SVEUILITE/UNIVERZITET VITEZ U TRAVNIKU

FAKULTET POSLOVNE INFORMATIKE

STUDIJ ESTOG CIKLUSA, I. GODINA STUDIJA
SMJER: INFORMACIONE TEHNOLOGIJE

HARDWARE
SEMINARSKI RAD

Travnik, 7/2015
SVEUILITE/UNIVERZITET VITEZ U TRAVNIKU

FAKULTET POSLOVNE INFORMATIKE

STUDIJ ESTOG CIKLUSA, I. GODINA STUDIJA
SMJER: INFORMACIONE TEHNOLOGIJE

HARDWARE
SEMINARSKI RAD

IZJAVA: Ja Sandrino Vulovi student Sveuilita/Univerziteta Vitez Travnik,

Indeks broj: 0269-14/DIT odgovorno i uz moralnu i akademsku odgovornost
izjavljujem da sam ovaj rad izradio potpuno samostalno uz koritenje citirane
literature i pomo profesora odnosno asistenata.

Potpis studenta: Sandrino Vulovi

Predmet: Poslovne aplikacije

Profesor: Doc. dr. Hadib Salki
Asistent: Mr.sc Almira Salki
Student: Sandrino Vulovi

Sadraj
2

1. UVOD..........................................................................4
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.

PROBLEM, PREDMET I OBJEKT ISTRAIVANJA..............................4

SVRHA I CILJEVI ISTRAIVANJA....................................................4
ZNANSTVENE METODE...............................................................4
STRUKTURA RADA......................................................................4

2. OPENITO O HARDVERU...............................................5
2.1.

HISTORIJA RAUNARA.................................................................5

3. HARDVERSKE KOMPONENTE.........................................7
3.1. KUITE..................................................................................... 7
3.1.1.
Vrste kuita...........................................................................9
3.2. MATINA PLOA.........................................................................9
3.2.1.
Kako radi matina ploa?......................................................10
3.2.2.
Dijelovi matine ploe...........................................................10
3.3. PROCESOR...............................................................................12
3.3.1.
Kako radi procesor?..............................................................13
3.4. RAM MEMORIJA.........................................................................14
3.4.1.
Vrste RAM memorija.............................................................15
3.5. HARD ILI TVRDI DISK................................................................15
3.5.1.
Glavni dijelovi hard diska......................................................16
3.5.2.
Kako radi HDD?.....................................................................17
3.6. OPTIKI UREAJI.......................................................................18
3.7. FLOPY DISK DRIVE....................................................................19
3.7.1.
Istorijat flopi diska................................................................19
3.7.2.
Princip rada flopy disk-a.......................................................20
3.8. TASTATURA............................................................................... 20
3.9. POKAZIVAKI UREAJI..............................................................22
3.9.1.
Dijelovi mia.........................................................................22
3.9.2.
Vrste mieva.........................................................................22
3.10. GRAFIKA KARTICA...................................................................23
3.11. ZVUNA KARTICA.....................................................................25
3.12. MRENA KARTICA.....................................................................26
3.13. NAPAJANJE................................................................................ 27
3.14. MODEM.................................................................................... 27
3.15. MONITOR..................................................................................28
3.16. PRINTER................................................................................... 28
3.16.1. Brzina rada printera..............................................................28
3.17. SKENER.................................................................................... 29
3.17.1. Nain rada............................................................................29
3.18. WEB KAMERA........................................................................... 29

4. ZAKLJUAK................................................................30
LITERATURA....................................................................31

1. UVOD

1.1.

PROBLEM, PREDMET I OBJEKT ISTRAIVANJA

Dananji PC ima bolje performanse, vie memorijskog i diskovnog prostora nego

mainframe-i iz 1960-tih i 1970-ih koji su kotali vie miliona US$. Od 1970-tih
dizajneri sve vie zavise od tehnologije izrade integrisanih kola. Do pojave
mikroprocesora, performanse su rasle 25-30% godinje, a od kraja '70-tih rast je 35%.
Od tada gotovo svi dizajneri prelaze na mikroprocesore.
Zato se, poetkom 1980-tih pojavljuju RISC arhitekture. Od polovine '80-tih, nakon
izlaska na trite, njihove performanse rastu 50% godinje.
Renesansa raunarskih arhitektura je dovela do toga da je 1995. godine, odnos
performansi tada vladajuih mikroprocesora i onoga to bi nastalo iskljuivo
tehnolokim usavravanjem klasinih arhitektura vei od 1:5.
Predmet seminarskog rada je da se upoznamo sa hardverskim komponentama, kako
ulaznim tako i izlaznim, te njihovim brzim razvojem.
U radu se mogu uoiti sljedei objekti istraivanja: hardverske komponente.
1.2.

SVRHA I CILJEVI ISTRAIVANJA

Osnovni cilj seminarskog rada a time i istraivanja je upoznati se sa dijelom harvera

koji sainjavaju jedan raunar.
1.3.

ZNANSTVENE METODE

Osnovne metode: Koritenjem dostupne strune literature za potrebe ovog

seminarskog rada analizirane su hardverske komponente raunara.
1.4.

STRUKTURA RADA

Struktura seminarskog rada je usklaena sa Uputstvom za pisanje seminarskog rada

na prvom ciklusu studija kao i temi seminarskog rada. On sadri pet poglavlja.
Prvo poglavlje, Uvod, sadri pet podpoglavlja:

Problem, predmet i objekt istraivanja,

Svrha i ciljevi istraivanja,
Znanstvene metode,
Struktura rada.

Drugo poglavlje, govori openito o hardveru i obrauje historijat nastanka raunara..

Tree poglavlje opisuje hardverske komponente, njihov historijat i princip
funkcioniranja pojedinih komponenti.
etvrto poglavlje je zakljuak.
4

2. OPENITO O HARDVERU
Hardver ili raunarski hardver (eng. hardware; computer hardware) jeste fiziki,
opipljivi dio raunara. Hardver se mnogo rjee mijenja nego softver. Zbog toga su i
takvi nazivi, jer na engleskom soft znai meko, dok hard znai tvrdo. Mogunosti
raunara u najvioj mjeri zavise od hardvera i njegove kvalitete.
Hardverska, raunarska arhitektura koja se koristi u kunim raunarima se naziva
Von-Neumann arhitektura. Takoer, postoje i druge arhitekture, ali se mnogo rjee
koriste.
Najbitniji dijelovi u raunaru od kojih zavisi brzina i performanse istog su brzina
procesora (CPU)1, koliina, tip i brzina RAM-a, vrsta ipseta, brzina FSB-a2, brzina
hard diska i GPU3 grafike karte. Snaga grafikog ipa je bitna samo za aplikacije
gdje je potrebno prilino brzo iscrtavanje slika kao kod 3D raunarskih igara, CAD
softvera i tako dalje. Takoer je bitna softverska podrka, odnosno drajveri. Bez njih
mali broj hardvera funkcionie svom snagom (CPU je izuzetak), i nezamislivo je
imati brz raunar bez odgovarajuih drajvera, posebno ako se radi o matinoj ploi i
grafikoj karti.
Iako svi nabrojani dijelovi nisu nuni za rad raunara, bez veine bi rad na raunaru
bio znaajno otean. Naoitiji je primjer mogunost raunara da radi bez raunarskog
mia, koji je nezamjenljiv u dananjem grafikom softveru i operativnim sistemima.
2.1.

HISTORIJA RAUNARA

Istorija raunara je vana da bi se razumjela hronologija razvoja tehnologija koje su

uticale na razvoj raunarskih arhitektura. Na osnovu tih znanja lake je razumjeti
sadanjost i budunost raunarskih komponenti i sistema.
U proteklih 50 do 70 godina raunari se mogu podijeliti na 4 do 5 generacija. Svaku je
obiljeio neki znaajan tehnoloki napredak. Bilo da se radilo o napredku u veliini,
cijeni, potronji energije, efikasnosti ili pouzdanosti, on je omoguio novi iskorak u
istoriji raunara. Napredak u veliini je omoguio da za smjetaj raunara vie nije
potrebna vea uionica, ve da se on moe smjestiti na sto, u krilo ili ak na dlan.
Napredak u cijeni je u velikoj mjeri poveao pristupanost i omoguio da se od
situacije kada su raunare mogli priutiti samo vojska i velike dravne institucije,
doe do toga da danas ima vie raunara nego ljudi na planeti (raunajui i ugraene).
Potronja energije u raunarima se drastino smanjila, za nekoliko redova veliine, i
time poveala efikasnost, performanse i pouzdanost raunarskih sistema. Od raunara
iz 1950-tih godina, koji su imali srednje vrijeme izmeu otkaza reda 20-tak minuta,
pouzdanost se toliko popravila da dananji (mnogo sloeniji) raunari, naroito
serveri, rade godinama bez greke.

1 CPU - Central Processing Unit

2 eng. Front Side Bus ili sabirnica
3 GPU Graphic Processing Unit
5

Prva generacija raunara, iz 1940-ih i 1950-ih godina, je bila bazirana na

elektronskim vakuumskim cijevima kao prekidakim elementima. Raunari su bili
skupi, glomazni, nepouzdani i troili su enormne koliine elektrine energije. Kao
ulazno-izlazne ureaje koristili su buene kartice ili trake, a memorija je realizovana
na rotirajuim magnetnim bubnjevima. Programirani su u mainskom jeziku pomou
spojnih kablova i viepoloajnih prekidaa.
Druga generacija raunara, iz 1950-ih i 1960-ih godina (uz preklapanje u vremenu
sa prethodnom), je bila bazirana na tranzistorima kao prekidakim elementima. Oni su
bili mnogo manji, bri, jeftiniji, energetski efikasniji i pouzdaniji od vakuumskih
cijevi. Programi za njih su pisani u asemblerskom jeziku, a pojavile su se i prve
verzije jezika visokog nivoa FORTRAN4 i COBOL5.
Trea generacija raunara, iz 1960-ih i 1970-tih godina, je bila bazirana na
integrisanim kolima. U poetku to su bila kola malog stepena integracije (SSI, od eng.
Small Scale Integration, nekoliko desetina tranzistora na silicijumskom supstratu ipu), dok se kasnije prelo na srednji (MSI, od eng. Medium Scale Integration,
nekoliko stotina tranzistora na ipu) i visoki stepen integracije (LSI, od eng. Large
Scale Integration, nekoliko hiljada tranzistora na ipu). Sa poveanjem stepena
integracije, raunari su postajali manji, bri i efikasniji. Pojavom tastatura i monitora
umjesto ranijih buenih kartica, traka ili teleprintera, raunari su postali pogodniji za
interakciju sa ljudima. Buenje kartica, slaganje i ekanje satima ili danima na obradu,
otklanjanje greaka i na kraju dobijanje rezultata je svedeno na nekoliko sekundi ili
minuta. Tada su se pojavili i prvi ozbiljniji operativni sistemi koji su omoguavali rad
vie programa i vie korisnika istovremeno i podigli efikasnost koritenja naraslih
raunarskih resursa.
etvrta generacija raunara, od 1970-ih do danas, je bazirana na
mikroprocesorima. Nju je omoguila pojava integrisanih kola vrlo visokog stepena
integracije (VLSI, od eng. Very Large Scale Integration, od stotinu hiljada tranzistora
na ipu, nadalje). Pod isti pojam spadaju i dananji procesori sa vie od milijardu
tranzistora, jer termin ultra-visokog stepena integracije (ULSI, od eng. Ultra Large
Scale Integration) nije zaivio. Od prve polovine 1970-ih, postalo je mogue itav
procesor smjestiti na jadan ip, ime je postao jedna komponenta raunarskog
sistema. U drugoj polovini 1970-tih, padom cijena procesora, pojavili su se kuni
raunari, ugraeni raunati i poela je era linih (personalnih) raunara. Rast
performansi procesora omoguio je pojavu grafikog korisnikog okruenja (GUI, od
eng. Graphical User Interface) i mia (dobio ime po obliku i kablu koji lii na rep). Na
tritu su se poeli pojavljivati i prenosni ureaji (HHD).6
Mnogi autori i dananje raunare smatraju pripadnicima etvrte generacije jer su i
dalje bazirani na mikropocesorskim tehnologijama. Drugi pak dananje i budue
raunare smatraju petom generacijom, ne toliko kao posljedicu razvoja hardverskih
tehnologija, ve prvenstveno po sve veem koritenju vjetake inteligencije kako bi
se raunari uinili jednostavnijim za upotrebu i slinijim ljudima po nainu interakcije
4 FORTRAN - Formula Translation, imperativni programski jezik koji je
bio razvijen tijekom 50-ih godina dvadesetog stoljea
5 COBOL - COmmon Business Oriented Language je jedan od
najstarijih viih programskih jezika.
6 eng. Hand Held Devices
6

sa okolinom. Promijenjen je pogled na raunarstvo, a podrazumjevaju se gotovo

neogranieni raunarski resursi. Primjeri za to su pokuaji da se glasom i prirodnim
(ljudskim) jezicima komunicira sa raunarom (razgovara). Zbog potrebe za visokim
performansama, esto se u ovu generaciju svrstavaju i paralelne raunarske
arhitekture.7

3. HARDVERSKE KOMPONENTE
Hardver raunara obino ukljuuje sljedee dijelove:

Kuite - kutija u kojoj je smjetena veina ostalih dijelova,

Matina ploa - uglavnom obavlja funkcije potrebne za povezivanje ostalih
dijelova u jednu cjelinu,
Procesor (CPU, eng. kratica za central processing unit) - osnovni dio koji
obrauje podatke izvoenjem raunalnih programa,
Radna memorija (RAM) - elektronika memorija za kratkorono spremanje
podataka (onih koje procesor trenutano obrauje); podatci se gube nakon
nestanka napajanja,
Hard disk - magnetni ureaj za dugorono spremanje podataka,
Optiki pogoni (CD i DVD pogon) - spremaju podatke na optike medije,
FDD - sprema podatke na diskete,
Tastatura - slui za zadavanje tekstualnih naredbi, tj. unos teksta,
Pokazivaki ureaji (eng. pointing device) kao to su npr. mi, touchpad,
kuglica (eng. trackball), igraa palica (eng. joystick) - slue za zadavanje
naredbi upravljanjem pokazivaa na ekranu raunara,
Grafika kartica - stvara signal za prikaz slike na raunalnom zaslonu
Zvuna kartica - stvara audio signal za reprodukciju zvuka u zvunicima ili
drugom audio ureaju te prima signal iz mikrofona ili drugog audio ureaja
Mrena kartica - omoguuje komunikaciju putem raunalne mree,
Napajanje - pretvara elektrinu struju iz naponske mree u onu potrebnu za rad
dijelova u raunalu,
Modem - omoguuje komunikaciju putem telefonske linije,
Ekran (monitor) - prikazuje sliku koju stvara video adapter,
Printer - slui za ispis podataka na papir,
Skener - slui za unos podataka s papira,
Web kamera (foto ili video) - snima statinu ili pokretnu sliku (i zvuk) za unos
u raunar.

3.1.

KUITE

U kuitu raunara standardno se smjetaju slijedee interne komponente:

7 N.Nosovi i . Juri, Osnove raunarskih arhitektura, Univerzitetski

udbenik ETF-a u Sarajevu, 2012. godina
7

Matina ploa, na kojoj se nalaze procesor, RAM, sabirnice, ROM i ostali

dijelovi i utinice (slotovi) za ekspanzione kartice;
RAM (Random Access Memory-memorija sa sluajnim pristupom) slui za
privremeno smjetanje podataka, tako da raunar ne mora da lovi po vrstom
disku da bi neto pronaao sa im treba da rauna i ta treba da radi. ak ta
vie, RAM svojim performansama moe doprinjeti poveanju brzine rada
raunara.
ROM (Read Only Memory-memorija koja se samo ita i u nju se ne mogu
upisivati podaci ili instrukcije).
Ureaj za napajanje (power supply) oklopljeno metalno kuite u kojem se
nalazi ureaj za napajanje el. energijom, kontroler napona i ventilator za
hlaenje mrenog dijela,
Kontroleri ureaja za skladitenje podataka (storage controllers) tipa IDE,
SCSI ili nekog drugog tipa, koji kontroliu hard disk, floppy disk, CD-ROM
i/ili DVD ROM i druge pogone (drives); Kontroleri su smjeteni direktno na
matinoj ploi (on-board) ili na ekspanzionoj kartici,
Kontroler ispisa na monitor (video display controller) koji proizvodi izlaz iz
raunara na ekran,
Kontroleri raunarskih sabirnica (paralelna, serijska, USB95) koji slue da
poveu raunar sa eksternim perifernim jedinicama kao to su tampai ili
skeneri.
Neki tip izmjenjivog medija za upis podataka:
CD najei tip izmjenjivog medija, jeftin je ali je lomljiv.
DVD
Floppy disk - Interno skladite za podatke na kojem se uvaju podaci u
raunaru radi kasnijeg korienja.
Hard disk za trajnije smjetanje podataka.
Kontroler prostora na disku (Disk array controller), poznat kao RAID sistem
(Redundant Array of Independent Disks), tj. sistem koji koristi vie vrstih
diskova za dijeljenje ili kopiranje podataka izmeu ureaja.
Zvuna kartica (Sound card) koja prevodi signale sa sistemske ploe u jezik
koji slualac moe uti ili itati i koja na sebi ima prikljuke za zvunike.
Mreni ureaji-za povezivanje raunara na Internet i/ili sa drugim raunarima
Modem - za povezivanje putem telefonskog biranja (dial-up connections)
Mrena kartica (Network card) - za ADSL/kablovski Internet i/ili za
povezivanje sa drugim raunarima.
Ostali periferni ureaji.8

Kuite je metalna kutija koja ini oklop centralne jedinice. Ono slui da zatiti
unutranje ureaje od spoljnih uticaja (praine, toplote, hladnoe, vlage, udara i sl.)
Takoer titi i korisnika od kontakta sa strujom.
Sa prednje strane kuita nalaze se:
1. Dugme za ukljuivanje - Power
2. Otvori disketnih jedinica i CD ROM ureaj.
8 Prof. Dr. Lazo Rolji, Informacije sistemi upravljanje uvod u
informatiku, Sveuilite/Univerzitet Vitez Travnik
8

Sa zadnje strane su prikljuci za periferne ureaje koji se zovu PORTOVI.

3.1.1. Vrste kuita

Slika 1. Desktop Izvor: Goolge slike

Slika 2. Tower Izvor: Google slike

DeskTop (horizontalno postavljeno kuite) stoji na stolu, a monitor je na kuitu

Tower (vertikalno) kuite koja se obino dri pored radnog stola, na podu.

3.2.

MATINA PLOA

Matina ploa (Motherboard) je temelj jednog raunarskog sistema. To je plastina

ravna ploa na kojoj su vieslojno utisnuta tampana metalna (aluminijum ili bakar)
strujna kola - sabirnice ili transverzale (buses), i na kojoj se nalazi prikljuno mjesto
za mikroprocesor, zatim ekspanzioni slotovi (expansion slots) za operativnu memoriju
(RAM9, ROM10), grafiku karticu, zvunu karticu, TV karticu, mrenu karticu,
modem i slotovi za ostale ekspanzione kartice, kontroleri za diskove i disketne
jedinice i ostale komponente koje ine raunarsku konfiguraciju, a zatim konektori za
prikljuivanje vanjskih ureaja sa raunarom portovi (ports).
Matina ploa se esto prodaje zasebno, bez procesora, memorije i ostalih tampanih
ploa sa integralnim logikim kolima ekspanzionih kartica (video kartica, zvuna
kartica, mrena kartica, modem i dr.) upravo zato da bi korisnik mogao sastaviti
raunar prema svojim potrebama. To je ujedno dio raunara koji najvie utie na
mogunost nadogradnje ili je ograniava.
Jedna vrlo popularna i masovno upotrebljavana vrsta matinih ploa za personalne
raunare je tzv. ATX ploa.

9 RAM (kratica od Random Access Memory - memorija s nasuminim

pristupom) je oblik primarne raunalne memorije ijem se sadraju
moe izravno pristupiti.
10 ROM (skraeno od engl. Read-only memory - memorija iz koje se
podaci mogu samo itati.
9

3.2.1. Kako radi matina ploa?

Jedan od najvanijih dijelova matine ploe je sabirnica. Preko sabirnice idu svi
podaci, te tako komponente meusobno komuniciraju. Brzina sabirnice se mjeri u
MHz-ima (megahercima).11 to je vea brzina to se vie podataka istovremeno moe
prenijeti. Najbitnija sabirnica je FSB sabirnica, koja povezuje Northbridge i CPU, a
kako memorija ide preko Northbridge-a FSB-ova brzina moe dramatino poveati
performanse raunara. Osim FSB-a, postoje i druge sabirnice:

Memorijska sabirnica spaja Northbridge sa memorijom

IDE sabirnica spaja Southbridge sa hard diskovima ili CD/DVD ureajima
AGP sabirnica spaja grafiku kartu sa memorijom i CPU
PCI sabirnica spaja PCI slotove sa Southbridge-om, takoer PCI sabirnicu
koristi novi PCI Express (koji se namee kao zamjena za PCI i AGP)

Slika 3. Nain komuniciranja svih dijelova u raunaru12

3.2.2. Dijelovi matine ploe

Slika 4. Matina ploa izvor: Google slike

11 Megaherc, milijun herca (1 MHz = 1106 Hz)
12Izvor:https://sh.wikipedia.org/wiki/Mati%C4%8Dna_plo
%C4%8Da#/media/File:Funkcionisanje.jpg

10

ipset: Glavni dio koji vee sve ostale dijelove sa procesorom, te alje glavnom
procesoru (CPU) informacije ostalim dijelovima. Sastoji se od dva dijela:

NorthBridge: NorthBridge je direktno povezan sa procesorom preko FSB-a

(eng. Front Side Bus ili sabirnica) to omoguava brzu dostupnost podataka iz
memorije i grafike kartice. Od njega najvie zavise performanse matine
ploe. Integrisan je na matinu plou to znai da se ne moe mijenjati, ali
njegova voltaa i performanse se mogu mijenjati kroz BIOS ili softverski.
Southbridge: Southbridge je sporiji od Northbridge-a te sve informacije iz
procesor-a idu prvo preko Northbridge-a pa tek onda na Southbridge koji je
sabirnicama spojen na PCI, USB, zvuni ip, SATA i PATA konektore itd.
Socket: Socket odreuje koji procesor se moe ugraditi u matinu plou.
Nemogue je staviti AMD procesor u matinu plou koja podrava Intel
socket (i ipset). Najkoriteniji socketi danas su:
Socket 478 - Stariji Pentium i Celeron procesori
Socket LGA775 - Novi Intel Pentium 4 procesori
Socket A - Stari AMD Athlon procesori
Socket 754 - AMD Sempron i neki AMD Athlon procesori
Socket 939 - Brzi i jako koriteni AMD Athlon 64-bitni procesori
Socket AM2 - Zamjena za socket 754 i 939, koristi DDR2 memoriju
BIOS: Basic Input/Output System (BIOS) kontrolie osnovne funkcije
raunara i svaki put provjerava svoje stanje prilikom paljenja raunara.
Memorijski slotovi: Slue kao dom za RAM memoriju, obino ih ima vie.
PCI utor: PCI (eng. Peripheral Component Interconnect) konektori za zvune,
TV, mrene, i nekada i grafike karte.
AGP utor: eng. Accelerated Graphics Port (AGP), konektor iskljuivo
namijenjen za grafike karte, karakterie ga vea brzina od PCI-a.
IDE konektori: eng. Integrated Drive Electronics (IDE), slui za spajanje
PATA hard diskova, optikih ureaja (DVD/CD-ROM/RW); obino se nalaze
dva konektora.
SATA konektori: eng. Serial Advanced Technology Attachment (SATA) je
neto novijeg datuma nego PATA, slui za konektovanje SATA hard diskova i
logino donosi bolje mogunosti; sam konektor je neto manji i praktiniji.
USB prikljuci: eng. Universal Serial Bus (USB) slui za prikljuivanje
vanjskih ureaja (printera, memorijskih stickova itd.). Najnoviji standard je
USB 3.0.
Legacy konektori: Rije je o prevazienim konektorima (serijskom i
paralelnom), ali su jo uvijek tu radi podrke starim ureajima iako se sve
manje koriste. Odlikuje ih mala brzina.
Konektori za periferije: Konektori za mi i tastaturu su takoer veoma stari i
nisu se previe mijenjali. Danas se mievi i tastature (rjee) sve vie proizvode
za USB standard.
CMOS baterija: Pamti neke vitalne i osnovne postavke. U sebi sadri i
sistemski sat koji pamti tano vrijeme i kada je raunar ugaen.
Integrisani dijelovi: Veina ploa danas ima ve ugraene zvune, mrene pa i
grafike ipove.

11

Naponski konektor: Preko njega matina ploa dobija struju (od napojne
jedinice), te je raspodjeljuje ostalim dijelovima na matinoj ploi.

Vremenom su se pojavljivali razni standardi za matine ploe, odnosno Form Factor

koji odreuje oblik i veliinu matine ploe, te njen nain funkcionisanja i
mogunosti. Danas je uobiajen ATX standard, dok imamo i njegovu mikro varijantu
mATX za ploe namijenjene manjim kuitima, dok je obina ATX ploa neto vea.
Takoer, postoji stari AT standard koji je osnova ATX-a, ali se danas vie ne
proizvode matine ploe za taj standard. Najnoviji standard je Intelov BTX format
matinih ploa.
3.3.

PROCESOR

Slika 5. Intel procesor- Izvor: Google slike Slika 6. AMD procesor Izvor: Google
slike
Procesor (mikroprocesor, P ili uP) je elektronika komponenta napravljena od
minijaturnih tranzistora na jednom ipu (poluprovodnikom integralnom sklopu).
Centralni procesor (eng. Central Processing Unit ili samo CPU) je srce svakog
raunara, iako centralni procesor nije jedini procesor, njega imaju grafika kartica
(GPU), zvuna kartica i mnogi drugi dijelovi, ali pod imenom procesor najee se
misli na centralni procesor (CPU). Svaki procesor izvana izgleda veoma jednostavno,
no on je u svojoj unutranjosti jako kompleksan, jer se radi o stotinama miliona
tranzistora koji su smjeteni u jednom ipu.
Prvi put takvo neto je uspjelo 1971. kada je napravljen prvi procesor Intel 4004, koji
dodue mogao samo sabirati i oduzimati, ali su naunici prvi put uspjeli da u jedan ip
smjeste silna integrisana kola i tranzistore, to je dalo poticaj za daljnji razvoj
procesora koji su tim napretkom poeli da troe mnogo manje el. energije.
Veoma esto se spominje i Moore-ov zakon 13 koji objanjava da se svakih 18 mjeseci
broj tranzistora i brzine udvostruava, a glasi ovako: The complexity of an integrated
circuit, with respect to minimum component cost will double in about 18 months.

13 http://www.vidipedija.com/index.php?title=Mooreov_zakon
12

3.3.1. Kako radi procesor?

Slika 7. ematski prikaz najjednostavnijeg procesora.14

Procesor obrauje i izvrava mainski kod (binarni) koji mu govori ta da procesor
radi. Jedini razumljivi jezik procesoru je mainski jezik. CPU radi tri osnovne stvari:

Pomou ALU15 procesor je u mogunosti da izvodi osnovne matematike

operacije (sabiranje, oduzimanje, mnoenje i dijeljenje). Moderni procesori su
u mogunosti da obavljaju i veoma komplikovane operacije.
Procesor prebacuje podatke s jednog memorijskog mjesta na drugi.
Shodno naredbama, procesor moe skoiti na novi set instrukcija.

Na slici je pokazan najjednostavniji mogui procesor gdje je mogue objasniti

principe rada procesora iako se radi o veoma softificiranom dijelu raunara (ako ne i
najkomplikvanijem). Glavni dijelovi procesora su:

Artimetriko logika jedinica (ALU)

Dio zaduen za sve matematike kalkulacije

Registri
Registri su jednostavne flip-flop zakake, na slici ih imamo 3, no moderni procesori
ih imaju mnogo vie.
Program counter
Dio zaduen, doslovno, za brojanje, shodno naredbi on poveava vrijednost za 1, ili je
resetira na 0.
Intrukcijski registar i dekoder
Dijelovi koji kontroliu sve ostale dijelove procesora

14 https://bs.wikipedia.org/wiki/Procesor#/media/File:Procesor.png
15 ALU - (eng. Arithmetic/Logic Unit)
13

Poslije obrade podataka, adresna sabirnica alje adresu memoriji, dok se kroz ulaz i
izlaz dobijaju podaci iz memorije, odnosno alju. itanje i pisanje se odnosi na
adresiranu memoriju, tj. kada je procesor eli, reset postavlja program counter na 0.
Procesor radi u tijesnoj saradnji sa RAM memorijom, ustvari procesor adresira svaki
podatak koji ide na memoriju. RAM memorija je veoma brza, i svi podaci u njoj su
brzo dostupni, stoga je bitno imati to vie RAM memorije jer CPU onda moe
adresirati mnogo vie podataka.
3.4.

RAM MEMORIJA

Slika 8. Ram memorija Izvor: Google slike

RAM16 je oblik primarne raunalne memorije ijem se sadraju moe izravno
pristupiti, za razliku od sekvencijskih memorijskih ureaja kao to su magnetne vrpce,
CD i DVD diskovi te tvrdi diskovi, u kojima pristup odreenom sadraju ovisi o
poloaju itaa. RAM omoguuje upisivanje i itanje podataka, za razliku od ROM-a,
iz kojeg je podatke mogue samo itati. U RAM se upisuju aktivni programi, te
informacije potrebne za trenutaan rad kompjutera.
U raunarima je RAM zaduen za dranje podataka i programskog koda tokom
njegovog izvravanja. Veoma vana karakteristika RAM-a je da se razliitim
memorijskim mjestima gotovo uvijek pristupa jednakom brzinom. Kod nekih drugih
tehnologija postoje odreeni zastoji pri proputanju pojedinih bitova ili bajtova.
Prvi sistemi zasnovani na vakuumskim cijevima ponaali su se kao moderni RAM
iako je bilo mnogo greaka u radu. Jezgrene memorije, sainjene od ica omotanih
oko malih feromagnetnih jezgri, imale su gotovo jednako vrijeme pristupa. Osnovna
zamisao koja se nalazi iza cijevnih i jezgrenih memorija jo uvijek se primjenjuje kod
savremenih RAM-ova izgraenih od integralnih kola.
Neka alternativna rjeenja za pohranu podataka nisu imala jednako vrijeme pristupa,
pa smo tako imali cijevi ispunjene ivom koje su drale nizove bitova uz pomo
zvunih talasa, zatim cilindrine memorije koje su bile sline dananjim tvrdim
diskovima i njihovoj metodi pohrane podataka uz pomo namagnetisanih estica
sloenih u neprekidne krune trake.
16 (kratica od Random Access Memory - memorija s nasuminim pristupom)
14

Mnoge vrste RAM-a su nestabilne, u smislu da gube svoje podatke kada je raunar
iskljuen. Uobiajen nain smjetanja podataka u RAM je ili u obliku naboja
kondenzatora (dinamiki RAM) ili stanju flip-flopa (statiki RAM).
U razvoju su razliite vrste "stabilnih" RAM-ova koje mogu zadrati svoje podatke i
kada im je prekinuto napajanje. Tehnologije koje se pri tome implementiraju su, meu
ostalim, karbonske/ugljenine nano-cijevi i efekat magnetskog tunela.
Zanimljivo je i dijeljenje RAM-a na particije, kao to se obino dijele tvrdi diskovi,
samo to u je sluaju RAM-a, particija kreirana na njemu mnogo bra od one na
tvrdom disku. esto se naziva i ramdisk.
3.4.1. Vrste RAM memorija
SRAM, skraeno od eng. Static RAM
NV-RAM od eng. Non-Volatile RAM
DRAM eng. Dynamic RAM
Fast Page Mode DRAM
EDO RAM eng. Extended Data Out DRAM
SDRAM eng. Synchronous DRAM
DDR SDRAM eng. Double Data Rate Synchronous DRAM
RDRAM ili Rambus DRAM
DDR2RAM
DDR3RAM

3.5.

HARD ILI TVRDI DISK

Slika 9. Hard Disk Drive Izvor Goole slike

Tvrdi disk (eng. hard disk) je ureaj koji pie i ita podatke. Svaki raunar danas ima
barem jedan tvrdi disk, na njemu se dre svi podaci neophodni za pokretanje raunara,
kao npr. operativni sistem, te on ustvari omoguava raunaru da zapamti podatke i
15

poslije iskljuivanja istog. Sam hard disk je izumljen 1950-tih godina, kapaciteta od
samo nekoliko megabajta danas su doli do mnogo veih brojki, danas se kapaciteti
mjere u stotinama gigabajta (GB), ak na nekim web-serverima i u terabajtima (TB).
Bilo ta to se nalazi u disku je zapravo red bajtova, vie ili manje. Svaka datoteka
bila ona slika, video, tekst ili neto drugo je red bajtova zapisanih, u ovom sluaju, na
tvrdom disku.
Tvrdi disk se sastoji od 5 glavnih dijelova, a to su:

Magnetna ploa
Glava za itanje/pisanje
Pobuivaka kazaljka (aktuatorska ruka)
Pobuiva (aktuator)
Osovina
Obino kad govorimo o hard diskovima razlikujemo elektroniki i mehaniki
dio diska, a poto je hard disk zatvoren vidi se samo jedan dio elektronike. Oni
se zapisuju na povrini magnetne ploe u sektorima i stazama (tracks).

3.5.1. Glavni dijelovi hard diska

Sektor obino sadri odreeni broj bajtova (npr. 128), i oni su u obliku zaobljenih
polukrugova, dok su staze u obliku koncentrinih krugova ("cilindri"). Postoje dvije
vrste formatiranja, a to su Low-level i High-level formatiranje. Low-level
formatiranje utvruje staze i sektore (sa konstantim razmakom izmeu "cilindara" i
zbog razliitih konstrukcija, razliitih brojeva sektora u pojedinom "cilindru", gdje
noviji tvrdi diskovi imaju vie sektora na irim "cilindrima", a stariji imaju konstantan
broj po obimu "cilindra" bez obzira na polumjer od centra vrtnje), dok High-level
formatiranje je mnogo poznatije i koritenije (standardni format C:\) te ono
obezbjeuje da disk moe zapisivati datoteke.

Slika 10. Glavne komponente hard diska17

17 Izvor: https://sh.wikipedia.org/wiki/Tvrdi_disk#/media/File:HardDisk.jpg

16

3.5.2. Kako radi HDD?

Stvar je - principijelno - jednostavna, elektroniki dio kontrolie itanje i pisanje
podataka, dok motor okree ploe, naravno sve je to napravljeno jako precizno.
Magnetna ploa je skoro najbitniji dio, i taj dio se okree, danas najee brzine su
5400, 7200 i vie rpm (rotacija po minuti), dok se kazaljka (ili ruka aktuatora) kree
po ploi koja je izuzetno precizna i lagana, a uz to i brza.
Budui da je po osnovnoj konstrukciji tvrdi disk "oigledno" analogni ureaj, iz
jednostavnog opisa njegovog rada to bi se i moda (pogreno) moglo zakljuiti.
Meutim, sutina pojma tvrdog diska i njegovog rada je u tome da je to DIGITALNI
ureaj : to znai da je kretanje aktuatora i vrtnja ploa tvrdog diska savreno
sinhronizirana (direktno i indirektno), tako da kada npr. zbog ogranienja prostora
kada se slobodni kapacitet tvrdog diska smanjuje zbog ponavljanog zapisivanja
podataka , pa tada aktuatorska glava mora preskakati iznad razliitih polumjera od
centra vrtnje (na razliitim "cilindrima", te sljedstvenog "defragmentiranja"
podataka), tada mora doi do re-sinhronizacije "u hodu" da bi se istovremeno odrao
kontinuitet dotoka podataka i sinhroni/digitalni izlaz/ulaz podataka u konstatnom
"clocku" , kojeg inicijano zadaje matina ploa. Magnetska glava, na kraju
aktuatorske ruke, nalazi se veoma blizu povrine ploe (nekoliko desetina do stotina
nanometara), ali nikada ne smije da je dodirne, ak ni u sluaju pada tvrdog dika sa
manje visine, dok je isti u pogonu. Istovremeno, ovaj podatak znai da je povrina
ploe tvrdog diska doslovno optiki glatka, sa jo manjim tolerancijama po pitanju
"grbavosti" plohe, pa ploe zbog ovoga zaista i imaju osobine optikih ogledala.
Gornje injenice znae da i aktuator i magnetna glava na njegovom vrhu moraju imati
to manju inerciju, budui da je vrijeme koje je potrebno da bi tvrdi disk nasumce
pristupao podacima "za komforan rad" korisnika, reda veliine nekoliko milisekundi
(kod najbrih SCSI serverskih tvrdih diskova minimum je oko 4 ms), a pri tom se na
aktuatoru koriste ekstremno jaki permanentni neodijumski magneti, kako bi se dobio
izuzetno jak zakretni momenat i potrebna snaga da se u kratkom vremenu moe
nainiti jednako brz pokret aktuatora u suprotnom smjeru bez znaajnijeg
desinhroniziranja tvrdog diska i smanjenja protoka podataka.
to se tie motora na kojima se vrte ploe tvrdih diskova, to su u principu trofazni (ili
rjee polifazni) specijalni sinhroni motori koji u svojoj konstrukciji sadravaju
osobine veoma vremenski stabilne i istovremeno u hodu konstatne (i u smislu
pojedinog okreta i u smislu dugotrajne nepromjenjivosti performansi) vrtnje, te
mogunosti kontrole te vrtnje kod promjene temperature, uz istovremeno veoma
dobro izdravanje toplote koju stvaraju zbog veoma visokog broja obrtaja. Kao to se
moe i pretpostaviti, veina elektronike koja se nalazi na tvrdom disku odrauje
zadatak raznoraznih sinhronizacija, a noviji tvrdi diskovi imaju i podsistem
samokontrole kvaliteta rada. ivotni vijek tvrdih diskova, u zavisnosi od optereenja,
kree se od nekoliko godina (kod najeftinijih kunih modela) pa do desetak godina
(uz staklene ploe), za serverske varijante, a najei uzrok otkaza tvrdih diskova je

17

gubljenje zadatih performansi i desinhroniziranje zbog fizikog razlabavljivanja leaja

motora, zbog istroenosti leajeva - zbog vruine i trenja.
Iz svega iznesenog, vezano za nain rada tvrdog diska, jasno je da je taj ureaj visoko
tehniki zahtjevan proizvod, koji istovremeno ima osobine Tesline pumpe, jer vrtnjom
uvlai zrak zbog njegove adhezije, a takoer i bitno aerodinamiki ogranien zbog
otpora zraka, pa uz razne limite po pitanju ubrzanja i temperature pod kojim moe
garantovano ispravno da radi, tvrdi diskovi imaju i ogranienje rada po gradijentu
smanjenja gustine zraka, tako da ih se ne preporuuje koristiti unutar ureaja koji se
nalaze na ekvivalentnoj nadmorskoj visini od 3000 m ili vioj.
Podaci se zapisuju na povrini magnetne ploe u sektorima i stazama (tracks). Sektor
obino sadri odreeni broj bajtova (npr. 128), i oni su u obliku zaobljenih
polukrugova, dok su staze u obliku koncentrinih krugova. Postoje dvije vrste
formatiranja, a to su Low-level i High-level formatiranje. Low-level formatiranje
utvruje staze i sektore, dok High-level formatiranje je mnogo poznatije i koritenije
(standardni format c:) te ono obezbjeuje da disk moe zapisivati datoteke.
3.6.

OPTIKI UREAJI

U optike ureaje spadaju:

1.
2.
3.
4.

CD-CD/RW ureaj
DVD ureaj
HD-DVD ureaj
Blu-ray ureaj

CD-ROM ("Compact Disc Read-only memory") je ureaj koji moe itati bilo
koju vrstu CD medija. CD-ROM se obino spaja na IDE sabirnicu na matinoj
ploi koja slui za protok podataka.Najee to zapaamo je brzina jednog
ureaja, a koja se meri u kilobajtima u sekundi. Prvobitna brzina CD ureaja je
bila 150 kilobajta po sekundi, odnosno 1x brzina. Tehnolokim napretkom
dananja brzina (teoretska) itanja CD medija je 52x odnosno 7.62 megabajta po
sekundi. CD/RW ("Compact Disc Read/Write") je ureaj koji moe snimati
podatke na CD medij. Upravo je to najbitnija razlika izmeu CD/RW-a i obinog
CD itaa. Brzina pisanja na medije je obino 48x ili 52x, no to nije uvijek
ostvarivo.

DVD ureaj slui za reprodukovanje sadraja koji se nalaze na DVD mediju.

Neki mogu samo prikazivati sadraj, dok postoje i ureaji koji su u mogunosti i
snimati nove podatke sa raunara ili s drugog DVD medija. Ustaljena brzina
snimanja i pisanja dananjih DVD medija je 21.13 MB/s, odnosno 16 puta (16x)
bre od prvobitne brzine snimanja - 1.32 MB/s. Nakon samog predstavljanja
DVD medija i ureaja pojavio se problem kompatibilnosti izmeu raznih
formata. Danas su formati objedinjeni i obino ih svi noviji ureaji uredno itaju,
ukljuujui: DVD-RW, DVD+RW, DVD-RAM, te DVD-R i DVD+R. Takoer,
veina ureaja ita i snima i dvoslojne DVD medije.

18

HD DVD (eng. High Density DVD ili High Definition DVD) je optiki format
diska najnovije generacije napravljen za pohranu velikih podataka ili filmova
visoke rezolucije. HD DVD standard je razvijen od strane nekoliko kompanija
koje se bave elektronikom i raunarstvom, a koje je predvodila Toshiba. HD
DVD na jednom sloju ima kapacitet od 15 GB, dok je kapacitet na dvoslojnom
mediju 30 GB, a naknadno je Toshiba objavila da e postojati i troslojni HD DVD
mediji sa kapacitetom od 45 GB. HD DVD koristi plavo-ljubiasti 404 nm laser
za itanje informacija sa diska. Prvi ureaj za itanje ovih medija je predstavljen
18. aprila 2006. godina kojeg je izradila Toshiba. Kompanije koje su prihvatile
ovaj standard i otvoreno ga zagovaraju su: Toshiba, NEC, Sanyo, Microsoft,
Hewlett Packard, i Intel.

Blue-ray Disc (skraenica: BD) je pored HD-DVD-a vjerovatan nasljednik DVDa. Tehnologija i pripadajui ureaji su koncipirani za privatne korisnike. Za via
oekivanja preduzetnikih korisnika postoje varijante Professional Disc for Data
(PDD) i Professional Disc for Broadcast (PDB). Devet preduzea okupljenih u
Blu-ray-grupi, Matsushita, Pioneer, Philips, Sony, Thomson, LG Electronics,
Hitachi, Sharp i Samsung su 19. februara 2002 odredili specifikacije za Blu-ray
Disc. Ovoj asocijaciji su se krajem januara 2004. dodatno jo prikljuili Dell i
Hewlett-Packard kao i sredinom marta 2005. Apple. Zahvaljujui Blu-ray forumu
Blue-ray Disc ima vitkiju organizacijsku nadgradnju od DVD foruma s njihovim
konkurentskim formatom HD-DVD kao nasljednikom DVDa. Kako za Blue-ray
Disc tako i za HD-DVD predviena zatita protiv nezakonitog umnoavanja je
Advanced Access Content System (AACS) iz podruja Digital Rights.
3.7.

FLOPY DISK DRIVE

Flopi disk ili flopi disketa (FDD)18 je ureaj za uvanje podataka koji je bio glavni
prenosivi ureaj do pojave CD-a, kasnije i DVD ureaja i medija. Skoro 20 godina
flopi disk je vladao raunarskim svetom i bio glavni prenosnik podataka meu
raunarima. Danas se manje koristi zbog mnogo veih i brih CD i DVD medija te
USB fle stikova, ali flopi disk jo uvek nije potpuno ieznuo i jo se koristi za neke
manje stvari kao to su drajveri za monitor i start-up diskete.
Flopi disk se moe izmenjivati izmeu pogonskih mehanizama. Pogonski mehanizam
za takve diskove ugraen je u raunare, a diskovi se mogu jednostavno vaditi i
umetati u raunare i prenositi iz raunara u raunar.
3.7.1. Istorijat flopi diska
Najraniji flopi diskovi izumljeni su u kasnim 60-im, a imali su prenik od 8 ina (200
mm). Komercijalno su postali dostupni 1971. godine. Flopi diskove i asocirane
drajvove su proizvodili i poboljavali IBM (tvrtka koja je izumila flopije), Memorex,
Shugart Associates i Borough Corporations. Termin flopi disk se pojavio ve 1970., i
mada je IBM 1973. prezentovao svoju kreaciju kao "type 1 diskette" industrija je
nastavila da koristi termine "flopi disk" i "flopi".
18 FDD Flopy Disk Drive
19

1976. Stugart Associates prezentovao je prvi 5-inni FDD. 1978. bilo je preko 10
proizvoaa ovakvih FDD-ova. 5-inni format je zamenio 8-inni format za veinu
aplikacija. 1984. IBM je napravio dual-sided flopi disk kapaciteta 1.2 MB, zajedno sa
AT modelom. 1988. je pak napravio drajv za 2.88 MB "DSES" flopije; naalost, bilo
je re o komercijalnom promaaju.
Poto su tokom 80-tih postala jasna ogranienja 5-innog formata (koji je fiziki bio
prevelik), pri kraju te decenije 5-inni flopi diskovi zamenjeni su 3-innim flopi
diskovima. Sredinom 90-ih 5-inni flopi diskovi su posve nestali dok su 3-inni
postali dominantni. Prednosti 3-innih flopi diskova bile su njihova manja veliina i
plastina kutija koja im je davala veu zatitu od neistoe i oteenja.
Vie od dve decenije, flopi disk je bio primarni eksterni ureaj na kojeg su se spremali
podaci. Veina raunarskih okruenja prije 90-ih nisu bila umreena i flopi disk je bio
primarni nain za transfer podataka izmeu raunara. Zbog pomenutog faktora slika
flopi diska postala je metafora za spremanje fajlova, jer se simbol flopi diska jo uvek
koristi u korisnikom interfejsu veine softvera kao element koji oznaava spremanje
fajla.
3.7.2. Princip rada flopy disk-a
Flopi disk je slian audio kaseti, ali zapisivanje podataka se vri kao kod hard diska
gdje se podaci zapisuju u stazama i sektorima. Disk je smeten u kouljicu koja ga
titi od oteenja. Unutranjost kouljice presvuena je posebnom tvari koja titi disk
od trenja koje nastaje u dodiru s kouljicom. Unutar FDD-a se nalaze glave za itanje,
pisanje i brisanje podataka. Takoer postoji i motor koji pomera te glave, dok motor i
sve ostale stvari kontrolie elektronika koja se nalazi unutar FDD-a.
Danas su u upotrebi diskovi veliine 3,5 ina (1 in=25,4 mm).

20

Slika 11. Komponente flopi disk dive-a19

3.8.

TASTATURA

Tastatura je skup tastera koji su organizirani u jednu cjelinu i njihova svrha je da

omoguavaju slanje signala nekom stroju ili aparatu. Svaka tipka na tastaturi obino
ima jedinstvenu funkciju, ali u praksi zbog komfora operatera i zbog praktinosti u
izgradnji tastature nekim tipkama dodjeljuje se vie funkcija, a isto tako je mogue
imati tipku s istom funkcijom na vie mjesta. Tastatura je jedna od estih ulaznih
jedinica kod raunara.

Numerike tipkovnice
Dekadna tipkovnica
Heksadecimalna tipkovnica
Alfanumerike tipkovnice
AZERTY tipkovnica
QUERTY tipkovnica
QUERTZ tipkovnica
Dvorak tipkovnica
Specijalistike tipkovnice
Braileova tipkovnica
PC tipkovnice
XT83 / Olivetti M24 / 102
AT84
Extended 101
Extended 102
Windows 104

19 Izvor:
https://sh.wikipedia.org/wiki/Flopi_disk#/media/File:Floppy_disk_internal_diagram.s
vg
21

Slika 12. QWERTY tastatura20

3.9.

POKAZIVAKI UREAJI

Pokazivaki ureaji (eng. pointing device) kao to su npr. mi, touchpad, kuglica (eng.
trackball), igraa palica (eng. joystick) - slue za zadavanje naredbi upravljanjem
pokazivaa na ekranu raunara.
Najpoznatiji pokazivaki ureaj u dananje vrijeme je mi. Raunarski mi je ulazni
ureaj koji oitava pokrete koje korisnik pravi i pretvara ih u elektriki signal koji se
potom alje na raunaru u razumljivom mainskom kodu. Prvi put predstavljen 1984.
od strane Apple-a zbog njihovog grafikog interfejsa u operativnom sistemu MacOS.
U PC svijetu prihvaen pojavom Windows 3.1 verzije operativnog sistema.
3.9.1. Dijelovi mia
1.
2.
3.
4.
5.

Kugla koja se mie micanjem samog mia

X i Y cilindri su privreni za kuglu te prenose pokrete.
Optiki disk koji deifrira mehanike pomicaje.
Infracrveni LED-ovi svijetle kroz cilindrine rupe.
Senzori skupljaju raspored svjetlosnih signala i pretvaraju ih u X i Y ose.

Dijelovi mehanikog mia: 1: Kugla koja se pomijera micanjem mia 2: X i Y cilindri

koji prenose pokrete i privreni su za kuglu 3: Optiki mi koji deifrira mehanike
pomicaje
Dijelovi optikog mia: 1: Infracrveni LED-ovi koji svijetle kroz cilindrine rupe 2:
Senzori koji skupljaju raspored svjetlosnih signala i pretvaraju ih u X i Y ose
3.9.2. Vrste mieva
Danas se mievi proizvode za PS/221 i USB22 prikljuak, dok je postojala i stara
verzija sa serijskim prikljukom. U budunosti PS/2 se planira potpuno zamjeniti sa
USB standardom.

20 Izvor: https://sh.wikipedia.org/wiki/Tastatura#/media/File:Qwerty.svg
21 PS/2 je ime za mini 6 iglinu DIN 6 spojnicu koja se koristi za
spajanje tipkovnice i raunalnog mia sa IBM PC kompatibilnim
sistemima
22 USB - Univerzalna serijska sabirnica (engl. Universal Serial Bus,
USB) je tehnoloko rjeenje za komunikaciju raunala s vanjskim
ureajima.
22

Takoer, mievi sa kuglom su zastarjeli, tako da se danas najvie koriste optiki

mievi, dok se beini i laserski mievi jo uvijek probijaju na trite obinih
korisnika zbog jo uvijek relativne skupoe. Do danas postoji nekoliko vrsta mieva:

Mi sa kuglom
Optiki mi
Beini mi
RF mi
Bluetooth mi
Laserski mi
Biometriki mi

3.10.

GRAFIKA KARTICA

Slika 13. Grafika kartica23

Grafika kartica, Grafiki adapter, VGA kartica ili video kartica (eng. graphics card,
video card, vga card, graphics adapter) daje i obrauje dvo-dimenzionalnu ili trodimenzionalnu sliku.
Grafiki procesor (GPU) jeste glavni dio na kartici, a njegova uloga je prevoenje
binarnog koda u vidljivu sliku na nekom grafikom izlaznom ureaju. Princip je
jednostavan, CPU u saradnji sa nekim softverom, kao to je 3D raunarska igra, alje
informacije grafikom procesoru koji potom obrauje dobivene informacije i alje ih
na monitor. Grafika kartica se ugrauje u matinu plou, obino u AGP 24 ili PCI
Express25 utor.
23 Izvor: https://sh.wikipedia.org/wiki/Grafi%C4%8Dka_kartica#/media/File:Graficka-Karta.jpg
24 AGP - Accelerated Graphics Port
23

Moderne grafike kartice su opremljene snanim grafikim procesorima koji svojom

procesorskom snagom i brojem tranzistora gotovo nadmauju glavne procesore.
Grafiki procesor obrauje podatke koje dobija posredstvom neke sabirnice (najee
AGP, PCI i PCI Express). Sama arhitektura ipa je najbitnija, to znai da njegove
instrukcije i brzina izvoenja istih su glavne odlike jednog GPU-a.
Veina podataka koji dolaze za obradu se privremeno smjeta na memoriju koja se
nalazi na grafikoj kartici. Time se obezbjeuje brz protok i samim time bra obrada
grafike, to na kraju daje vei broj slika u sekundi inei grafiku scenu ljepom i
fluidnijom. Zbog toga proizvoai nastoje poboljati brzinu RAM-a na kartici koja je
davno presla brzinu sistemskog RAM-a. Brzina memorije na grafikoj kartici je ve
odavno prela Gigahercne granice.
Glavni dijelovi moderne grafike kartice su:

PCB26 jeste printana ploa na kojoj se nalaze svi ostali dijelovi

GPU (Grapich Processing Unit) grafiki procesor, ujedno i glavni dio koji
prevodi binarni kod u sliku)
RAM (ili VRAM - Video Random Acces Memory), slui za pohranjivanje
najnunijih podataka za GPU, najee teksture
Konektori
PCI
AGP
PCI Express
Izlazi
VGA 27
DVI28
Video in/Video out (VIVO)

Dananje kartice najee imaju neku vrstu hladnjaka (aktivnog ili pasivnog) zbog
komplikovanosti grafikog procesora koji je ve po broju tranzistora prestigao
centralni procesor.
Monije kartice obino imaju i pasivne hladnjake (heatstink) na VRAM-u zbog
visokih frekvencija koje su i do dva puta vee nego kod obinog RAM-a. RAMDAC
je dio koji se brine za prikazivanje i kvalitetu 2D slike, dok 3D slike obrauje grafiki
procesor u saradnji sa centralnim procesorom i RAM memorijom.
to je bri GPU i VRAM na grafikoj kartici time je ona bolja i kvalitetnija. Koliina
memorije nije presudna iako igra ulogu u mogunostima jedne grafike kartice. esto
neke 3D igre nisu u mogunosti da rade sa starijim grafikim karticama jer GPU na
njoj jednostavno nema instrukcije da ih pokrene. Svake godine se GPU na grafikoj
kartici neprestano unapreuje novim instrukcijama i mogunostima. U zadnje vrijeme
25 PCI Express (PCI-E) je najnoviji standard komunikacije izmeu
komponenti.
26 PCB - Printed Circuit Board
27 VGA - Video Graphics Array
28 DVI - Digital Visual Interface
24

se sve ee promoviraju SLI i Crossfire tehnologije, praktino uparivanja dvije ili

vie grafikih kartica (PCI-E obavezno) u jednu matinu plou.

3.11.

ZVUNA KARTICA

Slika 14. Zvuna kartica29

Zvuna kartica je dio koji obezbjeuje zvuni ulaz i izlaz. Zvuna kartica na sebi
sadri zvuni ip koji pretvara analogne zvune valove u digitalni signal (nule i
jedinice). Zvuni ip se moe nalaziti i na matinoj ploi sa unaprijed integrisanim
ulazima i izlazima na njoj.
Dio koji obavlja taj zadatak se zove CODEC30 u koji su integrisana dva glavna dijela
koja obavljaju taj posao, ADC31 i DAC32 pretvara. Osim toga, imamo i DSP33 zvuni
procesor koji oslobaa CPU od procesiranja zvunih signala (ako ga zvuna karta
29 Izvor http://www.vamko.com.hr/index.php?route=product/product&product_id=296
30 Codec - je skraenica od "coder-decoder" ili "compressordecompressor",
31 ADC - Analog Digital Converter
32 DAC - Digital Analog Converter
33 DSP - Digital Sound Processor
25

nema, onda to radi CPU), takoer zvuna kartica ima svoju memoriju. Komunikacija
sa raunarom se odvija preko PCI interfejsa 34, dok se komunikacija sa zvunicima i
mikrofonom ostvaruje preko ulaznih i izlaznih konektora.
ADC ili analogno digitalni pretvara, kao to sam naziv kae, pretvara analogne
valove (praktino zvuk) u digitalne signale (nule i jedinice), tako da raunar moe
razumjeti signale koje dobija od nekog vanjskog ureaja (npr. mikrofon). Nain
pretvaranja je sljedei: ADC preciznim mjerenjem analizira analogne valove te ih
digitalizuje u obliku nula i jedinica, koje onda DSP ili CPU procesira, dok kvalitet
zavisi od preciznosti i brzine mjerenja koja se mjeri u kilohercima (KHz). Isto vai i
za DAC, koji radi obratan proces, pretvara digitalni u analogni signal, tako da sve to
ujete na PC zvunicima je ustvari prevedeni binarni kod u analogni signal tj. zvuk.
Zvune kartice su nastale tek 1980-tih godina, dotad raunar je mogao stvarati samo
"beep" zvuk, koji je stvarao zvunik u samom kuitu. Od tada zvune kartice su
uznapredovale, te skoro sve dananje kartice podravaju 5.1 standard (kuno kino),
sve Dolby standarde, te niz API35 koji omoguavaju bolju softversku komunikaciju sa
zvunom kartom, jer bez drivera (softvera) zvuna karta ne bi mogla raditi. Danas
najpoznatiji API su Microsoft Direct Sound i Creative EAX standard.
Takoer, nemaju sve zvune kartice isti broj izlaza i ulaza, iako veinom dananje
kartice imaju 5 konektora, 3 izlaza (prednji i zadnji, te subwoofer) i 2 ulaza (mikrofon
i linijski ulaz), iako se najee koristi ulaz za prednje zvunike (proizvoai
zvunika obino stave dva zvunika na jedan konektor) zelene boje. Najnoviji trend je
omoguavanje spajanja 7 zvunika i jednog subwoofera (7.1 standard).
Karakteristike koje se obino gledaju kod zvunih karti su: ADC i DAC kapacitet i
brzina, frekvencijski odaziv, broj izlaza, podrka za API-je, certifikati (npr. Dolby
Surround) itd.
Najpoznatiji proizvoa zvunih karti je Creative Sound Blaster, a osim njega imamo
M-Audio,Terratec, C-Media, nVIDIA, Realtek, VIA itd.
3.12.

MRENA KARTICA

Mrena kartica NIC36 je dio koji se brine za komunikaciju raunara preko raunarske
mree.
Moderne matine ploe obino na sebi imaju integrisan mreni ip i prikljuak, ali
takoer postoje i mrene kartice koje se ubacuju u PCI utor. Danas se rjee viaju
odvojene mrene kartice, obino se uzima dodatna kartica (uz integrisanu) zbog
mogunosti prikljuivanja vie mrenih ureaja (npr. ADSL modem (Ethernet) i
mreni hub), iako neke matine ploe dolaze i sa dva ipa, odnosno prikljuka.
Danas postoje mrene kartice u 10, 100, i 1000 Mbit/s (Gigabit) izvedbama, to
oznaava propusnost podataka koju moe podnijeti jedna mrena kartica.

34 PCI kratica je od eng. termina Peripheral Component Interconnect

35 API - Application Program Interfaces
36 NIC - (eng. Network card, NIC, network adapter)
26

Najpoznatiji proizvoai mrenih kartica su: Cisco, 3Com, AMD, ASIX Electronics,
Broadcom, Digital Equipment Corporation (DEC), Intel, Marvell Technology Group,
National Semiconductor, Netgear, Novell, Realtek, VIA Networking.

Slika 15. Mrena kartica Izvor: Google slike

3.13.

NAPAJANJE

Elektrino napajanje nalazi se unutar kuita i slui sa snabdjevanje raunara strujom.

Strujni kabl povezuje napajanje sa utinicom u zidu. Uloga napajanja je i da pretvara
visoki napon od 220 V u napon od 3,5 V 5 V ili 12 V koji su potrebni za rad ureaja u
raunaru.

Slika 16. Napajanje Google slike

3.14.

MODEM

Modem je skraenica od MODulate/DEModulate i ona je ime za ureaj koji modulira

analogni nosa signala (kao zvuk), i koji isto tako demodulira - dekodira digitalni
signal sa analognog nosaa. Modem je iz raunara najee spojen na telefonsku
liniju, ali mogue je spojiti modem na bilo koji podatkovni kabal ili na beini nosa
signala. Uglavnom slui za spajanje na Internet, no njime je mogue slati i primati
telefaks (ako je to fax modem), programirati da glumi automatsku sekretaricu. Radi
tako da prevodi podatke koje dobije iz telefonske linije u podatke smislene raunalu i
obrnuto. Najfrikiji, i ve ustaljeni, standard je v.92 koji je u velikoj mjeri zamjenio
malo stariji v.90. Najvea brzina dananjih modema je 56 kbps, to je u raunarstvu

27

veoma mala brzina, i najee nalazi mjesto kod korisnika koji koriste samo osnovne
servise na Internetu kao to su email ili povremeno provjeravanje novosti.

Slika 17. Modem Izvor Google slike

3.15.

MONITOR

Zaslon ili monitor ili ekran je ureaj koji slui za prikazanje slova ili slike koji mogu
biti pokretne ili statine. Slika koja se prikazuje na zaslonu obino se tvori u grafikoj
kartici, posebnom sklopu kojemu je funkcija stvaranje i obnavljanje slike.
Tehnologije:

katodna cijev37 - prva poznata tehnologija, poznata jo od crno bijelih

televizora, ali pomalo nepraktina radi pomalo izobliene slike koju stvara
zaobljena cijev. Korak naprijed je napravljen pojavom Trinitron ili
Diamondtron katodnih cijevi, koje su ravne po vertikali, pa je ljepe raditi za
takvim zaslonom.
tekui kristali38 - danas (2004) polako zamjenjuje CRT zaslone raunala,
predvia se da e s padom cijena poeti zamjenjivati i klasine CRT
televizore.
plazma zasloni
video projektori

Rezolucije monitora:

CGA
EGA
VGA - 640x480 toaka ili piksela
XGA
SVGA

3.16.

PRINTER

37 (engleska kratica CRT - catode ray tube)

38 (engleska kratica LCD - liquid cristal display)
28

tampa, printer ili pisa je ureaj koji na neki materijal, poput papira, pravi fiziku
kopiju nekog dokumenta ili slike koja je u elektronskoj formi, odnosno u raunaru.
Prvi printer na svijetu je bio mehaniki, koji je u 19. vijeku izumio Charles Babbage.
Vrste printera:

Laserski printer
Tintni 'Inkjet' printer
Impact printer
Dot-matrix printer
Linijski printer
Barkod printer

3.16.1. Brzina rada printera

Brzina ranih printera se mjerila u jedinici znakova u jednoj sekundi. Danas se brzina
tampanja mjeri u stranicama u minuti. To u praksi nikada nije sigurno taan podatak,
jer se obino mjeri koliko crno bijelih stranica (i to najee neki tekst) u minuti moe
isprintati, nego li zahtjevne slike koje zahtjevaju vie vremena.
3.17.

SKENER

Skener je ulazni ureaj koji analizira neku fiziku sliku kao to je fotografija, tekst,
rukopis, ili neki predmet te ga potom pretvara u digitalnu sliku. Dananji skeneri su
mahom desktop skeneri. Skeneri koriste CCD39 senzore za skeniranje slike.
Prema principu skeniranja, dijele se na dvije vrste:

Skener na principu refleksije,

Skener na principu prosijavanja.

Slika 18. Skener40

39CCD - (charge-coupled device)
40 Izvor: https://sh.wikipedia.org/wiki/Skener#/media/File:Canon_9950F03.jpg
29

3.17.1. Nain rada

Princip rada skenera zasniva se na pretvorbi svjetlosti, koja se odbije od predmeta
skeniranja (npr. papira) u elektrine impulse. Slika koja se eli unijeti u raunalo
osvjetljava se ugraenim izvorom svjetlosti. Zrake svjetlosti koje se odbiju o predmet
usmjeravaju se sustavom lea i ogledala prema senzorima svjetlosti za pretvorbu u
elektrinu struju. Slika se pri tom postupku dijeli u toke i to je vie tih toaka, to e
slika biti vee kvalitete. Broj oitanih toaka naziva se razluivost ili rezolucija.
Postupak uitavanja podataka skenerom u raunalo zove se skeniranje.
3.18.

WEB KAMERA

Web kamera (engl. web camera, webcam) je kamera koja prenosi slike u stvarnom
vremenu koristei se World Wide Web-om ili nekim drugim video calling programom.
Web kamera je vrsta video kamere koja se direktno spaja na raunar u svrhe
prenoenja video signala preko interneta. Veinom se koristi za prenoenje video
konferencija, te za uspostavu vizuelnog kontakta kod razgovora preko interneta,
odnosno preko neke vrste instant messaging programa.

4. ZAKLJUAK
U ovom seminarskom radu ukratko je predstavljen historijski put nastanka i razvoja
raunara, nakon ega su detaljno opisane glavne hardverske komponente, ukljuujui
ulazno-izlazne ureaje, kao i osnovni dijelovi centralne procesne jedinice.
Predstavljene su razliite vrste pojedinih komponenti i opisane su njihove
funkconalnosti, kako bi se dao cjelovit prikaz hardverskih ureaja koji meusobno
povezani ine raunarsku cjelinu.
Analozirajui pojedine komponente i njihove funkcionalnost namee se opi
zakljuak da ubrzani tehnoloki razvoj u velikoj mjeri pogoduje i izuzetno brzom
razvoju i usavravanju svih raunarskih dijelova i raunara kao cjeline.
Dalje istraivanje na ovu temu moe biti usmjereno na analizu komponenti rauanara
pete generacije, imajui u vidu interakciju hardeverskih komponenti i koritenja
elemenata vjetake inteligencije. Takoer, svaka od komponenti koje su
predstavljene u ovom seminarskom radu moe se detaljnije analizirati sa aspekta
arhitekture zasebno u okviru nekog od slijedeih radova.

30

LITERATURA
1. N.Nosovi i . Juri, Osnove raunarskih arhitektura,
Univerzitetski udbenik ETF-a u Sarajevu, 2012. godina.
2. Prof. Dr. Lazo Rolji, Informacije sistemi upravljanje uvod u
informatiku, Sveuilite/Univerzitet Vitez Travnik.
3. https://sh.wikipedia.org/wiki/Hardver
4. http://www.efmo.ba/public/down/pred03.pdf

31