozmatik basin yardimi ile alirlar, kullanirlar ve sindirim atiklari olarak
atarlar. Bakteri hcreleri nce su alarak ier, hcre geliir ve byr,
sonra da byyen hcre blnr. Bakterilerin oalmasi mevcut ortamdaki
besin maddelerine balidir ve oalmalarini yedi safhada incelemek
mmkndr:
1. Balama fazi;
2. vmelenme fazi;
3. Logaritmik gelime fazi;
4. Engellenme fazi;
5. Duraklama fazi;
6. lme geifazi;
7. lm fazi ( Logaritmik lm fazi ).
lm fazinda artik lm orani maksimum deerine ulamitir ve eit zaman
araliklarinda mevcut bakteriler ayni oranda lmektedir.
Byk molekll organik bileikler metan bakterisininin membranindan
geemeyecekleri iin nce dier bakteri kltrlerinin ortak etkisi altinda; bu
yksek molekll maddeler alak molekll yaasiti, alkoller gibi maddelere
paralanmaktadir. Ancak bu maddeler metan bakterileri tarafindan substrat
olarak alinabilir ve kullanilabilirler. Metan bakterileri bu asit oluturucu

213

bakteriler sayesinde yaamlarini srdrebilirler. Asitleme fazini da

metanlatirma fazi izler. Metan bakterileri asit bakterileri iin toksik etki
yapan kendi metabolizma atiklarini zararsiz hale getirir. Byk
molekll bileiklerden her iki anafazin bakterileri dorudan doruya
yararlanamadik-lari iin, arka arakaya siralanmi glikoz molekllerini
monomer haline gelinceye kadar paralamalari gerekmektedir. Bu ii
gerekletirebilmeleri iin de hcre dii metabolik faaliyet gstererek , hcre
diina , 1. Oksidoredktazlar, 2. Transferazlar, 3. Hidrolazlar, 4. Lazlar,
5. zomerazlar , 6. Ligazlar gibi enzimler salgilayarak maddelerin
paralanmasini salarlar.
Bu anilan enzimlerin nemli katkilari ile uzun halkali yaasitleri, gliserol,
aminoasitleri, kisa halkali peptidler, monoskkaridler, disakkaridler daha
sonra asit oluturucu zel bakteriler tarafindan asetik asite kadar
paralanirlar. Fakultatif yaayan bu bakteriler yaamlari iin gerekli olan
enerji-yi retirken oksijene ve karbona ihtiyalari vardir. Ortamda kalan
son oksijeni de kullanarak metan bakterileri iin mutlak gerekli olan
oksijensiz ortami hazirlami olurlar. znm oksijen ortamda
kalmayinca da, moleklar baimli oksijeni kullanmaya balarlar. Bu arada da
hidroliz sirasinda olumu moleklleri, daha alak molekller dntrrler.
Molekl airliklarini azaltirlar. Nihai ayrima rn de asit ve benzeri rnlerden olutuu iin de ortamin pH'si 7' nin altina oldukca dmektedir.
Metanlatirma fazinda, metan bakterileri asit ve benzeri nihai rnleri CO2 ve
CH4'e kadar paralarlar. Fermantasyon sirasinda asit oluturucularla metan
oluturucular karilikli yardimlama ile yaamaktadirlar.
Asit oluturucularin salgiladiklari enzimler, protein, aminoasitlerinin
amonyum tuzlari haline dnmesini salar. Metan oluturucular da
azot gereksinimlerini bu tuzlardan temin ederler. Dier taraftan da
metan oluturucu bakteriler de asit oluturucularin metabolizma rnlerini
gazlatirarak ortamin toksiklemesini durdururlar.
Metan bakterileri de asitik deil, hafif alkali ortami tercih ettiklerinden dolayi
da; asitleme ile metan oluumu safhalari iie olmali ki fakltatif anaerob
bakteriler tarafindan retilen asitler ve metabolizma, paralanma rnleri
srekli olarak kullanilabilsin. Organikasit konsantrasyonunun yaklaik 1 000
mg/l dolayinda olmasi halinde ortamda dengeli bir bakteri populasyonu
bulunuyor denebilir.

214

Anaerobik reaktrlerde reaksiyonlar sirasinda, ATP ADP zerinden AMP'

ye kadar indirgenirken, hidrolize sirasinda , normal olarak 75 kcal/mol aia
ikar. Canlilarin enerji kazanimi redoks proseslerinde gerekleir. Metan
bakterileri karbondioksit ve hidrojeni metan indirgerlerken enerji
kazanimlarini gerekletirmektedirler. Metan bakterileri organotrof
yaamaktadirlar.
Organik maddelerin anaerobik koullarda paralanmasindaki en nemli sorun
oluan hidrojenin giderilmesidir. Substratlarin dehidrojenletirilmeleri
sirasinda aia ikanhidrojen NAD'ye tainmaktadir. Hcre oluan bu
NADH2'yi rejenere etmektedir. Bu indirgenen organik maddeler ortama
verilmekte ve konsantrasyonu da arttikca ortam zehirlenmektedir. Gaz
halindeki H2 ortamdan uzaklatirilamazsa, fermentasyon rnleri ortada kalir.
Bunun sonucu olarak da asit ve alkol konsantrasyonu artar. Halbuki metan
olumasi ile gaz eklindeki H2 anaerobik sistemdem uzaklatirilir. H2 yk ve
etkisi azaltilir. Dolayisiyle pH 'yi deiterecek ilave asitler olumaz. Alkol
meydana gelmeyecei iin de zehirlenme olmaz. O halde anaerobik
proseslerde metan bakterilerinin en nemli ilevi hidrojeni elimine eden bir
eleman olmasidir. Gaz halindeki hidrojen anaerobik ayritirma prosesinin
reglatrdr. Metan oluturucu bakterilerin arzu ettikleri en uygun redoks
potensiyeli - 330 mV ' dan daha byk olmayan deerlerdir.
Metan bakterileri + 4oC ile + 70oC arasindaki sicakliklarda yaarlar; mezofi
olanlari 30 - 35 oC araliini tercih ederken, termofil olanlar da 50 - 55oC 'yi
tercih edreler. Mezofillerin aktivitesi ortam sicakliinin 2 - 3oC oynamasi
etkilemektedir.
Toksik elementler ve maddeler rtme kulesine girdiinde , genelde metan
bakterilerine zarar verirler. Toksik madde konsantrasyonu deimedii
srece, metan bakterileri bu duruma adaptasyon salayabilirler. Dier
taraftan ok deiik toksik maddeler, dk konsantrasyonlarda da
bulunsa, birlikte ok adaha fazla toksik etki (sinergetik etki)
gsterebilirler. rmeyi engelleyen maddeler ise :
Cu, Cr, Ni, Siyanr, Benzin, Deterjan, v.d. gibi kimyasal maddelerdir.
Airmetallerin toksik etkileri slfrler tarafindan giderilmektedir. Metal iyonu
ile slfr iyonu zor zlr bileikler oluturabilirler. Sistemin aksamasinda
alinabilecek nlemler ise :
- Dikkatli bir ekilde kire st verip, iyi ve kuvvetli bir

215

ekilde

karitirmak,
- laveten isitmak ve gaz verimini artirmak,
- Ham amur beslemesini azaltmak,
- Sistemi bozan unsuru saptamak ( air metal , v.s. )
Metan Oluurken Meydana Gelen Biyokimyasal Reaksiyonlara rnekler
Polisakkarid, disakkarid, monosakkarid
paralanmasi nce gerekleir :

gibi

karbonhidratlarin

(C6H10O5)i ----> i x [ H2+kCO2+ 1(C4H9OH) + m(C2H6O) + n H2O ]

C4H9OH + H2O --------> 3 CH4 + CO2
C2H6CO + H2O --------> 2 CH4 + CO2
4 H2O + CO2 --------> CH4 + 2H2O
C6H10O5 + H2O --------> 3 CH4 + 3 CO2
Disakkaridler ise :
C12H22O11 + H2O ---------> C6H12O6 + C6H12O6
Monosakkaridler ise :
C6H12O6 ---------> CH2OH(CHOH)4.CHO
CH2OH(CHOH)4.CHO -------> CH3CH2CH2CH2OH + 2 CO2 + H2O
C4H9. OH + H2O --------> 3 CH4 + CO2
Organik yalarda :
Serbest ya asitlerine paralanirlar;
C3H5(C17H35COO)3 + 3 H2O -----> C3H5(OH)3 + 3 C17H35COOH
Tristearin
Gliserin Stearin asiti

216

Metan bakterileri hem gliserini hem de Stearin asitini metan ve

karbondioksite indirgerler :
[ CH3(CH2)16 COOH ] + 8 H2O ------> 13 CH4+ 5 CO2
Buterikasit :
2(CH3CH2CH2COOH ) + 2 H2O -------> 5 CH4 + 3 CO2
Sirkeasiti :
CH3COOH --------> CH4 ++CO2
Gliserin :
4 [C3H5(OH)3 ] ---------> 2 H2O + 7 CH4 + 5 CO2
Proteinler :
Hidroliz sirasinda re ve amonyaa, karbondioksit ve hidrojenslfre kadar
paralanirlar :
re : CO(NH2)2 + H2O ------> CO2+ 2NH3
Glyan : 4(CH2NH2.COOH) + 2 H2O ---> 3CH4 + CO2 + 4 CO2 + 4NH3
Alanin : 2(CH3CHNH2.COOH) + 2H2O --> 3CH4 + CO2 + 2 CO2 + 2NH3
Aia ikan amonyak amur suyunda znr ve bakteriler tarafindan yeni
hcre sentezlerinde azot kaynai olarak kullanilir. Bu nedenle de bu sistmede
azot kaybi grlmez.
rmekte olan amurda organik besin maddeleri bakteriler iin ya
znm olarak ya da kati fazda bulunurlar. Bakterilerin aktivite
gsterebilmeleri ve yaayabilmeleri iin "yerleim veya temas alanina ihtiya
duyarlar; yani sivi iinde belirli miktarda kati maddeye " ihtiyalari vardir.
Kati madde miktari % 1 'den az olmasi halinde ayrima mmkn deildir.
Optimal kati madde miktari % 2 - 9 arasindadir.
rmekte olan substrat organik maddeleri ile birlikte bakteriler iin besiyeri

217

oluturmaktadirlar.
Anaerobik reaktrlerdeki metan oluturucu bakteriler ve belli bali trleri
aaida verilmitir :
Methanobacterium proponicum
Methanobacterium soehngenii
Methanobacterium suboxydans
Methanobacterium ruminatium
Methanobacterium formicium
Methanobacterium omelianskii
Methanococcus veniellii
Methanococcus mazei
Methanococcus barkeri
Methanosarcina methanica
Bu metan bakterilerinin metabolizmalari iin en uygun faaliyet alani sicaklik
parametresi aisindan 20 - 40oC' dir. 2 - 3oC gibi bir sicaklik sapmasi
metabolizmalarini olumsuz etkilemektedir.
Mezofiller iin optimum sicaklik 30 - 35oC iken; termofiller iin ise 45 - 55oC
civarindadir.
Metan bakterileri, asit oluturucularla birlikte simbiyoz halinde yaar, asit
oluturucular ortamin oksijensiz olmasini salar ve metan bakterileri iin
uucu yaasitleri, alkol, aldehid v.b. gibi kendileri iin esas olan besin
maddelerinin olumasini salar.
Asit oluturucularin salgiladiklari enzimler protein ve aminoasitlerinden
amonyum tuzlarinin, dier bir deyile metan bakterilerine azot kaynainin
olumasini salarlar. Buna karilik metan bakterileri de, asit oluturuculara
toksik etki yapabilecek metabolizmalarinin atiini besin maddesi olarak
kullanip gazlatirarak bertaraf eder ve zararsizlatirmi olur.
Metan bakterileri iin uygun yaam koullari ;
- Bakteriler iin yeterli miktarda tutunma yzeyinin bulunmasi
gerekir.
- Yeni hcrelerin oluturulmasi ve inaasi iin yeterli miktarda azotun
bulunmasi.

218

- Reaktrdeki pH deerinin
7.0 - 7.6 arasinda olmasi
gerekmektedir.
- Metan bakterileri iin substrat (S) sirkeasiti cinsinden organik asit olarak
konsantrasyonu 500 - 1500 mg/l dolayinda olmalidir.
- Reaktrn sicaklii mutlaka > 30C olmalidir.
- Karanlik ortam, iik yaamlarini felce uratabiliyor.
- Ortamda oksijen kesinlikle bulunmamalidir,
- Minumum su miktari da % 50 olmalidir
- Asitletirme ve metanlatirma fazinin iie olmasi ve pH'nin asitik
sahaya kaymamasi gerekir
- Kkrtn de miktari > 200 mg/l olmamalidir.
- rme kademesinde elde edilen, paralama ve metabolizma
rnlerinin konsantrasyonu metan bakterileri iin yeterli dzeyde
olmalidir.
- Substrat'daki besin maddesinin sunuluu,
- Besin maddesi bakteri arasindaki temas siklii ve
( K= x/S = M/F = Cb/Cs )
- N/C orani da nemlidir.
Fazla bulunmasi halinde ise ortamda amonyak oluu ve pH deeri ykselir;
bu da bakteri gelimesini engeller. Bakteri hcresi-nin yapisi iin en azindan
7 mg N/g organik madde gereklidir.
( Karbon dengesi = Co/Fo = Organik karbon/organik madde = 0,53)
1 g ayriabilir amurun azot ihtiyaci 7 mg olduuna gre; 1 l amurda 60 g
kati madde bulunduunu kabul edersek, ayrica da bunun ancak 15 g'i
ayrabilir olursa o zaman : 7 x 15 = 105 mg N ihtiyaci var demektir. N/P ise
7:1 olmalidir.
Karbonun yanisira azot da mikroorganizmalarin en nemli yapi talari olduu
iin; organikmaddelerin paralanmasi substratda yeterli miktarda alinabilir
azotun bulunmasina balidir.
N/C orani kk olursa, o zaman
mikroorganizmalarin gelimesi engellenir.

eksikliinden

dolayi

N/C orani byk olursa karbonlu maddenin paralanmasi, enerji retimi az

olacaindan engellenir. Azotun fazla bulunmasi, amonyak olumasina ve
ortamin pH'sinin artmasina neden olur. Azot en azindan, 7 mg N / g organik
madde olarak bulunmalidir.

219

Besin maddesinin fazla bulunmasi eriilebilecek nihai bakteri sayisina hizli

bir ekilde ulamayi salar. Besin maddesi eksiklii ise, bakterilerin
gelimesini engeller.
ki rtme kademesinde gerekleen
faaaliyetleri, iki n koula balidir :

bakterilerin

ayritirma

1. Birinci kademenin rtme bakterileri, metan bakterilerinin enerji ve

madde metabolizmalari iin yeterli miktarda ayrima rn ortama
verebilmelidirler.
2. Metan bakterilerinin yaam koullari, o ekilde olmali ki, bakteriler
ayrimadan sonra oluan paralanma rnlerini, birinci kademedeki
oluum hizi ile olutuu gibide paralasinlar.
Substrat iinde ne kadar ok organik madde bulunursa, asit reten bakteriler
de o kadar abuk geliirler. Bu da 1. fazda ara rnlerin yiilmasina, bylece
de rtme kulesinde, asit konsantrasyonunun artmasina; pH deerinin
dmesine neden olur. retilen asitlerin fazla oluu, ortamin metan
bakterilerin yaamasi iin elverili olmayan bir hale gelmesine neden olur.
Besin maddesi sunusu gvenceye alinirken; organik madde miktarini o kadar
iyi vermeli ki, asit oluturucularin airi gelimesi engellensin. (rtme
hacmine kari organik yk ayarlamasi). Optimal koullarda rtme odasi
yk : 10 kg organik kuru madde / m3. gn olabilir. Kt koullarda ise 5
kg/m3.gn deeri salanabilir. (Bak Tablo 5).
Tablo 1.5 : Hayvansal dikilarin anaerobik rmesinde rtme
hacmi yk ve bekleme sresi
----------------------------------------------------------------------------------------------Diki tur
Hacimsel yk (kg OKM/m3.Gn Bekleme sresi
( Gn)
----------------------------------------------------------------------------------------------St inekleri
6.0
15
Besi hayvanlari
4.5
10
Domuzlar
3.0
10
Yumurta tavuu
1.5
50
----------------------------------------------------------------------------------------------

220

Organik hacimsel yk ile substrat kati maddesi arasinda dorudan doruya

bir iliki vardir. nk kati maddenin belirli orani organik maddelerden
olumaktadir. norganik madde orani fazla olan bir kati madde ieren amur,
asit oluturan bakterilere az besin maddesi sunarken; kati madde miktari az,
fakat ounlukla organik maddeden oluan bir amur bakterilere daha fazla
besin maddesi sunmaktadir. Bu nedenle de " organik hacimsel yk " daha
byk nem kazanmaktadir. Biyogaz tesislerinin ekonomik kalmasini
salamak iin rtme odasi kapasitesini optimal kullanabilmek bakimindan;
amurun kati madde miktari olabildiince artirilmalidir. rtlecek madde
ile onu rtecek olan mikroorganizma arasina iyi dostluk kurmak ve sik sik
biraraya gelmelerini salamak gerekir. Bu temas sresi prosesin yrmesi ve
gereklemesi aisindan ok nemlidir. (K=Cb/Cs ). Temas sresisnin en
iyilenmesi halinde, ok daha fazla gaz elde etmek mmkndr. K=10 ile
srekli beslenme halinde en yksek k (reaksiyo sabiti) deeri elde
edilmektedir. Bu temas oraninda da anaerobik organizmalar en byk
aktivite deerine sahip olmaktadirlar. Bu oran aildiinda, bakterilerin
metabolizma aktiviteleri a) hacim darlii, b) besin noksanlii, c) toksik
metabolizma rnlerinin etkileri ile engellenmektedir.
Ya sistemli hayvan ahirlarinda saman ile dikilarin kariimi uygun N/C
oraninin olumasini salar.(Bak Tablo 6)
Tablo 6 : Bazi atiklardaki % olarak N- miktari ve N/C orani
---------------------------------------------------------------------------------------------Atiklar
% N- Miktari
N/C orani
---------------------------------------------------------------------------------------------nsan dikilarinda
6,0
0,1 - 0,17
Siir gbresi
1,7
0,06- 0,04
Tavuk gbresi
6,3
0,14- 0,20
Koyun gbresi
3,8
0,03
Saman
0,3 - 0,5
0,008 - 0,02
Biki talai
0,1
0,005 - 0,002
Aa yaprai
1,0
0,02
Algler
1,9
0,06
Ot (hayvan yemi)
4,0
0,08 - 0,04
p 'de
Aritma amurunda
Aktif amurda
--------------------------------------------------------------------------------------------

221

- Metanlatirmada organik madde yk ve nemi :

.. rtme olayinda katkisi olan asitletirici, hidrolize eden bakteriler
anaerobik ayrimanin birinci fazinda; metan bakterilerine yeterli, srekli
substrat yetitirmeleri gerekmektedir.
.. 1. fazdan gelen metan bakterisi substrati ile tketilen substrat denge iinde
olmalidir, reaksiyon hizlari ayni olmalidir.
- Hidrojen iyon konsantrasyonunun olaya etkisi :
.. Eer substratda ok miktarda organik madde varsa, bu nce asit
oluturucular tarafindan paralanarak H+ - artmasina ne-den olacaklardir.
nk metan bakterileri 2. fazda gelimekte ve bu rnleri
kullanabilmektedir. H+ - iyonlarinin fazla artmasi halinde metan bakterileri
geliememektedir (Bak Tablo 7).
Tablo 7 : Hacimsel yk ve bekleme sresi
---------------------------------------------------------------------------------------------Hayvan dikisi
Hacimsel yk
Bekleme sresi
3
kg OM ,KM/m . gn Gn ( d)
--------------------------------------------------------------------------------------------Yumurta tavuu
1,5
50
St inei
6,0
15
Besi hayvani
4,5
10
-------------------------------------------------------------------------------------------Kati madde ierii ile organik hacimsel ykleme arasinda bir iliki vardir. Bu
iliki substrat (S) asit konsantrasyonu ile kati madde arasindaki lineer ilikiye
balanmasi mmkndr. (S= 520 . KM ) .
Ailama : Yeni ayrimaya balayan bir biyoktlenin iindeki bakteri sayisi
balangita ok azdir. Bu nedenle rme olayi alima ve rme fazlari
olarak genelde ikiye ayrilabilir. lk fazda birim zamandaki gaz retimi srekli
olarak artar. Bylece gaz retim erisi ideal gelime erisine benzer. rk
gaz (biyogaz) retimi, dolayli olarak yaam aktivitesi gsteren bakteriler
hakkinda bir ldr ve ve birim zaman daki gaz retiminin artmasi,
oalmaya tekabl etmektedir. Bu iliki bakteri oalma erisinden aikca
grlr. Artan bakteri oalmasi (populasyonu) kendisi iin sunulan mevcut
geni yaam hacmi ve besin maddesi ile yakindan ilgilidir. Az gaz retim
safhasini kisa tutmak amaci ile amura, yaama yeteneine sahip canli,
dinamik, gen organizmalardan oluan bakterileri katmakta, ai yapmakta

222

ok yarar vardir. Bylece bakteri/substrat temas orani hemen

ykselecektir. Bu da gaz retiminin tam olarak gereklemesini
salayacaktir.
Aslinda ailamadan anlailan taze amurun olgun amurla belirli oranda
karitirilmasidir. Bylece rme hizli ve iyi balar, gaz retimi iin de
gerekli olan rme sresi azaltilmi olunur.
Ailama yaparken ai amurunun miktari yani sira yai da ok nemlidir. yi
bir ai amuru iinde artik (ayrimami, geriye kalan) organik madde
iermeyen, fakat ok sayida yaama yeteneine sahip, gen ve dinamik
iilerden oluan bir rk amurdur. Yani dier bir deyile organik maddesi
sadece bakteri biyomasindan oluan bir gen iiler ordusudur (amurdur).
C- miktari = 0,53 'dr. Bakterinin de karbon miktari 0.53'dr.
Tabakalama ve Karitirma
Karitirilmayan rtme reaktrlerinde tabakalamalar gzlenir.
rtlm amurda organik madde bakteri ktlesinden oluur. Tabakalama
ile de rtme hacminde bakteri konsantrasyonu meydana gelir. Bu yzdende
organik maddelerin byk bir kismi bakteriler tarafindan eriilemez duruma
gelir. Dolayisiylede besin maddesiyle bakteri arasindaki temas oldukca
sinirlanmi olunur. Ayrica amur suyu st tabakada toplandii iin, burasi
ayrima ve metabolizma rnleri ile yiilmi, dolmu ve youn bakteri
bulunan bir tabaka olur. Buradaki youn metabolizma rnleri de zengin
mikroorganizma populasyonuna toksik etki yapar ve bylece de yaam
aktiviteleri olduka azalir. evresine gre artan konsantrasyonu ile
bakterilerin ozmotik emi gleri de azalir. Bylece ortamdaki besin
maddesinden de yararlanamaz.
Ortamin konsantrasyonu bakteri hcresindekinden daha fazla ise
bakterilerin kurumalarina da neden olabilir. Karitirilmayan reaktrlerde
rtme hacminin ancak %50' si biyolojik olarak aktif olabilir. Bu nedenle
optimal koullari salamak iin rtme odasinin ii srekli olarak
karitirilmalidir. Bylece bakterilerin besin maddeleri ile temaslari
salanabilecei gibi reaktr zeminindeki konsantrasyonlarin azalmasini salar
ve bu ekilde salanan seyrelme bakterilerin aktiflemesine neden olur.
Ayrica iyi bir karitirma ile de yzen tabakalarin para-lanmasina iyi
bir olanak salanmi olunur. Yzen (rt) tabaka yaca zengin organik

223

maddelerden oluur. Bunlar bir yandan rme kulesinden gaz ikmasina,

dier yandan da bakterilerin ayritirma, paralama proseslerine engel olurlar.
Aslinda bu yalar fermantasyon sirasinda da metanca zengin rk gaz
(biyogaz) vermektedir. Halbuki bu gazlar kazanilmazsa iletmenin
veriminden ok byk kayiplar olur.
Karitirma derin tabakalarda amur taneciinde bali, tutuklu kalmi gaz
kabarciklarinin serbest hale gemesini salar. Ya tabakasinin da daitilmasi
ile retilen biyogaz optimuma ulair ve yararli bir ekilde depolanir. Bylece
biyogaz kayiplari da azalir.
Substratin kariimi ile dengeli bir sicaklik dailimi gerekletirilir. Bu da
mikrobiyolojik prosesler ve bakteri faaliyetleri iin ok nemlidir. Ayrima
sonucunda oluan asitlerin yerel (lokal) yiilmasi da karitirma sayesinde
engellenmi olunur.
Birinci fazin asit retimi ile ikinci fazin metan bakterileri tarafindan asitleri
paralama, ayritirma kapasiteleri bir denge iinde tutulmu olacaktir.
Bylece rme prosesinin asitik rmeye kaymasi, gemesi engellenmi
olacaktir. Karitirma ile %10 verim artii elde etmek mmkndr; ayrica
ilave bir verim artii da yzc tabaka oluturan yalarin paralanmasi ile
mmkndr.
yi bir mikrobiyel fermantasyonun nihai rn ise gaz kariimi ve rtlm
amurdur. Biyogaz metan bakterilernin metabolizma rnleridir. Biyogaz da
genel de metan gazi, karbondioksit, hidrojen ve hidrojenslfrden
olumaktadir. Biyogaz deeri yksek olan bir nihai rndr. Her yerde
kullanilabilir, iyi bir enerji taiyicisidir. Yakildiinda da az miktarda zararli
bileikler ve maddeler olumaktadir. Metan renksiz, kokusuz, ve zehirli
olmayan bir gazdir. (Bak Tablo 8)
Tablo 8 : Aritma gazinin (biyogazin) bileimi
Madde
Orani (%)
-------------------------------------------------------------CH4 (Metan )
63 - 68
CO2
32 - 37
N2
0 - 0,2
H2
0 - 0,2
H2S
0 - 0,1
-------------------------------------------------------------

224

Tablo 9 : : Aritma gazinin (biyogazin) isil deeri

---------------------------------------------------------------------------------------1 m3 biyogaz ortalama olarak ------- >
4300 kcal
--------------------------------------------------------------------------------------CO2 ieriine bali olarak da ;
5500 - 5900 kcal
--------------------------------------------------------------------------------------Yararlanilabilecek isil deeri ise :
0.85 . 5600 kcal
---- -> 4750 kcal / m3
--------------------------------------------------------------------------------------Fuel oil'den yararlanilabilen isi ise ;
0,85 . 10 000
------> 8 000 kcal /kg
-------------------------------------------------------------------------------------2.11.3. Anaerobik rme Sirasinda Hijyenleme
Anaerobik ilem tesisleri biyogaz ve gbre elde etmeyi salama-lari yanisira,
kati artik gidermesine ve hijyenletirilmesine katki da bulunmaktadir.
Organik madde ierikli kati atik yiinlari havadaki birok mikroplari ve
haereleri, zellikle hastalik taiyan sinekleri ve bcekleri besi yeri ilevi
grerek beslemektedir.
Aerob ayritirmada proteinlerin iindeki kkrt koku yapan maddelere
paralanirken, alkali metan ayritirmasinda, ise amurda tutulur; znm
demir bileiklerinin bulunmasi halinde de demirslfr bileikleri meydana
gelir.
Tam rtlm ve metan elde edilmi rk amur koku yapmaz.
Dolayisiyle de hastalik taiyicisi olan "Scatophaga stercoria" diki sinei
tam rm ve kokusuz amur tarafindan cezbedilmez, ekilmez.
Metan bakterilerinin youn olarak bulunduu ortamda dier btn
mikroorganizmalar, bakteriler, protzoolar trce ve sayica olduka ok
azalmaktadir. Metan bakterilerinin toksik etki yapan, antibiyotik bir gc
vardir. Toksik etkisi o kadar fazladir ki, patojen organizmalarin yaamlari
kuvvetli bir ekilde tehlike altina girmektedir. Buradaki olaylar da antibiyotik
gce sadece obligat anaeroblar sahiptir. Asitik rme kademesinin fakltatif anaeroblari ise, patojen organizmalari ldrme, giderme yeteneinden
yoksundur.

225

Metan bakterilerinin toksik etkisi aaidaki organizmalar iin kanitlanmitir :

Paratyphus B
Enteritis Breslau
Enteritis Gaertner
Cholera ve sarilik mikroplari da anaerobik rme olaylarina kari ok
duyarlidir. Verem basilleri rme olayini atlatirlar ancak virulans olulari
(hastalik yapabilme derecesi) iddetli bir ekilde azalir.
in'de Szechnan Eyaletinin Parazitoloji Enstitsnde yapilan
alimalarda
rk
amurdaki
parazit
yumurtalarinin
taze
amurdakindekilerden % 95 daha az olduu saptanmitir. Patojenleri ldrme
orani hem rtme sicakliina, hem de rtme sresine balidir ( Bak
Tablo 10 ) .
Tablo 10 : Anaerob rtme sirasinda parazit yumurtalarin
ldrlme oranlari
----------------------------------------------------------------------------------------------Parazitler
25-30oC ldrme orani rtme sresi
---------------------------------------------------------------------------------------------Bilharzien yumurtasi
> % 99
14 gn
Kancali solucan yumurtalari
> % 90
30 gn
erit solucani yumurtalari
> % 99
70 gn
----------------------------------------------------------------------------------------------Federal Almanya'daki eitli sektrlerin mevcut biyogaz retimi ve verimi
aaidaki gibidir (Bak Tablo 11):
Tablo 11 : Almanya' daki bazi mevcut tesislerde gaz retimi
---------------------------------------------------------------------------------------Sektr
Sayisal deeri
Birimi
----------------------------------------------------------------------------------------Kent sektr :
Evsel atiksu aritma amuru;
. Verim
0,26 - 0,35
m3CH4/kg VSo VSo = OM
. Kalite
60 - 70
% CH4
p depolama yeri biyogazi ;
. Verim
1-3
m3CH4 / ton kent. p
. Kalite
35 - 55
% CH4
-----------------------------------------------------------------------------------------

226

Endstriyel sektr :
Sanayii ( organik ) atiklari ;
. Verim
0,24 - 0,33
m3CH4 / kg COD
. Kalite
70 - 85
% CH4
. KO Giderimi
70 - 98
%
----------------------------------------------------------------------------------------Domates tohumlari ve kalin kabuklu ekirdekler hari btn dier bitki
tohumlari, rme sirasinda imlenme yeteneini kaybetmektedirler.
Dolayisiyle yabani ot tohumunun tainmasi sz konusu deildir.
Koliform bakterilerinin ise % 0,2 'ye kadar dt grlmektedir. Alkali
rtme yntemleri ile kirsal kesimde de nemli hijyenik ve salikli koullar
salanmi olunmaktadir.
ekil 36' de tarimsal alanlarda kullanilan digester (Biyogaz Reaktr)
sistemlerinden rnekler verilmitir. ekil 37'de de siir gbresinin yaklaik
olarak eitli durumlardaki deerleri grlmektedir.
Tablo 12 : Be kiilik bir ailenin enerji ihtiyaci
-----------------------------------------------------------------------------------------Tketim
Enerji ierii Yemek piirme
Aydinlanma Buzdolabi
ki ocakli
Drt lambali
230 litre
8 Saat/Gn
4 Saat / Gn
Enerji kaynai
her gn/yil
her gn/yil
her gn/yil
-----------------------------------------------------------------------------------------Kuru gbre
2,5 kWh/kg 26.0 kg(1) , 9,5 ton
-----Yakacak odun 5,5 kWh/kg 12,9 kg
4,4 ton
-------Mangal kmr 8,5 kWh/kg
3,7 kg
1,4 ton
------------- ----------------------------------------------------------------------------------Petrol
8,5 kWh/l
5,6 l 2000 l
0,5 l ,100 l ---Diesel (Mazot) 12,0 kWh/l
3,5 l 1300 l
--------Gazyai
8,9 kWh/l
----------------------------------------------------------------------------------------Elektrik enerjisi 1 kWH 11,8 kWh 4300 kWh 1,0 kWh 350kWh 5,0 825kWh
----------------------------------------------------------------------------------------Doal gaz
9,4 kWh/m3 1,5 m3 550 m3
---- --- --- --(2)
Sivi gaz
19,9 kWh/kg 0,5 kg 19 bt 0,3 kg 11 bt 0,5 kg 19bt
Biyogaz
6,0 kWh/m3 2,4 m3 880 m3
1,9 m3 770 m3 2,4 m3

227

880m3
-----------------------------------------------------------------------------------------h = saat ; l = litre ; bt. =
(1.) Sekiz inee, 110 kg taze gbreye edeer; (2) 10 kg'lik propan gazi
tb,
----------------------------------------------------------------------------------------Tablo 13 : Be kiilik bir ailenin enerji ihtiyacini karilayan biyogaz tesisi
--------------------------------------------------------------------------------------Biyogaz
Piirme
Aydinlatma
Soutma
Toplam
/
3/
3/
2,4 m3 Gn 1,9 m Gn 2,4 m Gn 6,7m3d
(40 kWh)
--------------------------------------------------------------------------------------Tropik Gerekli biyogaz tesi- 4,0 m3
3,2 m3
4,0 m3 12 m3
blge si hacmi
(30oC Gnlk beslenmesi
gereken hayvan sayisi:
Kapali ahir
4 inek 3 inek
4 inek
11 inek
t=40 gn
Diki +
75 kg/gn 60 kg/gn
75 kg/gn 210 kg/gn
e=0,6
Urin
25 kg/gn 20 kg/gn
25 kg/gn 70 kg/gn
Aik ahir
6 inek
5 inek
6 inek
17 inek
t= hidrolik
bekleme sre- Kuru diki 25 kg/gn 20 kg/gn 25 kg/gn 70 kg/gn
si ,
Su ierii 75 kg/gn 60 kg/gn 75 kg/gn 210 kg/gn
e=Randimani
--------------------------------------------------------------------------------------Tablo 13 (Devam) : Be kiilik bir ailenin enerji ihtiyacini karilayan
biyogaz tesisi
---- ------------------------------------------------------------------------------liman Gerekli biyogaz tesi- 9,6 m3
7,5 m3
9,6 m3 27 m3
blge si hacmi
(20 oC) Gnlk beslenmesi gereken hayvan sayisi:
tesisi Kapali ahir
5 inek
4 inek
5 inek
14 inek
t=80 gn
Diki +
90 kg/gn 70 kg/gn
90 kg/gn 250 kg/gn
e=0,25
Urin
30 kg/gn 25 kg/gn
30 kg/gn 85 kg/gn
Aik ahir
7 inek
6 inek
7 inek
20 inek

228

t= hidrolik
bekleme sre- Kuru diki 30 kg/gn 20 kg/gn 30 kg/gn 80 kg/gn
si ,
Su ierii 90 kg/gn 75 kg/gn 90 kg/gn 255 kg/gn
e=Randimani
------------------------------------------------------------------------------Hesap kablleri :
St inei ---200 kg canli airlik
Diki ve idrar ----%9
; % 11 kuru madde
Kuru diki maddesi % 2
; % 30 kuru madde
------------------------------------------------------------------------------Tablo 14 : eitli yenilenebilir enerji kaynaklarinin Bolivya rneinde
yatirim masraflari
------------------------------------------------------------------------------Enerji kaynai
Enerji tipi Birim yatirim masrafi 40 kWh yatirim
masrafi
------------------------------------------------------------------------------Biyogaz
Gne kollektr

Gaz
Sicak su

US$

100/m3

US$

1,200

US$

170/m2

US$

2,900

Mikrohidro elektrik
santrali
Ceryan,220 V US$

1800/kW

US$

72,000

Rzgar enerjisi

1500/kW

US$

60,000

Ceryan,220 V US$

Fotovoltaic

Ceryan,220 V US$ 11800/kW

US$ 470,000
12 V DC
-------------------------------------------------------------------------------

2.11.4. Aerobik Stabilizasyon

Aerobik stabilizasyonun amaci atiklardaki ayriabilir organik maddeleri,
paralayip atiklari sadece ayriamaz veya ayrimasi zor olan kisimlardan
ibaret hale getirmektir. Atik bir atiksu aritma tesisi amuru ise; onun iindeki

229

aktif amuru, organik maddeleri aerob mikroorganizmalarla elimine etmekle

stabil hale getirmektir. Aerob amur ve / veya atik stabilizasyonun nihai
rn CO2 ,NO3 ve H2O 'dur.
Katabolizma sirasinda aia ikan ve mikroorganizmalarin faaliyetleri iin
kullanilan enerji az bir miktari oluturmaktadir. Disal enerji kaynai olan
organik madde miktari azaldikca, anabolizma iin gerekli olan organik
maddeler de azalmaktadir.
Sonuda besinsiz (substratsiz) kalan
mikroorganizmalar depola-diklari yedek besin maddelerini tketmeye,
kullanmaya balamaktadirlar. O da tkenince, kendi yapisina zg
maddeleri (yapi elemanlari) kullanmaya balamaktadirlar. Temel solunum
veya endojen solunumu olayi bylece gereklemi olmaktadir.
Buradan hareketle uygulamada aerob amur stabilizasyonu iin iki yntem
gelitirilmitir :
- Ortak stabilizasyon; veya "fazla havalandirma" uygulamasinda
sisteme giren besin maddesi dk tutulmakta, organik maddelerin de byk
ounluu enerji metabolizmasinda (Katabolizmada) kullanilmaktadir.
Anabolizma ise ok az miktarda gereklemektedir. Bu nedenle de az
miktarda bir mikroorganizma artii gzlenmektedir. Bu oluan
organizmalarda da kesinlikle depolanmi besin maddeleri bulunmamaktadir.
Bu nedenle de anaerob depolanmalari halinde de anaerob organizmalar iin
de fazla ve iyi gelime olanai tanima-maktadir. Her iki durumda da yeterli
ilem
sresinden
sonra
"Stabil
amur"
elde
edilmektedir."Stabilizasyon Derecesi" ise:
-

Solunum aktivitesi tayini

TTC - Testi tayini
Lipoid miktari tayini
Organik madde ( OM ) tayini ( azalmasi) ile saptanabilir.

2.11.5. Aerob amur Stabilizasyonuna Sicakliin, amur Yapisinin ve

Toksik Maddelerin Etkisi
Tm biyolojik metabolizma proseslerinde olduu gibi aerob amur
stabilizasyonu da sicaklia balidir. rtmede olduu gibi aerob amur
stabilizasyonunda da C, N, P gibi besin maddeleri ortamda dengeli bir

230

oranda bulunmalidir. Anorganik madde miktari fazla olan amur daha

kolay stabilize edilir.
Air metal tuzlari gibi toksik maddelerin aktif amurdaki miktari, amur
konsantrasyonuna, amur yapisina ve temas sresine balidir. Toksik
maddelerin etki dereceleri fizikokimyasal, ekolojik koullarin deiimine ve
amurun adaptasyon yeteneine de balidir. Metan bakterilerinin
adaptasyonu zor olabilecekken, aerob stabilizasyondaki bakteri tr ve sayisi
zengin oluu nedeni ile burada adaptasyon daha kolay olmaktadir.

2.11.6. Aritma Tesisi amurlarinin Stabilizasyonu

Aritma tesisinde oluan amurlar havalandirmali amur stabilizasyon
havuzuna alinirlar ve orada aerobik koullarda ilerinde ayrimasi ok zor
organik maddeden baka organik madde kalmayana kadar stabilize edilirler.
nemli mhendislik dizayn parametreleri ise ;
Hidrolik bekleme sresi,
Hava gereksinimi ve debisi,
Sicaklik,
Uucu kati madde (organik madde) giderimi,
Tank veya reaktr tasarimi .
Aritma amurlari ya tek balarina, ya da kentsel kati atiklarla (monop veya
heterop) birlikte kompostlatirilarak stabilize edilmektedir. Bu ara
amurun iinde bulunan bazi mikroorganizmalar da reaktrdeki koullara
bali olarak elimine edilmektedir :
Tablo 15 : Sicaklia bali olarak reaktrdeki zararli mikroorganizmalarin
eliminasyonu
---------------------------------------------------------------------------------------Mikroorganizma
Koullar ve Sonu
---------------------------------------------------------------------------------------Salmonella typhosa
460C , gelime duruyor; 55 600C ,
30 dakikada lyor; 600C , 20 dakikada
.
---------------------------------------------------------------------------------------Salmonella sp.
550C , 1 saat; 600C , 15-20 dakika l

231

---------------------------------------------------------------------------------------Trichinella spiralis larvae

55 600C , hemen lyor
---------------------------------------------------------------------------------------Streptococcus pyogenes
54 C0, 10 dakikada lyor
---------------------------------------------------------------------------------------Taenia saginata
55 C0, bir ka dakikada lyor
---------------------------------------------------------------------------------------etc .
---------------------------------------------------------------------------------------Stark, Holger (1992): "Salmonellen - Vergiftungen nehmen zu". Berliner
Zeitung Nr.248, S.21, 22.10.1992, Berlin.
------------------------------------------------------------Berliner Zeitung (Nr.248, S.21, 22.10.1992), Berlin'de Salmonelle sp.
zehirlenmelerinin arttiindan sz etmektedir. Gelimi ve kentsel altyapisi
tamamlanmi lkelerde bile, insan salii iin ok sakincali olan
mikroorganizmalar yeterince hijyenletirilmi olamamaktadir. 1992 yilinda
Berlin'de 11 lm vakasi olmu, 5300 kii de Salmonelle sp. nedeniyle
hastalan-mitir. zellikle yali insanlar ve ocuklar daha kolay yakalanabilmektedirler. Yalilar Yurdunda 15 yali insan piirilmi pudingi iki gn
buzdolabinda beklettikten sonra yediklerinden dolayi Salmonelle sp.'in neden
olduu hastaliklara yakalanmilardir. Yumurtadan geme olasilii daha fazla
olduu iin de yumurtalar yenilmeden nce ok iyi piirilmelidir. Potansiyel
Salmonelle sp. kaynai av hayvanlari, balik, kabuklu hayvanlar,
yumuakcalar v.b.
Lagnlerde amur oluturma mekanizmasi anaerobik ve aerobik lagnlerde
atiksu aritma olayi binlerce yil ncesine kadar gitmektedir. Enerji ve
teknoloji, iletme youn olmadii iin de kk kirsal yerleim alanlarinda
binlercesi kurulmutur. Oluturduu ekosistem yapisi ok komplekstir. Kendi
kendine aritma mekanizmasina gre atiksu aritilir.
Sudaki organik ykn azalmasina neden olan prosesleri :
a) seyrelme, homojenleme b) kimyasal, fizikokimyasal (yumaklama,
mekanizma, kme, saurma, notralizasyon v.b.) c) Biyokimyasal ayrima
yani atiksu ieriini (karbonhidrat, protein, ya gibi organik maddeleri)
biyomasa dntrme diye ayirabilir. Burada zellikle ilgin olan fakltatif
lagnlerde biyokimyasal ayrima (aritma) reaksiyonlaridir. Bu mekanizma
zerinde duracak olursak;

232

- znm veya partikller organik maddeler bakteriler ve mantarlar

tarafindan biyokimyasal olarak paralanirlar. Bunu kisaca heterotrof
substrat eliminasyonu olarak da tanimlayabiliriz.
- Yksek bitkilerin ve alglerin fotesentezleri ile lagnn biyojen
havalandirilmasi algler ve bakteriler arasinda simbiyoz yaama tarzini
oluturur
- Fotomimyasal reakiyonlarin; foto oksidasyonun alglerin ve bakterilerin
metabolizma rnlerinin kombine etkileri ile ligninlerin, polifenollerin,
humin maddelerinin ve ayni zamanda serbest suspanse biyomasin
yumaklamasi tevik edilmektedir.
Fitoplanktonlarin kendi kendine yumaklamalarinda fotosentez sirasinda
oluan CaCO3 ve Fe(OH)3'in de rol vardir. znm organik maddeler de
kalkid veya ince dispers monokarbonatlar tarafindan adsorbe edilmektedir.
- Hayvansal kk organizmalar tarafindan, zellikle su-amur sinirindaki
aktiviteleri ile madde tainmasinin ivmelenderilmesi.
Biyolojik imlerin boluklarinda, yzeylerinde protozoalar sinir tabakalar
yenilemesi yaparlar. Firali kurtlar (Tubifex) ventilasyon yaparlar; sinek =
Chironomus (Zuchmichenlar ve) larvalari da amur yzeyinin amur iine
tainmasini salar. Bu amurda yerleik hayvanlarin biyomasi 1- 2.5 kg
TBM/m2 civarindadir. amur Chironomide'ler ve Tubificide'ler sayesinde 48 cm derinlie kadar iyice oksitlenmitir. Bu nedenle anilan hayvan-ciklar
sayesinde olmamalari durumuna gre amur 101 veya 102 kati daha fazla
havalanmitir. Kan damarlari gibi ince bir havalandirma kanal oluklari ai
oluturulmutur. Bu sayede de amurun aerobik stabilizasyonu
(ayritirilmasi) tevik edilmektedir. Chironomus'larin sayisi Tubifex'lerin
aleyhine oalirsa, buradaki ekolojik denge bozulacak ve amur aktarilmasi
yani sira amur havalandirilmasi (kapilarite kurulmasi nedeni ile)
gereklemedii iin; kilcal borularla metan ve N2 birikmesi olacaktir. te
bu gazlar ani amur patlamalarina neden olabilmektedir. Tubifex ve
Chironomas gibi hayvanciklarin amur organik maddelerini yemeleri sonucu
amurda stabilizasyon gereklemektedir. Bu da ok O2 tketimi demektir.
100.000 Chironosmus larva populasyonu 1 m2 bulunmasi halinde Co2
tketimi 10,20 g O2/m2 gndr. Tubificide ve Chironomide'lerin kilcal boru
sistemleri ile amur hem havalanmakta, hem de Tubificide' lerin besin
maddesi almalari ile aktarilmaktadir. Olay pnmatik bir emicinin alima
tarzina benzetilebilir. Tubificide' ler gnde kendi airliklarinin birok katini

233

nakledebilirler.
Bu miktar 10 kg/m2.gn dolayindadir. Bir m2'de yaklaik 1.7.106 populasyon
bulunur. Bu da 2.5 kg TBM/m2 demektir. 1 m2 alanda, 0.05 kalinliinda bir
kesiti incelediimizde 55 kg ktleyi 5 gnde aktarir. Tamamen aktarilmi
amurda 10 000 fert/m2 bulunmasi halinde diki eklindeki birikimler 12
haftada 8-12 mm'lik tabaka kalinliindadir.
Hayvansal organizmalarin dikilari amurun ekil deitirme-sine, dane
boyutuna ve younluunu arttirarak sebep olmaktadir. zellikle Chironomide
larvalari kilcal borularda ikamet ederken ipek iplii gibi salgiladiklari madde
ile borunun iini dokumalari amur yapisini salamlatirmakta ve suyuna
akim hizi 0.3 m/sn civarlarinda amuru kaldiramamaktadir.
amur yiyen hayvanciklar tarafindan amurun stabilize edilmesi amurun
aerobik mikroorganizmalar tarafindan ayritirilarak giderilmesinden daha
fazladir. Bu nedenle gereinde amura Tubificide'lerin ve Chironomide'lerin
ailanmasi da dnlebilir.
amur'da ortalama olarak 400.000 fert/m2 bulunur. Ekstrem durumlarda bu
sayi 1,7.106 fert/m2 yi de bulmaktadir (2.5 kg TBM/m2). KBM (kuru
biyomas) olarak ise su ieriine bali olarak 350-750 g/m2.gn OM'si % 30
veya fazladir. Tubifix'ler yedii organik maddenin % 50 sini gelime ve
solunum metabolizmasi iin kullanilmaktadir. Buna gre 53 - 113 g
OM/m2.gn tketmektkedir. 400.000 fert /m2 deki eliminasyon verimi ise 1431 g OM/m2.gn civarindadir ve bu deer bile iyidir. amur yzeyindeki
organik maddenin stabilizasyonunda midyeler de nemli rol oynamaktadir.
Ancak midyelerin O2 gereksinimleri ve istekleri Tubificideae'lere kiyasla
fazladir. Tubifix'ler 2,5 kg TOM/m2 dolayinda da bulunabilmektedirler.
- Zooplanktonlarin yzme hareketleri sirasinda oksijensiz yerlerde trblansli
kariimi salamalari
- Organizmalarin kullandiklari kinetik enerji ise atiksuyun organik madde
ieriinden kaynaklanmaktadir.
- Biyolojik ince filtrasyon olayi; serbest suspanze bakteriler yerleik
hayvansal organizmalar (Protozoo, snger, midye, bcek larvalari, yosun
hayvancii, rotator v.s) ve zooplantonlar ta-rafindan gioderilmektedir.
Zooplankton'lar atiksu ile birlikte gelen bakterilerinyaklaik % 99 'zuna varan

234

kismini bu ekilde tutmaktadir. Bu zellikle de patojen organizmalarin

giderilmesi aisindan byk nem arzetmektedir. Bu eit mikrobiyolojik
sava su ortaminda insan salii lehine gereklemektedir. Biyolojik ince
filtrasyon zellikle olgunlatirma lagnlerinde (maturation pords) uygulanir.
- znm anorganik maddelerin genel bitki bakteri veya mantar
biyomasina gemesi ile uzaklatirilmasi
- Dip amurundaki anaerobik fermantasyon prosesleri yoluyla da enerji
bakimindan zengin (metan, H2) bileiklerin atmosfere gemesi Stokes
Yasasina gre;
Vs = g/18 ( gt - gw ) d2/z
Vs = kme hizi (cm/sn)
g = yer ekimi (981 cm/sn2); d = dane api (cm); z = vizkozite (g/cm.sn); gt
= organizma younluu (g/cm3); gw = suyun younluu (g/cm3)
ken organik maddelerin ilavesi ile tketilmesi arasindaki dengenin
bozulmasi rk amur siralarinin olumasina neden olur. Bu fakltatif
lagnlerden iki suyu ok dk BO5 deerine ve ok dk bakteri
saiysina sahip olmasi nedeni ile tarimsal alanlarin sulanmasinda bullanilabilir.
(Uhlmann ve Schwarz 1980)

3. Yapay Ekosistemlerde Koku Oluturabilecek Kaynaklar

. Kanalizasyon ebekesisnin eiminin az olmasi, ebekede otur-malarin
gereklemesi, ve kirilmalarin olmasi, kati maddeleri birikmesine ve sonrada
ayrimasina, nce aerobik , hemen sonra da anaerobik bir ayrima olur. Bu
da koku sorununu yaratir.
. Havalandirmalai kum tutucularda , n havalandirma kisimlarinda anaerobik
koullar oluur ve koku meydana gelir,
. Ham amuru basan pompa merkezlerinde ve amur koyultucularda
. Geri dn amurunun basilmasi sirasinda ,

235

. Fazla yklenmi damlatmali filtrelerde ,

. Yeterince rtlmemi ve / veya stabilize edilmemi atiksu aritma tesisi
aritma amurlarinin tainmasi sirasinda, ayrica amur suyunun alinmasi ve
amurun koyulatirilmasi sirasinda,
. p ve kati atik depolam yerlerinde,
. Kompost tesisilerinde,
. Biyogaz tesislerinde ve nitelerinde,
. p yakma tesislerinde kokular olumaktadir ...
4. me Suyu Aritilmasinda Biyolojik

Prosesler ve Organizmalar

Durgun birikinti suda P ve N miktarina bali olarak iikda yeil ve kizel

algleri olumaktadir. Sonu ise temizleme ii, filtre tikanmasi tad ve koku
olumasi tabanda da O2 azalmasi, eksikliidir. Tahliye kanallarinda alg
remesi ile filtreden geirme sresi 4 haftadan birka gne iner ki bu da
masraf demektir (letme masrafi % 30 artar). Avantaji ise O2
zenginlemesi elek etkisi bakteri azalmasi gibi sayilabilir. Zenginletirme
besleme havuzunu arada bir devreye sokup P ve N miktarini azaltmak gerekir
Kum filtrelerinde bakteri protozoa ve hayvansal organizmalar
gelimektedir. Elek etkisi yani sira ayni zamanda biyolojik aritma prosesleri
de gereklemektedir. Organik maddeler paralanirken ok oksijen
tketecei iin kirli sularda iki kademeli ara havalandirma kum filtresine
ihtiya vardir.
Hayvansal organizmalar (Kurtlar, Su piresi, Kk yengeler)
bakterilerden, mantarlardan, alglerden ve tainan detritus 'lardan yaarlar.
Bylece filtrenin kullanma mrn azaltir.
Her iki filtre kumundada (yava ve hizli kum filtreleri) 20 organizma tr
ve 600 fert saptanmitir.
Yava kum filtrelerinde patojen organizmalarin ve viruslerin % 90' ni
tutulmaktadir. Suyun demiri ve mangani yumaklatirilip ktrlmesi

236

gerekmektedir. Katalitik kimyasal reaksiyonlarin yanisira biyolojik olaylarda

buna yardimci olmaktadir.
rnein Thiobacillus ferroxydans, Callionella gibi demir bakterileri iki
deerli demirin deerli demire oksitlenmesini salamaktadir.
Demir bakterileri kemoototrof bakterilerdir.
Enerji ihtiyalarini kimyasal paralanma olayindan salar. Gelimeleri iin de
demir konsantrasyonunun 0,2 mg Fe++/l den fazla olmasi gerekmektedir.
Mn giderilmesini de mangan bakterileri gerekletirmektedir. Ancak bunun
iin ek olarak organik substrata ihtiya duymaktadirlar.
Biyolojik olarak mangan giderme filtresinin aliir hale gelmesi ok zaman
almaktadir. Mangan bakterileri de 0.3 mg Mn++/l den sonra gelimektedir.
5. Yava Kum Filtrelerinde Bakteri

Florasinin Ayritirma Verimi

Fekal Streptokoklar filtre pasaji sirasinda %20 eliminasyona uramaktadir;

Coliform'lar ise % 95. Filtrattaki bakteri sayisi engelleyen ve tevik eden
faktrlerin etki rndr. Filtre zarinin olumasi ve bunun mekanik aritma
etkisi yapmasi ile bakteri elimine edilebilmektedir. Adsorptif kuvvetlerin
bakteriyi elimine ettii bilinmektedir. Bakteriler pasif veya aktif olarak kum
taneciklerine balanir, bu da bakterinin sudan uzaklatirilmasina neden olur.
Sizma olayinin gerekletii ok kisa zaman dilimlerinde meydana gelen
besin maddesi noksanlii nemli derecede bakteri elimine edecek dzeyde
deildir.
Steril bir kum, 58 000 Typhus bakterisi ieren toprakla ailan-diinda 24
hafta sonra 90 ve 43.000 Paratifus bakterileri ile ailandiinda da 24 hafta
sonra, 120 adet olarak grlmtr. E.Coli de ayni ekilde uzun sre alia
kari dayanmitir ve dayanabilmektedir.
Antagonistik etki ile azalma ise alg, aktionmset gibi canlilarin antibiyotik
salgilamalari veya protozolarin ve metazoolarin dorudan besin olarak
kullanmalari ile gereklemektedir.
Bakterilerin yaam aktiviteleri birinci derecede suyun kimyasal
deiimler uramasi ile ortaya ikmaktadir. Bu nedenle kum filtrelerinde
hangi tr bakterilerin bulunduunu ve bunlarin neler yaptiini bilmek

237

gerekmektedir.
Fosfat iyonlari, aerob koullarda, yava kum filtrelerinde ;
- Gllenme kisminda algler tarafindan alinarak,
- Filtre kisminda bakteriler tarafindan alinarak,
- Bakterilerin minerilizasyonu sirasinda aia ikarak,
- Kimyasal ve adsorptif kuvvetlerle kelme yollari ile
dntrlmektedir.
Deneyler yava kum filtresine fosfat dozlanmasi halinde filtrenin aritma
veriminin (organik madde paralama) arttii grlmektedir.
Gllenme kisminda rnein azot 50 mg NH4+ - N/l iken filtrenin 20 cm
derinliinde 10 mg/l ve 40 cm derinliinde de 0,05 mg NH4+ - N/l olarak
tespit edilebilmektedir.
Balangitaki pH deeri 9,5 dan 20 cm'lik pazajdan sonra,
pH = 7,5 olmaktadir.
Filtrenin st 20 cm'sinde ise, PO43- iyonun artii grlmektedir.
Bakteriler tarafindan alinan organik maddenin % 52,5'i kendi bnyelerinde
inaa edilmekte ve % 47,5 'i ise kendi iletme metabolizmasinda kullanarak
enerji bakimindan fakir duruma dmektedir. Mineralize edilmi rnler
olumaktadir.
Suyun 0,1 - 0,2 mg/l dzeyindeki Fe- ierikleri 20 cm filtre derinliinde
elimine edilebilmektedir. Fe ve Mn 'in bakteriler tarafindan ktrlmesi
olayi uzun sreden beri bilinmektedir. Fe ve Mn iyonlari oksijensizlik nedeni
ile fitre tabakasinin minerilizasyon gcn kaybetmesi halinde yeralti
suyunda grnr.
Oluumunun nedenleri ise :
- Oksijensizlik,
- ndirgeyen maddelerin bulunmasi (Organik ayrima rnleri, H2S,
NH4).
- Yeterli miktarda serbest CO2 'nin bulunmasi.

238

Alglerin filtre yataindaki geliimi de aylara gre deiik, deiik

olmakktadir.
- lkbaharda Kieselalgleri (Melosira trleri) grlrken; yaz aylarinda ise,
Cladophora chaetophora, Ulothrix gibi yeil algler bunu takip eder.
Sonbaharda tekrar Kiesel algleri (Melosira trleri) grlr. Bazen
ilkbaharda kisa sreli olarak, zayif bir ekilde mavi alglerin de (Oscillatoria)
gelitii grlmektedir.
Yava kum filtrelerinde gelien alglerin mekanik etkisi hem olumlu, hem de
olumsuz trdendir. zellikle Diatomalarin baskin olmasi, filtre tikanmalarina
neden olmaktadir.
Yeil algler kuvvetli gne iinlarina maruz kalinca, filtre yzeyinden
koparilirlar ve filtrenin geirimsiz olmasini engellerler. Alg ktlesinin
bulunmasi halinde kum filtresinin zerine gelen kil mineralleri bile tikanmaya
neden olamaz.
Algler, gerek gelimeleri ile gerekse de gaz kabarciklari vererek filtre
zerindeki sedimentleri gevetmektedirler. Bylece filtrenin mr
uzatilmaktadir.
Alg remesinin oksijen bilanosuna olumlu katkida bulunmasi isteniyorsa;
algler lmeden nce filtre zerinden toplanmalidir. Alglerin ani lmleri
anaerobik proseselere ve bunun belirtisi olan yeralti suyundaki mangan
konsantrasyonunun artmasidir.
Alglerin pH'i deitirmeleri, PO4 'i azaltmalari filtre fonksiyonuna olumsuz
etki etmemektedir. Alglerin bakterisid etkileri olduu iddia edilmektedir.
6. Su Depolarindaki ve letim Hattindaki Organizmalar
Burada grlen organizmalar ya dorudan doruya diardan srklenmilerdir yada bu su yapilarinin iindeki gelimelerdir.
Eer kum filtresi fazla ykleme altinda kalirsa ve zamaninda temizlenmezse,
o zaman bakteriler protozoalar ve hayvanciklar temiz su tarafina geebilir.
Organizma su depolarina ise havalandirma ve savaklama (taima) katlari ile
gidebilir.

239

Buna olanak vermemek iin de kum filtreleri zamaninda yikanmali, elek

(mikroelek) kullanilmali yarik, atlak, kapi, pencere vb. aikliklar iyi
kapatilmalidir.
Bir dier taraftan temiz su da hala, organizmalar iin yeterli besin maddeleri
varsa ikincil olarak organizmalar burada yerlemeye ve gelimeye balarlar.
Nasil?
- Temiz su depolarina suni reine boyalar srlmse ve usulune gre
yapilmamisa bakteriler ve mantarlar iin besi ortami oluturulmu
demektir.
- ik girmesi halinde ise fosfatlar alg gelimesinin tevik eder.
- Klorlama ile hayvansal organizmalar da bakterilerin gelimesi iin gerekli
olan besin maddelerini verir.
- yi aritilmami temiz su da ayrica, demir ve patojen bakterileri geliir.
- (=Asseln), kurtlar ve (Zuckmchenlarven = sinek larvalari) besleme
zincirinin doal bir sonucu olarak, yani bakteri ve mantarlarin gelimesinden
sonra ok miktarda rer.
- Boru bacalarinda katlarinda kalorifer iletim borularinin etkisi ile su
isinabilir.
- Su depolarinda veya iletim hatlarinda yeterli tam kariim olmamasi l
blgelerin noktalarin olumasi ve su depolarinda film tabakalarinin olumasi
beklenebilir.
Bu olguyu engellemenin en bata gelen kurali Fe, Mn, P gibi organik ve
ayrica organik maddelerin sudan uzaklatirilmasidir. Biyolojik inert
boyalarin ve maddelerin kullanilmasi ve kimyasal sava dier nlemler olarak
siralanabilir.
Burada sirasi iken biraz klorlamadan sz etmede yarar var;
Klorlama dozlari; ime suyundaki sinir deeri
0.3 - 0.6 mgCl/lt
Bakteri, protozoalar
0.2 - 0.5 mgCl/lt
Salgi zarli ipiliksi bakteriler
ok klorlama

240

Bir gnlk sinek lavralari

3 mg Cl/lt
(Wasser asseln)
15 mgCl/lt
Yeil algler
5-150 mgCl/lt
eklinde uygulanabilir.
Kloramin (Klor ve amonyak) klordan yz kat daha etkindir.
Bakir verilmesi:
Alglere
0.1-0.5 mg CuSO4/lt
(Bazi durumlarda 10 mg/lt'e kadar verilir)
Sphaerotilus'a
0.2 mg/lt
Protozoalar'a
0.2-0.6 mg/lt
Deresuyu pire yengeci (= Bachflohkrebse)
10 mg/lt
Yksek dozlarda bakir verilmesi halinde bir alici ortama verilmeden nce
yeterince seyretilmelidir. Yoksa balik lmleri beklenebilir. me suyundaki
sinir deer ise 0.05 mg/lt dir.

7. Deniz Ekosisteminin Kirlenmesi ve

Etkileri

Deniz ekosistemine ulaan kirleticiler genelde kiyi eridinde belirliliini

kirliliklere sebep olurlar. Atiksuyun bnyesinde zararli maddeler ve patojen
organizmalar midyelerde ve alglerde depolanir. Tuzlu suda len tatlisu
algleri planktonlari da srekli olarak ortama organik madde taimi
olurlar. Bu nedenle tatli su aizlari (Deltalari) ayritirma verimi yksek
gei blgeleri (Taiyici) olarak grlmelidir. Atiksularda kirlilik-te
patojen bakteriler ve virsler kiyi sularina iletilmektedir. Midye vs. birikmesi
ve kiyidaki artiklarda oalmasi bir enfeksiyon tehlikesi oluturmaktadir.
Yzer maddeler de estetik aidan hi de gzel deildir.
P, N gibi besin maddeleri ayrica akarsularla birlikte kiyi bl-gesine
tainmaktadir. Bu da tek hcrelilerin airi bir ekilde oalmasina neden
olmaktadir (Dinoflagelatten). Bunlar da tok-sik maddeler iermektedir.
Midye ve benzeri hayvanlarda bu tek hcrelilerin birikmesi yiyen insanlarda
bairsak hastaliklarina ve bir tr deniz kuunun da lmesine sebep
olmaktadir. Kuzey denizine Rhein den 65 t/g, Themse'den 17 t/g ve Ems,
Weser, Elbe'den 100 t/g olmak zere toplam olarak gnde 182 ton fosfor
verilmektedir. Hamburg'tan gnde 700 m3 amur dklmektedir. Sakincali
sanayi artiklari dklmektedir.

241

Kait retiminde ve PVC retiminde oluan atiksularda civa miktari

yksektir.
ngiltere kiyilarina 1 milyon ton/yil termik santral kl, 1.8 milyon/yil kmr
retiminden kati maddeler 500 ton/yil kimya sanayi artiklari yk olarak
gelmektedir. Ayrica gnde 1.000 ton H2SO4, 2500 ton olur.
250 ton demirslfat, 7 ton inko tuzlari, ve 3 ton fenol da ilavesidir. Bu
verilenler kirleticilerin tamami deildir.

8. Su Temini ve Daitiminin Mikrobiyolojisi ve Biyolojisi

Virusler, Protozoalar, Hayvanlar ve Bitkiler
Yeralti suyunda, kuyularda, ime suyu aritma tesislerinde, su depolarinda ve
daitim ebekelerinde grlebilirler. Patojen organizmalarin varlii suyun
kalitesini bozar. Suyun kaynai ve kirlenme derecesi hakkinda bir fikir verir.
Veya su aritilma-sinda yardimci olurlar (yava kum filtrelerinde olduu gibi),
veya da boru hatlarinda demir bakterilerin sebep olduu gibi daitim
engellerler.
Yeraltisuyunda hem gerek yeraltisuyu kayvanlarina, hem de yzeysel sudan
karimi tainmi organizmalara rastlamak mmkndr. Gerek yeraltisuyu
hayvanlari iiksiz ortamlara adapte olmutur, Niphargus = maara
salyangoz kaynak suyu kurtlari gibi. Eer kaynak sulari aritilmadan
ebekeye verilirse bu hayvanlari, organizmalari suyun iinde bulmak
mmkndr. Estetik olmayan bir durum, fakat su kirlenmesi anlamina
gelmez. Yzeyden tainan;
Tm yeil plankton algleri
Kuyu sel kurdu(gordius)10-50 cm uzun
Kuyu kazicilar (Haplotaxis) 30 cm uzun
gibi organizmalar, yeralti suyunun yzeysel sulardan etkilendiini gsterir.
9. Kiyi Sizdirmasi ve Toprak Pasaji Sirasindaki Organizmalar ve
Biyolojik Prosesler
Akarsu iindeki fazla askida kati madde ve fitoplankton bulunmasi tabaninin
tikanmasina sizmanin engellenmesine neden olur. Ayrica akarsuda besin

242

maddesinin fazla olmasi bakterilerin mantarlarin, protozlarin ve hayvansal

organizmalarin da (Porlarinda) oalmasina sebep olur ve kuyulara da
iletilmi olunur. Bu kuyu suyunun tadini bozacai gibi kuyu besleyen
kanallarin tikanmasina da sebep olabilir. Hayvansal organizmalar tikanmayi
engelleyici faaliyet gstermektedir. Biyolojik ayrimayan maddeler ise
elimine edilememektedir. Zehirli maddeler biyolojik paralama proseslerini
engellemektedir.Toprak pasaji sirasindaki olaylari ekil 38'de incelendiinde
daha kolay anlamak mmkndr.
Bir su ortami ok sayida mikroorganizma bitki ve hayvan iin biyotop
oluturur. Bu biyosnz de suyun abiyotik faktrlerine (Sicaklik, iik,iddet,
organik anorganik besin maddeleri v.b) bali olarak ortamin kalitesini
deitirir. O2 miktari, tadi, kokusu, rengi ve iindeki biyomas miktari ve trce
dailimi. Su ortaminin kendi kendini aritma yeteneini aan boyutlarda
kirlilik geldike olumsuz ynde deiir.ekil 39' da bunu grmek
mmkndr.
10. Bir Sucul Ekosistemde Disal Etmenlerin Etkileri
. Sucul ekosistemdeki biyolojik prosesler abiyotik unsurlardan yamur,
rzgar, sicaklik, tuzluluk v.d. gibi parametrelere balidir. rnein sicaklia
balidir. Sicakliklarin farkli olmasi tabakalamaya neden olmaktadir. rnein
glde ekil 40'da de grld gibi tabakalamalara neden olmaktadir.
. Yzey tabakanin yenilenmesine sicakliin ve gaz aiina bali olarak
yzeyde gaz aliverii olmaktadir.
. Gne iinlari birincil reticilerin anorganik maddelerden organik madde
retimi ve bu sirada ortama O2 vermesi iin gerekli olan enerjiyi salar. Si
sularda, lagnlerde, kk gllerde iik suyun dibine kadar, normalde suyun
bulanikliina ve rengine bali olarak gidebilirken; derinlii fazla olan
gllerde, barajlarda bu olay ancak kiyilarinda gereklemektedir (ekil 41).
Byle bir sucul alici ortama gelen besin maddeleri organik ise birincil olarak
O2- bilanosunun anorganik ise nce bitki retimini, sonra da CO2bilanosunu etkiler.
. Bir durgun su, veya su ekosisteminde iikli ve iiksiz blge-leri grmek
mmkndr. Epiliminiyon tabakasi genelde CO2, H2O, NO3, PO4 gibi
anorganik maddeleri, gne enerjisi yardimi ile selloz, ya, karbonhidrat,
protein gibi organik maddelere dntrrler. Ototrof organizmalarla doludur
(reticiler). Bu ise O2- bilanosunun ikincil olarak bozulmasina koku ve

243

toksik maddelerin retilmesine sularin filtrelerde iyi aritilmasinin

engelenmesine sebep olabilir. Ayrica bu retilmi rnler hayvansal
organizmalar iin (tketiciler) besin maddesi kaynaini oluturmaktadir. Bu
tabakayi kisaca st tabaka beslenme tabakasi olarak grmek mmkndr.
Atlama tabakasi olan metalinmiyondan sonra gelen hipolimniyon, derin su
yani paralanma ayritirma tabakasi ise heterotrof organizmalarla doludur.
Bakteriler (105-106 bakteri/ml) ve protozoalar organik maddele-ri
enerji kaynai olarak kullanip paralarlar. Bylece besleme tabakasinda
retilenlerle atiksularla iletilenler paralayicilar tarafindan burada O2
tketerek paralanirlar.
10.1. Sucul Ekosistemde Biyolojik Prosesler
Asimilasyon (zmleme, fotosentez) prosesleri olmaktadir. CO2, H2O
mineral maddeleri (N, P, S, vs.gibi) ve enerji kullanilarak organik madde ve
O2 retilmektedir:
6 CO2 + 6 H2O ---------------> C6 H12 O6 + 6O2
Blm 1'deki ilgili ekil'de de grld gibi de ayrima paralanma
(disimilasyon, solunum, fermantasyon, rme) olmakta ve organik
maddeler oksijenli ve oksijensiz ortamdan fakir ara rnleme (organik
asitler, alkoller) veya anorganik nihai rnlere (CO2, H2O,NO3 vb.)
indirgenmektedir.
. Biyolojik faaliyetler sirasinda O2 miktari da etkilenmekte ve epilimniyonda
bu deer doygunluk deerini de amaktadir. Buna karilik hipolimmiyon da
ise olay hale stagnasyon dnemlerinde oksijensizlie kadar gitmektedir.
(ekil 42)
. Karbon ortamda organik madde CO2, HCO3, CO3 eklinde bulun-maktadir.
Kireli maddelerin girmesi, atmosferden girdiler ve disimilasyon yolu
ile ilaveler olmaktadir. Karbon azalmasi ise bitkide hayvanda ve zemin
amurunda tespit ile olmaktadir. Kuvvetli, iddetli iillanma durumunda airi
alg remesi ile ortam doal olarak (biyolojik yolla) kiresizlendirilmi ve pH
artirilmi olur. ekil 43' de sucul ekosistemdeki C - Dngs grlmektedir.
. Azot da organik madde inaasinda zellikle protein yapilmasin da ok
nemli yapi taini oluturmaktadir. Azot ortama erozyonla, atiksu ile azot

244

balayan bakterilerle, mavi alglerle vb. gibi yollarla gelebilir.Denitrifikasyon

ve beslenme zinciri yolu (bitki hayvan) tespit veya elimine edilebilir; dip
amurunda birikebilir.
. Kkrt de protein olumasinda nemli bir yapitaidir. Sucul ekosisteme giri
protein ve sulfat eklinde olabilir. H2S oluumu ise evre Mhendislii
aisindan nem arzetmektedir.
. Justus von Liebig'e gre fosfor genelde bitki gelimesini sinirlayici bir
faktrdr. Sucul ortama atiksu (deterjan) drenaj suyu (gbre) erozyon
(mineralin yapisinda) gibi yollariyla gelmektedir. O2' li sularda fosfor Fe+++
iyonlari tarafindan ve humus kolloid kompleksinde balanabilir. Dip
amurunun anaerobik blgesinderme sirasinda fosfor tekrar aia ikar ve
sirklasyon dnemlerinde de su ktlesinde yapilir.
10.2. Akarsularda Biyolojik Prosesler
Gllerde ototroflar tarafindan organik madde retimi hakim durumda oluu
nedeni P ve N girdisinin irdelenmesi, incelenmesi nem arzederken;
akarsularda daha ziyade heterotrof organizmalar egemen durumdadir.
Bundan dolayi da O2 tketen maddelerin girdisini bilmek, incelemek
nemlidir.
Akarsu ekosistemine zarar ise;
- zlm ve zlmemi organik maddenin ilavesi
- kmr, kum, tuz, demiroksit gibi anorganik maddelerin
akarsuya akitilmasi
- Zehirli ve engelleyici maddelerin verilmesi
- Hasta yapici mikroplarin verilmesi yollariyla verilebilir.
10.3. Sucul Ekosistemlerin Biyolojik Olarak ncelenmesi
Sularimizin kirlilik dzeylerine gre bitkisel ve hayvansal organizma
topluluu olumaktadir. te bu organizmalardan yararlanarak sularin kalitesi
hakkinda bir fikir yrtmek, siniflandirmak mmkndr. Su kalite sinifi
(SKS) drde ayrilir. (Bak Tablo 16 ve ekil 14).

245

Tablo 16 : Su kalitesi siniflari (SKS)

------------------------------------------------------SKS
Tanimi
fade rengi
------------------------------------------------------I
Kirlenmemi
Mavi
II Az kirlenmi
Yeil
III ok kirlenmi
Sari
IV ok fazla kirlenmi Kirmizi
------------------------------------------------------Biyolojik incelemeler uzun sre iin bir yorum ve aiklama getirirken;
kimyasal analizler ise ancak numune alindii ani ifade eder, tanimlar.
11. Soutma Suyunun Biyolojik Yaama Etkisi
Sularda yaayan organizmalar genelde sicak kanlilarda olduu gibi evre
sicakliina bali olmadan kendi sicakliklarinin ayarlanmasini yapamazlar. Bu
nedenle soutma suyunun sebep olacai sicaklik artmasi canlilarin
yaamlarini ne kadar uzun sre deimi kalirsa o kadar hizli ve populasyonu
deiir. Bu nedenle de sadece soutma suyunun maksimum sicakliinin limit
olarak verilmesi yeterli deildir.
. Balik, midye v.b gibi makroorganizmalara etkileri vardir.
Baliklar farkli O2 miktarina sicaklia, derinlie ve akintilara ihtiyac
gsterirler. Bazi baliklar (Alabalik vb.) oksijence zengin serin 200C
sicakliklarda kuvvetli akintilarda ve derin sularda yaarken; bazilari da (
Barber=
; Brasser= ve Karpfen= sazan ) az oksijenli, ilik (25-26 0C),
yava akintili ve az derin sularda yaarlar. Mevsimlere gre su sicakliinin
deimesi onlarin yaam siklsn (dngsn) olutururlar (Yumurtanin
gelimesi, remesi, gelimesi, bymesi vb.).
Salyangoz, midye ve tatli su sngerleri yksek sicakliklarda hizli
gelimektedir. Hale hazir bu canlilarin gelimesi hi engellenmezse, ok hizli
geliirler, kullanma ime sularinin, hatlarinin ve trbnlerinin tikanmasina
sebep olurlar; byk ktleler halinde remesi ise suyun tadini bozulmasina
bile neden olmaktadir.
.Termik kirlenme su da yaayan mikroorganizmalari da ok
etkilemektedir.

246

Her bir derece sicaklik artmasi O2 tketilen proseslerin (nitrifikasyon da buna

dahil). Her gn O2 tketiminin % 16 artmasina neden olur. Heterotrof
prosesler ototrof proseslerden daha fazla olduu iin de zamanla O2 azilir,
yok olur.
Planktonlarin populasyonu deiir. 25 0C'nin altinda kizel algleri yaarken
sicakliin 28 0- 30 0C'ye ikmasi ile yeil ve mavi algler tarafindan ortamdan
uzaklatirilirlar, silik kalirlar. Toksik metabolizma artiklari (fitotaksin) koku
ve tad maddeleri suyun kalitesini bozarlar 28-30 0 C dolaylarinda zengin
Aktinomycet populasyonuna rastlanabilir, bu da ortama fazla antibiyotik ve
fitotoksin salgilar.
Ayrica tahliye kanalina aniden verilen sicak su oku planktonlarin hemen
lmesine sebep olabilir. Bylece heterotrof organizmalar iin besin maddesi
oluur.
Patojen organizmalarin iyi gelime sicaklii 370 C olduu iin termal kirlenme
parasit ve mikroplarin gelimesini salar.
Mikroorganizmalar iletim hatti cidarlarinda ayritirma ve paralanmalara
neden olabilirler. rnein borularda amur birikmesi ve biriken amurlarin
organik maddelerinin paralanmasi sonucunda CO2 oluur. CO2 ise
znebilir demir bikarbonatlarin olumasini salar:
Fe+++ CO2

----------------------> Fe (HCO3)2

Desulfovibrio'lar tarafindan anaerobik paralanma sonucunda

ise H2S oluur;
8 [H] + SO42- ---- Desulfovibrio -----> H2S + 2H2O + 2OH
[H] = organik madde, hidrojen veren kaynak ve sonra Thiobacillus
bakterileri younlami su tabakasi oksitleyerek slfata ykseltger.
H2S + 2O2 ----- Thiobacillus ------> H2SO4
ekil 45' de bu olayi grmek ve gz nnde canlandirmak mmkndr.

247

12. Su Alma Yapilarindaki Organizmalar

Bakteriler
biyofilm tabakasi oluturmakta
O2 transferini
engellemektedirler, ayrica korozyon engelleyicilerin metal yzeye temas
etmesine mani olmaktadirlar. Airi biimde bakteri remesi (Sphaerotilus)
tikanmalara neden olabilir. Kalin biyofilm tabakalari mikrobiyel korrezyona
neden olmaktadir.
Mantarlar ise genelde ahap konstruksiyonuna zarar vermektedir. Mantar
rmeleri grlmektedir.
Algler kanallarin soutma kulelerinin ve su alma yapilarinin iik alan
kisimlarinda fazla biyomas olutururlar ve tikanmalara neden olabilirler.
Tatlisu sngerleri ve yosun hayvanciklari ise kalin tabaka (kaplama)
olutururlar ve dolayisiyla boru veya kanal aplarini daraltirlar. Bunlar sabit
kalan yksek sicakliklarda bol miktarda gelimektedir.
kenarli midyeler (Dreissena polymorpha); Filtreleme aygiti ile su iindeki
askida kati maddeleri alirlar. Buna ramen iletim borularindaki izgara
tesislerindeki ve pompalardaki zararlari yararlarindan ok daha fazladir. 0.1
mm den kk larvalari her trl elektron gemekte iletim hatlarinda
drtyil iinde 4 cm boyunda olacak kadar bymektedirler. Bunlar daha
sonra 30 cm kalinlia kadar tabakalar oluturmaktadir. Dolayisiyla da boru
kesitlerini daratmaktadirlar lmeleri halinde ise rks, kfl koku ve tad ve
ok sayida bakteriler olumaktadir.
Bu oluumlari engellemek iin ok klorlanmasi, biyosid uygulamasi, bakir
verilmesi, ozanlama yapilabilir. Ayrica 1.5 mg Cl/lt klorlama ile birlikte
filtrasyon kombine tatbik edilebilir.

248