Ano ang Akon nga mga Kinamatarong Kag Benepisyo Sa idalum sang Kasugoan sa

Responsable nga Pagkaginikanan kag Reproduktibo nga Ikaayong Lawas

(Responsible Parenthood and Reproductive Health)?
(Praymer sang Akto Republika 10354)
Sa pagbadbad ni: Carlos O. Tulali

A. KADALAG-AN PARA SA MGA KABABAENHAN KAG SA IKAAYONG LAWAS SANG

PAMILYA.
Ang pagpasar sang kasuguan nga Akto Republika 10354 ukon mas kilala bilang Responsible
Parenthood and Reproductive Health Act of 2012 nagapatimaan sang maragtason nga pagdaug
sa pagpasanyog sa ikaayong lawas sang mga kakabainhan kag pamilya sa Pilipinas. Ini
nagapatimaan sang labi sa ikapulo kag apat (14) ka tuig nga pangabudlay sang mga
kababaenhan kag kalalakin-an nga tagsakdag kag tagpangapin sa pagbuhat sang sang isa ka
polisa kag programa nga makabulig sa pagkatuman sang sekswal kag pangreproduktibo
(reproductive) nga kinamatarong sang kada Pilipino.
Sa sulod sang nagalala nga kaimolon, mga mag-asawa kag tawo nga wala sang ikasarang
magsagod suno sa ila gusto nga kadamoon kag antad sang ila kabataan,, nagadugang nga
kadamoon sang mga nanay nga nagakalamatay bangud sa pagkabusong kag pagpanganak, kag
mga pamatan-on nga nagabusong, kag iban pa, isa ka pungsudnon kag kumpleto nga polisa
sapopulasyon kag ikaayong lawas kag kinamatarong nga pangreproduktibo ang ginpasar halin
sang ikanapulo kag isa (11th) nga Kongreso sang tuig 1999. Pat-od nga malaba kag batsehon ang
alagyan para sa pagpasar sang sini nga polisa batok sa mabaskug nga pagkontra halin sa
Simbahan Katoliko.
Ang kasugoan nahanungud sa RP-RH (Responsible Parenthood and Reproductive Health)
matawag nga isa ka labing mataas nga kadalag-an sang mga imol nga kababaenhan kag
kalalakin-an nga nagpaalinton sang ila panawagan para sa isa ka polisa kag programa nga
panghimanwa para sa reproductive health sa ila mga puok. Sa pat-ud nga pagpanguna kag pagtibong sang mga civil society groups nga ginatapoan and kadamoan sini sang mga non-government
organization (NGO), katilingban sang mga katawohan (peoples organizations), mga buluthuan,
kag pribado nga sector, kaupod sa pila ka ahensya sang gobyerno, ang tingog sining mga kubos
nga kababaenhan kag kalalakinhan nabatian sang ulihi sa galerya sang ikanapulo kag lima (15th)
nga Kongreso paagi sa pagpasar sang RA 1034 sadtong Disiyembre tuig 2012.
Pagkatapos nga napasar ang RP-RH kasugoan, gilayon nga ginpamanangkot sang nagapamatok
nga mga grupo kag tawo ang konstitusyonalidad sang sini nga kasugoan sa Korte Suprema.
Apang, sang ikawalo sang April 8 tuig 2014, ginpangapinan sang Korte Surprema ang
konstitusyonalidad sang kasugoan nga may diutay nga mga probisyon nga gindeklarar nga batok
sa Konstitusyon.
Angkonon ang Imo Kinamatarung kag Benepisyo, Subong Na!

Subong nga nahusay na ang mga samong suno sa laye sa pagpatuman sang kasugoan, tion na
sang tanan nga Pilipino, labi nag id ang mga imol nga kababaenhan nga ginkuhaan sang
kumpleto nga serbisyo para sa ila reproduktibo nga ikaayong lawas (reproductive health) nga
magsukot kag makaagum sang tagsubong nga mga impormasyon nga ila kinahanglanon halin sa
pila ka mga pasilidad sang gobyerno para sa ikaayong lawas. Kinahanglan nga ulolupod ang mga
tawo, civil society, pribado nga sektor kag gobyerno sa paghimo sang tikang padilong sa
pagpatuman sang kasugoan nahanungud sa RP-RH. Subong na ang tion para mapatuman ang
mga tug-an nga dala sang RP-RH nga kasugoan.
Para sa sini nga katuyoan, ang ini nga Praymer magaserbi bilang ubay sa pag-agum kag
pagpanukot para sa sari-sari nga mga impormasyon kag mga serbisyo nga manginbagay sa imo
kag sa imo pamilya. Gamiton ang ini nga Praymer sa paghangop tuhoy sa mga probisyon sang
kasugoan nahanungod sa RP-RH kag mahisayran ang imo mga kinamatarung kag mga serbisyo
nga ikaw manginbagay sa idalum sang sini nga kasugoan.Kamapuslanon man kon imo masugid
sa iban ang tuhoy sa sini nga mga kinamatarung kag serbisyo para matigayun naton tanan ang
mga serbisyo para sa reproduktibo nga ikaayong lawas (reproductive health).
B. NGAA KINAHANGLAN NGA MAGPASAR SANG KASUGOAN NAHANUNGOD SA RP-RH?
Nagadugang ang pagdamo sang mga iloy nga Pilipino ang gakalamatay tungod sa pag busong
kag pagpamamata bangud sa kakulangan sa pag agom sang mga serbisyo sa pagtatap sa iloynon
nga ikaayong lawas (maternal health care services) . Ang pagbusong kag pagpamata ginakabig
nga pinakamakunyagon nga mga tinion sa kabuhi sang isa ka babaye. Apang, labi nga madamo sa
mga nagabusong nga kababaenhan ang nagaatubang sa mga katalagman sang mga problema sa
ikaayong lawas kag ang tagumatayon bangud sa kulang nga pag-agom nila sang naga kaangay
nga mga serbisyo pang ikaayong lawas. Ang kadamoon sang mga babaye nga nagkalamatay
tungod sa mga kumplikasyon sa pagkabusong kag pagpamata nagsaka halin sa 162 nga
nagkalamatay sa kada 100,000 nga ginbun-ag nga buhi sang 2006 tubtub sa 221 nga
nagkalamatay sang tuig 2011 (Family Health Surveys) Madamo nga kababaenhan ang napatay
samtang nagabusong kag nagapamata tungod sa mga problema pangmedikal kag iban pa nga di
hungod nga mga kabangdanan tagsubong sang atrasado nga paglaghap sang pagtatap para sa
ikaayong lawas, atrasado sa paglambut sa mga pasilidad para sa ikaayong lawas (halimbawa:
kakulangan sang suporta para sa salakyan o transportasyon kag ang pagpanganak sa balay) kag
ang atrasado nga pagbaton sang pagtatap para sa ikaayong lawas (halimbawa, wala sang
nahanas nga enpermera sa pagpanganak kag kakulangan sa mga bulong kag galamiton
pangmedikal). Kadamoan sa mga kabangdanan sang kamatayon sang mga iloy ang mahimo
mapugong.
Madamo sa mga di hungod nga pagbusong tungod sa kakulangan sang pag agom sang
impormasyon kag mga serbisyo para sa pagplano sang pamilya labi na gid ang mga imol
nga kababaenhan.Kabangdanan man sang mga iloynon nga kamatayon ang makatalagam nga
mga pagbusong nga naandan nga gakatabo sa mga kababaenhan nga may tama kadamo nga
kabataan, tama ka lip-ot nga antad sang pagbusong, temprano nga pagbusong, tama ka olihi nga
pagbusong, kag tama ka masakiton. Kadamoan sa sini ang mga wala ginhungod nga pagbusong.
Ang mga imol kag wala nakatuon nga mga kababaenhan nga Pilipino ang may lima (5) ka
kabataan sa sulod sang panahon nga sila sarang pa nga magbusong imbes nga duha (2) tubtub
sa tatlo (3) gid lamang ka kabataan ang ila luyag (NDHS, 2013). Madamo sa ila ang luyag utlan

ukon lang-atan ang ila pagpamata apang wala sila nagagamit sang ano man nga paagi sa
pagplano sang pamilya. Pareho sang ginapakita sang mga pagtuon (Guttmacher Institute),
madamo sa mga kahitabo sang di hungod nga pagbusong ang nagtuga sang mga iloynon nga
kamatayon (maternal deaths). Ang iban sa sini nga mga di hungod nga pagbusong nagtuga sang
aborsyon nga nagadala sa mga kababaenhan sa mga katalagman sa ikayong lawas.
Sa kakulangan sang mga serbisyo para sa pagplano sang pamilya, madamo sa mga imol nga
magasawa kag mga pamilya ang nakaangkon sang tama kadamo nga mga kabataan nga
nagapugong sang ila ikasarang sa paghatag sang nagakaigo para sa mga kinahanglanon sa
pangabuhian ukon socio-economic nga dagway sang pangabuhi kag kaayohan sang tanan nila
nga katapu sang pamilya. Ang mga pagtuon nagapakita nga ang mga pamilya nga may madamo
sang kabataan may kabudlayan sa paghatag sang mga kinahanglanon para sa ikaayong lawas
kag pagtoon sang ila mga kabataan. Sa masangkad ukon macro nga punto, ang madasig nga
pagdamo sang mga bata nagadagway sang kritikal nga mga paghangkat sa paghatag sang mga
nagakaigo nga serbisyo pangkauswagan tagsubong sang maki-katipunan nga kaayohan,
edukasyon, kag ikaayong lawas, patunga sang iban pa.
Nagadamo nga hitabo nga pagbusong sang mga pamatan-on. Madamo mga pamatan-on ang
nagubaan sang ila mga dalamgohanon tungod sa di hungod nila nga pagbusong sa lamharon nga
edad. Isa pa, suno sa pinakaolihi nga resulta sang Young Adult Fertility and Sexuality (2013), kapin
sa napulo kag apat ka porsyento (14%) sang mga pamatan-on sa edad nga napulo kag lima (15)
tubtub napulo kag siyam (19) nagsugod na sa pagpamata. Napamatud-an man ang National
Demographic and Health Survey (NDHS) sang tuig 2013 nga may limakapulo kag pito (57) ka
kapanganakan sa tagsa isa ka libo (1,000) nga kababaenhan sa edad nga 15 tubtub 19 anyos.
Ang pagkabusong sang mga pamatan-on nagahatag sang mga katalagman sa mga lamharon nga
mga kababaenhan pati sang dako nga mga epekto sa panghunahuna kag katipunan (psychosocial). Madamo sa sini nga mga pagbusong sang mga pamatan-on ang tungod sa kakulangan
sang impormasyon tuhoy sa paagi sang ila pagkababaye (sekswalidad) kag ikasarang sa
pagpamata (fertility) kag kakulanangan sa nagakaigo nga mga serbisyo para sa reproducktibo nga
ikaayong lawas (reproductive health).
MGA KAMAPUSLANON NGA TINAGA KAG ANG LIP-OT SINI:
BEmONC
Basic Emergency Obstetric and Neonatal Care
BHS
Barangay Health Stations
BTL
Bilateral Tubal Ligation
CEmONC
Comprehensive Emergency Obstetric and Neonatal Care
CSO
Civil Society Organization
DOH
Department of Health
DMPA
Depot Medroxyprogesterone Acetate
EDL
Essential Drug List
FDA
Food and Drug Administration
FIDR
Fetal and Infant Death Review
FP
Family Planning
GBV
Gender-Based Violence
HIV/AIDS
Human Immunodeficiency Virus/Acquired Immune Deficiency Syndrome
IPCC
Interpersonal Communication and Counseling

MGA KAMAPUSLANON NGA TINAGA KAG ANG LIP-OT SINI:

IUD
Intrauterine Device
LGU
Local Government Units
MDR
Maternal Death Review
MHCS
Mobile Health Care Services
MISP
Minimum Initial Service Package
NDHS
National Demographic and Health Survey
NSV
Non-Scalpel Vasectomy
PWD
Persons with Disabilities
RP-RH Law Responsible Parenthood and Reproductive Health Law (RA 10354)
RHU
Rural Health Units
RTI
Reproductive Tract Infections
SDN
Service Delivery Network
STI
Sexually Transmitted Infections
C. TUHOY SA ANO ANG KASUGOAN SA RESPONSIBLE PARENTHOOD AND REPRODUCTIVE
HEALTH?
A. Ano ang Responsible Parenthood and Reproductive Health?
Ang Responsable nga Pagkaginikanan (Responsible Parenthood)nagatumod sa
kabubut-on kag ikasarang sang mga ginikanan sa pagsabat sa mga kinahanglanon kag
handum sang ila mga kabataan kag tanan nga katapu sang pamilya. Ini nagakinahanglan sang
alalangay nga mga responsiblidad kag desisyon sang mga ginikanan sa pag determinar kag
pag agom sang ila luyag nga kadamoon, lang-at kag pagtiempo sang mga kabataan suno sa
ila ikasarang sa paghatag sang mga kinahanglanon sang ila pamilya.
Ang Reproduktibo nga Ikaayong Lawas (Reproductive Health) nagatumod sa
kahimtangan sang bug-os nga kaayohan natungod sa lawas (physical), natungod sa
katipunan (social), natungod sa panghunahuna (psychological) kag natungod sa kaisipan
(mental) sang tawo, kag indi lamang natungod sa pagkahilway sa balatian ukon masakit,
apang sa tanan nga butang tuhoy sa reproduktibo nga sistema (reproductive system) sang
kalawasan kag sa mga gamit kag pahito sini. Ini nagapanugyan nga ang mga tawo
makasarang magagom sang responsable, luas, kag maayawon nga kabuhi sekswal (sex life)
kag sila may kahilwayan nga pamatbatan kon san-o kag paano ini ka masunsun.
Ini nagapanugyan man nga ang mga kababaenhan kag kalalakinhan sa mga butang nga
may kaangtanan sa mga sekswal nga pakigbahin o relasyon kag sa pagpamuad o
reproduksyon.
B. Ano ang Tuhoy sa Kasugoan sa Kasugoan sa Responsable nga Pagkaginikanan
Reproduktibo nga Ikaayong Lawas (RA 10354)?
Ang kasugoan sa Responsable nga Pagkaginikanan Reproduktibo nga Ikaayong Lawas ukon
ang Akto Republika (RA) 10354, isa ka pungsudnon nga kasugoan nga ginpasar sang tuig
2012 kag gindeklarar sang Korte Suprema sang tuig 2014 nga suno sa laye (constitutional). Ini

nga kasugoan nagapasalig kag nagamando sang paghatag kag pagagom sang bug-os ukon
kumprehensibo, madali maangkon, kalidad kag masarangan nga mga impormasyon kag
serbisyo nahahungod sa reproductive health lakip na ang pinakamasangkad nga iras sang
mga pamaagi sa pagplano sang pamilya mga serbisyo para sa iloynon nga ikaayong lawas o
maternal health.
C. Ano nga mga prinsipyo ang magatuytoy sa implementasyon sang RP-RH Law?
Ang implementasyon sang kasugoan sa RPRH pagatuytoyan sang mga masunod nga
prinsipyo:
a. Ang gobyerno magpasalig sang kinamatarung sang bisan sin-o sa paghimu sang mga
hilway kag maalam nga desisyon ilabi na ang mga sa katumanan kag pagamlig sang ila
reproductive health kag kinamatarung.
b. Ang mga epektibo kag kalidad nga serbisyo para sa reproduktibo nga ikaayong lawas
(reproductive health) mangindapat nga mahatagan sang kinahanglan gid agud mapat-ud
ang iloynon nga ikaayong lawaskag sang iya kabataan, ikaayong lawas sang dipa-inanak
ukon ginabusong, kag luas nga pagpanganak sang mga kabataan nga wala sang balatian.
k. Ang paghatag sang mga serbisyo para sa ikaayong lawas nahanungod sa pagpamata
(reproductive health) nga hilway bilang matarung (ethical) kag luas para sa ikaayong laws
(medical) suno sa laye (legal), madali maagom, masarangan kag di-pang aborto (nonabortifacient), kinaghanglan sa pagtib-ong sang kinamatarung pangikaayong lawas sang
katawohan.
d. Ang pagtib-ong kag pagtahod sang Estado sa pagpalabi kag pagpili sang mga tawo para
sa mga pamaagi sa pagplano sang pamilya;
e. Ang pagpaninguha sang Estado nga makaangkon ang mga magasawa kag mga tawo nga
may patugsiling sa ikaayong lawas sang mga kababaenhan kag ang paghatag sini sang
mga kinahanglanon mga impormasyon kag serbisyo para ila ini mabuhat;
g. Kamapuslanon sa paguswag sang reproductive health ang maabtik nga pagambit sang civl
society lakip na ang relihiyoso nga sector kag mga puok; isa sa pinaka importante sa pag
abanse sang ikaayong lawas sa pag panganak.
h. Samtang ang laye nagakilala nga indi suno sa laye ang aborsyon, kinahanglan nga mapatud sang Estado nga ang pagbulong kag paglaygays sa nga kababaenhan nga
nagakinahanglan sang patalupangod para sa mga problema pagkatapos sang aborsyon
kag sang iban nga mga problema tuga sang pagbusong kag pagpamata, himoon sa paagi
nga makatawo, di-mananaway kag may kaluoy;
l. Wala dapat sang mga tuluyuon suno sa sari sang populasyon (demographic) sa
implementasyon sang mga programa sa populasyon kag reproductive health;
m. Ang pagkaalalangay sang babaye kag lalaki ukon gender equality kag kahilwayan sang
mga kababaenhan ukon women empowerment dapat kabigon nga mga sentral nga
element sang reproduktibo nga ikaayong lawas (reproductive health);
n. Ang programa sa pagtatap para sa reproductive health dapat nagasabat sa mga
kinahanglanon sang mga tawo sa ila bug-os nga kabuhi.
D. ANO ANG MGA IMPORMASYON KAG SERBISYO NGA GINAHATAG SANG KASUGOAN SA
RESPONSIBLE PARENTHOOD-REPRODUCTIVE HEALTH?

1. Ang punsudanon nga gobyerno kag ang tanan nga mga lokal nga sangay sang gobyerno
(LGU) ginamandoan nga pat-uron ang paghatag sang patalupangod nga serbisyo para sa
responsable nga pagkaginikanan kag reproductive health nga ginatapoan sang tanan nga mga
masunod nga mha kritikal nga elemento:
a. Mga impormasyon kag serbisyo para sa pagplano sang pamilya;
b. Mga serbisyo para sa ikaayong lawas kag nutrisyon sang mga iloy, lapsag kag batalakip
na ang pagpasuso.
c. Pagdumili sang aborsyon kag pagdumal sang mga komplikasyon nahanungod sa
aborsyon.
d. Pagubay kag paglaygay sa mga pamatan-on kag bataan-on nahanungod sa ila
reproductive health;
e. Pagpugong, pagbulong kag pagdumala sang impeksyon sa palibut sang reproduktibo nga
sistema sang kalawasan (reproductive tract infection ukon RTI), HIV kag AIDS, kag iban
pa nga impeksyon nga ginaalinton paagi sa pakighilawas (sexually transmitted infection
ukon STI);g. Paglutos sang pagpanglapag batok sa mga kababaenhan kag kabataan kag
iban pa nga mgasari sang pagpanglapas nga sekswal kag base sa pagkababae ukon sa
pagkalalaki (gender) sang is aka tawo;h. Pagtulun-an kag paghatag sang laygay tuhoy sa
sekswalidad ukon pagkababae kag pagkalalakikag reproductive health;
f. Pagbulong sang hubag ukon cancer sa suso kag sa palibut sang reproduktibo nga sistema
(reproductive tract cancer) sang lawas kag iban pa nga mga kahimtangan kag balatian
sang mga kababaenhan nga tungod sa pagbusong (gynecology);m. Responsibilidad kag
ambit sang mga kalalakinhan kag ang ila reproduktibo nga ikaayong lawas (reproductive
health);
g. Pagpugong, pagbulong, kagpagtatap sang pagkabaog kag mga problema sekswal (sexual
dysfunctions);
h. Pagtulun-an nahanungod sa reproduktibo nga ikaayong lawas sang mga pamatan-on.
i. Mga dagway sang pang-utok nga ikaayong lawas (mental health) nahanungod sa pagtatap
sang reproduktibo nga ikaayong lawas (reproductive health).
Ang tanan nga mga pasilidad para sa ikaayong lawas ginamandoan nga maghatag sang mga
impormasyon kag serbisyo nga bagay sa edad sang tanan nga mga kliyente walay sapayan
sang ila edad, pagkalalaki ukon pagkababae, kasablagan (disability), kahimtangan natungod
sa pagasawahay (marital status)ukon background.
2. Ang pag agom sang mga serbisyo sa pagplano sang pamilya. Ang tanan nga mga
ginakilala nga publiko nga pasilidad para sa ikaayong lawas kinahanglan nga maghatag sang
libre nga pagagom sa bug-os nga iras o kubay sang mga paagi sa pagplano sang pamilya.
Ang ini nga mga paagi sa pagplano sang pamilya nagalakip sang pagpangutana nga medikal,
mga kinahanglanon, kag mga paagi nga kinahanglan kag akseptable, ilabi na gid para sa mga
imol nga magasawa nga nagahingamo nga makabata.
Ang mga pribado nga pasilidad para sa ikaayong lawas mahatag man sang bug-os nga kubay
sang mga impormasyon kag serbisyo sa pagplano sang pamilya kag makapili nga makahatag
sang libre nga pagtatap kag serbisyo sa mga kinulabos.

Ang mga serbisyo sa pagplano sang pamilya nga sarang maagom sa ginakilala nga mga
pasilidad para sa ikaayong lawas nagalakip sang mga masunod:
Impormasyon kag pagtulun-an nahanungod sa pagbatyag sang pagkamauyahon (fertility
awareness) sang mga kababaenhan;
Paglaygay paagi sa personal nga komunikasyon nahanungod sa pagplano sang pamilya;
Paghatag sang mga binag-o nga paagi sa pagplano sang pamilya nga ginpamatud-an
sang Food And Drugs Administration (FDA) nga indi pangpahulog ukon pang-aborto (nonabortifacient).
Mga serbisyo nahanungod sa pagkamauyahon (fertility) sang mga sang mga
kababaenhan ; kag
Mga serbisyo sa pagpatigayon kon kinahanglan.
Wala sang bisan sin-o nga pagdumilian sang mga impormasyon kag pagagom sang mga
serbisyo nahanungod sa pagplano sang pamilya bisan ini natural ukon artipisyal.

Apang, ang mga bata pa indi pagtugutan nga makaagom sang binag-o nga paagi sa
pagplano nga wala sang nakasulat nga pagsugot halih sa ila mga ginikanan ukon
manugbantay, wala labut sang mga emerhensya ukon mga hitabo nga kahadlokon sa
kabuhi (life-threatening).
Ang mga bata pa nga nagapangutana sa mga pasilidad sa pagtatap sang ikaayong lawas
hatagaan sang bagay nga impormasyon kag paglaygay nahanungod sa reponsable nga
pagkaginikanan kag sa reproduktibo nga ikaayong lawas.
Kinahanglan ang pagsugot sang bana ukon asawa para sa mga tawo nga kinasal antes
sila umagi sa mga paagi sang reproduktibo nga ikaayong lawas ukon RH..

3. Paghatag sang mga serbisyo nga pangreproduktibo nga ikaayong lawas (reproductive
health) sang mga tawo nga may mga kasablagan ukon persons with disabilities
(PWDs). Pagpat-ud sa pagagom sang mga serbisyo para sa sekswal kag reproduktibo nga
ikaayong lawas (RH) para sa mga PWD sa tanan nga mga siudad kag munisipyo
-

Paghatag sang lawasnon nga pagagom pati sang tabang nga salakyan (transportation)
para sa ikaayong lawas kag iban pa nga mga pasilidad nga makahatag sang mga
impormasyon kag serbisyo nahanungod sa reproduktibo nga ikaayong lawas (reproductive
health);ga panganak para sa mga tawo nga may kapasanan.
Paghatag sang mga lamesa pang-eksaminasyon (examination tables) kag iban pa nga
mga pang-labortaryo nga paagi bagay sa mga kinahanglanon sang mga PWDs;
Pagagom mga kasangkapan pang-impormasyon kag pang-komunikasyon para sa sekswal
kag reproduktibo nga ikaayong lawas;
Paghatag sang padayon nga pagtulun-an kag paglakip sa kinamatarong sang mga PWDs
nga trabaho sa pagtatap sang ikaayong lawas; kag
Maghikut sang banwahanon nga pagbatyag kag kuhaon ang pagpahuya batok sa mga
kinahanglanon nga sekswal kag reproduktibo nga ikaayong lawas sang mga PWDs.

4. Pagasabton sang mga lokal nga panguluhan ukon LGU ang mga kinahanglanon nga
wala maagom sang ila pumuluyo kag ang mga pat-aw sa pagtatap para sa ila
reproduktibo nga ikaayong lawas. Paagi sa bulig sang DOH, ang tanan nga mga LGU

ginamandoan sa pagpatuman sang mga hilikoton para mabuhinan ang kakulangan sa mga
kinahanglanon nga wala maagom (unmet needs) kag ang mga pat-aw sa pagtatap para sa
reproduktibo nga ikaayong lawas (reproductive health care). Ini pagalakipan sang pagplano
sang mga unang hilikoton nga kinahanlanon para sa ikaayong lawas sang ila pumuluyo kag
ang pagsibu sang kasubong nga mga kanahanglanon sa nagakabagay nga mga produkto kag
serbisyo para sa pagtatap sang reproduktibo nga ikaayong lawas.
5. Paghatag sang mga serbisyo para sa pagtatap sang iloynon nga ikaayong lawas pati na
sang mga bulong nga makasagup sang kabuhi sa tion sang mga emerhensya sa iloynon
nga pagtatap.
Ang tanan nga mga LGU ginamandoan sa pagpatuman sang isa ka bug-os nga programa sa
pagtatap sa ikaayong lawas sang mga iloy, lapsag kag bata. Mga bulong nga makasagup sang
kabuhi tagsubong sang oxytocin kag magnesium sulphate mahimo madumala sang mga
nahanas nga mga komadrona kag nars, suno sa mga kasugoan nga ginbutang sang DOH, sa
mga emerhensiya nga kahimtangan kag kon diin wala sang makuha nga doktor.
Pat-uron sang tanan nga mga LGU nga ang tanan nila mga komadrona kag nars mahatagan
sang sertipikasyon halin sa mga sentro sa paghanas nga ginakilala sang DOH.
6. Pagpaapid sang pagtatap sa reproduktibo nga ikaayong lawas sa sulod sang pagtulunan ukon kurikulum sang propesyon para sa ikaayong lawas. Agud mapat-ud ang kalidad
nga mga serbisyo kag pagkabatid sa reporduktibo nga ikaayong lawas, tagsubong sang mga
emerhensya sa pagtatap sa pagpamata (obstetrics) kag lapsag, nga mapatabid sa pagtulun-an
(curriculum) sang paghanas antes magserbisyo (pre-service training) para sa medisina, mga
nars kag komadrona.
7. .Paghatag sang pagtatap sa ikaayong lawas sang mga iloy kag sang ila nga lapsag sation
sang emerhensyan sang tanan nga mga LGU kag ang DOH nga sila makahatag sang una
nga pinakalabing diotay nga bugkus nga serbisyo (minimum initial service package) para sa
reproduktibo nga ikaayong lawas lakip ang mga galamiton (kits) kag serbisyo para sa pagtatap
sang ikaayong lawas sang mga iloy kag kabataan sa tion sang mga emerhensya nga sitwasyon
tagsubong sang kalamidad kag pagkatawohanon nga kapahamakan.
Paghatag sang mga temporaryo nga pasilidad tagsubong sang mga kampo nga salaylohan
ukon alaypan (evacuation kag refugee camp) para sa pagsabat sa mga pasahi nga mga
kinahanglanon tagsubong sang a) kinaandan (normal) kag mabudlay nga pagpamata, b)
mabudlay pagbusong, k) paglinapta sang mga STI (sexually transmitted infection)', HIV kag
AIDS, d) kag ang pagpanglapas base sa pagkababae ukon sa pagkalalaki (gender) sang isa
ka tawo.
8. Paghatag sang bug-os nga mga pagtuon kag serbisyo para sa reproduktibo nga
ikaayong lawas sang mga pamatan-on nga bagay sa ila nga edad kag paguswag sang
mga pamatan-on. Pagahatagan sang sng pungsudnon(national) kag mga lokal nga
panguluhan sang bug-os nga mga pagtuon nga bagay sa edad kag paguswag sang mga
pamatan-on kag kabataan nga makatuon nahanungod sa responsable nga pagkaginikanan..
Sa sini nga katuyoan, ang Department of Education (DepEd) kinahanglang nga magpasad
sang isa kurikulum ukon pagtulun-an nga may mga panghunahuna nga magamit sa mga
pangpubliko nga buluthuan kag sarang nga mabaton sa mga pribado nga buluthuan sa
pagtudlo nahanungud sa responsable nga pagkaginikanan kag reproduktibo nga ikaayon

lawas (RH). Kinahanglan man sang mga manunudlo nga maagyan ang mga nagakabagay nga
paghanas nahanungod nahanungod sa sini nga kurikulum ukon patulun-an..
Ang ipila nga panghunahuna kag impormasyon nga kinahanglan ilakip sa pagtuon
nahanungod sa Responsible Parenthood Reproductive Health (RP-RH) amo ang mga
masunod:
Mga kinamatarong sang bata;
Ikaayong lawas kag katibsulon (nutrition) sang bata;Paguswag sang bata kag pamatan-on;
Kauswagan nga may kaangtanan sa pagkababae ukon pagkalalaki ukon Gender and
Development (GAD);
Kasampaton sa kinabuhi (life skills);
bagay sa edad kag bug-os nga pagtuon nahanungod sa pagkababae ukon pagkalalaki
ukon sexuality;
Kauswagan kag ang pumuluyo;
Pagasaway kag ang pamilya;
Pagpugong sang mga STI (sexually transmitted infections) lakip na ang HIV; kag
Pagkilala, kag pagpangapin batok, sa, pagpanglapas base sa pagkababae ukon pagkalaki
sang tawo (gender-based violence). kung ano ang gina tawag nga pag panglapas sa mga
kababaihan kag kung paano ma protekhan sa pag pang lapas.
Kinahanglan naman sang DepEd nga ilakot ang RP-RH nga pagtulun sa mga di-pormal kag
tumandok ukon indigenous nga paagi sang pagtuon.
Ang mga pangpubliko kag pribado nga buluthuan kinahanglan nga maghatag sa mga
pamatan-on sang isa ka masinakdagon nga palibot sa diin sila makaagom sng mga serbisyo
tagsubong sang paglagay kag panghunanhuna ukon pangkatipunan (psycho-social) nga sahi
sang pagtabang, pagpatigayon kag/ukon mga serbisyo para mapugong ang mga
makatalagam nga pamatasan kag mga palaligban kag kabalak-an sa reproduktibo nga
ikaayong lawas (RH).
9. Ang mga benepisyo halin sa Philhealth para sa reproduktibo nga ikaayong lawas lakip
na sa pag plano sang pamilya kag ang mga grabe kag makatalagam para sa kabuhi nga
kahimtangan sa reproduktibo nga ikaayong lawas. Ang mga benepisyo sang seguro ukon
insurance halin sa Philhealth pagalakipan sang pagbayad sari-sari nga pagtatap para sa
reproduktibo nga ikaayong lawas lakip na ang binag-o nga mga serbisyo para sa pagplano
sang pamilya; pagdumala sang mga komadrona kag nars sang mga bulong nga makaluwas
sang kabuhi sa tion sang mga emerhensya; kag pagbulong sang mga makatalagam sa kabuhi
nga mga kahimtangan kasubong sang HIV kag AIDS, menopausal kag mga may kaangtanan
sa post-menopausal nga kahimtangan sang kababaenhan. Ang mga gravb kag makatalagam
sa kabuhi nga kahimtamtanga sa reproduktibo nga ikaayong lawas makabaton sang
pinakalaban nga mga benepisyo paagi sa mga pagsulundan nga ipagua sang Philihealth.
10. Mga serbisyo sa pagplano sang pamilya kag reproduktibo nga ikaayong lawas para sa
mga manugpangabudlay ukon trabahador. Santo sa Artikulo numero 134 sang aton Laye sa
Pagpamugon ukon Labor Code, pagahatagan sang mga kumbuyahan ukon kompanya nga
nagahuput sang isa ka klinika ukon bululngan, ang ila mga empleyado sang libre nga mga
serbisyo para sa pagplano sang pamilya lakip na sang, apang indi lang limitado sa, mga

pildoras nga makapugong sa pagbusong (contraceptive pills) kag galamiton nga ginasulod sa
balataan (intrauterine device) sang babaye.
11. Paghatag sang mga impormasyon sa responsible nga pagkaginikanan kag
reproduktibo nga ikaayong lawas para sa mga manugpangasawa. Ang mga
manugpangasawa nga nagatyo sa pagkuha sang lisensya sa pagpakasal pagahatagan sang
impormasyon nahanungod sa responsable nga pagkaginikanan kag reproduktibo nga
ikaayong lawas lakip na ang pagplano sang pamilya, pagpasuso, kag ikaayong lawas kag
katibuslon ukon nutrisyon sang lapsag.
E. ANO ANG HIMOON AGUD MAIMPROBAR ANG MAKINARYAS SA PAGDUL-ONG SANG MGA
SERBISYO PARA RESPONSIBLE NGA PAGKAGINIKANAN KAG REPRODUKTIBO NGA
IKAAYONG LAWAS (RP-RH)?
1. Pagpasad sang talabid nga paagi sa pagdul-ong sang serbisyo (Service Delivery
Network): para sa pagtatap sang reproduktibo nga ikaayong lawas. Pagalaktan sang DOH
kag mga lokal nga panguluhan (LGUs) sang mga serbisyo para sa responsible nga
pagkaginikanan kag reproduktibo nga ikaayong lawas (Responsible Parenthood
Reproductive Health) sa napasad nga paagi sa pagdul-ong sang mga serbisyo (service
delivery networks ukon SDN) ukon mga lokal nga mga paagi sang pagpatigayon para sa
ikaayong lawas. Ang SDN pagapasadon sang mga nagatalabid nga mga pasilidad nga
ginapasakupan sang mga estasyon para sa ikaayong lawas halin sa kbarangayan (Barangay
Health Station ukon BHS), Rural Health Unit (RHU), mga ospital sang mga distrito kag banwa
ukon siudad, hasta sa mga osptal sa mga probinsya kag/ukon mga ospital nga nahawid sa
pagdumala sang DOH. Nalakip man ang mga pribado nga pasilidad para sa ikaayong lawas
bilang bahin sang SDN sa is aka puok.
Ang masunod nga mga serbisyo para sa RH nga pagahatag sa sari-sari nga sahi sang SDN:
Sahi sang Pagtatap
Mga Estasyon ukon
Sentro para sa Ikaayong
Lawas sa Kabarangayan
(Barangay Health
Stations/
Centers)

Mga Iimpormasyon kag Sserbisyo nga ginahatag

nahanungod sa RP-RH Mahinungod sa (Reponsible
Parenthood kag Reproductive Health).
Impormasyon nga bagay sa mga pahanumdumon
nahanungod sa responsible nga pagkaginikanan kag
reproduktibo nga ikaatong lawas;
Paglaygay (kung bagay)
Pagpanghatag (sa mga nahanas nga mga nagaserbisyo para
sa ikaayong lawas ukon health service providers)
- Condom
- Mga gia para sa natural nga paagi sa pagplano sang
pamilya kag mga termometro
- Standard days method beads
- Mga pang-ineksyon kag pag-oral nga mga pildoras nga
makapugong sang pagbusong
- Pagpamakona kag paghatag sang dugang nga micro
nutrient

Pagpanghatag sang mga boluntaryo nga nagabulig para sa

ikaayong lawas sa mga puok sang mga dugang nga
kinahanglanon nga kondom kag pildoras nga makapugong sa
pagbusongr
Pagpatigayon sa iban nga mga pasilidad sang SDN
Pagkilala, pagpatigayon kag diretso nga kag pagsugid ukon
pagreport sang mga kaso sang pagpanglapas nga may
kaangtanan sa pagkababae ukon pagkalalai (gender-based
violence)
Iban pa nga mga serbisyo para sa ikaayong lawas nga
ginamando sang DOH
Tanan nga mga serbisyo nga ginadul-ong sa mga Barangay
Health Staion (BHS)
IPCC (Interpersonal communication and counseling) sa mga
serbisyo nga nagalakip sang:
- Pagkabaog kag pagpatigayon sa nagakasibu
manughatag sang serbisyo;
- Paglaygay sa mga pamatan-on;
- Depresyon pagkatapos sang pagpamata, post-traumatic
stress disorder (PSTD), kag iban pa nga mga
pahanumdumon sa panghunahuna nga may labut sa
reproduktibo nga ikaayong lawas.
Mga paagi para sa binag-o nga mga sahi sang pagplano
sang pamilya kasubong sang pagsal-ut kag pagkuha sang
IUD kag pag-ineksyon sang Depot Medroxyprogesterone
Acetate (DMPA).
Mga paagi, galamiton, kag paglaygay nahanungod sa mga
sahi sang natural nga paagi sa pagplano sang pamilya
Gintingob nga pagdumala sa balatian sang mga kabataan
Pagesena sang mga balatian nga may tanda sang STI
(sexually transmitted infection) kag RTI (reproductive tract
infection) ;
May bukas nga paminsaron nga paagi sa pagkilala,
pagbulong kag pagpatigayon sang mga hitabo nga pagpaaborto (post-abortion cases);
Pagesena nga mga eksaminasyon (screening examinations)
[halimbawa sang pagpangusisa paagi sa pagtulok (visual
inspection) sang cervix nga gamit ang acid wash, pagpanipon
sang mga mwestra (specimen) sa pap smear, eksaminasyon
sang suso sa bululngan (clinical breast exam), digital rectal
examination],

Nagapanguna nga mga

pasilidad para sa
ikaayong lawas (primary
health care facilities)
kasubong sang rural
health unit (RHU)

Mga bululngan ukon

ospital sa sulod sang
Service Delivery Networks
(SDN)

Tanan nga mga serbisyo nga ginahatag para sa

nagapanguna
nga
pagtatap
sang
ikaayong
lawasPaghatagsang mga paagi sa pagplano sang pamilya
nga mausar sang malawig kag unay kasubong sang NSV,

IUD kag BTL;

Mga serbisyo nga Basic Emergency Obstetric and Neonatal
Care (BEmONC) para sa Level 1 nga mga ospital;Bug-os
nga EmONC (CEmONC) para sa Level 2 nga mga ospital;
Pagdumala sa mga kabudlayan pagkatapos sang pagpaaborto (post-abortion complications.

2.Probisyon kag pagpalakat sang Mobile Health Care Services (MHCS) para sa
reproduktibo nga ikaayong lawas. Ang pungsudnon ukon ang lokal nga panguluhan sarang
maghatag sang mobile health care services(MHCS) samga ospital sang tagsa ka probinsya,
siudad, munisipyo ukon distrito, kasubong sang van kag iban pa nga sahi sang transportasyon
nga bagay sa ila nga puok kag may patugsiling sa mga kinahanglanon para sa ikaayong lawas
sang LGU
Ang MHCS pagagamiton gid lamang sang mga LGU sa pagdul-ong sang mga galamiton kag
bug-os nga serbisyo para sa pagtatap sang ikaayong lawas, kag impormasyon nahanungod sa
reproduktibo nga ikaayong lawas sang ila nga mga pumoluyo labi na gid sa mga imol. Ini
pagagamiton sang mga nahanas na nga mga nagaserbisyo para sa ikaayong lawas kag ini
sangkapan sang bagay nga mga serbisyo kag mga kagamitan sa komunikasyon.
Ang DOH mahatag sang suporta sa mga lokal nga panguluhan sa pagagom sang ila MHCS
paagi sa ila paghatag sang katumbas nga mga kinahanglanon nga kabulig kag ang
pagsustento sini.
3. Pagimrobar sang mga tagsapasilidad para sa ikaayong lawas.
Pagabuhaton ukon improbaron sang tagsa ka LGU ang mga ospital kag pasilidad para sa
ikaayong lawas nga may nagkaigo kag kwalipikado nga tinawo, galamiton kag kinahanglanon
agud makasarang maghatag sang serbisyo sa pagtatap sang babaye tion sang emerhensya
sa pagpanganak (obstetric care services).
4. Pagsohol sang mga batid nga mga propesyonal para sa pagtatap sang iloynon nga
ikaayong lawas kagmga batid nga tagtatap sa pagpamata.
Pagasoholan sang mga LGU, nga may suporta nga pondo halin sa DOH, ang nagakaigo nga
numero sang mgamanugbulong, nars, komadrona kag iban pa nga mga batid nga propesyonal
propsyonal sa iloynon ikaayong lawas kag mga batid nga tagtatap sa pagpamata agud mapatud ang kalidad nga serbisyo para sa pumuluyo kapin na ang mga ara sab aw-ing nga mga
puok.
5. Paghiwat sang paghanas nahanungod sa RH base sa kasampaton para sang mga
nagaserbisyo nga may sohol man ukon boluntaryo, para sa ikaayong lawas sa
barangay.
Pagapat-uron sang DOH, paagi sa pakipag-angot sini sa mga LGU, nga ang tanan nga mga
propesyonal, kag pati ang mga boluntaryo nga naga serbisyo, para sa ikaayong lawas sa
sulod sang SDN, may kaalam sa paghatag sang kalidad nga serbisyo para sa reproduktibo

nga ikaayong lawas nga nalakip sa ila nga mga pasilidad para sa ikaayong lawas paagi sa
paghiwat sang paghanas base sa ila kasampaton.
Pagahanason man sang DOH, para pagtib-ong sang RP-RH, ang mga barangay health worker
(BHW) kag ang iban pa nga boluntaryo nga nagaserbisyo sa ikaayong lawas sa barangay. Ini
nagalakip sang paghatag sang DOH sa mga LGU sang kinahanglanon nga mga bulong kag
galamiton para sa mga boluntaryo nga nagaserbisyo agud sila mangin epektiba sa ila obra.
6. Paghiwat kag pag pagbuhat sang mga pagsulit sang mga kamatayon sang mga iloy,
ginabusong, kag lapsag.
Pagahiwaton sang tanan nga mga LGU, pungsudnon kag lokal nga pangpubliko nga mga
bululngan kag mga pangpubliko kag pribado nga pasilidad para sa ikaayong lawas, sa sulod
sang SDN, ang tuigan nga pagsulit sa kamatayon sang mga iloy (Maternal Death Review) kag
sang mga ginabusong kag lapsag (Fetal and Infant Death Review) suno sa mga pagsulundan
nga ginpagua sang DOH.Ang mga pagsulit kinahanglan nga magbunga sa isa ka pahito sa
pagprograma kag pagbadyet nga nagakabuhi sa isa ka Plano nga Buluhaton (Intervention
Plan) para sa mas masinalabton nga mga serbisyo para sa reproduktibo nga ikaayong lawas.
7. Paglakip sang mga sang mga balaklon para sa pagplano sa pamilya sa Philippine
National Drug Formulary System.
Pagalakipan sang mga hormonal contraceptives, IUD kag iban pa nga luas, suno sa laye,
epektibo kag di-makapang aborto(non-abortifacient) nga mga produkto kag kinahanglanon
para sa pagplano sang pamilya ang pungsudnon nga listahan sang mga bulong (formulary).
Ang mga kinahanglanon para sa pagplano sang pamilya kasubong sang mga bulong,
galamiton, kag produkto nga may pamatuod sang Food and Drugs Adminstration (FDA) bilang
hindi makapang-aborto (non-abortifiacient) ipalakip sa Essential Drug List (EDL).
8. Ang pabakal kag pag pang hatag sang mga supply sa pag plano sang pamilya.
Sentral nga pagapangitaon, ipanagtag sa mga LGU kag bantayan sang DOH, ang paggamit
sang mga kinahanglanon sa pagplano sang pamilya sa bilog nga pungsod. Mangin
responsable ang DOH sa pagpaalinton, paghantal kag pagpanagtag sang mga produkto kag
kinahanglanon sa reproduktibo nga ikaayong lawas sa pila ka kaladtoan sini. Pagkatapos, ang
mga LGU na ang manabat sa pagpagua kag paghatag sa ila nga mga kliyente.
Sarang man nga hisugtan sang DOHang mga civil society organization sa pagpanagtag kag
pagdumala sang mga galamiton kag ulubrahon kag mga produkto para sa reproduktibo nga
ikaayong lawas ikaayong lawas para sag a panganak.
Ang LGU sarang man nga magpatuman sang ila kaugalingon nga programa sa pagpangita,
pagpanagtag kag pagbantay para mapat-ud ang sangatanan nga pagsakup sang ila mga
pumuluyo sa pagtatap para sa reproduktibo nga ikaayong lawas.

9. Pagtib-ong sang responsable nga pagkaginikanan kag reproduktibo nga ikaayong lawas
paagi sa pungsudnon nga pagpabatyag sang publiko, pagtib-ong sang ikaayong lawas
kag mga paagi sa komunikasyon.
Pagaumpisahan kag pagasakdagon sang DOH, LGU kag iban nga mga natungdan nga
ahensya ang isa ka pinalutaw nga pungsudanon nga kampanya gamit ang sari-sari nga media
para mapasaka ang pagkabatyag sang publiko para sa pagamlig kag pagtib-ong sang
reponsable nga pagkaginikanan kag reproduktibo nga ikaayong lawas kag kinamatarung. Para
sa ini nga katuyoan, hisugtan sang DOH kag natungdan nga mga ahensya ang pagbuhat kag
pagpatuman sang isa ka bug-os kag base sa kamatuoran nga sahi sang plano kag paagi sang
komunikasyon.
Pagapaisugon ang pribado nga sektor kag mga organisasyon sang civil society sa
pakighimbon sa pagtib-ong sang reponsable nga pagkaginikanan kag reproduktibo nga
ikaayong lawas kag kinamatarung kag iban pa nga angid nga mga pahanumdumon.
10. Ang pagsamo sang reponsable nga pagkaginikanan kag pagplano sang pamilya bilang
bahin sang mga programa batok sa kaimolon. Pagapatuman sang DOH ang mga programa
nga magapasolabi sang bug-os nga pag agom sang mga imol kag napabayaan nga
kababaenhan kag mga pamilya sang mga serbisyo, produkto kag programa sa reproduktibo
nga ikaayong laws.
G. ANO ANG MGA GINADUMILIAN NGA MGA AKTO SA IDALOM SANG RP-RH NGA
KASUGOAN?
Ang RP-RH nga kasugoan nagadumili kag magamulta sa:
1. Isa ka opisyal sang pangulohan nga nagapugong sa pag dul-ong sang mga serbisyo sa
reproduktibo nga ikaayong lawas nga suno sa laye kag luas sa medical nga dagway kasubong
sang pagplano sang pamilya, ukon nagasikway nga magalokar sang, pakamaayohon ukon
buy-an ang, ano mannga badyet para sa serbisyo sa reproduktibo nga ikaayong lawas.
2. Isa ka naga serbisyo sa pagtatap sang ikaayong lawas nga hungod nga naga pugong sang
impormasyon ukon hungod nga nagahatag sang sayop nga impormasyon nahanungod sa
programa kag serbisyo sang reproduktibo nga ikaayong.
3. Bisan sin-o nga agalon nga magpanugyan, magsugo, magtuga, magimplwensya sang sobra
sa isa ka aplikante ukon empleyado sa paggamit ukon indi paggamit sang mga paagi sa
pagplano sang pamilya bilang kundisyon para sa pagempliyo, pagpadelanto ukon paghatag
sang mga benipisyo.
4. Bisan sin-o nga tawo nga magpatopato sang isa ka Sertipiko sa Pagtuman (Certificate of
Compliance) sa pagtambung sang seminar antes ang pagasawahay (pre-marriage seminar)
kag:
5. Bisan ano nga kumpanya nga pangparmasya ukon taghimo sang produkto para sa ikaayong
lawas nga mismo nagahum sa mga opisyal sang gobyerno sa pagpangita kag pagpanagtag
sang pungsudnon nga panguluhan ukon LGU sang mga kinahanlanon kag produkto sang
binag-o nga paagi sa pagplano sang pamilya.

Ang ginapananglitan nga mga pagpanglapas sa RP-RH nga kasugoan pagasugid kag bagay
nga pagaaktohan sang . Ang katumbas nga mga multa sa mga pagpanglapas sa RP-RH
pagaibutang sang korte ukon sa mga natungdan nga institusyon suno sa nagaluntad nga mga
laye.
H. SA DIIN GIKAN ANG PONDO PARA SA IMPLEMENTASYON SANG RP-RH NGA KASUGOAN?
Ang mga kantidad nga ginbutang para sa kinaron kag sa mga masunod nga tuigan nga pagpasa
sang laye para sa badyet sang gobyerno (General Appropriations Act) para sa mga programa sa
DOH kag sang mga nakaangot kag natungdan nga mga ahensya sa reponsable nga
pagkaginikanan kag reproduktibo nga ikaayong lawas, pagaalokar kag pagagamiton para sa
implementasyon sang RP RH nga kasugoan.
Ang pondo para sa Gender and Development (GAD) nga nagabili sang indi magnaba sa singko
porsyento (5%) sang kabilogan nga badyet nga ginbutang para sa pungsudnon kag mga lokal nga
ahensya sang gobyerno sarang man magamit sa pagpatuman sang mga probisyon sang RP-RH
nga kasugoan.
Pagabutangan sang mga pondo para sa bug-os nga pagtulun-an para sa reproduktibo ikaayong
lawas ang tuigan nga badyet sang Department of Educatoin (DepEd), Commission on Higher
Education, (CHED), kag Technical Education (TESDA), kag iban pa nga natungdan nga mga
ahensiya.
L. ANO NGA MGA AHENSYA ANG TIGUNA NGA MAY LABUT SA IMPLEMENTASYON SANG RPRH NGA KASUGOAN?
Ang DOH ginamandoan sang RP-RH nga kausgoan nga mangin nagapanguna nga ahensya sa
implentasyon kag pagbantay sang ini. . Pagadestinohon kag pahulagaon sang DOHang mga lain
kag bagay nga bureau, mga nakaangot nga ahensiya kag talatapan sini para sa pagpagua sang
mga pagsulundan, pagdumala kag implementasyon sang mga probisyon sang kasugoan.
Makipagangut man sang DOHsa DSWD kag DepEd para sa implementasyon sang pat-od nga
mga paagi sang RP-RH.
Ang mga LGU na ang mismo nga manughatag sang mga impormasyon kag serbisyo nahanungod
sa RP-RH sa ila nga mga pumuluyo. Gani, pagapatindogon sang mga LGU ang mga
kinahanglanon nahanungod sa pondo, pagdumala, polisa, kag ikasarang para sa implementasyon
sang RP-RH nga kasugoan sa mga puok.
Ang ambit sang mga civil society organization (CSO) lakip na ang mga non-government
organization (NGO), peoples organization (PO) kag mga civic organizations, pribado nga sektor
kag mgabasic sectors ginakabig nga kinahanglan kag kamapuslanon para sa implementasyon
sang RP-RH nga kagugoan. Pagahiwaton sang DOH ang pat-od nga mga pulong-pulong sang
mga may labut (stakeholders) sa RP-RH kag mga hilikoton sang ila paguporay agud mapaupod
ang mga CSO kag iban pa nga may labut sa RP-RH, sa implementasyon sang ini nga kasugoan.
M. SAN-O MAUMPISA ANG IMPLEMENTASYON SANG RP-RH NGA KASUGOAN?

Sang gindeklarar sang Korte Suprema nga suno sa laye ang RPRH nga kasugoan sadtong ika14 sang Abril , tuig 2014, ginhukas man sini ang mando nga Status Quo Ante batok sa RP-RH nga
kasugoan kag gilayon nagsugod ang implementasyon sang ini nga kasugoan luas sa pila ka mga
probisyon nga gindeklarar bilang indi suno sa laye.
Gindeklarar sang Korte Suprema nga indi suno sa laye ang pagpamulta sa mga nagaserbisyo para
sa ikaayong lawas kag ang mga opisyal sang gobyerno nga nagasikway sa pagsakdag, paghatag
sang RH nga serbisyo, kag pagpatigayon tungod sa iya relihiyoso nga pagtuo. Apang, ang mga
akto nga nagadumili ukon nagapugong sang pagdul-ong sang mga serbisyo sa RH nga suno sa
laye kag luas para sa ikaayong lawas, kasubong sang pagplano sang pamilya ukon nagasikway
sa pagalokar, pakamaayohan ukon buy-an ang bisan ano nga badyet para sa serbisyo sa pagtatap
sang reproduktibo nga ikaayong lawas, subong sang kaso sang mga opisyal sang gobyerno,
mahmu nga masilotan.