You are on page 1of 83

BOLETIM DE CONJUNTURA

ISSN: 2525-5266

NERINT
FOCO E ESCOPO

FOCUS AND SCOPE

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Sed aliquet neque sed dignissim semper. Curabitur varius luctus neque
in sollicitudin. Pellentesque non lacus laoreet, fringilla ex non, euismod eros. Ut in euismod tortor. Nulla aliquam non elit vel commodo. Phasellus tincidunt massa in lectus convallis, et pulvinar
metus maximus. Donec porttitor aliquam sapien in aliquet. Vivamus suscipit commodo sem tempor sollicitudin. Aenean congue
tempor velit, commodo mattis purus placerat non. Curabitur
auctor lobortis lacus eget vehicula. Nunc suscipit libero vel magna
placerat consectetur. Integer nec hendrerit dui. Vivamus ultrices
quam augue, quis convallis magna ultrices et. Quisque feugiat dignissim diam quis vestibulum. Class aptent taciti sociosqu ad litora
torquent
per
conubia
nostra,
Nam nisi purus, viverra fermentum velit vel, varius maximus justo.
ullam volutpat facilisis risus. In malesuada, eros in tempus egestas, odio lectus rhoncus sem, eu porttitor diam nibh at felis. Suspendisse sit amet dolor ut dolor consequat placerat.

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Sed aliquet neque sed dignissim semper. Curabitur varius luctus neque
in sollicitudin. Pellentesque non lacus laoreet, fringilla ex non, euismod eros. Ut in euismod tortor. Nulla aliquam non elit vel commodo. Phasellus tincidunt massa in lectus convallis, et pulvinar
metus maximus. Donec porttitor aliquam sapien in aliquet. Vivamus suscipit commodo sem tempor sollicitudin. Aenean congue
tempor velit, commodo mattis purus placerat non. Curabitur
auctor lobortis lacus eget vehicula. Nunc suscipit libero vel magna
placerat consectetur. Integer nec hendrerit dui. Vivamus ultrices
quam augue, quis convallis magna ultrices et. Quisque feugiat dignissim diam quis vestibulum. Class aptent taciti sociosqu ad litora
torquent
per
conubia
nostra,
per
inceptos
Nam nisi purus, viverra fermentum velit vel, varius maximus justo.
ullam volutpat facilisis risus. In malesuada, eros in tempus egestas, odio lectus rhoncus sem, eu porttitor diam nibh at felis. Suspendisse sit amet dolor ut dolor consequat placerat.

Misso
Nunc consectetur, magna non malesuada facilisis, ipsum urna
lacinia nisi, ac auctor libero nisl ac lacus. Sed porta sapien dictum

Mission
Nunc consectetur, magna non malesuada facilisis, ipsum urna
lacinia nisi, ac auctor libero nisl ac lacus. Sed porta sapien dictum

CONSELHO EDITORIAL/Editorial Board


Adam Habib (University of Johannesburg, frica do Sul)
Alejandro Simonoff (Universidad Nacional de La Plata, Argentina)
Amado Luiz Cervo (Universidade de Braslia, Brasil)
Antonio Jorge Ramalho (Universidade de Braslia, Brasil)
Bertrand Badie (Sciences Po, Frana)
Boris F. Martynov (Academia de Cincias da Rssia)
Camilo Lpez Burian (Universidad de la Repblica, Uruguai)
Carlos Arturi (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Danny Zahreddine (Pontifcia Universidade Catlica de Minas Gerais, Brasil)
Flvio Sombra Saraiva (Universidade de Braslia, Brasil)
Germn Soprano (CONICET / Universidad Nacional de Quilmes / Universidad Nacional de La Plata, Argentina)
Gladys Lechini (Universidad Nacional de Rosrio, Argentina)
Immanuel Wallerstein (Yale University, Estados Unidos da Amrica)
Marcos Costa Lima (Universidade Federal de Pernambuco, Brasil)
Mehdi Parvizi Amineh (University of Amsterdam, Holanda)
Naif Bezwan (Mardin Artuklu University, Turquia)
Paulo Gilberto Fagundes Vizentini (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Samuel Pinheiro Guimares (Alto Representante-Geral do Mercosul)
Shiguenoli Miyamoto (Universidade Estadual de Campinas, Brasil)
Vijay Prashad (Trinity College, Estados Unidos da Amrica)
Willians Gonalves (Universidade Federal Fluminense / Universidade do Estado do Rio de Janeiro, Brasil)
Sean W. Burges (Australian National Centre for Latin American Studies)

BOLETIM DE CONJUNTURA

COMIT EDITORIAL/ Editorial Committee


Andr Luiz Reis da Silva (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil) - Editor
Andr Moreira Cunha (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Eduardo Ernesto Filippi (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Jos Miguel Quedi Martins (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Luiz Augusto Estrella Faria (Universidade Federal do Rio Grande do Sul)
Marco Aurlio Chaves Cepik (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)

NERINT

EDITOR ASSITENTE / Assistant Editor


Guilherme Ziebell de Oliveira (Universidade Federal do Rio Grande do Sul
ASSISTENTE DE EDIO / Edition Assistant
Taciele Silva Vieira (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)

CONTATO / Contact:
Universidade Federal do Rio Grande do Sul - Faculdade de Cincias Econmicas
Programa de Ps-Graduao em Estudos Estratgicos Internacionais
Av. Joo Pessoa, 52 sala 33A - 3 andar - CEP 90040-000 - Centro - Porto Alegre/RS - Brasil
Tel: +55 51 3308-3150 | Fax: +55 51 3308-3963
e-mail: conjunturaaustral@ufrgs.br.

Bol. Conj. Nerint

Porto Alegre

1-40
volume 1 |p. nmero
2 |jun/2016
setembro 2016

v.1 n.1

FOCO E ESCOPO

FOCUS AND SCOPE

As Relaes Intrernacionais tm conhecido notvel acelerao nos

The field of International Relations has experienced remarkable

anos e, inclusive, meses mais recentes. Acontecimentos impactantes

accelaration in the recent years and even months. Impactful events

esto se sucedendo j a um ritmo semanal. Assim, as pesquisas

are occurring in a weekly rhythm. Thus, long-term research carried out

de longo prazo desenvolvidas no NERINT (Ncleo Brasileiro de

by NERINT (Brazilian Center of Strategy and International Relations)

Estratgia e Relaes Internacionais) passaram a necessitar

now requiers qulified and short-term analysis that can properly fit

de uma anlise qualificada de curto prazo que se enquadre em

its lines of research. With that in mind, we decided to publish a

suas linhas de pesquisa. Deste modo, damos incio publicao

periodic Conjuncture Bulletin covering, successively, the topics of

do Boletim de Conjuntura, que abranger, sucessivamente, os

Asia and the Middle East, Brazil (and its strategic surroundings) and

temas de sia e Oriente Mdio, Brasil (e seu entorno estratgico) e

the World System. It will be published every two months by graduate

Sistema Mundo. O boletim ser publicado bimestralmente, estando

and undergraduate students and researchers of NERINT, under the

a cargo dos ps-graduandos e pesquisadores de IC do NERINT, sob

supervision of its professors. The conjuncture analysis, rather than

superviso de seus professores. A anlise de conjuntura, mais do

a journalistic assessment of the facts, can be a valuable tool for

que uma apreciao jornalstica dos fatos, pode ser um elemento

monitoring NERINTs on-going research, contributing to confirm or

valioso para acompanhamento das pesquisas permanentes do

reject certain hypothesis. Therefore , NERINT seeks to contribute to

Ncleo, contribuindo para confirmar ou rejeitar certas hipteses.

the qualification of international studies in Brazil.

Assim, o NERINT busca contribuir para a qualificao dos estudos


internacionais no Brasil.
Paulo Visentini, coordinator

Paulo Visentini, coordenador

EDITOR/Editor
Paulo Visentini (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
CONSELHO EDITORIAL/Editorial Board
Analucia Danilevicz Pereira (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Carlos Arturi (Universidade Federal do Rio Grande Sul, Brasil)
Chirs Landsberg (University of Johannesburg, South Africa)
Eduardo Migon (Escola de Comando e Estado-,Maior do Exrcito, Brasil)
rico Esteves Duarte (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Fbio Morosini (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Gladys Lechini (Universidad Nacional de Rosario, Argentina)
Immanuel Wallerstein (Yale University, United States of America)
Jos Miguel Quedi Martins (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Marcelo Milan (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Marco Cepik (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
Ruchita Beri (Institute for Defence Studies and Analysis, India)
EDITOR ASSISTENTE/Assistant Editor
Guilherme Thudium (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
ASSISTENTE DE EDIO/Edition Assistant
Maria Gabriela Vieira (Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Brasil)
CAPA E LAYOUT/Covering and Layout
Marcela Quintela Trujillo
CONTATO/Contact:
Universidade Federal do Rio Grande do Sul - Faculdade de Cincias Econmicas
Ncleo Brasileiro de Estratgia e Relaes Internacionais
Av. Joo Pessoa, 52, sala 12A - Mezanino - CEP 90040-000 - Centro - Porto Alegre/RS - Brasil
Tel:+55 51 3308-3150
e-mail: nerint@ufrgs.br

Bol. Conj. Nerint

Porto Alegre

v.1 n.2

p.1-83

set/2016

EDITORIAL: DOIS BLOCOS, DUAS CRISES



A segunda edio do Boletim de Conjuntura do NERINT aborda as linhas de pesquisa do Sistema
Mundial e da Projeo Internacional do Brasil. Na primeira o foco a crise europeia, provocada pela
vitria do Brexit no Reino Unido, fenmeno de forte impacto miditico, e as mltiplas presses que a
Alemanha tem sofrido, processo camuflado atravs de variadas agendas. O Reino Unido, nas palavras
do General De Gaulle, sempre foi um Cavalo de Tria dos Estados Unidos dentro da Europa. De fato,
Londres aderiu integrao europeia buscando limit-la, minando-a por dentro. Como a Primeira Ministra Margareth Thatcher declarou em certa oportunidade, qualquer coisa alm de uma rea de livre
comrcio na Europa contrria ao interesse britnico.

Mesmo assim, o voto ressentido e equivocado das regies de economia sucateada da ilha no
deixa de ter um impacto significativo, devido situao em que se encontra. Voto equivocado porque
o Reino Unido tem autonomia para tratar de questes como a imigrao e mais neoliberal do que a
UE. Ter como efeito agravar o processo de fragmentao daquela que foi a integrao mais avanada?
Ou provocar o continente a despertar de sua letargia e inrcia, como a Cpula Europeia de Bratislava
esboou recentemente?

A resposta a essas duas questes depender, acima de tudo, da Alemanha, que se encontra
sob presso de mltiplos atores, visando for-la a ter uma atitude mais assertiva na coalizo de foras
anti-Rssia (contra seus prprios interesses), enfraquecer a integrao e mudar sua posio quanto
questo sria. Berlim no acompanhou a ao anglo-francesa na Primavera rabe, em especial o apoio
poltico e material desses aos grupos islmicos para derrubar o governo srio. E adota uma posio ambgua frente a Moscou na questo ucraniana, evitando participar do embargo Ocidental.

Ocorreram vrias coincidncias, como a denncia proveniente dos Estados Unidos de que a
Volkswagen enganava o pblico e as instituies quanto ao ndice poluente de seus motores, um duro
golpe mega-montadora. O sistema Echelon de vigilncia eletrnica da Guerra Fria, criado pelos anglo-americanos nos anos 1950, fora reconvertido da espionagem militar para a empresarial nos anos
1990. Por que a comunicao da dirigente alem era grampeada e a do ingls no?

A recusa alem de acompanhar a aventura sria incomodou a velha amiga Turquia, que joga sua
ambio poltico-econmica de liderana regional nesse conflito. Curiosamente, o fluxo de um milho de
refugiados rumo Europa em busca do sonho alemo partiu da Turquia, dona de poderoso exrcito,
polcia e servio de inteligncia. Os refugiados geraram fraturas na Unio Europia, no governo alemo
e perturbaram as negociaes de paz do conflito srio, com o objetivo de fomentar uma interveno internacional na regio.

A segunda parte do Boletim aborda a questo da crise do Brasil e do Mercosul. Diversos fatores
e estratgias conduziram a uma mudana poltica no Brasil e na Argentina, com o fim dos governos de
esquerda, paralelamente crise da Venezuela e s dificuldades econmicas dos trs pases. Tal situao afetou profundamente o processo de integrao do Mercosul, que j se encontrava em ritmo lento
por fatores estruturais, conjunturais e falta de vontade poltica, especialmente da parte brasileira.

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266


Os quatro artigos demonstram a falta de compreenso dos atores polticos e dos acadmicos sobre as bases de tais crises. Esperamos que esses breves estudos contribuam para aprofundar o debate
sobre as mesmas, que evoluem em ritmo acelerado.
***

Agradecemos aos pesquisadores do Ncleo Brasileiro de Estratgia e Relaes Internacionais
(NERINT), bem como a toda equipe que trabalhou na edio e reviso, em particular ao Editor Assistente
Guilherme Thudium, Assistente de Edio Maria Gabriela Vieira e designer Marcela Quintela Trujillo.

Paulo Fagundes Visentini*


Coordenador do Nerint

* Editor, Professor Titular de Relaes Internacionais da Universidade Federal do Rio Grande do Sul (UFRGS), coordenador
do Ncleo Brasileiro de Estratgia e Relaes Internacionais (NERINT) e pesquisador do CNPq.

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

EDITORS NOTE: TWO BLOCS, TWO CRISES



The second edition of NERINTs Conjuncture Bulletin addresses the research lines of World System and Brazils International Projection. In the first one, the focus is the European crisis caused by the
Brexit victory in the UK, a phenomenon with strong impact in the media, and the multiple pressures Germany has been suffering, a process masked by various agendas. The United Kingdom, in the words of
General De Gaulle, has always been a US Trojan horse within Europe. In fact, London joined the European integration seeking to limit it, undermining it from within. As the Prime Minister Margaret Thatcher
once stated, anything beyond a free trade area in Europe is contrary to British interests.

Still, the resentful and misguided vote of fragile economic regions within the island does have a
significant impact. Misguided because the UK has autonomy to deal with issues such as immigration and
is even more neo-liberal than the EU. Will it aggravate the fragmentation process of what once was the
most advanced integration in the world? Or cause the continent to awaken from its lethargy and inertia,
as the European Summit in Bratislava suggested recently?

The answer to both questions will depend, above all, on Germany, which is under multiple pressures that force the country to adopt a more assertive attitude among the anti-Russian coalition (which
would be counterproductive for Germany), weaken the integration and change its position towards the
Syrian issue. Berlin did not follow the Anglo-French action during the Arab Spring, especially the political and material support given to Islamic groups to overthrow the Syrian government. Also, the country
adopts an ambiguous position towards Moscow in the Ukrainian issue, not partaking in the Western embargo.

There were several coincidences behind this process, such as the complaint from the United
States that Volkswagen deceived the public and institutions regarding the emission of air pollutants, a
blow to the giant automobile manufacturer. Also, the Echelon electronic surveillance system of the Cold
War, created by the Anglo-Americans in the 1950s, was converted from military to business intelligence
in the 1990s; why was the German leader spied on and not the English?

The German refusal to follow the Syrian adventure bothered an old friend, Turkey, which is bargaining its political and economic ambitions of regional leadership in this conflict. Interestingly enough, the
flow of one million refugees seeking the German Dream in Europe came from Turkey, a country that
owns a powerful army, police and intelligence service. The refugees generated fractures in the European
Union and the German government and disrupted the peace negotiations of the Syrian conflict, promoting an international intervention in the region.

The second part of the periodic addresses the crises in Brazil and Mercosur. Several factors and
strategies led to political changes in Brazil and Argentina, with the end of the leftist governments, alongside the Venezuelan crisis and the economic difficulties of the three countries. This situation deeply
affected the Mercosur integration process, which was already at a slow pace due to structural and cyclical factors and lack of political will, especially by the Brazilian side.

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266


The four articles demonstrate the lack of understanding among political actors and academics on
the basis of such crises. Therefore, we hope that these brief studies will contribute to deepen the debate
on these matters as they evolve in accelerated pace.
***

We thank the researchers of the Brazilian Center of Strategy and International Relations (NERINT), as well as the whole team that worked on the editing and revision, in particular Assistant Editor
Guilherme Thudium, Edition Assistant Maria Gabriela Vieira and the designer Marcela Quintela Trujillo.

Paulo Fagundes Visentini*


Nerints coordinator

* Editor, Titular Professor of International Relations at the Federal University of Rio Grande do Sul (UFRGS), coordinator of the
Brazilian Center of Strategy and International Relations (NERINT) and researcher for CNPq.

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

SUMRIO

O significado e os reflexos do BREXIT:


crises no centro do sistema, nacionalismos e reaes aos prcessos de
integrao regional

09

Klei Medeiros, Pedro Henrique Prates Cattelan

A Alemanha e a crise na Unio Europeia: um Imprio acidental?


Francine Juchem Salerno, Guilherme Thudium

A crise poltico-institucional do Mercosul: perspectiva brasileira


Diego Lus Bortoli, Vitria Gonzalez Rodriguez

O Mercosul no contexto econmico internacional:


(des)integrao ou oportunidades de avano?
Katiele Rezer Menger, Raul Cavedon Nunes

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

19

28

39

SUMMARY

The meaning and consequences of BREXIT:


crises in the system center, nationalisms and reactions to regional integration processes

49

Klei Medeiros, Pedro Henrique Prates Cattelan

Germany and the crisis in the European Union: an accidental Empire?

58

Francine Juchem Salerno, Guilherme Thudium

The political-institutional crisis of Mercosur: brazilian perspective

66

Diego Lus Bortoli, Vitria Gonzalez Rodriguez

Mercosur in the international economic context:


(des) integration or opportunities for advancement?
Katiele Rezer Menger, Raul Cavedon Nunes

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

75

O significado e os reflexos do BREXIT:


crises no centro do sistema, nacionalismos e reaes aos processos de
integrao regional
Klei Medeiros1 e Pedro Henrique Prates Cattelan2

As ltimas trs grandes crises econmicas mundiais (1930, 1973 e 2008) resultaram em

reaes por parte das potncias centrais de modo a evitar a difuso de poder em direo semiperiferia e periferia.

Aps a crise do subprime de 2008, se aprofundaram tendncias nacionalistas e prote-

cionistas no centro, concomitantemente disputa por mercados com pases semiperifricos.


O Brexit representa um sintoma dos limites da expanso da globalizao centrada na

integrao e liberalizao econmica, podendo suscitar uma volta dos nacionalismos e das disputas no continente europeu.

Apresentao

As tendncias que se seguem s crises
mundiais do capitalismo determinam a forma
como as transies sistmicas e as mudanas
na estrutura de poder global vo operar. Assim,
analisamos aqui a sada do Reino Unido da Unio
Europeia tambm conhecida pelo termo Brexit
como um sintoma de uma crise global do capitalismo ocorrida em 2008 e buscamos relacionar
os eventos atuais com os padres de transformao do sistema mundial, os quais dependem do
entendimento sobre as estratgias das potncias
centrais para evitar o declnio e, por outro lado, as
tentativas das potncias em ascenso em contribuir para a mudana no sistema, atravs de mecanismos que evoluram desde um conflito direto

entre potncias (primeira metade do sculo XX) at


formas mais sutis de disputa, como a guerra econmica e a guerra assimtrica (tal como ocorreu
no fim da Guerra Fria).
O grande dilema da Unio Europeia a partir dos
anos 2000 consistiu em, por um lado, avanar no
processo de integrao leste tentando se consolidar como polo de poder independente e relevante
no sistema mundial e, por outro, evitar fissuras em
meio ao cabo-de-guerra entre as esferas de influncia norte-americana e russa. Paralelamente, enquanto a Alemanha lutou para manter a Europa unida, a Gr-Bretanha oscilou entre o bandwagoning
com os EUA (Ellis 2009; Gardham 2010) como

1
Professor de Relaes Internacionais na Pontifcia Universidade Catlica de Minas Gerais (PUC-Minas) e Mestre em Cincia Poltica pela
Universidade Federal do Rio Grande do Sul (UFRGS). Contato: kleimedeiros@gmail.com
2

Graduando em Relaes Internacionais pela UFRGS. Contato: pedrohenrique1995@gmail.com

9
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

aliado na guerra ao terrorismo e nas intervenes


na Lbia e Sria e a participao no processo de
integrao europeu em matria de poltica externa
e de defesa, sobretudo com a pretenso de criao da Entente Frugale em aliana com a Frana
(Thomson 2007; United Kingdom 2010).

mados vinte anos de crise). Tudo indica, porm,


que as potncias centrais iro se utilizar de mecanismos econmicos para se reerguer, atravs da
preservao da presena na periferia do sistema
mundial, em confronto com as novas potncias
semiperifricas em ascenso. Reaes integrao regional, nacionalismos e atritos entre capital
e trabalho (por meio da proliferao de propostas
de reformas trabalhistas na Frana e no Brasil, por
exemplo) tornam o cenrio ainda mais preocupante e sinal de um perodo de mudanas estruturais
no sistema mundial.

A grande repercusso na mdia internacional do


plebiscito realizado no Reino Unido para decidir se
o pas deve deixar a Unio Europeia foi alimentada
pelo interesse nas repercusses que tal deciso
poderia gerar, em termos de comrcio internacional e como reflexo de uma retrao do processo
de integrao regional europeu e o avano da tendncia ao individualismo em poltica externa. A
polarizao do debate interno se deu em meio a
um cenrio de avano do nacionalismo de direita,
evidenciando um dos principais sintomas de uma
crise sistmica global: a tendncia em culpar o estrangeiro pelos problemas econmicos internos e
resgatar o sentimento nacional a partir do isolacionismo e da recuperao de um passado glorioso.

A crise econmico-financeira e seus efeitos



Segundo o historiador econmico Michel
Beaud (2004, p. 201) sintetiza, toda crise capitalista resulta do jogo de quatro contradies fundamentais: a) entre capitalistas (seja no mesmo
setor, seja de setores a setores); b) entre capitalismos nacionais; c) entre capital e trabalho, ou seja,
diretamente entre empresas capitalistas e classes
operrias e; d) entre capitalismos dominantes e
povos, pases ou regies dominadas.

Dentro desse contexto, analisamos o Brexit como


sintoma da crescente dificuldade em manter a Europa unida em um cenrio de polarizao crescente entre Estados Unidos e potncias euroasiticas
como a Rssia e a China. O evento tambm evidencia os limites dos processos de integrao regional em um contexto econmico de protecionismo
e tentativa de recuperao do crescimento e reindustrializao nos pases centrais, como modo de
competir com a asiatizao da economia-mundo.
As tendncias nacionalistas (seja de direita, seja
de esquerda) que se observam em um cenrio ps-crise mundial de 2008 tambm acendem um alerta para a probabilidade de uma maior beligerncia e conflitos diretos entre distintos capitalismos
nacionais por meio de uma nova reconfigurao
e sistema de alianas, tal como na transio da
Pax Britanica para a Pax Americana (os assim cha-

Os eventos recentes de 2016 sinalizam o que alguns tericos e analistas de relaes internacionais tm chamado de movimentos de desintegrao e desglobalizao. Embora algumas anlises
se deixem levar pela fora dos eventos recentes
para sugerir mudanas bruscas no sistema mundial, a verdade que tais tendncias se verificam
desde 2008, aps a crise do subprime, que atingiu
os EUA e posteriormente diversos pases europeus.
Como todo o perodo que se sucede a crises de
dimenses globais, a disputa intercapitalista entre
potncias que compem o centro do sistema mundial se amplia, bem como destas com as potncias semiperifricas em ascenso. A anlise dos
perodos que se sucederam s duas ltimas crises
mundiais (1930 e 1973) revela que a potncia em
10

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

declnio (Gr-Bretanha, no primeiro caso e EUA, no


segundo caso) tenta a todo custo manter a supremacia e o respeito aos mecanismos de governana
que o mantm no centro do poder. Paralelamente,
a potncia hegemnica, nestes contextos, desenvolve alianas estratgicas com potncias em ascenso para preservar a segurana e, ao menos,
realizar uma transio sistmica pacfica.

Transatlntica de Comrcio e Investimento (APT ou


TTIP, em ingls) e a Parceria Transpacfica (TPP, em
ingls), mega-acordos que preveem liberalizao
comercial com pases estratgicos para a hegemonia norte-americana. Enquanto o TTIP se direciona
Europa, deixando de fora a Rssia, o TPP deixa
de fora a China e a ndia na sia. Esses mega-acordos tambm resultaram numa srie de crticas
por parte de movimentos sociais e grupos organizados, pelo fato de serem acordados em segredo
(violando a democracia) e pelos possveis efeitos
em termos de reduo de garantias trabalhistas e
bem-estar social. Tais iniciativas revelam que alm
da disputa intercapitalista entre as potncias econmicas centrais (EUA, Europa e Japo) e as novas
potncias em ascenso (China e ndia, sobretudo),
a crise demonstrada tambm por meio dos crescentes atritos entre capital e trabalho no interior
dos pases centrais. Eventos que sugerem tal tendncia so as tentativas de reforma trabalhista na
Frana e os protestos que a sucederam, e as reaes s migraes do Norte da frica e Oriente
Mdio em direo Europa, alimentando a xenofobia e a averso a estrangeiros por parte da classe
trabalhadora europeia.

Tais foram os casos da Gr-Bretanha nos anos


1930 e dos EUA nos anos que se sucederam
1973. Nos anos 1930, a Gr-Bretanha garantiu a
sobrevivncia dentro do sistema a partir de uma
aliana com potncias em ascenso (EUA e Unio
Sovitica), tendo que, de certa forma, repassar
poder a estas. Os Estados Unidos, no contexto da
crise de 1973, se aliaram China como forma de
contrabalancear a Unio Sovitica, concedendo poder esta e lhe permitindo ingresso no clube das
grandes potncias. Ao mesmo tempo, os EUA se
utilizaram de mecanismos econmicos para garantir a recuperao do crescimento e da manuteno
de gastos militares, sobretudo com a presso pela
liberalizao comercial no Terceiro Mundo (domnio ideolgico neoliberal) e com o choque dos juros
em 1979, fazendo praticamente o resto do mundo
financiar sua dvida pblica e consequentemente
permitindo uma nova onda de inovao na tecnologia de guerra e na transio tecnolgica. No segundo caso, a potncia que aparentemente estaria
em declnio nos anos 1970, recupera seu poder
nos anos 1980 e 1990, atravs de uma espcie de
reao conservadora (Vizentini 1996).

Do mesmo modo que nos anos 1930, o comrcio


internacional se arrefece e as exportaes mundiais enfrentam um relativo declnio. O protecionismo e o isolacionismo parecem ser uma tendncia,
bem como a ascenso poltica de grupos de extrema-direita (sobretudo na Frana, na Alemanha e
no Reino Unido) e de grupos de extrema-esquerda na periferia da Europa (como na Espanha e na
A partir da anlise destes eventos histricos, de Grcia, por exemplo). Curiosamente, tal como nos
se esperar que os eventos que ocorrem no ps- anos 1930 e nos anos 1970, o sentimento anti2008 tambm resultem em um cenrio semelhan- -russo na Europa tambm se amplia.
te queles dos anos ps-1930 e ps-1973. Os sinais de uma nova onda de reao conservadora Por fim, e no menos importante, outro sintoma da
so inmeros: as tentativas dos EUA de retomar crise do sistema mundial alicerado na unipolario crescimento por meio do Acordo de Parceria dade norte-americana o que Michel Beaud cha11
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

ma de contradio entre capitalismos dominantes


e povos, pases ou regies dominadas (2004, p.
201). Esse sintoma evidenciado pelas incurses
da OTAN na Lbia e, mais recentemente, na Sria,
e as tentativas de evitar movimentos antissistmicos na periferia, atravs da presso pela mudana
de regime em pases estratgicos para a segurana europeia e norte-americana.

Nos ltimos anos, principalmente aps a crise de


2008, houve um fortalecimento da campanha pela
sada do Reino Unido da Unio Europeia (ou pelo
menos pela reviso das relaes). Uma mostra disso o fortalecimento do Partido de Independncia do Reino Unido (UKIP, na sigla em ingls), com
carter fortemente euroctico. O UKIP foi o maior
vencedor das eleies de 2014 para o Parlamento
Europeu, onde conseguiu 24 dos 73 assentos britnicos. Foi a primeira vez em mais de um sculo
que um partido que no o Conservador ou o Trabalhista venceu uma eleio de nvel nacional. J
nas eleies legislativas de 2015, o UKIP totalizou
cerca de 12% dos votos e conseguiu um assento
no parlamento.

Em suma, a crise nos pases centrais se mostra


explosiva e alimenta a hiptese do declnio da hegemonia dos EUA, visto que os princpios, valores
e ideias defendidos na fase de auge da Pax Americana (democracia, liberalizao comercial e respeito aos direitos humanos) se erodem e do lugar
a uma busca individualista pela sobrevivncia e
manuteno da supremacia (refletindo-se em uma
substituio cada vez maior do multilateralismo
pelo bilateralismo e unilateralismo nas relaes
internacionais). O Brexit, nesse sentido, conforme
defende Wallerstein (2016), representaria muito mais um sintoma do que a causa de tumulto
(Brexit: symptom, not cause, of turmoil).

Para as eleies de 2015, a fim de retomar os votos dos eurocticos e dos conservadores que foram para o UKIP, o primeiro-ministro David Cameron adotou um discurso crtico UE e prometeu a
realizao de um referendo sobre a permanncia
do pas no bloco caso vencesse a eleio. O partido conservador conseguiu a maioria absoluta dos
assentos, e o referendo foi marcado.

O Brexit como a ponta do iceberg

Em seguida, o governo britnico, liderado por Cameron, buscou obter concesses dentro da Unio
Europeia e aumentar sua excepcionalidade, tendo
como base o crescimento de crticas de sua populao ao bloco. A UE, temendo uma efetivao do
Brexit, cedeu. Em fevereiro de 2016, fechou-se um
acordo entre o Reino Unido e o bloco europeu, o
que confirmava a excepcionalidade britnica dentro da organizao. O pacto tinha a governana
econmica, a competitividade, a soberania e a migrao como assuntos principais. As reformas foram em sua maioria simblicas fazendo concesses que j aconteciam na prtica. Um ponto que
se destaca o direito de Londres de no integrar
o princpio da UE de unio cada vez mais estreita, ou seja, afastando ainda mais o pas do pro-


O movimento pela sada do Reino Unido da
Unio Europeia no novo. O pas j entrou tardiamente no bloco (ento denominada Comunidade Econmica Europeia), em 1973. No referendo
que tratou da entrada de Londres no processo de
integrao europeia, cerca de 32% dos eleitores
votou contra o ingresso. Desde ento, o Reino Unido sempre teve uma posio privilegiada dentro
do processo de integrao europeu. Por exemplo,
o pas no aceitou o euro como moeda e estipulou regras prprias em relao imigrao ao
contrrio dos membros do Espao Schengen. A
excepcionalidade britnica garante excees ao
pas que no so dadas a nenhum outro pas europeu.
12

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

cesso de integrao. Dessa forma, e pelo tamanho


da propaganda feita sobre o acordo, percebe-se
que este foi firmado para satisfazer a opinio pblica britnica (Kelemen and Matthijs 2016). Com as
concesses da UE nesse acordo, Cameron prometeu fazer campanha pelo Remain, ou seja, pela
continuidade do Reino Unido no bloco europeu.

o mostrou uma grande diviso do pas. Os votos


pela permanncia originaram-se principalmente
das grandes cidades (notadamente Londres) e da
populao jovem e com alto nvel de educao. Na
Esccia, na Irlanda e no territrio de Gibraltar tambm votou-se em peso pela continuidade do Reino
Unido na UE. J pela sada, votaram a favor pessoas mais idosas e de regies rurais. Tambm destacam-se as divises no interior do Partido Trabalhista devido s polticas neoliberais de austeridade
da UE, possvel perda de empregos para imigrantes e estrangeiros. Em suma, consideram-se como
principais razes para o resultado do referendo: a
xenofobia; o descontentamento com as elites e governos; o nacionalismo; a averso ao neoliberalismo; a m situao financeira; e a baixa qualidade
do discurso poltico. Tambm destaca-se a falta de
lideranas polticas e alternativas efetivas para o
atual sistema (McKelvey 2016).

Aps esses fatos, houve um acirramento da campanha para o referendo. Os principais argumentos
para os defensores da sada foram: peso fiscal
(recursos destinados Unio Europeia poderiam
ser utilizados para outros servios pblicos); excesso de regulao em diversos setores; falta de
autonomia para polticas nacionais; inchao da
burocracia; imigrao. Esse ltimo fator foi considerado o de maior peso na campanha, consoante
um aumento no nacionalismo e xenofobia no pas.
Apesar de ter aumentado aps a crise 2008, a imigrao para o Reino Unido no foi to grande e impactante quanto o propagado na campanha. Alm
disso, diferentemente do resto da UE, o governo
britnico recebeu poucos refugiados, visto sua
autonomia em poltica migratria. As justificativas
pela continuidade no bloco tinham como base o
prestgio internacional, os ganhos econmicos, as
vantagens de se admitir imigrantes e questes de
segurana internacional (combate ao terrorismo,
por exemplo). Poucos dias antes do plebiscito, a
parlamentar Jo Cox, do Partido Trabalhista e pr-UE, foi morta por um militante da extrema direita,
com histrico de forte nacionalismo, racismo e xenofobia. A campanha pelo referendo ento foi suspensa, sendo retomada aps alguns dias.

A vitria do Brexit teve impactos imediatos. A libra


esterlina atingiu seu valor mais baixo em trs dcadas. O preo das aes e ttulos do pas caram. O
Reino Unido teve sua nota de crdito rebaixada por
agncias de classificao de risco. Tambm notou-se um aumento nos registros de casos de racismo e xenofobia nos dias seguintes ao referendo. O
primeiro-ministro David Cameron renunciou aps
a derrota no plebiscito. Em seu lugar, assumiu a
conservadora Theresa May, que, apesar de ter sido
contra a sada da UE, afirmou que vai respeitar o
resultado do referendo. May nomeou lderes do
movimento pr-Brexit para ministrios importantes

Para a sada ser efetivada, o governo britnico


No referendo do dia 23 de junho de 2016, a maio- deve invocar o artigo 50 do Tratado de Lisboa, que
ria dos eleitores do Reino Unido votou pela sada estabelece os parmetros e as maneiras de como
da Unio Europeia. A diferena foi pequena, cer- deve-se dar o egresso. O artigo, nunca utilizado, esca de 52% contra 48% (com 72% de presena dos tipula um prazo de dois anos (que pode ser ampliaeleitores). O resultado do referendo no vinculan- do caso haja consenso) para o Reino Unido e a UE
te, mas deve influenciar a deciso poltica. A vota- negociarem como se daro suas relaes aps o
13
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Brexit. Assim, a concretizao desse processo ain- economia britnica sofreria grandemente. A perda
da indefinida.
de comrcio no longo prazo seria significativa. Os
fluxos financeiros, que so liderados por Londres
Diversos problemas sobre as negociaes se mos- no cenrio atual, tambm seriam prejudicados. Estram de difcil soluo. O governo britnico ainda tudos mostram que a perda econmica britnica
discute sobre o que deseja de suas relaes futu- aps o Brexit pode corresponder de 1,3% a 2,6%
ras com a UE. Dois projetos se destacam: adentrar do PIB no curto prazo, enquanto no longo prazo
como membro do Espao Econmico Europeu ou podem chegar de 6,3% a 9,5% da renda nacional
somente um tratado de livre comrcio com o blo- (Ottaviano et al. 2014).
co. O primeiro rechaado pelos defensores do
Brexit, visto que Londres ainda ficaria submetida Diante disso, a primeira-ministra afirmou que no
s regras da UE (inclusive sobre migrao), porm invocar o artigo 50 antes do fim de 2016 e sem o
sem influncia nas decises da organizao. J o Reino Unido ter definido uma estratgia clara para
segundo levaria anos para ser negociado e dimi- o processo. No cenrio atual, h enormes divises
nuiria o comrcio entre as duas partes em relao entre os defensores do Brexit, principalmente nas
aos nveis atuais. As lideranas europeias j afir- questes econmicas e migratrias. Portanto, a samaram que a sada tem de ser o mais rpido poss- da total do bloco, se que um dia ocorrer, pode
vel e que fora significa fora, ou seja, sem grandes levar muitos anos (alguns analistas estimam que
benefcios para Londres nas negociaes. Essa po- o processo levar de cinco a 10 anos para que se
ltica serve para desestimular outros membros a se complete).
retirarem do bloco.

As reaes integrao regional

Alm disso, a negociao de tratados de comrcio


(necessrios caso se ative o artigo 50) prejudicada pela falta de experincia e reduzido tamanho
da burocracia britnica para este fim: desde 1973,
tal negociao foi assumida pelos funcionrios do
bloco europeu. Ademais Londres teria de renegociar suas relaes e acordos com outros pases e
outras organizaes, como por exemplo sua posio na Organizao Mundial do Comrcio (OMC).
Outros desafios incluem a situao das leis e direitos de britnicos morando na Europa (e de europeus vivendo no Reino Unido), das empresas com
atuao nas duas partes, da previdncia de funcionrios, dos prdios da UE em territrio britnico,
entre outros.


O processo do Brexit se insere em um contexto mais amplo de euroceticismo e reaes
integrao no nvel global. O movimento pela sada do Reino Unido da Unio Europeia tanto foi
impactado quanto impactou grupos nacionalistas
dentro e fora da Europa. Assim como no Reino Unido, sempre houve focos de eurocticos em diversos pases europeus. Porm, recentemente, com
a crise financeira de 2008, a crise do euro a crise
de refugiados de 2015 houve um fortalecimento
de discursos nacionalistas. As duas questes de
maior peso no desagrado da populao contra a
UE so as polticas econmicas (austeridade) e migratrias. Os discursos eurocticos so semelhantes por toda a Europa: culpar o estrangeiro (tanto
Os impactos de longo prazo previstos de uma sada burocratas da UE quanto imigrantes) pelos probleefetiva do Reino Unido da UE esto em vrias es- mas atuais, como o desemprego e a desigualdade
feras. Alm de perda de prestgio internacional, a social. Nesse sentido, as crticas se dirigem contra
14
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

princpios bsicos da globalizao, como a livre circulao do fator trabalho.

Reino Unido prejudicaria a cooperao em diversos campos, por exemplo, o combate ao terrorismo, soluo da crise migratria, dentre outros.

O Brexit pode representar a prpria dissoluo do


Reino Unido. Em 2014, um referendo sobre a independncia da Esccia foi realizado, com a permanncia escocesa vencendo por 55% a 45%. J
nas eleies legislativas de 2015, o Partido Nacional Escocs (SNP, na sigla em ingls) conseguiu
uma grande vitria, obtendo 56 dos 59 assentos
parlamentares disputados. A Esccia votou em
peso pela permanncia do Reino Unido na Unio
Europeia. A liderana do SNP j prometeu realizar
um novo referendo sobre a independncia caso o
Brexit se efetive e o pas perca os benefcios de
participar da UE. Como o ltimo referendo obteve
uma pequena margem de diferena, o novo fator
(permanncia na UE) pode mudar significativamente o resultado.

Talvez o maior impacto do Brexit na integrao europeia seja a influncia sobre outros membros. At
hoje, nenhum membro se retirou da organizao.
Isso pode abrir precedncia para outros pases iniciarem o processo, ou barganharem com a situao para conseguir mais vantagens. Diversos grupos pela Europa comemoraram a vitria do Brexit
e comearam a articular movimentos para a realizao de referendos semelhantes em seus pases.
Destacam-se os movimentos eurocticos da Frana, Repblica Checa, Polnia, Pases Baixos, Itlia,
Dinamarca e Grcia. Outros lderes contrrios a
projetos de integrao tambm comemoraram o
resultado do referendo britnico, como candidato
republicano presidncia dos Estados Unidos, Donald Trump.

Reaes semelhantes ocorreram na Irlanda do


Norte e em Gibraltar. No caso do primeiro, polticos
j anunciaram a inteno de realizar um referendo
pela separao do Reino Unido, dada a importncia da Unio Europeia. A sada do bloco tambm
representaria um problema nas relaes com a Repblica da Irlanda, visto que as relaes ficariam
mais rgidas sem os parmetros estabelecidos
pela UE. J em Gibraltar, a permanncia contabilizou 96% dos votos, e a Espanha nota isso como
oportunidade de retomar o territrio.

Apesar disso, segundo alguns analistas, a sada do


Reino Unido pode representar algo bom para a UE
no longo prazo, visto que esse pas muitas vezes
impedia o aprofundamento da integrao do bloco
(Pecastaing 2016). Os lderes da Alemanha, Itlia
e Frana j afirmaram que a resposta ao Brexit tem
de ser ainda mais integrao. Alm disso, fortaleceria a zona do euro e do Espao Schengen dentro
da Unio Europeia, visto a sada do principal membro que no integra esses grupos.

Os impactos do Brexit na integrao europeia e


para a Unio Europeia podem ser enormes. Alm
da sada de uma das maiores economias e do
membro com maior poder militar, mostra o desgaste de um processo de integrao que considerado um dos mais efetivos do mundo. Novas tarifas e
diferenas em padres e leis tambm podem diminuir o comrcio, fluxo de investimentos e aumentar
a concorrncia. A escolha do unilateralismo pelo

A vitria do referendo euroctico no Reino Unido


juntou foras com o movimento euroctico no continente europeu. importante lembrar que, nas
eleies para o Parlamento Europeu de 2014, diversos partidos eurocticos obtiveram o maior nmero de assentos em seus pases. Alm do supracitado UKIP, a Frente Nacional na Frana (24 de
74), e o Partido Popular Dinamarqus (4 de 13) obtiveram a maioria dos assentos europeus de seus
15

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

pases. Os eurocticos tambm alcanaram resultados expressivos na Irlanda e na Itlia. Na Frana,


a lder da Frente Nacional, Marine Le Pen, disse
que o resultado demonstrou que o povo no deseja mais ser controlado de fora de suas fronteiras e
que quer ser protegido da globalizao.

ricas.
Esse dilema est profundamente enraizado em
um componente sistmico da economia internacional: a capacidade de produzir polarizao e ao
mesmo tempo difuso3 (GILPIN, 1987). De acordo
com essa abordagem, a situao global a partir da
dcada de 1980, mas sobretudo nos anos 20002010, se assemelharia ao perodo em que houve
transio sistmica da Pax Britannica para a Pax
Americana, em que emprstimos internacionais e
investimentos externos acentuariam a industrializao em direo s zonas perifricas, estagnando
as economias centrais e proporcionando maior difuso do que polarizao. Nesses perodos, a presso competitiva tende a produzir protecionismo
nos pases centrais de modo a deter e desacelerar
a ascenso dos novos polos de riqueza.

O Brexit parece ter tido pouco impacto em outros


projetos de integrao pelo mundo, mesmo afetando diretamente um dos mais importantes, o europeu. Temia-se que, por representar uma ruptura, a
sada do Reino Unido da UE poderia desestimular
outros projetos. No parece o caso, mesmo com
alguns deles passando por dificuldades. A Unio
Africana continua seu processo de integrao, inclusive anunciando medidas e discusses para
aprofundar a integrao na mesma semana do referendo britnico. A Associao de Naes do Sudeste Asitico (ASEAN) enfrenta muitos problemas,
porm o processo de integrao segue forte, com
nenhum pas prximo de se retirar da organizao.
J o Mercosul passa por uma crise, visto os problemas econmicos e as fortes divises polticas
internas, com membros defendendo a reforma e o
enfraquecimento do bloco sul-americano.

Com a tendncia de reduo das taxas de lucro e


do crescimento do produto nacional nos pases do
centro, no processo de difuso, alguns pases da
periferia experimentariam as vantagens do atraso (Gerschenkron 1962), ou seja, iniciariam sua
industrializao utilizando as tcnicas e as lies
mais eficientes provenientes das economias centrais, em funo da competio das estruturas
estatais perifricas pelo capital circulante (Gerschenkron 1962; Gilpin 1987). Por fim, quando
essa difuso comea a proporcionar uma maior
distribuio de poder e riqueza em direo periferia e semiperiferia, os pases centrais reagem,
atravs do protecionismo (como nos anos 1930)
ou, segundo a abordagem de Chang (2003), atravs do protecionismo no centro e da negao do
protecionismo aos pases em desenvolvimento,
pressionando pela liberalizao de setores aos
quais possuem maior vantagem comparativa (tal

Consideraes finais

O Brexit no representa o fim da integrao
europeia, sendo mais um sintoma da crise que assola os pases centrais em um contexto de transio sistmica e crise de hegemonia. A asiatizao
do globo e a emergncia de economias dinmicas
na semiperiferia tm representado um desafio s
potncias tradicionais, que buscam a todo custo
evitar o processo de deslocamento do poder e das
capacidades materiais em direo s zonas perif-

3
Para Gilpin (1987, p. 94) o desenvolvimento desigual possui como caractersticas tanto o efeito de polarizao do capital, da indstria e
das atividades econmicas no centro quanto o efeito de difuso da riqueza e das atividades do centro para a periferia, criando o que ele chama de
novos pontos nodais no sistema.

16
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

qual nos anos 1980 e 1990).


Os dilemas enfrentados pelos pases europeus na
atualidade esto profundamente ligados perda
de mercados de grandes empresas europeias em
relao s dinmicas economias semiperifricas,
ao esgotamento do processo de expanso do projeto europeu e da OTAN em direo ao Leste e s
reaes da Rssia em face a esse cenrio. A tentativa de recuperar o crescimento e competir com
as economias asiticas tm levado ao crescimento
de propostas de reformas trabalhistas e ao florescimento de movimentos anti-globalizao, tanto
direito quanto esquerda, com o Brexit sendo um
exemplo destes. Tal cenrio muito similar ao dos
anos 1930, que acabaram levando a uma guerra
mundial. Tudo indica, porm, que as disputas diretas iro cada vez mais ceder lugar s guerras assimtricas e guerras econmicas como forma de
disputar mercados e espaos com potncias emergentes em regies estratgicas do globo.
Portanto, o Brexit pode ser visto como uma reao
tradicional de pases centrais em momentos de
crise econmica e de hegemonia , adotando o
protecionismo, o nacionalismo e o individualismo
na poltica externa como forma de evitar o processo de difuso de poder em direo semiperiferia e retomar o crescimento. Essa reao do Reino Unido tem entre suas causas principais a crise
financeira de 2008. Esta acentuou os problemas
econmicos internos derivados da globalizao, ou
seja, perda de benefcios econmicos e empregos.
A responsabilidade desses problemas foi colocada
sobre os estrangeiros, inclusive sobre outros europeus, sendo a resposta dada o incio da sada
do pas do processo de integrao europeu. Mas,
como a histria repetidas vezes mostrou, o Reino
Unido no pode ignorar os problemas do continente e esperar que no sofra suas consequncias.
17
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Referncias
Beaud, Michel. 2004. Histria Do Capitalismo: De 1500 Aos Nossos Dias. Sao Paulo: Brasiliense.
Chang, Ha-Joon. 2004. Chutando A Escada. Sao Paulo: Unesp.
Ellis, Sylvia. 2009. Historical Dictionary Of Anglo-American Relations. Lanham, Md.: Scarecrow Press.
Gardham, Duncan. 2010. Document That Formalised Special Relationship With The US. The Telegraph. http://www.
telegraph.co.uk/news/worldnews/northamerica/usa/7852136/Document-that-formalised-special-relationship-with-the-US.
html.
Gerschenkron, Alexander. 1962. Economic Backwardness In Historical Perspective. Cambridge: Belknap Press of Harvard
University Press.
Gilpin, Robert. 1987. The Political Economy Of International Relations. Princeton, N.J.: Princeton University Press.
Kelemen, R. Daniel and Matthias Matthijs. 2016. Should It Stay Or Should It Go?. Foreign Affairs. https://www.foreignaffairs.
com/articles/united-kingdom/2016-02-28/should-it-stay-or-should-it-go.
McKelvey, Charles. 2016. Brexit: A Sign Of World-System Crisis. Global Learning. http://www.globallearning-cuba.com/blogumlthe-view-from-the-southuml/brexit-a-sign-of-world-system-crisis.
Ottaviano, G.I.P, Joo Paulo Pessoa, Thomas Sampson, and John Van Reenen. 2014. Brexit Or Fixit? The Trade And Welfare
Effects Of Leaving The European Union. CEP Policy Analysis. Londres: The London School of Economics and Political Science.
http://eprints.lse.ac.uk/57958/1/__lse.ac.uk_storage_LIBRARY_Secondary_libfile_shared_repository_Content_Centre_for_
Economic_Performance_Policy%20Analysis_pa016.pdf.
Pecastaing, Camille. 2016. Please
kingdom/2016-06-21/please-leave.

Leave.

Foreign

Affairs.

https://www.foreignaffairs.com/articles/united-

Thomson, Mike. 2007. When Britain And France Nearly Married. BBC. http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/6261885.stm.
Troyjo, Marcos. 2016. Mundo Passa Por Um Redesenho Desglobalizatrio, Defende Diplomata.Folha De S. Paulo. http://
www1.folha.uol.com.br/ilustrissima/2016/07/1796521-mundo-passa-por-um-redesenho-desglobalizatorio-defendediplomata.shtml.
United Kingdom,. 2016. UKFrance Summit 2010 Declaration On Defence And Security Co-Operation. Gov.Uk. https://www.
gov.uk/government/news/uk-france-summit-2010-declaration-on-defence-and-security-co-operation.
Vizentini, Paulo Gilberto Fagundes. 1996. Da Guerra Fria A Crise (1945-1990). Porto Alegre: Editora UFRGS.
Wallerstein, Immanuel. 2016. Brexit: Symptom, Not Cause, Of Turmoil. Immanuel Wallerstein. http://iwallerstein.com/brexitsymptom-not-cause-of-turmoil/.

18
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

A Alemanha e a crise na Unio Europeia: um Imprio acidental?


Francine Juchem Salerno1 e Guilherme Thudium2

A Alemanha, principalmente por seu peso econmico, assumiu uma posio de hegemo-

nia continental em que se sobrepe prpria integrao europeia.


O governo alemo o principal articulador europeu frente as crises recentes que atingem

o continente, como a crise migratria.


Sua posio geopoltica e seu perfil econmico colocam para a Alemanha uma escolha

entre Ocidente e Oriente.

Apresentao

Protagonista de uma histria escrita a sangue e ferro, desde a sua fundao, em 1871, a
Alemanha jamais foi capaz de consolidar no sistema mundial uma posio hegemnica correspondente s suas capacidades. Palco dos dois maiores
conflitos do sculo XX, objeto de disputas durante
a Guerra Fria, reunificada em 1990 e alada ao
posto de lder do mais bem-sucedido bloco de integrao regional da histria, a Alemanha possui
uma trajetria singular. Signatria fundadora dos
Tratados de Roma (1957) e de Maastrich (1992),
o pas viu no processo de integrao europeu no
apenas uma forma de articulao regional, mas
tambm a possibilidade de superar os constrangimentos histricos herdados do nazismo atravs
da reconstruo da sua economia e poltica externa. A renncia formal ao militarismo permitiu-lhe
concentrar recursos no fortalecimento econmico,
alando a Alemanha ao posto de maior economia
da Unio Europeia (UE) e quinta maior economia
do mundo. Somado a esse cenrio, a rpida expan-

so da UE em direo ao leste europeu colocou o


Estado alemo no centro geopoltico do bloco, viabilizando uma projeo de traos imperiais sobre o
continente.
A crise do euro e a crise migratria colocam presses adicionais sobre o j fragilizado processo de
integrao, tornando ainda mais significativo o papel da Alemanha dentro da UE. Sua indisputada
superioridade econmica tem sido acompanhada
de presses para que a Alemanha assuma responsabilidades polticas equivalentes, reafirmando
sua centralidade no tabuleiro europeu. Reunificada pela unio de duas naes profundamente distintas a Repblica Federal da Alemanha (RFA),
apoiada pelo bloco capitalista ocidental, e a Repblica Democrtica Alem (RDA), sustentada pelo
bloco socialista , o Estado alemo herdeiro de
uma histria poltica recente que o projeta tanto
em direo ao leste europeu quanto ao hemisfrio
ocidental. A possibilidade de praticar uma poltica

1
Aluna do curso de especializao em Estratgia e Relaes Internacionais Contemporneas na Universidade Federal do Rio Grande do
Sul (UFRGS). Bacharel em Direito pela UFRGS. Contato: francinesalerno@hotmail.com
2

Mestrando em Cincia Poltica pela UFRGS. Contato: guilherme.thudium@ufrgs.br

19
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

externa de perfil hbrido, contudo, tem diminudo


em anos recentes, situao que constrange o governo alemo a adotar linhas de ao mais claras
nas suas relaes internacionais.

alm dos Estados-nao, atravs da expanso das


competncias do Conselho Europeu, no se mostrou altura dos novos desafios e, em funo disso, enfrenta duras resistncias por parte de foras
nacionalistas que emergem por todo o continente,
reivindicando maior soberania. A sada do Reino
Unido do bloco representa a primeira grande fissura aberta no processo de integrao regional desde a sua concepo. Diante deste contexto, existe
uma crescente percepo de que os Tratados de
Roma (1957) e Maastricht (1992), fundadores do
modelo de integrao europeu e atualizados pelos
tratados de Amsterd (1997), Nice (2001) e Lisboa
(2007), devem passar mais uma vez por revises
(Habermas 2012, 9). H, entretanto, um dficit de
lideranas e de direo poltica na regio, o qual
suprido em parte pelo novo protagonismo desempenhado pela Alemanha.

A nao indispensvel

Desde a constituio do sistema mundial
moderno no sculo XVI, o arranjo internacional tem
sido marcado pela alternncia entre perodos histricos dominados por uma potncia hegemnica
e por perodos de crise, transio e reconfigurao.
O aumento da velocidade dos ciclos transitrios
recentes provocou um cenrio de crescente acelerao das relaes internacionais nas ltimas
dcadas, estimulando a construo de um conceito de ordem mundial no interior de vrias regies, as quais passaram, com diferentes graus de
intensidade, a integrar-se umas s outras. Diante
deste cenrio, a Unio Europeia (UE), unio poltica e econmica fundada em 1992 e composta
atualmente por 28 Estados-membros, representa
o mais bem-sucedido exemplo de um processo de
integrao regional j implementado. O bloco europeu, contudo, enfrenta desafios que colocam em
cheque seus pilares fundamentais e o prprio modelo de integrao que se tornou referncia global.
As divergncias internas e as disputas polticas intra-europeias que vemos hoje fazem parte de um
quadro global de indefinio sobre o tipo de ordem
mundial a ser construda, dentro de um contexto
de crise estrutural do sistema mundial moderno
(Wallerstein 2016).

A Alemanha novamente o piv da Europa (Visentini 2014), e conquistou essa posio ao permanecer relativamente estvel enquanto o mundo
ao seu redor se transformava (Steinmeier 2016).
Membro-fundador da Comunidade Econmica Europeia, em 1958, que deu origem ao projeto de integrao atual, o pas tornou-se o centro mximo
de poder dentro do continente europeu, tornando-se finalmente imperial, algo que nunca conseguiu
concretizar militarmente (Beck 2015, 11). Diz-se
que a Alemanha hoje um lder acidental da Europa (Cmara 2013, 15; The Guardian 2012); que
liderar a Unio Europeia um fardo assumido,
porm no desejado (Steinmeier 2016), muito em
funo da incapacidade dos pases do bloco em
articular respostas conjuntas crise do euro e
crise migratria. Acidentalmente ou no, no h
dvidas que o pas foi alavancado a uma posio
de hegemonia dentro do continente: nas palavras
do ex-ministro de relaes exteriores da Polnia,
Radoslaw Sikorski (2011), a Alemanha se tornou
uma nao indispensvel para a Europa. A Ale-

As crises recentes revelaram problemas econmicos no continente europeu, bem como fortes
divergncias sobre polticas migratrias, crescente sensao de insegurana com a incidncia de
atentados terroristas e crticas dirigidas Bruxelas
e s instituies de poder europeias (DW 2016).
O fortalecimento do poder decisrio da UE para
20

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

manha a nao mais populosa da regio europeia, com mais de 82 milhes de habitantes, e
detentora da maior economia do continente e a
quinta maior do mundo por paridade de poder de
compra (PPC). A concentrao de poder e o peso
econmico do pas, contudo, sugerem um exerccio isolado (Cmara 2013, 15) que pode vir a ser
prejudicial para a prpria integrao. Como expe
Wallerstein (2016), a Alemanha tem poder demais;
ou no o suficiente.

posio geopoltica central, o que sugere a virtualizao de um novo Imprio Alemo que praticamente se sobrepe prpria integrao europeia
(Visentini 2015, 44). O conceito de potncia civil,
por sua vez, traduz-se em uma renncia ao militarismo e em uma clara preferncia pelo multilateralismo e pelas resolues pacficas de conflitos,
tal como preconiza a Lei Fundamental alem. Por
fim, o conceito de potncia econmica ou comercial est atrelado clara condio de superioridade econmica do pas, sendo a nica dimensao de
A partir desse crescente protagonismo, o papel da poder na qual sua projecao ocorre relativamente liAlemanha na poltica internacional sofreu consi- vre de constrangimentos historicos (Cmara 2013,
dervel transformao nas ltimas duas dcadas, 143).
e precisa acompanhar a evoluo da sua posio
regional e global. De acordo com o ministro de rela- Wir schaffen das
es exteriores Frank-Walter Steinmeier (2016), o
pas est cada vez mais atento sua poltica exter-
O protagonismo alemo instrumentalina aps o foco desenvolvimentista dos anos 1990. zado no papel de liderana que exerce frente as
A poltica externa alem, principalmente a partir da crises europeias, consequncias de um quadro de
reunificao, prioriza fortemente as relaes multi- crise estrutural sistmica. A fragmentao de Eslaterais, a ausncia de uma hierarquia fixa nos te- tados no norte da frica e no Oriente Mdio trouxe
mas da agenda das relaes internacionais e o pa- instabilidade para a regio europeia na forma de
pel menor da fora militar (Christ 2015, 73). Nesse uma grave crise migratria. H, ainda, uma inversentido, trs conceitos so basilares para compre- so do processo histrico dos fluxos migratrios
ender a atuao internacional da Alemanha: os iniciado pelas Grandes Navegaes, que agora
de potncia civil, potncia econmica-comercial se desloca do Sul para o Norte global. Importante
e potncia central da Europa legados diplom- salientar que a massa de refugiados e imigrantes
ticos da Repblica de Bonn (Cmara 2013, 109). que tem se deslocado atravs do Mediterrneo em
Os dois principais nomes da poltica da Repblica direo ao continente provm de pases historicade Berlim no sculo XXI, Gerhard Schrder (1998 mente submetidos a ingerncias externas. O seu
2005) e Angela Merkel (2005 atualidade) pro- deslocamento dentro da Europa demonstra que
curaram alicerar a insero internacional do pas as rotas migratrias possuem um itinerrio cujos
tendo como base tais prerrogativas, com diferen- destinos so os pases mais desenvolvidos da UE.
tes gravitaes geopolticas.
Embora a esmagadora maioria dos migrantes e refugiados cheguem a pases mediterrneos, como
O conceito de potncia central da Europa possui Itlia e Grcia, a Alemanha o pas que mais receconotao histrica e geogrfica na forma de uma beu refugiados e imigrantes desde 2011, por meio
reafirmao da Mitteleuropa bismarckiana. Com a de polticas humanitrias ancoradas pela chanincorporao de parte do leste ex-socialista pela celer Angela Merkel. Os efeitos dessas medidas,
Unio Europeia, a Alemanha encontra-se em uma todavia, trouxeram instabilidade poltica ao pas,
21
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

e a prpria lder alem mostra sinais de recuo da


sua posio original. Exemplo desse retrocesso
a modificao de um discurso oficial receptivo e
otimista Wir schaffen das (ns podemos)
para uma posio mais cautelosa em relao aos
refugiados.

rota migratria que atravessa o antigo Imprio Otomano, chegando at o Mediterrneo e a Grcia a
principal porta de entrada de refugiados e imigrantes na Europa. Em maro de 2016, sob a liderana
do governo alemo, foi delineado o pacto entre a
Unio Europeia e a Turquia (EU-Turkey-Pact), determinando que todos imigrantes irregulares que
cruzarem da Turquia para Grcia sero devolvidos
para o pas turco; Istambul, por sua vez, dever tomar medidas para prevenir o surgimento de novas
rotas de migrao ilegal do pas para a Unio Europeia. Em contrapartida, o bloco europeu facilitar a concesso de vistos para turcos na Europa e
contribuir com 3 bilhes de euros em estruturas e
instalaes para refugiados na Turquia (EU-Turkey
Statement 2016). Como resultado, o nmero de
imigrantes e refugiados que chegam por semana
Grcia caiu drasticamente: de 25 mil por semana
em dezembro de 2015 para 6.480 entre maro e
abril de 2016 (Schneider 2016).

Apenas a guerra civil na Sria foi responsvel pela


entrada de 4,8 milhes de refugiados no continente at maro de 2016 e estima-se que apenas em
2015, 1 milho de refugiados entraram na Europa
(Schneider 2016). A Alemanha figura como o pas
mais procurado para pedidos de asilo entre os pases europeus: em 2014, dos 562.680 pedidos de
asilo formulados Unio Europeia, 172.945 foram
destinados ao Estado alemo (Schneider 2016).
Em 2015, foram 1.255.640 pedidos de asilo registrados para pases da UE; destes, 441.800 foram
destinados Alemanha (Schneider 2016). Deste
total, 53.7% dos pedidos so de refugiados oriundos da Sria (Schneider 2016). Com o aumento exponencial no nmero de mortes no Mediterrneo
em 2015, o governo alemo decidiu enviar navios
prprios para fazer a segurana da regio. A marinha alem, de incio, agiu sem um mandato legal,
o que gerou controvrsias entre lderes europeus.
A partir de junho de 2015, no entanto, os navios
alemes passaram a trabalhar conjuntamente
Fora Naval da Unio Europeia para o Mediterrneo (EUNAVFOR MED), dando origem Operao
Sophia, a principal iniciativa militar voltada a mitigar a crise de refugiados (Tardy 2015). A operao
utiliza-se de estratgias de reconhecimento com
navios-patrulha de ltima gerao e drones para
monitorar rotas migratrias de risco.

Saber lidar com a Turquia fundamental para o


governo alemo no que tange crise migratria,
pois o pas funciona como um ponto de confluncia
entre a Europa e o Oriente Mdio em crise. A indisposio inicial do governo turco em conter a massa
de imigrantes e refugiados que atravessam o pas
foi parcialmente remediada com a implementao
do pacto com a Unio Europeia; questiona-se, porm, se o pas pode ser considerado um parceiro
confivel para a Europa luz de acontecimentos
mais recentes. Descontente com a falta de apoio
da UE e dos seus aliados da OTAN na tentativa de
golpe militar ocorrida em julho de 2016, o presidente Erdogan, detentor de enorme apoio popular,
pode dificultar a cooperao. H uma reverso em
andamento da posio turca para o Oriente Mdio e para o leste, que agora se afasta da Unio
Europeia por meio de uma reaproximao com a
Rssia, retomando as relaes bilaterais aps os
embaraos diplomticos que envolveram a derru-

H um consenso tanto no Bundestag quanto nos


parlamentos de outros pases europeus a respeito
da urgncia de uma nova poltica sobre migrao
legal que envolva a Turquia, pas que faz parte da
OTAN mas que no pertence Unio Europeia. A
22

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

bada de um caa da Fora Area Russa na fronteira entre a Sria e a Turquia em novembro de 2015.

reivindicados pelo Estado Islmico. Na mesma


pesquisa, 76% dos alemes acreditam que o pas
ser alvo de novos ataques terroristas, reforando
A resposta poltica ao fenmeno migratrio ob- o sentimento de medo e insegurana que circunservada na ascenso dos partidos eurocticos por da os grandes pases europeus e que d margem
toda Europa. Na Alemanha, essa reao fica evi- para a retrica isolacionista.
dente ao se observar os resultados das eleies
estatais de 2016. O ciclo iniciado em maro vem Entre o leste e o oeste, o global e o regional
sendo marcado por uma reao popular a chanceler Angela Merkel e a sua poltica migratria de
A importncia da Alemanha tambm refleportas abertas, impulsionando o crescimento do tida nas suas relaes estratgicas, que acompapartido conservador Alternativa para a Alemanha nham, principalmente, as necessidades econmi(Alternative fr Deutschland AfD), que j se tor- cas do pas a partir de evolues e reorientaes
nou a terceira maior fora poltica do pas. O AfD da sua poltica externa. Com a ascenso de Willy
acumulou um quarto dos votos na Saxnia-Anhalt, Brandt ao posto de chanceler da Alemanha Ocidensuperando o segundo maior e mais antigo partido tal, em 1969, foi cunhado o termo Ostpolitik, em redo pas, o Partido Social-Democrata da Alemanha ferncia poltica de distenso das relaes diplo(Sozialdemokratische Partei Deutschlands SPD), mticas da Repblica Federal da Alemanha com os
e o Aliana90/Os Verdes (Bndnis 90/Die Grnen) pases do leste da Europa e com a Unio Sovitica.
combinados (EUROPP 2016) demonstrando o Como resultado dessa aproximao, foram firmapotencial do discurso reacionrio nos estados da dos inmeros acordos com o bloco sovitico e seus
antiga RDA, menos prsperos que os situados no satlites, diminuindo as tenses polticas e melholado Ocidental.
rando os fluxos econmicos. A queda do Muro de
Berlim e a dissoluo da Unio Sovitica possibiliEm setembro de 2016, a coalizo CDU/SDP sofreu taram a reunificao alem em 1990, marcando o
novo revs nas eleies estaduais de Mecklem- incio da chamada Repblica de Berlim. Liderada
burgo-Pomernia Ocidental, considerada um teste por Helmut Kohl, a jovem nao praticou uma pofinal para a atual poltica migratria alem: o AfD ltica externa hbrida, buscando simultaneamente
terminou na segunda posio, ficando frente da o apoio do Ocidente e a reintegrao do Leste euUnio Democrata Crist (Christlich-Demokratische ropeu. O peso econmico e demogrfico adquirido
Union Deutschlands CDU) de Angela Merkel. A com a reunificao alterou a posio da Alemanha
rejeio poltica confirmou-se com o pior resultado dentro do continente europeu e, por sua vez, as
da histria do CDU na eleio da cidade-Estado de reformas estruturais levadas a cabo entre 1998 e
Berlim, que solidificou a ascenso da direita popu- 2005 possibilitaram o grande salto econmico que
lista no pas. A chanceler alem, tida como a mu- conduziu a Alemanha ao posto de maior economia
lher forte da Unio Europeia (Greenstein e Tensley do bloco e de quinta maior economia do mundo.
2016), ainda no decidiu se concorrer a reeleio em 2017. A popularidade de Merkel atingiu o A diplomacia igualmente hbrida da administrao
menor nvel em 5 anos em agosto (45%) (Infratest de Gerhard Schrder incluiu, por um lado, elemenDimap 2016) na esteira dos ataques de Wrz- tos de apoio ao Ocidente, tal como na participao
burg e Ansbach, realizados por dois refugiados e da Alemanha no conflito da Srvia, com o envio
23
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

de tropas da OTAN ao Kosovo em 1999, e o apoio


material na invaso do Afeganisto. Por outro lado,
mostrou sua autonomia em relao aos Estados
Unidos e a seus parceiros europeus por meio da
manuteno de relaes comerciais pragmticas
com a Rssia, deixando para segundo plano as
acusaes de violao aos direitos humanos do
governo Putin, e da negativa de apoio guerra
no Iraque, episdios que renderam duras crticas
ao chanceler, custando-lhe a reeleio (Cmara
2013, 8). As linhas gerais da diplomacia adotada
por Angela Merkel mantiveram no discurso oficial
referncias importncia estratgica da Rssia e
centralidade das relaes com os Estados Unidos
e com a Unio Europeia, mas tanto a absteno da
Alemanha na votao da resoluo 1973 das Naes Unidas, que autorizou a interveno militar na
Lbia, quanto as veementes condenaes anexao da Crimeia pela Rssia do mostras de que o
pas no possui uma poltica externa subserviente.

uma maior expanso alem para o leste e para o


sul (Visentini 2015, 44). A aproximao com o leste permitiu que a Alemanha conservasse seu bom
desempenho mesmo em meio crise do euro, com
o incremento das exportaes alems para China,
sugerindo a formao de um eixo Berlim-Moscou-Pequim no tabuleiro eurasitico.
O pragmatismo econmico da Alemanha, no entanto, no foi suficiente para evitar relaes ambivalentes com Moscou em funo dos temas sensveis que perpassam o relacionamento bilateral.
Embora a dependncia energtica da Alemanha
no seja negligencivel, importando 35% do petrleo e 39% do gs natural da Rssia (Amelang
2015), tenses de ordem geopoltica na Ucrnia e
no Oriente Mdio constrangem o governo alemo
a afastar-se de Moscou, apontando para um declnio das relaes entre os dois pases desde a passagem da administrao Schrder para Merkel. A
centralidade do Estado russo na estabilizao do
leste europeu explica em parte porque o governo
alemo tem obstaculizado a expanso desenfreada da OTAN em direo zona de influncia russa,
uma vez que a expanso do novo Imprio Alemo
supe a incluso da Ucrnia em sua esfera de influncia.

A diversidade do perfil econmico da Alemanha


rendeu-lhe o status de potncia comercial e seu
sucesso econmico ocorre muito em funo da
adoo de um modelo baseado no capitalismo de
produo industrial, que rejeita o modelo especulativo-financeiro anglo-americano. A forte dependncia do comrcio exterior contrabalanada pela diversidade de sua pauta comercial, e embora quase
metade do PIB do pas provenha de suas exportaes, os maiores destinos dos produtos alemes
Estados Unidos e Frana respondem por apenas
8,5% da pauta de exportaes cada. Tal fato no
torna menos importante a manuteno de slidas
relaes comerciais com pases emergentes e com
seu entorno estratgico, a exemplo das relaes
com a China e com a Rssia, especialmente diante
da grave crise financeira vivida pela Europa desde
2008 e apenas reafirma o perfil autonomista da
Alemanha. Em termos regionais, a debilidade econmica dos pases do sul da Europa possibilitou

Do outro lado do Atlntico, os Estados Unidos buscam reagir ao desgaste da sua hegemonia redefinindo suas prioridades estratgicas, convenientemente afastando-se do caos no Oriente Mdio
e no norte da frica e reinicializando relaes diplomticas com a Europa. Essa estratgia operacionalizada atravs de novos acordos megarregionais que buscam moldar as regras globais de
comrcio a seu favor, como o Acordo de Parceria
Transatlntica de Comrcio e Investimento (TTIP)
entre os EUA e a Unio Europeia, que est sendo
negociado paralelamente ao acordo de Parceria
Transpacfico (TPP). Em abril de 2016, o presiden24

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Consideraes finais

te Barack Obama reforou essa nova inflexo em


discurso realizado em Hanver, deixando claro que
a cooperao comercial com a Alemanha e a Unio
Europeia uma pedra angular do seu ltimo ano
de mandato. O acordo transatlntico, que almeja
abrir ainda mais os mercados dos EUA e da Europa
e criar a maior zona comercial do mundo, todavia,
vem sendo alvo de crticas e pessimismo. Importantes lderes do ncleo duro da UE (Alemanha e
Frana) apontam divergncias regulatrias como
causa do insucesso das negociaes com Washington. Argumenta-se, ainda, que o TTIP, assim como
o TPP, carece de maior transparncia e impe desafios democrticos no mbito do direito internacional.


A Alemanha se tornou o centro de gravidade
da Unio Europeia, e o fez por conseguir permanecer relativamente estvel em meio s turbulncias
que atingem a regio. Tal estabilidade permitiu
que o pas alcanasse uma posio hegemnica
dentro do continente, na forma de um Imprio
que se sobrepe prpria integrao. A posio de
liderana da Alemanha no mbito da UE, todavia,
no algo meramente acidental: faz parte de um
processo de evoluo das capacidades do Estado
alemo desde a reunificao e da expanso da sua
esfera de influncia econmica. Est, igualmente,
inserida em uma conjuntura de transio e reconfigurao do sistema mundial moderno: foram as
crises europeias, enquanto efeitos de um contexto
de crise estrutural do sistema mundial, que impulsionaram o protagonismo alemo. Nessa capacidade, a Alemanha se tornou o principal articulador
diante dos problemas que desestabilizam o processo de integrao europeu, como o caso da crise migratria. O governo alemo, nesse sentido, foi
o nico a propor uma abordagem proativa para a
crise (Greenstein e Tensley 2016), ainda que esta
seja passvel de crticas e possa custar a reeleio
da chanceler Angela Merkel.

A heterogeneidade que marcou as linhas diplomticas alems desde a reunificao est sendo
colocada a prova em um contexto de realinhamentos e guerra de posies no sistema mundial em
transio. Se por um lado as economias de Rssia
e Alemanha se complementam, sendo contraproducente uma situao de inimizade entre os dois
pases, Berlim ainda depende da aliana que mantm com os EUA, que v a projeo russa para a
Europa com maus olhos. Por no possuir capacidade autnoma de defesa, a Alemanha necessita da
liderana militar oferecida pelos Estados Unidos
no mbito da OTAN (Visentini 2015, 45). Porm
se a segurana provida pelo Ocidente, ao buscar
novos parceiros comerciais para alm da desgastada zona do euro a Alemanha encontrou no leste principalmente em Pequim novos destinos
para suas exportaes, garantindo sua estabilidade econmica. Assim, as engrenagens discursivas
da diplomacia alem revelam a inevitabilidade da
constante reinterpretao de sua poltica externa
diante no s do seu crescente papel na poltica internacional, na condio de um hegemon regional,
mas tambm das suas necessidades econmicas.

Como consequncia desse crescente protagonismo, inevitvel que haja uma reinterpretao da
sua poltica externa visando adapt-la condio
de piv da Unio Europeia, bem como s necessidades de uma potncia econmica que depende
fortemente do comrcio internacional. Argumenta-se, entretanto, que o espao para a prtica de
uma poltica externa hbrida, que equilibre equitativamente os interesses do leste e do oeste, est
diminuindo. Se pelo vis econmico a Eursia desponta como uma opo lgica para os interesses
alemes, o pas ainda esbarra em limitaes ge25

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

opolticas e securitrias concernentes a antigas


alianas, especialmente os EUA, que agora almejam renegociar suas relaes comerciais por meio
de acordos megarregionais. Enfim, a diplomacia
alem precisa estar munida de uma viso de longo
prazo para articular seus interesses a partir da sua
nova posio no sistema e, ao mesmo tempo, enfrentar os novos desafios que circundam o projeto
de integrao europeu, que mais do que nunca
orquestrado em Berlim. Acima de tudo, a Alemanha deve trabalhar na construo de capacidades
definitivas que garantam a transformao da sua
importncia regional em posio de poder global,
dentro das suas linhas de insero multilateral e
pacfica, alterando, assim, o equilbrio de foras do
sistema mundial.

26
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Referncias
Amelang, Sren. 2015. Energy transition shapes foreign policy in Germany and beyond. Clean Energy Wire. https://www.
cleanenergywire.org/dossiers/energiewende-and-its-implications-international-security
Beck, Ulrich. 2015. A Europa alem: a crise do euro e as novas perspectivas de poder. So Paulo: Paz e Terra.
Cmara, Marcelo. 2013. A poltica externa alem na Repblica de Berlim. Braslia: FUNAG.
Christ, Marcela. 2015. A poltica externa alem do governo Merkel: um balano dos dois primeiros mandatos (2005-2013).
Trabalho de Concluso de Curso em Relaes Internacionais. Porto Alegre: UFRGS.
DW. 2016. Os cinco maiores desafios da UE. Deutsche Welle. http://www.dw.com/pt/os-cinco-maiores-desafios-daue/a-19547286
EU-Turkey Statement. 2015. General Secretariat of the Council. http://www.consilium.europa.eu/en/press/pressreleases/2016/03/18-eu-turkey-statement/
EUROPP. 2016. What do the German state elections tell us about the state of the countrys parties? European Politics
and Policy Blog London School of Economics. http://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2016/03/17/what-do-the-german-stateelections-tell-us-about-the-state-of-the-countrys-parties/
Greenstein, Claire and Brandon Tensley. 2016. The strongwoman of Europe. Foreign Affairs. https://www.foreignaffairs.
com/articles/europe/2016-04-06/strongwoman-europe
Habermas, Jrgen. 2012. The crisis of the European Union: a response. Cambridge: Polity Press.
Infratest Dimap. 2016. ARD-DeutschlandTREND. Infratest Dimap. http://www.infratest-dimap.de/umfragen-analysen/
bundesweit/ard-deutschlandtrend/2016/september/
Schneider, Patricia. 2016. Migranten und Flchtlinge als Herausforderung fr Deutschland und Europa. S+F, Sicherheit und
FriedenSecurity and Peace. http://www.nomos-elibrary.de/10.5771/0175-274X-2016-1-1/migranten-und-fluechtlinge-alsherausforderung-fuer-deutschland-und-europa-jahrgang-34-2016-heft-1/
Sikorski, Radoslaw. 2011. I fear Germanys power less than her inactivity. Financial Times. http://www.ft.com/cms/s/0/
b753cb42-19b3-11e1-ba5d-00144feabdc0.html?siteedition=intl
Steinmeier, Frank-Walter. 2016. Germanys new global role. Foreign Affairs. https://www.foreignaffairs.com/articles/
europe/2016-06-13/germany-s-new-global-role/
Tardy, Thierry. 2015. Operation Sophia: tackling the refugee crisis with military means. European Union Institute for Security
Studies.
http://www.iss.europa.eu/publications/detail/article/operation-sophia-tackling-the-refugee-crisis-with-militarymeans/
The Guardian. 2012. Germany: the accidental empire. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/series/germanythe-accidental-empire
Wallerstein, Immanuel. 2016. Collapse of the European Union: a skeptical view. Immanuel Wallerstein. http://iwallerstein.
com/collapse-of-the-european-union-a-skeptical-view/
Visentini, Paulo. 2014. A Alemanha novamente o piv da Europa. Zero Hora. http://zh.clicrbs.com.br/rs/noticias/proa/
noticia/2014/09/a-alemanha-e-novamente-o-pivo-da-europa-4602607.html
Visentini, Paulo. 2015. O catico sculo XXI. Rio de Janeiro: Vozes.

27
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

A crise poltico-institucional do Mercosul: perspectiva brasileira


Diego Lus Bortoli1 e Vitria Gonzalez Rodriguez2

Desde a sua criao, o Mercado Comum do Sul (Mercosul) foi marcado por duas fases:

uma neoliberal e outra neodesenvolvimentista. O bloco, que possui dimenses polticas e econmicas, importante para a soberania nacional e regional.

A ascenso de foras conservadoras e o aprofundamento de uma crise econmica des-

tacam-se na atual conjuntura sul-americana e mercosulina, de desintegrao da hegemonia


progressista.

As crises econmica e poltica do Brasil importam para toda a Amrica do Sul, em fun-

o da liderana brasileira. A nova poltica externa do pas, ps-impeachment de Dilma Rousseff, tem considerveis impactos para o Mercosul.

Apresentao
assimetrias entre os pases membros.

Os processos de integrao na Amrica do Sul ganharam fora a partir da dcada de 1990. Dentre
eles, o Mercado Comum do Sul (Mercosul) se tornou um dos maiores expoentes. Fruto da cooperao entre Brasil e Argentina, o Mercosul, ao se
concretizar, logo ganhou contornos neoliberais,
sendo visto como uma alternativa de insero global de seus Estados membros calcada na abertura
comercial intrabloco. Com a crise do neoliberalismo e a emergncia de governos progressistas e
de esquerda, o bloco passou a ter seu escopo ampliado, sob o entendimento de que a afirmao do
subcontinente na ordem global dependeria de um
processo de integrao voltado ao desenvolvimento das capacidades nacionais e diminuio das
1

Aps uma era de aprofundamento do processo de


integrao sul-americano, contudo, verificam-se
tendncias de retrao do ideal integracionista.
Um cenrio de crise poltica e econmica, aliado
ascenso de governos conservadores, coloca em
xeque os avanos conquistados e gera grande dvida quanto ao futuro do Mercosul, que deve muito
de sua histria ao papel de liderana brasileiro.

Formao do bloco

O fim da Guerra Fria acentuou duas tendncias de relaes internacionais que orientariam a

Graduando em Relaes Internacionais pela Universidade Federal do Rio Grande do Sul (UFRGS). Contato: diegolbortoli@gmail.com

2
Graduanda em Relaes Internacionais pela UFRGS e assistente de edio da Austral: Revista Brasileira de Estratgia e Relaes Internacionais. Contato: vitria.grodriguez@gmail.com

28
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

poltica externa dos Estados: de um lado, a globalizao engendrava esforos de convergncia das
naes, sob os pilares do capitalismo, do liberalismo e da superioridade estratgica dos Estados
Unidos; de outro, a formao de blocos regionais
servia de contrapeso ao fenmeno globalizante.
Na Amrica Latina dos anos 1990, coube ao Brasil e Argentina liderar a busca de mecanismos
de adaptao a essa nova ordem, bem como de
participao mais ativa dentro dela. O Mercosul,
bloco de maior expressividade na regio, surgiria
da dinmica das relaes entre esses dois pases
(Cervo 2008).

neoliberal. O Mercosul nasce, assim, em um momento em que a integrao de ambies desenvolvimentistas transformada num instrumento
de poltica econmica neoliberal (Vizentini 2007,
83). Adota-se a noo cepalina de regionalismo
aberto: a integrao levaria a um processo inicial
de abertura econmica intrabloco e ofereceria aos
pases, em associao, novas possibilidades de insero internacional e de aumento da capacidade
de barganha nos negcios com pases extrabloco,
o que aumentaria, por conseguinte, a capacidade
de competitividade global (Onuki 2006).

O Mercosul sob as gides neoliberal e


neodesenvolvimentista

O eixo Brasil-Argentina comea a ganhar consistncia ainda sob regimes militares, quando em 1979
e 1980 os generais Figueiredo e Videla assinam
acordos de cooperao relacionados a contenciosos hidreltricos e ao tema nuclear. Com a redemocratizao, a aproximao entre os dois pases
intensifica-se. Em 1988, os presidentes Jos Sarney e Raul Alfonsn firmam o Tratado de Integrao,
Cooperao e Desenvolvimento Brasil-Argentina,
o qual previa o estabelecimento de um Mercado
Comum entre os dois pases dentro de um perodo de dez anos. J no governo de Fernando Collor
de Mello, os intentos integracionistas se aceleram,
levando assinatura do Tratado de Assuno em
1991, entre Brasil, Argentina, Paraguai e Uruguai,
que cria o Mercosul como um projeto de liberalizao completa do comrcio intrarregional e de adoo de uma tarifa externa comum (Vizentini 2007).


A trajetria do Mercosul tem sido caracterizada por duas fases. A primeira, que vai de sua
criao at 2002, marcada por um vis neoliberal, a qual via no bloco a possibilidade de fomento
do comrcio intrabloco e de atrao de investimentos estrangeiros. A segunda, cujo incio se d em
2003, guiada por ideias neodesenvolvimentistas, que conferem ao Estado o papel de pavimentar e apoiar a integrao regional e estimular a produo, atravs da ampliao do mercado interno
(Simo 2014).
Os anos iniciais do Mercosul testemunharam o
aprofundamento da cooperao entre seus dois
principais membros Brasil e Argentina , aumento dos fluxos de comrcio e de investimento com o
exterior, bem como uma imagem positiva do bloco
internacionalmente. Passada a instabilidade poltica do governo de Collor, impedido em 1992, os
governos de Itamar Franco (1992-1995) e, especialmente, de Fernando Henrique Cardoso (19952002) veriam no bloco uma opo para promover a
liderana brasileira na Amrica do Sul e para criar
um espao de insero internacional independente dos ditames dos Estados Unidos. Em 1994, o

Cabe destacar que os acordos Sarney-Alfonsn estavam imbudos da filosofia poltica do desenvolvimentismo, que condicionara a poltica externa brasileira (PEB) at ento e colocava a integrao a
servio do sistema produtivo, reforando, preferencialmente, o incremento do comrcio. Essa ideia de
integrao macroeconmica dar lugar, nos anos
1990, integrao comercialista de orientao
29

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Protocolo de Ouro Preto conferiu personalidade jurdica ao Mercosul e estabeleceu a Tarifa Externa
Comum (TEC), que consolidava a unio aduaneira.
No obstante, conforme apontam Amado Cervo e
Clodoaldo Bueno (2011, 517), nenhuma estratgia foi concebida para alm do comrcio. No
houve, poca, maiores esforos direcionados
institucionalizao das normas comuns do Mercosul. A partir de 1997, ento, focos de contenciosos
comerciais passariam a denunciar suas fragilidades estruturais e as assimetrias entre seus membros. A crise de desvalorizao do real, em 1999,
a crise poltico-econmico-social da Argentina, em
2001, e os profundos impactos dessas nos outros
pases do bloco, provocando generalizada recesso, seriam o estopim dessa fase (Onuki 2006).

outro lado, defenderia primordialmente um bloco


que prezasse pelo reforo da integrao produtiva
a fim de superar as assimetrias produtivas entre
seus membros. As exportaes de manufaturados
brasileiros minavam a industrializao argentina, o
que, alm de indicar desenvolvimentos desiguais,
causou desconcertos s relaes Braslia-Buenos
Aires (Cervo 2008; Cervo e Bueno 2011).
Com o objetivo de superar o impasse comercial, e
sob lamentos de que o propsito integracionista do
Mercosul fora, desde a sua criao, desviado ao
exclusivismo do comrcio, houve a retomada das
ideias que teceram a sua gnese. O governo Lula,
ao estabelecer o desenvolvimento do bloco como
uma de suas prioridades, influenciou decisivamente no logro de conquistas que foram muito alm da
rea comercial. Em 2004, iniciativas de reconstruo do bloco se consolidam na criao do Fundo
de Convergncia Estrutural do Mercosul (Focem),
fundo de financiamento a projetos de infraestrutura nos pases membros de economia menos robusta Paraguai e Uruguai. No mesmo ano, tambm,
organiza-se uma Comunidade Sul-Americana de
Naes, que associaria os pases do Mercosul e
da Comunidade Andina, alm de Chile, Guiana e
Suriname. Em 2006, com o objetivo de fortalecer
o direito mercosulino e a aplicao de suas normas, cria-se o Parlamento do Mercosul (Parlasul).
Tambm em 2006, a Venezuela associa-se ao
Mercosul (o qual j contava com Chile e Bolvia e,
depois, Peru, Colmbia e Equador como membros
associados), confirmando a tendncia de ampliao do bloco para o Amrica do Sul, defendida pela
poltica externa de Lula.

Em 2003, a chegada de Luiz Incio Lula da Silva e


de Nestor Kirchner s presidncias do Brasil e da
Argentina, respectivamente, renovou as esperanas no Mercosul. Iniciava-se a fase neodesenvolvimentista, onde ambos os governos propunham o
reforo das economias nacionais e a recuperao
da vocao industrial de seus pases, a fim de atenuar as assimetrias causadas pela distribuio desigual de poder e de benefcios que marcam a ordem neoliberal. Na poltica externa, no entanto, os
dois pases passariam a adotar posturas divergentes quanto aos objetivos de integrao do bloco.
Com Celso Amorim na chancelaria, o governo brasileiro assume o papel de nao emergente, defensora da democratizao da globalizao: conduz o
chamado multilateralismo de reciprocidade, que
prev o livre comrcio sob a condio de reciprocidade de benefcios, assim como expande os negcios no exterior por meio da internacionalizao
de empresas brasileiras, reforando o poder de influncia brasileiro sobre a ordem global. O Mercosul, sob essa vocao globalista, encarado como
meio de promoo de interesses regionais e globais, seja econmicos ou polticos. A Argentina, por

Em 2008, Cristina Kirchner chega ao poder em


uma Argentina que retomara sua industrializao
e seu entendimento com o Brasil, aprofundando a
integrao nos setores de energia, cincia e tecnologia, defesa, integrao produtiva, espacial e
30

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

nuclear. Em Braslia, a Comunidade Sul-Americana consolida-se institucionalmente com o tratado


constitutivo da Unasul Unio das Naes Sul-Americanas. Tendo entrado em vigor em 2011
e congregado todos os pases do subcontinente,
a Unasul possui caractersticas mpares quando
comparada a outros blocos da regio, em especial
a existncia do Conselho de Defesa Sul-Americano, criado por iniciativa brasileira com o objetivo de
afastar as potncias externas de questes securitrias na regio. A Unio eleva o ente Amrica do
Sul categoria de novo polo de poder e, ao adquirir
operacionalidade, atende de maneira direta os interesses brasileiros (Cervo e Bueno 2011; Pautasso e Adam 2014).

do presidente do Paraguai, Fernando Lugo, e sua


restrio ao direito de plena defesa causaram comoo do governo brasileiro, que considerou o processo um comprometimento de fundamentos da
democracia. Logo aps o impedimento, o pas foi
suspenso da Unasul e do Mercosul deste ltimo,
sob a invocao da clusula democrtica do Protocolo de Ushuaia. Durante o perodo da suspenso
do Paraguai cujo congresso se opunha adeso
plena da Venezuela ao Mercosul , um encontro
extraordinrio de chefes de Estado do bloco, em
julho de 2012, deu as boas-vindas a Caracas como
membro pleno (Jesus 2014). No entendimento do
Itamaraty, [a] incorporao da Venezuela altera o
posicionamento estratgico do bloco, que passa a
estender-se do Caribe ao extremo sul do continenEm 2010, a eleio de Dilma Rousseff (2011- te. O Mercosul se afirma, tambm, como potncia
2016) no Brasil prometeu a continuidade da po- energtica global tanto em recursos renovveis
ltica externa levada a cabo pelo seu antecessor, quanto em no renovveis (Ministrio das RelaLula, caracterizada como ativa e altiva. A era es Exteriores 2012, online).
Rousseff se inicia reforando a importncia da integrao regional, desde o Mercosul Unasul, como Apesar da continuidade do status brasileiro de poinstrumento para a insero global do pas. No to- tncia emergente, o governo Dilma perde a eficincante ao Mercosul, a indstria brasileira continuou cia estratgica de insero internacional da gesto
a ver no bloco seu mais importante mercado de anterior. Tal perda se deve especialmente dificulexportaes, enquanto o Focem aprovou inmeros dade do Estado em manter relaes intensas e conprojetos, especialmente em regies menos desen- fiantes com segmentos dinmicos da sociedade,
volvidas, visando o fortalecimento do processo de nomeadamente a confiana do empresariado no
governo, relaes que haviam sustentado a ascenintegrao (Jesus 2014).
so do Brasil nos anos Lula (Cervo e Lessa 2014).
A favor do comprometimento com a preservao Uma tendncia declinante se tornou perceptvel
da paz e da democracia, o governo Dilma apoiou, nas escassas solues aos crescentes problemas
em 2011, a assinatura do Protocolo de Montevidu econmicos queda do PIB, desindustrializao
sobre Compromisso com a Democracia no Merco- e reprimarizao das exportaes brasileiras , o
sul. Tambm chamado de Ushuaia II, por adicionar que repercutiu na conteno de aes robustas
disposies ao Protocolo de Ushuaia de 1998, o de poltica externa, como os gastos com o fomento
Protocolo introduziu mecanismos a serem adota- integrao regional, atrelados a instituies do
dos em casos de quebra da ordem democrtica no Mercosul (Miranda e Ribeiro 2015). Finalmente,
bloco, ordem vista como condio essencial para o o impedimento de Rousseff em agosto deste ano
desenvolvimento do processo de integrao entre impe desafios e incgnitas relacionados ao futuro
os Estados membros. Em 2012, o impeachment do bloco e da posio brasileira quanto Amrica
31
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

do Sul, que sero expostos nas prximas sees.

espao deixado pelos governos de esquerda para


que a oposio e as elites conservadoras pudessem avanar. Segundo Molina (2015), a mencionada desintegrao da hegemonia progressista
resulta em grande parte das prprias experincias
ps-neoliberais, que no conduziram reformas estruturais importantes (como a agrria, a tributria,
a poltica e a da mdia), nem aprofundaram processos de industrializao ou de diversificao da
economia. Dabne (2016) ressaltou o pouco apoio
aos presidentes, a alta fragmentao parlamentar,
as mobilizaes contra a corrupo e a fraqueza
dos partidos e foras polticas enquanto representao dos cidados como fatores que permeiam
a crise de governabilidade latino-americana como
um todo. Cabe apontar, tambm, o papel da mdia
nos processos de substituio de governos progressistas.

A recente ascenso de governos conservadores


Desde a virada do milnio, governos progressistas ascenderam ao poder na Amrica do
Sul, especificamente nos pases do Mercosul: Chvez na Venezuela, Lula e Dilma no Brasil, Nstor e
Cristina Kirchner na Argentina, Tabar e Mujica no
Uruguai, Lugo no Paraguai. Hoje, contudo a realidade outra. Vive-se uma importante mudana no
tabuleiro sul-americano: a desintegrao da hegemonia progressista (Molina 2015). Encerrou-se
2015 com considerveis avanos polticos conservadores no continente, que se encontra frente a
crises polticas.
Ilustram tais avanos conservadores no Mercosul
a grave crise poltico-econmica enfrentada pelo
chavismo e por Maduro; a chegada de Michel Temer Presidncia do Brasil, por meio de um questionvel processo de impeachment da presidente
eleita Dilma Rousseff; e a chefia da Casa Rosada,
desde o ltimo novembro, por Maurcio Macri, do
partido conservador Proposta Republicana. No
mesmo sentido, tem-se Horrio Cartes, do Partido
Colorado, como presidente do Paraguai, e Evo Morales impossibilitado de se reeleger pelo terceiro
mandato, depois de um referendo que rejeitou tal
reforma constitucional na Bolvia.

Como terceiro fator, tem-se o avano norte-americano no continente. Os Estados Unidos, de maneira geral, tentam reestabelecer seu poder no espao vizinho, cuja relevncia geopoltica extrema
pela proximidade ao seu territrio, pela riqueza
natural (com destaque para reservas de petrleo e
gua doce e para florestas tropicais) e pelo balanceamento do avano chins, por exemplo. Nesse
sentido, importante compreender os impactos
das mencionadas mudanas de governo na integrao sul-americana. Eles podem ser percebidos
ao analisar-se a viso desses novos governos sobre a regio e suas organizaes, como o caso do
Mercosul. O bloco deve passar por um reposicionamento: suas funes tendem a ser mais pragmticas, voltadas para a economia e no para o
desenvolvimento, a segurana e a diplomacia, por
exemplo. Posturas individualistas e bilaterais tendem a estar frente daquelas de carter comum e
regional. No mesmo sentido, est a questo securitria: a poltica de segurana sul-americana tende
a perder o pouco da autonomia que conquistou.

Assim, dos cinco Estados membros do Mercosul,


tem-se governos conservadores frente de trs
(Argentina, Brasil e Paraguai) e grave crise em um
dos governos progressistas (Venezuela). Isso reflexo de uma juno de fatores. Pode-se destacar
a crise econmica (mundial, regional e nacional),
fortemente agravada nos pases agrrio-exportadores, que so particularmente sensveis baixa
de preo das commodities. Ressalta-se, tambm, o
32

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Exemplo disso so os projetos de bases militares tade do mandato do presidente (janeiro de 2017)
norte-americanas na Argentina3 (Carta Capital e o governo perca a votao, o vice-presidente as2016).
sume a gesto. O partido de Maduro continuaria,
assim, at o final do mandato do atual governo,
Crise da Venezuela e reflexos no Mer- em 2019, sem novas eleies. Por isso, interessa
cosul e no Brasil
oposio que o referendo ocorra ainda este ano
(Marco 2016).

A Venezuela merece especial ateno no
atual contexto de desintegrao da hegemonia No Brasil, a crise venezuelana divide posies.
progressista na Amrica do Sul e no Mercosul. Alm disso, ela gerou um fato inusitado em terIsso em funo do seu importante papel energ- mos de PEB: a influncia do legislativo sobre esta,
tico, da relevante crise econmica e poltica que com o Congresso passando a ser um ator mais
atravessa, e da situao envolvendo a Presidncia ativo da PEB, j que senadores tanto de oposio
pro tempore do Mercosul. De maneira geral, go- ao governo petista quanto da base aliada articuvernos conservadores do continente, que fazem laram-se com lderes oposicionistas e governistas
oposio a Maduro, apesar de entenderem a im- venezuelanos para tratar da crise enfrentada por
portncia da Venezuela para o bloco em termos de Caracas. Ao Brasil colocada a questo: deve insegurana energtica, questionam sua permann- tervir na crise venezuelana (seja unilateralmente,
cia em funo da crise e do regime venezuelano.
seja multilateralmente, via Mercosul, por exemplo),
ou deve deixar com que o prprio pas chegue a
Quanto ao aspecto econmico da crise, a Vene- uma soluo? (Mijares e Comini 2016). A dicotozuela fortemente afetada pela volatilidade do mia do papel brasileiro (e tambm mercosulino) na
preo do petrleo. Quanto ao aspecto poltico, tem- crise tambm pode ser vista na viso do Itamaraty
-se uma espcie de remodelamento do chavismo sobre a Venezuela e seu papel no Mercosul antes
desde a morte de Chvez. Fatores como a inflao e depois da ruptura que derrubou Dilma Rousseff.
e o desabastecimento aumentaram significativamente a insatisfao com o governo. Nas eleies O ex-chanceler Mauro Vieira deixava clara a imporparlamentares de dezembro de 2015, a Mesa de tncia da Venezuela para o Brasil, principalmente
Unidade Democrtica, aliana de oposio ao par- em termos estratgicos, referentes energia, e
tido governista (Partido Socialista Unido da Vene- em funo da larga fronteira compartilhada. Vieizuela), teve um triunfo indito: elegeu dois teros ra pautava a primordialidade das instituies e da
da Assembleia Nacional.
Constituio venezuelana para a resoluo de sua
crise, destacando princpios da diplomacia brasiEm 1 de setembro deste ano, houve uma grande leira, como o respeito democracia e aos direitos
manifestao da oposio para pressionar o gover- humanos, mas tambm no ingerncia externa.
no e, em especial, o Conselho Nacional Eleitoral, Para ele, o problema venezuelano deve ser resolvipara a realizao de referendo revogatrio do man- do internamente, ainda que Brasil esteja pronto e
dato de Maduro. Est previsto pela constituio disposto para promover dilogo e consenso entre
que, caso o referendo seja realizado depois da me- as partes4 (Vieira 2016). Por outro lado, Jos Serra,
3
Importantes para os EUA principalmente pelo duplo controle do Pacfico e do Atlntico e pela projeo sobre a Antrtida e o Aqufero
Guarani (Sputnik 2016).
4

Cabe destacar que, no mbito da Unasul, Brasil, Colmbia e Equador promovem o dilogo entre a oposio e a situao na Venezuela.

33
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

atual chanceler, defende abertamente o referendo


revogatrio de Maduro. Argumenta que o dispositivo est previsto na Constituio e alega que o
governo de Maduro tem atrasado o processo para
que seu vice possa assumir em caso de derrota.
Ainda em agosto, o chanceler se reuniu com a oposio venezuelana para tratar sobre o referendo,
qualificando a situao na Venezuela como preocupante para o Mercosul (Cristaldo 2016).

Entre as diretrizes apresentadas, Serra exps que


a nova PEB ser pautada por interesses do Estado
e da nao, e no de um governo ou partido em
subentendida aluso poltica externa ativa e altiva de Amorim, Patriota e Vieira, por exemplo, que
priorizaram o entorno estratgico brasileiro (continentes africano e sul-americano). Alm disso, o
novo ministro ressaltou a preferncia por acordos
bilaterais a multilaterais e a ampliao do intercmbio com parceiros tradicionais (EUA, Europa e
Crise do Brasil: impactos da nova polti- Japo). Uma das diretrizes diz respeito justamente
ca externa para o Mercosul
renovao do Mercosul, em que o chanceler pontua a questo do fortalecimento do livre comrcio.
Assim como a crise venezuelana, a crise Nesta parte do discurso, menciona a construo
econmica e poltica do Brasil vista com preocu- de pontes em relao Aliana para o Pacfico
pao pelos demais pases do Mercosul, em funo (Serra 2016).
do papel de liderana brasileiro. Por causa da crise
poltica decorrente do processo de impeachment Cabe considerar que, nas ltimas dcadas, a PEB
da presidente Dilma Rousseff, os chanceleres do oscilou sua tendncia: ora pendeu para o alinhaMercosul mobilizaram-se para tratar sobre a crise mento, ora pendeu para a autonomia em relao
do lder regional, que poderia, antes mesmo de seu aos polos centrais do sistema internacional (Pauestopim (que veio a ser o afastamento oficial de tasso e Adam 2014), tendendo a privilegiar, resRousseff), afetar os Estados do bloco. A Argentina pectivamente, o estabelecimento de relaes com
teve papel central nessa mobilizao, defendendo o Norte e com o Sul. Ao passo que as polticas exa normalidade poltica brasileira para evitar a de- ternas dos governos de Lula e Dilma marcam um
sestabilizao regional.
perodo de autonomia como alternativa para o desenvolvimento nacional, o governo (mesmo quanNo ltimo dia 31 de agosto, o Senado Federal en- do interino) de Temer pauta-se pelo alinhamento
cerrou o processo de impeachment. A presidente alternativa tambm defendida por Acio Neves
Dilma, que defendeu pessoalmente seu mandato na campanha para as eleies presidenciais de
perante os senadores, foi considerada culpada. No 2014. Essas tendncias de poltica externa obviamesmo dia, o eleito vice-presidente Michel Temer mente afetam os rumos da integrao regional e
assumiu definitivamente a chefia do Palcio do do Mercosul (Simo 2014).
Planalto. Ele ocupava o cargo desde maio, quando
o processo foi aceito na Cmara de Deputados; ao O novo governo tem respondido duramente aos
longo do perodo de interinidade, promoveu mu- crticos do processo de impeachment, em especial
danas considerveis no governo, inclusive no m- aos governos regionais de esquerda notadamenbito do Ministrio das Relaes Exteriores com a te Bolvia, Cuba, Equador e Venezuela. Isso connomeao de Jos Serra, que em seu discurso de tradiz a experincia histrica da diplomacia brasiposse pautou dez diretrizes da nova PEB.
leira e pode por em xeque a construo de uma
34
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

hegemonia consensual do Brasil na regio. Nesse


sentido, a poltica externa para o entorno regional
pretende construir um bloco liberal e antiprogressista na Amrica do Sul e rebaixar o Mercosul a
uma rea de livre comrcio, para que acordos bilaterais alheios ao bloco no fiquem obstrudos (Reis
2016).

impasse com relao sua Presidncia pro tempore.


Encerrou-se, no fim de julho, o mandato uruguaio;
o seguinte pas a assumir a presidncia seria a
Venezuela, cuja posse, contudo, no teve reconhecimento dos demais membros. Argentina, Brasil e
Paraguai se opuseram a que a Venezuela assumisse a presidncia em funo de sua crise interna, e
inclusive pensaram em ativar a clusula democrtica do Protocolo de Ushuaia contra ela. Uruguai,
por sua vez, defendia a chefia venezuelana. No
h consenso sobre a interpretao de alguns tratados e protocolos mercosulinos: enquanto a Venezuela entende que a passagem de presidncia
automtica, os outros entendem que necessrio haver consenso. No ltimo dia 13 de setembro,
enfim, sob o argumento da no incorporao de
normas do Mercosul ao ordenamento jurdico venezuelano dentro do prazo, Argentina, Brasil, Paraguai e Uruguai adotaram a Declarao Relativa
ao Funcionamento do Mercosul e ao Protocolo de
Adeso da Repblica Bolivariana da Venezuela.
Esta estabelece que a presidncia do bloco no corrente semestre ser exercida de forma coordenada entre os quatro membros fundadores, no sendo passada, portanto, Venezuela. A declarao
tambm prev um novo prazo (1 de dezembro de
2016) para que o pas incorpore tais regras a seu
direito interno, sob pena de suspenso do Mercosul (Ministrio das Relaes Exteriores 2016). A
questo da presidncia temporria representou
uma disputa poltica regional que compromete a
unidade mercosulina.

Cabe observar a relevncia geopoltica do Brasil,


pas de dimenses continentais e alto potencial
energtico. Assim, as disputas internacionais sobre ele no podem passar despercebidas bem
como o avano norte-americano. Boff (2016) destaca a importncia do Brasil para o concerto latino-americano, dada sua capacidade de influncia
sobre os demais pases do continente. A autonomia brasileira em relao aos EUA, por exemplo,
tende a ficar incerta em um contexto (pautado pelo
novo governo) de possvel desmonte da incipiente
integrao latino-americana e de menor relevncia
cooperao Sul-Sul (que tem os BRICS como importante smbolo), iniciativas prprias do Brasil e
de pases emergentes que tentam primar pela sua
autonomia e soberania, desviando, medida que
podem, do alinhamento.

Consideraes finais
Este ano, o Mercosul completou 25 anos
com um desafio: superar o novo momento de estagnao do bloco, ligado a crises polticas e econmicas da regio e ascenso de governos conservadores que almejam redimensionar as funes do
bloco. A inflexo da PEB a partir do novo governo
possibilitou uma nova correlao de foras no Mercosul, com Argentina, Brasil e Paraguai alinhados
politicamente em torno de projetos conservadores
e priorizando o aspecto econmico do bloco. Isso,
juntamente com um alinhamento aos EUA ao longo
do continente sul-americano, pontua um futuro de
incertezas para o bloco que, atualmente, vive um

Ainda que alguns argumentem a favor da liberalizao do Mercosul e da sua transformao em


mera rea de livre comrcio o que supostamente
facilitaria a insero dos pases, individualmente,
nas cadeias produtivas globais, bem como a negociao bilateral extrarregional importante
35

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

que se paute motivos contrrios a isso. Em termos


institucionais, o bloco d voz Amrica do Sul no
cenrio internacional e possibilita um canal de comunicao entre os pases vizinhos. Em termos
econmicos, o bloco evita danos a setores sensveis dos Estados mercosulinos, como a indstria.
O Mercosul, enfim, impulsiona o desenvolvimento
poltica ou economicamente. Em um contexto de
crise econmica mundial, ameaa s negociaes
multilaterais (com grandes acordos, como o TPP)
e acirramento comercial, negociar em conjunto
pode, sim, ser uma ferramenta de grande utilidade
para economias que no so completamente desenvolvidas e possuem grandes assimetrias em relao s economias centrais (Carta Capital 2015).
O patrimnio coletivo resultante das ltimas dcadas deve servir de legado e inspirao para a
continuidade do processo integracionista sul-americano. A consolidao e ampliao das democracias, a defesa dos direitos sociais, o engajamento
em reformas estruturais dos Estados e a defesa
da soberania nacional e regional devem estar na
pauta do Mercosul, ainda que o futuro prximo
seja de incertezas. Da mesma maneira, importante pautar, alm da integrao infraestrutural do
bloco, o combate s assimetrias entre os Estados
membros e entre estes e pases extrarregionais,
de modo a promover polticas de desenvolvimento. Por fim, um dos grandes desafios do Mercosul,
alm de aliar suas dimenses polticas, sociais e
econmicas, incluir-se nas agendas nacionais
como parte do Estado, e no apenas de governos
especficos, garantindo que a soberania sul-americana no seja anulada por tendncias de alinhamento a projetos externos.

36
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Referncias
Boff, Leonardo. 2016. Entrevista con Leonardo Boff: No toleran que haya en el Atlntico Sur una potencia con autonoma,
que no siga su direccin hegemnica, por Sergio Ferrari. http://www.rebelion.org/noticia.php?id=216211&titular=%93notoleran-que-haya-en-el-atl%E1ntico-sur-una-potencia-con-autonom%EDa-que-no-sigaCarta Capital. 2015. Cuidar do Mercosul cuidar do Brasil e de seus parceiros regionais. http://www.cartacapital.com.br/
blogs/blog-do-grri/cuidar-do-mercosul-e-cuidar-do-brasil-e-de-seus-parceiros-6665.html
Carta Capital. 2016. Novo ciclo poltico na Amrica do Sul impacta a segurana regional. http://www.cartacapital.com.br/
blogs/blog-do-grri/novo-ciclo-politico-na-america-do-sul-impacta-a-seguranca-regional
Cervo, Amado Luiz. 2008. Insercao Internacional: formao dos conceitos brasileiros. Sao Paulo: Editora Saraiva.
Cervo, Amado Luiz e Clodoaldo Bueno. 2011. Historia da politica exterior do Brasil. 4 ed. Braslia: Editora Universidade de
Braslia.
Cervo, Amado Luiz e Antnio Carlos Lessa. 2014. O declnio: insero internacional do Brasil (2011-2014). Revista Brasileira
de Poltica Internacional 57 (2): 133-151.
Cristaldo, Helosa. 2016. Serra: Venezuela entrou no Mercosul por golpe e no pode assumir a presidncia. EBC Agncia
Brasil. http://agenciabrasil.ebc.com.br/politica/noticia/2016-08/serra-venezuela-entrou-no-mercosul-por-golpe-e-nao-podeassumir-presidencia
Dabne, Olivier. 2016. Entrevista com Olivier Dabne: Amrica latina afronta una crisis de gobernabilidad, por Infolatam.
http://www.infolatam.com/2016/02/02/olivier-dabene-institut-detudes-politiques-de-paris-america-latinaafronta-una-crisis-de-gobernabilidad/?utm_source=Newsletter%20de%20Infolatam&utm_medium=email&utm_
campaign=Newsletter_03_febrero_2016_%C2%BFQu%C3%AB%20pasar%C3%A1%20en%20Am%C3%A9rica%20Latina%20
con%20los%20candidatos%20presidenciales%20de%20Estados%20Unidos?
Jesus, Diego Santos Vieira de. 2014. The Benign Multipolarity: Brazilian Foreign Policy Under Dilma Rousseff. Journal of
International Relations and Foreign Policy 2 (1): 19-42.
Marco, Daniel. 2016. Por que milhares de venezuelanos saram s ruas de Caracas nesta quinta-feira?. BBC. http://www.
bbc.com/portuguese/internacional-37239620
Mijares, Victor e Nicols Comini. 2016. Venezuela, Argentina y el MERCOSUR: mejor dentro que fuera. Mundorama. http://
www.mundorama.net/2016/02/17/venezuela-argetina-y-el-mercosur-mejor-dentro-que-fuera-por-victor-m-mijares-nicolas-mcomini/
Ministrio das Relaes Exteriores. 2012. Cpula Extraordinria dos Chefes de Estado do MERCOSUL Braslia, 31 de
julho de 2012. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/notas-a-imprensa/3111-cupula-extraordinaria-dos-chefes-de-estado-domercosul-brasilia-31-de-julho-de-2012.
Ministrio das Relaes Exteriores. 2016. Aprovao da Declarao Relativa ao Funcionamento do Mercosul e ao Protocolo
de Adeso da Repblica Bolivariana da Venezuela. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/notas-a-imprensa/14727-aprovacaoda-declaracao-relativa-ao-funcionamento-do-mercosul-e-ao-protocolo-de-adesao-da-republica-bolivariana-da-venezuela.
Miranda, Samir Perrone e Camille Amorim Leite Ribeiro. 2015. A Amrica do Sul na poltica externa de Dilma Rousseff:
continuidades e rupturas. In I Seminrio Internacional de Cincia Poltica. Porto Alegre: UFRGS.
37
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Molina, Eduardo. 2015. El giro poltico a derecha en Sudamrica. Izquierda Diario. http://www.laizquierdadiario.com/Elgiro-politico-a-derecha-en-Sudamerica-29389
Onuki, Janina. 2006. O Brasil e a construo do Mercosul. In Relaes internacionais do Brasil: temas e agendas, v. 1, 1
ed., 299-320. So Paulo: Saraiva.
Pautasso, Diego e Gabriel Adam. 2014. A poltica da Poltica Externa Brasileira: novamente entre autonomia e alinhamento
na eleio de 2014. Conjuntura Austral 5(25): 20-43.
Reis, Andr. 2016. Temer, Serra e a Poltica Externa Brasileira na Amrica do Sul. Boletim CEGOV. https://www.ufrgs.br/
cegov/new/n/607?n=Boletim_CEGOV_-_Temer%2C_Serra_e_a_Pol%C3%ADtica_Externa_Brasileira_na_Am%C3%A9rica_
do_Sul
Serra, Jos. 2016. Discurso do ministro Jos Serra por ocasio da cerimnia de transmisso do cargo de ministro de estado
das Relaes Exteriores Braslia, 18 de maio. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/discursos-artigos-e-entrevistas-categoria/
ministro-das-relacoes-exteriores-discursos/14038-discurso-do-ministro-jose-serra-por-ocasiao-da-cerimonia-de-transmissaodo-cargo-de-ministro-de-estado-das-relacoes-exteriores-brasilia-18-de-maio-de-2016
Simo, Ana. 2014. A Poltica Externa e o Mercosul nas Eleies Presidenciais de 2014. Conjuntura Austral 5(25): 44-61.
Sputnik. 2016. Macri abre Argentina para duas bases estratgicas dos EUA: Cone Sul em perigo?. https://br.sputniknews.
com/mundo/20160525/4770191/macri-argentina-duas-estrategicas-eua-cone-sul.html
Vieira, Mauro. 2016. Preocupa a Brasil el respeto a la legalidad en Venezuela (Entrevista do Ministro Mauro Vieira ao jornal
Clarn, Argentina), por Eleonora Gosman. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/discursos-artigos-e-entrevistas-categoria/
ministro-das-relacoes-exteriores-entrevistas/12901-preocupa-a-brasil-el-respeto-a-la-legalidad-en-venezuela-entrevista-doministro-mauro-vieira-ao-clarin-argentina-espanhol
Vizentini, Paulo Gilberto Fagundes. 2007. O Brasil, o Mercosul e a Integrao da Amrica do Sul. Revista de Estudos e
Pesquisas sobre as Amricas 1 (1): 82-94.
Yanakiew, Monica. Mercosul continua sem presidente, aps segunda reunio para superar crise. EBC Agncia Brasil. http://
agenciabrasil.ebc.com.br/internacional/noticia/2016-08/mercosul-continua-sem-presidente-apos-segunda-reuniao-parasuperar

38
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

O Mercosul no contexto econmico internacional:


(des) integraao ou oportunidades de avano?
Katiele Rezer Menger1 e Raul Cavedon Nunes2

O arrefecimento da economia internacional tem levado os pases do Mercosul a buscar

negociaes internacionais alternativas, inclusive polticas de carter neoliberal.


Ressurgem as discusses sobre novos acordos de liberalizao comercial com Unio Eu-

ropeia e Estados Unidos. A China tem sido uma alternativa para investimentos na regio.

O Mercosul segue as negociaes do tratado de livre comrcio com a Unio Europeia,

mas sem sucesso. Os novos acordos bilaterais abarcam regulao econmica e compras governamentais.

Apresentao

O Mercado Comum do Sul (Mercosul) enfrenta atualmente grandes desafios no cenrio econmico internacional, no qual as negociaes bilaterais e inter-regionais parecem ter sobrepujado os
grandes acordos multilaterais de alcance global.
Simultaneamente ao declnio da efetividade e da
capacidade de coordenao econmica no mbito

da ONU, na OMC e no FMI G7, G8, G8+5, G15,


G20 e G77 , houve um aumento das negociaes
de grandes acordos econmicos inter-regionais
como o TPP3, o TTIP4, o AIIB5, o RCEP6, Aliana do
Pacfico e o Banco dos BRICS. Neste contexto, os
pases-membros7 do bloco Argentina, Brasil, Paraguai, Uruguai e Venezuela veem-se sob o fogo

Graduanda em Relaes Internacionais pela Universidade Federal do Rio Grande do Sul (UFRGS). Contato: katiele.menger@gmail.com

Mestrando em Estudos Estratgicos Internacionais pela UFRGS. Contato: rcavedonnunes@gmail.com

3 Trans-Pacific Partnership (TPP) Acordo de livre comrcio e de regulao econmica assinado em 7 de outubro de 2015. Abarca os
seguintes pases: Chile, Brunei, Nova Zelndia, Cingapura, Austrlia, Canad, Japo, Malsia, Mxico, Peru, EUA e Vietn. Apesar da assinatura do
acordo, a ratificao interna dos pases ainda no ocorreu
4
Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP) Proposta de acordo econmico entre Estados Unidos e Unio Europeia exposto
em maro de 2014.
5
Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB) Banco Asitico de Investimento em Infraestrutura proposto pela China e formado em 24 de
outubro de 2014.
6 Regional Comprehensive Economic Partnership (RCEP) Proposta de acordo econmico entre China, Japo, Coreia do Sul, Austrlia, Nova Zelndia e os pases da ASEAN. As negociaes foram iniciadas em novembro de 2012, e a dcima rodada ocorreu de 12 a 16 de outubro de 2015.
7
H cinco pases com status de Estados associados: Chile, Peru, Colmbia, Equador e Bolvia, sendo este ltimo candidato a ingressar no
bloco como membro pleno.

39
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

cruzado da competio econmica internacional, anunciou um aumento de 0,25% na taxa de juros,


que tem sido ampliada desde a crise financeira de visando fortalecer o dlar, controlar a inflao e
2008.
tambm financiar os vultuosos gastos da Guerra
ao Terror e da modernizao militar convencional
Somado a isso, a queda do preo do petrleo a par- levada a cabo na ltima dcada.
tir do segundo semestre de 2014 de mais de US$
100,00 por barril para US$ 30,00 em dezembro de Entretanto, caso predomine uma tendncia de
2015 interrompeu um ciclo de alta nos preos alta dos juros do FED, ocorrer um enxugamento
das commodities iniciado em 2003. Esta nova si- da liquidez (quantidade de dlares em circulao
tuao prejudicou os pases cuja economia depen- no mundo) do Sistema Financeiro Internacional. A
de em sua maior parte da agricultura, minerao e tendncia de reconcentrao de capitais nos papetrleo, e favoreceu os pases com uma produo ses do norte diminuir a disponibilidade de rede maior contedo tecnolgico, que tiveram uma cursos para investimento nos pases emergentes,
reduo de custos produtivos. Consequentemente, e aumentar a dvida externa na semi-periferia,
houve um aumento excessivo da oferta em relao incluindo os pases da Amrica do Sul. Os bancos
demanda global a partir de 2014, acelerando a centrais desses pases tendero a aumentar seus
competio econmica internacional por merca- juros para evitar uma fuga de capitais, aprofundandos para exportao, cuja demanda diminuiu pro- do a recesso econmica e o desemprego (como
gressivamente. O resultado em 2015 e em 2016 ocorreu na crise da dvida nos anos 1980 e 1990).
foi uma relativa perda nos lucros e a atual queda
na produo e nas taxas de crescimento no so- As relaes do Mercosul com Estados
mente na China8 mas tambm na Europa, nos EUA Unidos e China
e na prpria Amrica do Sul. Entre janeiro e abril de
A ascenso ao poder de governos mais ao
2016, o fluxo comercial entre o Brasil e os demais
pases do Mercosul caiu em 22% se comparado ao centro no Uruguai, e centro-direita na Argentina e
mesmo perodo em 2015, principalmente no se- no Brasil, traz novamente as discusses sobre a
tor petrolfero (COMEX DO BRASIL 2016). Na con- possibilidade de acordos de livre-comrcio com os
tramo desta tendncia, o setor automobilstico Estados Unidos. O debate sobre o que seria a rea
apresentou grandes ganhos na regio, o que pode de Livre Comrcio das Amricas (ALCA) foi encerser explicado pela desvalorizao do real e pela re- rado em 2005, depois de forte oposio dos goduo do custo produtivo nos ltimos anos, o que vernos de Hugo Chvez, Lula da Silva e Nestor Kiraumentou a competitividade da indstria brasileira chner. Entretanto, no incio deste ano, pouco antes
da visita de Obama Argentina, a ministra das Reneste setor.
laes Exteriores, Susana Malcorra, declarou que
No plano financeiro, o debate sobre os rumos da se estava discutindo no Mercosul, ainda em vias
economia dos EUA tem um forte impacto nas eco- no oficiais, a possibilidade de um acordo de livre
nomias sul-americanas. Desde a crise de 2008, os comrcio do bloco com o Estados Unidos. Essa
EUA vm mantendo baixssimos juros para reaque- possibilidade ainda rodeada de incertezas, uma
cer sua economia (poltica denominada quantitati- vez que, antes de se entrar na discusso sobre os
ve easing). Contudo, em dezembro de 2015, o FED termos do acordo de livre comrcio, necessrio
8

Em 2015, as exportaes do pas caram 1,3% e as importaes foram reduzidas em 13,2% (EINHORN, 2016).

40
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

coordenar um consenso poltico de todos os membros sobre a negociao com os Estados Unidos,
especialmente Brasil e Argentina. Porm, as iniciativas do governo Macri apontam que a Argentina
est inclinada a uma aproximao com os EUA via
Aliana do Pacfico, ao passo que declaraes do
governo brasileiro demonstram que o caminho escolhido para ampliar o comrcio com os EUA seria
a via bilateral.

desenvolvimento uma insero internacional com


mais autonomia, mas tambm serve para contrabalancear a hegemonia norte-americana. Todavia,
h que se considerar que esta via alternativa ao
consenso de Washington tem se estruturado, at
ento, como uma complementaridade comercial
dinamizada pela expanso comercial e financeira
chinesa, o crescimento mundial e a valorizao
das commodities e dos recursos energticos, seguindo um modelo norte-sul de relao assimtrica (Vadell 2011).

Outro parceiro extra regional cuja economia impacta diretamente o Mercosul a China. Segunda
maior parceira comercial dos pases do bloco (o
Brasil o primeiro), a Repblica Popular da China vem ampliando consideravelmente seus investimentos da Amrica do Sul. Segundo um estudo
de Gallagher e Myers (2014), desde 2005, o Banco de Desenvolvimento Chins e o Banco Chins
de Exportao e Importao j forneceram mais
de 125 bilhes de dlares em financiamentos de
projetos governamentais e de empresas estatais
da Amrica Latina e do Caribe. Venezuela e Brasil
so os pases que mais receberam recursos, 65 bilhes e 21,8 bilhes de dlares respectivamente.
Os investimentos chineses se destinam, em sua
maior parte, a obras de infraestrutura, e tem como
contrapartida exportaes de petrleo, como o
caso da Venezuela, ou outros commodities, como
minrios e soja, como o caso do Brasil.

Deste modo, deve-se ter em conta que a demanda chinesa por produtos primrios, ao estimular
investimentos internos e externos nos setores de
agropecuria e minerao, acaba por desestimular os investimentos no j fragilizado setor industrial. Essa progressiva fragilizao pode fazer com
que os membros do Mercosul percam espao no
mercado dos pases do bloco para seus produtos
industrializados. Sendo o vnculo principal dos pases do Mercosul o comrcio industrial, este perderia, gradativamente, sua relevncia (Guimares
2012).

Comrcio e acordos internacionais




A partir de sua fundao, o comrcio entre
os pases do Mercosul aumentou progressivamente, passando de 4,5 bilhes de euros em 1991
para 52 bilhes de euros em 2012, uma porcentagem de aumento maior que a mdia mundial no
mesmo perodo (Itamaraty). Entre 2001 e 2011,
houve uma mdia de 13% de crescimento do comrcio entre os pases do bloco, com duas quedas
derivadas de crises econmicas (2002 e 2009),
refletindo o fato de que o desempenho econmico do bloco est inserido no contexto da economia
internacional. Observando os principais parceiros
comerciais9 dos pases do Mercosul, v-se uma
constante presena de Brasil, China e EUA, nesta

A relao da China com os pases do Mercosul, ao


no seguir as mesmas diretrizes norte-americanas,
oportuniza aos pases do bloco a insero internacional por vias alternativas ao Consenso de Washington. O Consenso de Pequim, segundo Ramo
(2004), seria o modelo chins de prover recursos a
naes em desenvolvimento sem exigir contrapartidas como liberalizao econmica, privatizaes
ou ajustes oramentrios, mas combinando a autonomia das naes com as necessidades chinesas.
Esse modelo visa no s permitir aos pases em
9

Dados de comrcio obtidos no UN COMTRADE.

41

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

ordem, acumulando sempre cerca de 30% a 50%


do comrcio exterior dos pases do bloco, seguidos, no mbito regional, por Argentina, Chile, Mxico, Colmbia e Bolvia, e, no mbito extrarregional,
ndia, Alemanha, Japo e Coreia do Sul.

Grfico elaborado com dados do UN COMTRADE. Elaborao prpria.

Em termos econmico-comerciais, o Mercosul tem


como fundamento a existncia de uma Tarifa Externa Comum (TEC), prevista no Tratado de Assuno,
que entrou em vigor em 1995. A TEC objetiva proteger a economia dos pases-membros frente a importaes de terceiros pases, alm de incentivar o
comrcio intra-bloco e aumentar a competitividade
de suas exportaes para o exterior. Entretanto,
apesar de recentes declaraes do atual Ministro
das Relaes Exteriores Jos Serra acerca da necessidade de flexibilizao da TEC, o prprio arranjo institucional do Mercosul foi construdo mantendo uma relativa autonomia dos pases-membros
por meio da Lista de Exceo. Elaborada em 1994,
a Lista abarcou primeiramente os bens de capital,
de informtica e de telecomunicaes, mas o leque de produtos passveis de taxao autnoma
foi aumentando nas dcadas seguintes por meio
de iniciativas e negociaes entre os pases-membros (Kume e Piani 2011). Em julho de 2015, a
Lista de Excees foi prorrogada10 para 2021, demonstrando que o aspecto comercial, por si s,
no tem capacidade de levar adiante o processo
de integrao.

Grfico elaborado com dados do UN COMTRADE. Elaborao prpria.

Grfico elaborado com dados do UN COMTRADE. Elaborao prpria.

Grfico elaborado com dados do UN COMTRADE. Elaborao prpria.

Uma das principais controvrsias sobre a adoo


de uma TEC est na rea de insumos, bens de capital e de produtos de maior contedo tecnolgico.
Por um lado, a importao de bens de capital a um
menor custo favorece as exportaes e, portanto,
a taxa de crescimento econmico. Por outro, h
o desafio de manter indstrias de maior porte no

Grfico elaborado com dados do UN COMTRADE. Elaborao prpria.

10

Deciso n 26/15 do Conselho do Mercado Comum.

42
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

prprio continente para suprir as demandas estratgicas dos pases, alm de explorar economicamente as reservas de matrias-primas existentes
para aumentar o contedo tecnolgico da produo interna e de exportao. O mesmo dilema existe nos setores de informtica, telecomunicaes e
insumos de maior valor para a indstria. Em 2011,
por exemplo, o setor que mais se destacou no comrcio entre os pases do Mercosul foi o automobilstico (31,8%), seguido de mquinas e equipamentos (7,6%), combustveis (7,1%), plsticos (5%) e
cereais (4,8%) (Bartesaghi 2012).

passou Brasil e Argentina na produo de automveis, principalmente devido ao seu acordo de livre
comrcio com os EUA, que garante aos mexicanos
um grande mercado para exportaes (Rebossio
2014). Como reao, em outubro de 2015 o Brasil
firmou um acordo de livre-comrcio no setor automotivo com a Colmbia, prevendo uma cota de
compra e venda de at 12 mil veculos a taxa zero
em 2016, com previso de aumento nos anos posteriores (PORTAL BRASIL 2015). Alm disso, em
junho de 2016, Brasil e Argentina renovaram seu
acordo automotivo para at 2020, mantendo um
sistema flex, em que o Brasil pode exportar, com
Importante notar que o bloco possui a prerrogativa iseno de impostos, at 1,34 euros para cada
de assinar acordos econmicos com terceiros pa- 0,89 importados da Argentina (PORTAL BRASIL
ses, como foi realizado com a ndia, com a Unio 2016).
Aduaneira da frica Austral (SACU, sigla em ingls),
com Israel e com o Mxico, por exemplo. Em 2005, Em 22 de agosto deste ano, o presidente do paro bloco assinou um Acordo de Preferncias Tari- lamento europeu, o alemo Martin Schulz, visitou
frias com a ndia, constituindo, segundo texto do Buenos Aires para defender o avano das negoAcordo, um primeiro passo rumo criao de uma ciaes para um acordo de livre comrcio entre o
rea de livre comrcio entre o Mercosul e a Rep- Mercosul e a Unio Europeia (EFE 2016). As negoblica da ndia. O Acordo entrou em vigor em junho ciaes do acordo de livre comrcio com a Unio
de 2009, abarcando uma reduo de 450 linhas Europeia, que no incluram a Venezuela at o motarifrias ofertadas pela ndia e 452 itens por par- mento, estendem-se j a cerca de duas dcadas.
te do Mercosul (MDIC online). No mesmo sentido, Os pases da Unio Europeia querem a diminuio
em 2009, o Congresso brasileiro ratificou o Acordo das barreiras tarifrias do Mercosul particularmende Livre Comrcio Mercosul-Israel, cuja negocia- te no mercado de servios, indstria e compras goo fora iniciada em 2005, e a assinatura realiza- vernamentais. Em contrapartida, Brasil, Argentina,
da em 2007. Em abril de 2016 entrou em vigor o Paraguai e Uruguai exigem uma maior abertura do
Acordo de Comrcio Preferencial entre o Mercosul mercado europeu para as commodities sul-amee a SACU, assinado em 2008, que abarca setores ricanas, como carne, etanol, soja, acar e caf,
como qumico, txtil, siderrgico, plstico, automo- cuja liberalizao negada pela Unio Europeia
tivo, eletroeletrnico e de bens de capital, alm de (Carvalho, Gonalves e Gomes 2016).
produtos agrcolas (MRE 2016).
O Comit de Organizaes Agrria e de CooperatiEm 2002, o Mercosul firmou um Acordo de Com- vas Europeias (COPA-Cogeca) contrrio ao acorplementao Econmica na rea automotiva com do, pois estima uma perda de 7 bilhes de euros
o Mxico (Acordo n 55), internalizado no Brasil para a regio aps sua assinatura. Segundo o Banmediante o Decreto 4.458/2002. Curiosamente, co Interamericano de Desenvolvimento, os pases
com a retrao econmica de 2014, o Mxico ultra- mais afetados seriam Polnia, Itlia, Espanha,
43
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Frana e Hungria, que representam cerca de dois


teros da mo de obra agrcola do continente. No
caso de Brasil e Argentina, pode-se observar que o
setor agrrio exportador majoritariamente favorvel ao acordo, enquanto o setor industrial e de
servios contrrio (Granados 2016). Alm disso,
a sada da Gr-Bretanha da Unio Europeia pode
ter diminudo as chances de um entendimento entre os blocos, j que os britnicos eram favorveis
ao acordo (Carvalho, Gonalves e Gomes 2016).

taro abertas para as empresas peruanas (MDIC


2016). A partir de ento, as empresas brasileiras
tornam-se passveis de serem contratadas por todas as entidades centrais do Peru12 e algumas estaduais, enquanto as empresas peruanas podem
competir em licitaes em alguns rgos do governo central brasileiro (MDIC 2016).
No mbito do Mercosul, h relatos de que o Brasil
j retomou as negociaes para firmar um acordo sobre compras governamentais, assunto que
vem sendo debatido no bloco desde 2004 (Basile 2016). Em 2006, foi aprovado o Protocolo de
Contrataes Pblicas do Mercosul (Deciso n
23/06), que prev a no-discriminao das empresas dos pases-membros em processos licitatrios.
Entretanto, o Protocolo concede primazia regulamentao nacional, o que pode ser ampliado para
assegurar uma maior integrao no processo de
compras governamentais entre os pases do bloco,
inclusive delimitando as reas de cooperao.

Novos acordos bilaterais em andamento



Com a recente paralisao institucional
do bloco, o Brasil vem tentando inovar no formato
de suas negociaes econmicas regionais, o que
pode constituir tanto um desafio quanto uma nova
oportunidade para o avano do Mercosul. Paradoxalmente, o modelo de acordos econmicos utilizado pelos negociadores do TPP e do TTIP pode vir a
ser utilizado pelo Brasil de forma a dar maior sustentao econmica e produtiva para o Mercosul
e para a UNASUL, incluindo, por exemplo, o tema
das compras governamentais, coordenao macroeconmica e, por que no, poltica monetria e
integrao das bases industriais de defesa.

Em 11 de novembro de 2015, Brasil e Chile assinaram um Acordo de Cooperao e Facilitao de Investimentos (ACFI), com o objetivo de oferecer um
ambiente institucional mais propcio para a operao das empresas, estabelecendo mecanismos
adequados para a mitigao de riscos, preveno
de controvrsias e melhoria da governana para os
investidores (Renai 2015). Em 26 de fevereiro de
2016, a ento presidente Dilma Rousseff visitou o
pas para avanar nas negociaes de um possvel
acordo sobre servios financeiros e compras governamentais.

Esse novo modelo j teve sua primeira experincia iniciada no dia 29 de abril de 2016, quando
Brasil firmou um amplo acordo econmico com o
Peru, que abarcou as reas de compras pblicas,
servios, investimentos e livre comrcio11 (MDIC
2016). Denominado Acordo de Ampliao Econmico Comercial Brasil Peru, constitui o primeiro
acordo internacional brasileiro que incluiu o tema
das compras governamentais. A partir dele, as Consideraes finais
licitaes peruanas de bens e servios passam a
estar automaticamente abertas para as empresas
A queda dos fluxos comercias, visvel em
brasileiras, bem como as licitaes brasileiras es- cadeia global, tem afetado a economia mundial de
11

O livre comrcio restringiu-se ao setor de veculos leves e picapes.

12
Segundo o MDIC (2016), os prestadores de servios brasileiros passam, portanto, a ter condies de participao em setores de grande
interesse, como tecnologia de informao e comunicao, servios de turismo, de transporte, de engenharia, de arquitetura e de entretenimento.

44
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

modo a tornar o espao de comrcio internacional


cada vez mais hostil s economias emergentes.
Com a diminuio do preo das commodities, e a
retrao de grandes economias como os Estados
Unidos e a China, tornou-se cada vez mais complexo pautar um modelo de insero internacional autnoma, o que exige uma sinergia entre a
Poltica Externa, a Poltica Econmica e a Poltica
de Defesa. A acentuao da crise nos pases latino-americanos, somada ascenso ao poder de
governos mais direita, tem trazido novamente ao
Mercosul o debate sobre a adoo de medidas neoliberais pautadas sob as diretrizes do Consenso
de Washington (1989), mas em uma nova roupagem, com acordos econmicos de maior envergadura tanto no mbtio regional quanto interregional.

cana precisava ser pautada sob um vis poltico-estratgico e de desenvolvimento. A integrao


econmica deveria passar pela coordenao macroeconmica, pela integrao produtiva e pelo
investimento em infraestrutura que ampliasse a
integrao fsica, o que ocorreria por meio da IIRSA (Iniciativa para a Integrao da Infraestrutura
Regional Sul-Americana), atualmente coordenado
pelo Conselho Sul-Americano de Infraestrutura e
Planejamento (COSIPLAN) da UNASUL. Entretanto, pouco se avanou nesses aspectos, uma vez
que eles exigem um consenso poltico sobre qual o
projeto de insero internacional que ser pautado
pela Amrica do Sul.
Infelizmente, o mercopessimismo ainda impera
nos meios de comunicao, e em grande parte
dos espaos acadmicos, dando fora para a concepo de que o Mercosul seria um entrave para
acordos de livre comrcio mais promissores que a
manuteno da Tarifa Externa Comum. Entretanto,
cabe ressaltar a importncia poltico-estratgica
do bloco para seus pases-membros, assim como
o fato de que j existe uma flexibilidade para as negociaes econmicas internacionais entre os pases, o que foi ressaltado anteriormente. Alm disso, mesmo com a retrao das transaes, o bloco
segue como o principal espao para o escoamento
de produtos brasileiros com maior valor agregado,
sendo o principal mercado para os manufaturados
brasileiros, estando frente dos Estados Unidos e
da Unio Europeia.

Nesta conjuntura, entre a estagnao do bloco e o


fortalecimento de concertos bilaterais ou coalizes
pautadas sob o vis neoliberal, existe a possibilidade de se apostar no recebimento de investimentos externos da China, por exemplo e garantir
que a demanda deste mercado, somada aos investimentos em infraestrutura j acordados, sejam direcionados industrializao e integrao
produtiva. Mas para isso, preciso coordenar os
investimentos luz de um projeto industrializante,
o que no parece estar na pauta dos governos brasileiro ou argentino, os quais se referem ao bloco
mais como um espao de comrcio internacional
do que um mecanismo que promova o desenvolvimento. Mesmo assim, h questes estruturais nas
economias dos pases do Mercosul que impedem
movimentos precipitados para a liberalizao co- Assim, pode-se dizer que o Mercosul vive um momercial, como tem ocorrido nas negociaes com mento de grandes desafios para o seu futuro como
a Unio Europeia.
processo de integrao regional. Por um lado, o
aumento da competio econmica internacional
Cabe ressaltar que, em 2005, os intensos debates somado crise econmica internacional tem pressobre a ALCA resultaram no avano de uma outra sionado os pases-membros a buscar alternativas
proposta: a criao da UNASUL e o fortalecimen- para equilibrar suas contas pblicas, aumentar luto da concepo de que a integrao sul-ameri- cros e diminuir as taxas de desemprego. Por outro,
45
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

no esto claras as possveis consequncias dos


novos acordos bilaterais e interregionais para o futuro do Mercosul, podendo tanto auxili-lo quanto
diminuir sua importncia. Cabe, portanto, acompanhar o desenrolar das negociaes em curso para
identificar essas tendncias e prospectar o movimento de grandes potncias como EUA, China,
Unio Europeia, entre outras, em relao ao bloco.

46
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Referncias
Acosta, Henrique G. A Integrao Produtiva Intra-MERCOSUL: Diagnstico, possibilidades e desafios. 2015. Trabalho de
Concluso de Graduao em Relaes Internacionais Universidade Federal do Rio Grande do Sul. Porto Alegre: UFRGS.
Bartesaghi, Ignacio. 2012. La evolucin del comercio intrarregional em el MERCOSUR. Montevideo: CIU. http://www.ciu.com.
uy/innovaportal/file/494/1/la_evolucion_del_comercio.pdf
Basile, Juliano. 2016. Pas negocia acordo de compras governamentais no Mercosul. Valor Econmico. http://www.valor.com.
br/brasil/4617939/pais-negocia-acordo-de-compras-governamentais-no-mercosul
Carvalho, Patrcia N.; Gonalves, Fernanda; GOMES, Caque. 2016. Negociaes Comerciais do Brasil com a Unio Europeia:
uma opo bilateral? Mundorama. http://www.mundorama.net/2016/07/31/negociacoes-comerciais-do-brasil-com-a-uniaoeuropeia-uma-opcao-bilateral-por-patricia-nasser-de-carvalho-fernanda-goncalves-e-caique-gomes/
Comex do Brasil. 2016. Comrcio com o Mercosul duramente afetado pela forte queda nas importaes brasileiras. https://
www.comexdobrasil.com/comercio-com-o-mercosul-e-duramente-afetado-pela-forte-contracao-nas-importacoes-brasileiras/
Corra, Gilson C. P.; Lima, Priscila G. de. 2011. O Processo de Integrao Econmica Regional: Aspectos relevantes no mbito
do Mercosul e Unio Europeia. Pelotas: Editora e Grfica Universitria.
EFE. 2016. El presidente del Parlamento Europeu aboga em Argentina por el acuerdo UE-Mercosur. Agncia EFE. http://
www.efe.com/efe/cono-sur/portada-cono-sur/el-presidente-del-parlamento-europeo-aboga-en-argentina-por-acuerdo-uemercosur/50000831-3020161
Faria, Luiz A. E. 2004. A Chave do Tamanho: Desenvolvimento Econmico e Perspectivas do Mercosul. Porto Alegre: UFRGS.
Gallagher, Kevin P. and Margaret Myers. 2015. China-Latin America Finance Database. Inter-American Dialogue. http://www.
thedialogue.org/map_list/
Grf, Claudir O.; Azevedo, Andr F. Z. 2013. Comrcio bilateral entre os pases membros do mercosul: uma viso do bloco
atravs do modelo gravitacional. Revista de Economia Aplicada. vol.17 no.1 Ribeiro Preto. http://www.scielo.br/scielo.
php?script=sci_arttext&pid=S1413-80502013000100007
Granados, scar. 2016. UE-Mercosur: acuerdo a fuego lento. El Pas. http://economia.elpais.com/economia/2016/06/09/
actualidad/1465471695_008854.html
Granato, Leonardo. 2015. Brasil, Argentina e os rumos da integrao: o Mercosul e a Unasul. Curitiba: Appris.
Guimares, Samuel P. 2012. O Mercosul e a China: Alternativas. Carta Maior. http://cartamaior.com.br/?/Editoria/
Internacional/O-Mercosul-e-a-China-Alternativas/6/25925
Itamaraty. 2016. Mercosul. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/politica-externa/integracao-regional/686-mercosul
Kume, Honrio; Piani, Guido. 2011. A Tarifa Externa Comum no MERCOSUL: Avaliao e Perspectivas. Boletim de Economia
e Poltica Internacional, n 5. IPEA.
Kume, Honrio; Piani, Guido. Mercosul: O dilema entre unio aduaneira e rea de livre-comrcio. Revista de Economia Poltica,
vol. 25, n. 4, p. 370-390.
Lima, Marcos C.; Santos, Roberto R.; Sarti, Ingrid P. A. 2010. MERCOSUL SCULO 21: Ampliao e Aprofundamento. Vol 1.
Boa Vista: EDUFFR.
Maraschin, Rosangela V.; Massuquetti, Anglica. 2015. O Perfil da Pauta Exportadora do Brasil para o MERCOSUL, por
Intensidade Tecnolgica (2000-2014). Revista Brasileira de Estudos Regionais e Urbanos, vol. 09, n. 2, pp. 129-149. https://
www.revistaaber.org.br/rberu/article/view/121
MDIC. 2016. Ampliao do ACP
php?area=5&menu=4010&refr=1893

MERCOSUL-NDIA.

http://www.desenvolvimento.gov.br/sitio/interna/interna.

47
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

MDIC. 2016. Brasil e Peru assinam acordos nas reas de compras pblicas, servios, investimentos e livre comrcio de
veculos leves e picapes. http://www.desenvolvimento.gov.br/sitio/interna/noticia.php?area=5&noticia=14472
MRE. 2016. Entrada em vigor do Acordo de Preferncias Comerciais MERCOSUL-SACU. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/
notas-a-imprensa/13717-entrada-em-vigor-do-acordo-de-preferencias-comerciais-mercosul-sacu
MRE. 2016. MERCOSUL: Intercmbio comercial com o Brasil. http://www.investexportbrasil.gov.br/sites/default/files/
publicacoes/indicadoresEconomicos/ICBrasilMERCOSUL.pdf
O Tempo. 2016. Itamaraty deve rever tarifa externa comum do Mercosul, diz Serra. http://www.otempo.com.br/capa/
pol%C3%Adtica/itamaraty-deve-rever-tarifa-externa-comum-do-mercosul-diz-serra-1.1326068
Pamplona, Joo Batista; Fonseca, Julia Fernanda Alves da. 2008. Avanos e Recuos do Mercosul: Um Balano Recente dos
seus Objetivos e Resultados. PROLAM, vol. 1, p. 7-23.
Pinto, Henrique G. 2016. Novo Governo na Casa Rosada: Possveis consequncias para o MERCOSUL e para o comrcio
agrcola bilateral entre Brasil e Argentina. Boletim Legislativo n 43, Senado Federal.
Portal Brasil. 2016. Brasil e Argentina renovam acordo automotivo at 2020. http://www.brasil.gov.br/economia-eemprego/2016/06/brasil-e-argentina-renovam-acordo-automotivo-ate-2020
Portal Brasil. 2015. Brasil faz acordo automotivo de 8 anos com a Colmbia e vai zerar tarifas de importao. http://www.
brasil.gov.br/economia-e-emprego/2015/10/brasil-faz-acordo-automotivo-de-8-anos-com-a-colombia-e-vai-zerar-tarifas-deimportacao
Ramo, J. C. 2011. The Beijing Consensus: Notes on the New Physics of Chinese Power. Foreign Policy. http:/ /www.ids-uva.nl/
wordpress/wp-content/ uploads/2011/07/10_Cooper.pdf.
Rebossio, Alejandro. 2014. A indstria automobilstica muda de condutor no Mercosul. El Pas. http://brasil.elpais.com/
brasil/2014/09/05/economia/1409940629_064695.html.
RENAI. 2015. Brasil e Chile assinam Acordo de Cooperao e Facilitao de Investimentos. Rede Nacional de Informaes
sobre Investimentos. MDIC. http://investimentos.mdic.gov.br/noticia/conteudo/sq_noticia/673
Sturaro, George W. dos Santos. 2010. Mercosul aos 20 anos: A evoluo dos papeis do bloco e a insero internacional do
Brasil. Mundorama. http://www.mundorama.net/2010/11/02/mercosul-aos-20-anos-a-evolucao-dos-papeis-do-bloco-e-ainsercao-internacional-george-wilson-dos-santos-sturaro-do-brasil/
UN COMTRADE. 2016. UN COMTRADE DATABASE. http://comtrade.un.org/data/
Vadell, Javier. 2011. A China na Amrica do Sul e as Implicaes Geopolticas do Consenso do Pacfico. Rev. Sociol. Polt., v.
19, no. suplementar, Curitiba. http://www.scielo.br/pdf/rsocp/v19s1/06.pdf>.
Vasconcelos, Cludio R. F. 2003. O Comrcio Brasil-Mercosul na dcada de 90: uma anlise pela tica do
comrcio intra-indstria. Rev. Bras. Econ. vol.57 no.1. Rio de Janeiro. http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_
arttext&pid=S0034-71402003000100012

48
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

The meaning and consequences of BREXIT:


crises in the system center, nationalisms and reactions
to regional integration processes
Klei Medeiros1 e Pedro Henrique Prates Cattelan2

The last three major global economic crises (1930, 1973 and 2008) resulted in reactions

by the central powers in order to prevent the diffusion of power towards the semi-periphery and
the periphery.

After the 2008 subprime crisis, nationalist and protectionist tendencies in the center have

deepened concurrently with the competition for markets with semi-peripheral countries.

Brexit is a symptom of the limits of expansion of globalization focused on integration and

economic liberalization, which may prompt a return of nationalism and disputes in Europe.

Presentation

The trends following the global crises of capitalism determine how the systemic transitions
and changes in global power structure will operate. Thus, we analyze here the exit of the United
Kingdom from the European Union also known
as Brexit as a symptom of the 2008 global crisis
of capitalism, and seek to relate current events to
patterns of transformations in the global system,
which depends on the understanding of the central
powers strategies to prevent the decline and, on
the other hand, attempts of rising powers to contribute to change the system through mechanisms
that have evolved from a direct conflict between
powers (first half of the Twentieth Century) to more
subtle forms of dispute such as economic warfare
and asymmetric warfare (such as occurred at the

end of the Cold war).


The great dilemma of the European Union since
the 2000s consisted of, on one hand, to advance
the integration of Eastern Europe into the EU, trying
to consolidate itself as an independent and relevant power in the world-system and, on the other,
to avoid ruptures between the spheres of American and Russian influence. At the same time, while
Germany struggled to maintain Europe united, Britain wavered between bandwagoning with the US
(Ellis 2009; Gardham 2010) as an ally in the War
on Terror and the interventions in Libya and Syria
and participating in the process of European integration in foreign policy and defense, especially
with the intention of creating the Entente Frugale in

1
Professor of International Relations at the Pontifical Catholic University of Minas Gerais (PUC-Minas) and Master in Political Science at
the Federal University of Rio Grande do Sul (UFRGS). Contact: kleimedeiros@gmail.com
2

Undergraduate student in International Relations at UFRGS. Contact: pedrohenrique1995@gmail.com

49
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

alliance with France (Thomson 2007; United Kingdom 2010).

Reactions to regional integration, nationalism and


friction between capital and labor (through the proliferation of labor reforms proposed in France and
The enormous repercussion of the plebiscite con- Brazil, for example) make the scene even more
ducted in the United Kingdom to decide whether worrying and signal a period of structural change in
the country should leave the European Union in the world-system.
the international media was fueled by various interests. The consequences that such decision could
have in terms of international trade were of utmost The financial-economic crisis and its effects
importance; also, this question also reflected a decline of the European regional integration and the
According to the economic historian Michel
trend toward individualism in foreign policy. The Beaud (2004, p. 201), all capitalist crisis result
polarization of the internal debate took place amid from four fundamental contradictions: a) between
a scenario of rising right-wing nationalism, highli- capitalists (whether in the same sector, whether
ghting one of the main symptoms of a global sys- between different ones); b) between national capitemic crisis: the tendency to blame foreigners by talisms; c) between capital and labor (directly bedomestic economic problems and rescue the na- tween capitalist enterprises and working classes)
tional sentiments of isolationism and the recovery and; d) among dominant capitalism and peoples,
countries or dominated regions.
of a glorious past.
Recent events in 2016 represent what some theorists and international relations analysts have
called disintegration movements and deglobalization. While some analysts are carried away by
the force of recent events to suggest sudden changes in the international system, the truth is that
such trends occur since 2008, after the subprime
crisis that hit the US and later several European
countries. Like any period that follows the global
dimensions of crises, the inter-capitalist struggles
between powers that comprise the center of the
world-system increase, as those with semi-peripheral rising powers. The analysis of the periods that
followed the last two world crises (1930 and 1973)
reveals that the declining power (Britain, in the first
case and US, in the second) tried at all costs to
maintain its supremacy and the respect for governance mechanisms that keep them in power. At the
same time, the hegemonic power in these contexts
develops strategic alliances with rising powers to
preserve the security or, at least, achieve a peace-

In this context, we analyze the Brexit as a symptom


of the increasing difficulty of keeping Europe united
in a growing polarization between US and Eurasian
powers like Russia and China. The event also highlights the limits of regional integration processes
in an economic context of protectionism and an
attempt to recover growth and industrialization in
the central countries as a way to compete with the
rising of Asia in the world-economy. The national
bias (either right or left) that is observed in a global
post-crisis 2008 scenario also highlights a warning
to the probability of greater belligerence and direct
conflicts between different national capitalisms
through a new reconfiguration and alliance system,
such as the transition from Pax Britannica to Pax
Americana (the so called twenty years of crisis).
Everything indicates, however, that the central
powers will use economic mechanisms to rebuild
themselves, through the preservation of their presence in the periphery of the world-system in comparison with the new semi-peripheral rising powers.
50

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

ful systemic transition.

-capitalist dispute between the central economic


powers (US, Europe and Japan) and the new rising
powers (China and India, in particular), the crisis is
also demonstrated by the increasing friction between capital and labor within the central countries.
Events that suggest this trend are the attempts of
change in labor rights in France (and the protests
that followed) and reactions to migrations from
North Africa and Middle East into Europe, fueling
xenophobia and hostility towards foreigners by the
European working class.

Such was the case in Britain in the 1930s and the


US in the years after 1973. In the 1930s, Britain ensured its survival within the system with an alliance
with rising powers (US and Soviet Union), and, by
doing that, transferred power to them. The United
States, in the context of the 1973 crisis, made an
alliance with China as a way to counterbalance the
Soviet Union, granting power and allowing entry to
the great powers club. At the same time, the US has
used economic mechanisms to ensure the recovery
of growth and maintenance of military spending,
especially with the pressure for trade liberalization
in the Third World (neoliberal ideological domain)
and the shock of interests in 1979, making most of
the world finance its public debt and consequently
enabling a new wave of innovation in war technology, as well as a technology transition. In the second
case, the power that apparently was declining in
the 1970s, recovered its power in the 1980s and
1990s, through a form of conservative reaction (Vizentini 1996).

Just as in the 1930s, international trade is not


growing as before and global exports face a relative decline. Protectionism and isolationism seem to
be a trend, as well as the political rise of far-right
groups (mainly in France, Germany and the United
Kingdom) and far-left groups on the periphery of
Europe (as in Spain and Greece). Interestingly, as
in the 1930s and 1970s, the anti-Russian sentiment in Europe also increases.
Finally, but not least, another symptom of the
world-system crisis based in American unipolarity
is what Michel Beaud calls a contradiction between dominant capitalism and people, countries
or dominated regions (Beaud 2004, 201). This
symptom is evidenced by the NATO raids in Libya
and more recently in Syria, and attempts to avoid
anti-systemic movements in the periphery, through
pressure for regime change in strategic countries
for the European and North American security.

From the analysis of these historical marks, it is


expected that events following the 2008 crisis will
also result in a scenario similar to the years post1930 and post-1973. Signs of a new conservative wave are numerous: the attempt, by the US, to
resume growth through the Transatlantic Trade
and Investment Partnership (TTIP) and the Trans-Pacific Partnership (TPP), mega-agreements which
would establish trade liberalization with strategic
countries for the US hegemony. While the TTIP is
directed towards Europe, leaving out Russia and, in
the South Atlantic, Brazil, TPP leaves out China and
India in Asia. These mega-deals resulted in a lot
of criticism from social movements and organized
groups, since they are agreed in secret (violating
democracy) and because of the possible effects in
terms of reduction of labor rights and social welfare. Such initiatives show that in addition to inter-

In short, the crisis in the central countries have


shown their instability and fuels the hypothesis of
the decline of the US hegemony, since the principles, values and ideas advocated in the strongest
phase of the Pax Americana (democracy, trade liberalization and respect for human rights) are eroding and giving place to an individualist approach
for survival and maintenance of supremacy (reflected in a tendency of replacing multilateralism
51

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

by bilateralism and unilateralism in international on whether the country should stay in the bloc. The
relations). The Brexit, in this sense, as Wallerstein conservative party won an absolute majority of se(2016) puts it, represent more a symptom than a ats, and the referendum was scheduled.
cause of turmoil.
Then the British government, led by Cameron,
Brexit as the tip of the iceberg
sought to obtain concessions within the European
Union and increase its exceptionality, based on the

The movement pressing for the exit of the growing criticism of its population to the bloc. The
United Kingdom (UK) from the European Union EU, fearing a realization of a Brexit, relented. In Fe(EU) is not new. The country has entered lately in bruary 2016, the UK and the European bloc closed
the bloc (then called European Economic Commu- an agreement, which confirmed the British excepnity) in 1973. In the referendum regarding the Lon- tionalism within the organization. The pact had as
don entry into the European integration process, key issues economic governance, competitiveness,
about 32% of voters voted against it. Since then, sovereignty and migration. The reforms were
the UK has always had a privileged position within mostly symbolic making concessions that alrethe European integration process. For example, ady happened in practice. One point that stands
the country did not accept the euro as its currency out is the right of London to not incorporate the
and stipulated its own rules on immigration un- EU principle Ever Closer Union, consequently furlike members of the Schengen Area. The British thering away the country from the integration proExceptionalism guarantees exceptions to the cou- cess. Thus, by the size and the propagandizing of
ntry that are not given to any other European coun- the agreement, it is clear that this was signed to
try.
satisfy the British public (Kelemen and Matthijs
2016). With the EU concessions in this agreement,
In recent years, especially after the 2008 crisis, Cameron promised to campaign for Remain, or
there was a strengthening of the campaign for a the continuation of the UK in the European bloc.
British exit of the EU (or at least a change in relations). An example of this is the strengthening of the After these events, there was an incitement of
United Kingdom Independence Party (UKIP), with the campaign for the referendum. The main argustrongly Eurosceptic character. The UKIP was the ments for advocates of Brexit were: fiscal burden
biggest winner of the 2014 European Parliament (funding for the European Union could be used for
elections, in which it got 24 of the 73 British seats. other public services); over-regulation in several
It was the first time in more than a century that a sectors; lack of autonomy to national policies; exparty other than the Conservative or Labour won a cess of bureaucracy; immigration. This last factor
national election. In the 2015 legislative elections, was considered the most decisive in the campaign,
the UKIP reached about 12% of votes and got a bearing in mind the increase in nationalism and xeseat in parliament.
nophobia in the country. Despite the increase after
the 2008 crisis, immigration to the UK was not as
For the 2015 elections, in order to recover the vo- massive as it was spread in the campaign. Moreotes of Eurosceptics and conservatives who went to ver, unlike other EU members, the British governUKIP, the Prime Minister David Cameron adopted a ment received few refugees, as it has autonomy in
speech criticizing the EU and promised, if his party migration policy. The justifications for continuing
were to win the election, hed order a referendum in the bloc were based on international prestige,
52
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

economic gains, the advantages of admitting immigrants and international security issues (fight
against terrorism, for example). A few days before
the referendum, the parliamentary Jo Cox, from the
Labour Party and pro-EU, was killed by a militant
of the extreme right, with strong history of nationalism, racism and xenophobia. The referendum
campaign was then suspended and resumed after
a few days.

In his place, assumed the conservative Theresa


May, who, despite being against leaving the EU,
said it would respect the outcome of the referendum. Also, May named some leaders of the pro-Brexit campaign as ministers.

The Brexit victory had immediate impacts. The British pound reached its lowest level in three decades. The price of shares and bonds of the country
fell. The UK had its credit rating downgraded by
credit rating agencies. Also an increase in cases of
racism and xenophobia was recorded in the days
following the referendum. Prime Minister David Cameron resigned after the defeat in the referendum.

Also, the negotiations of trade agreements (necessary if Article 50 is invoked) are hampered by the
lack of experience and the low size of the British
bureaucracy for this purpose: since 1973, such
negotiation are taken by officials of the European
bloc. Moreover, if it indeed leaves the bloc, London
would have to renegotiate its relations and agreements with other countries and organizations,

To be carried out, the British must invoke the Article 50 of the Lisbon Treaty, which provides the
parameters and the ways of how the exit should be
operated. The article, which has never been used,
In the referendum of June 23, 2016, the majority stipulates a period of two years (which can be exof UK voters voted for leaving the European Union. tended if there is a consensus) for the UK and the
The difference was small, about 52% to 48% (with EU to negotiate their relationship after the Brexit.
72% attendance). The result of the referendum is Thus, the development of this process is still unnot binding, but probably will influence the politi- clear.
cal decision. The plebiscite showed a large division
in the country. The votes for permanence origina- Several negotiation problems are difficult to solve.
ted mainly from big cities (especially London) and The British government is still discussing what their
from the young and highly educated population. future relations with the EU will look like. There are
Scotland, Ireland and Gibraltar also voted for the two major projects: enter as a European Economic
continuity of UK in the EU. For the exit, the voters Area member or just sign a free trade agreement
were mostly elder and rural people. Also there are with the bloc. The first is rejected by supporters of
divisions within the Labour Party due to mistrust Brexit, since London would still be subjected to EU
regarding the EU neoliberal austerity policies, and rules (including on migration), but would have no
the possible loss of jobs for immigrants and foreig- influence over the organizations decisions. The seners. In short, the following are considered as main cond would take years to negotiate and would proreasons for the referendum outcome: xenopho- bably reduce trade between the two parties in combia; discontent with the establishment and gover- parison to current levels. European leaders have
nments; nationalism; aversion to neoliberalism; stated that the exit has to be as fast as possible:
poor financial situation; and the low quality of the out means out in other words, no great benefits
political discourse. It should also be noted the lack will be granted to London in the negotiations. This
of political leadership and effective alternatives to position aims to discourage other members to leathe current system (McKelvey 2016).
ve the bloc.

53
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

such as its position in the World Trade Organization


(WTO). Other questions include the review of laws
and rights of British citizens living in Europe (and
Europeans living in the UK), of companies operating in the two parts, of officials, EU buildings in Britain, among others.

population against the EU are its economic (austerity) and immigration policy. Eurosceptic speeches
are similar throughout Europe: it blames the foreigner (both EU bureaucrats and immigrants) by
the current problems, such as unemployment and
social inequality. In this sense, critics are directed
against basic principles of globalization, as the free
There are long-term impacts in several spheres movement of labor.
if the Brexit becomes a reality. In addition to the
loss of international prestige, the British economy Firstly, the Brexit may represent the dissolution of
would suffer greatly. The trading loss in the long the United Kingdom. In 2014, a referendum on
run would be significant. Financial flows, which are Scottish independence was held with the Scottish
led by London in the current scenario, would also permanence winning by 55% to 45%. In the 2015
be affected. Studies show that the economic loss legislative elections, the Scottish National Party
after Brexit may correspond to 1.3% to 2.6% of Bri- (SNP) has achieved a great victory, snatching 56
tish GDP in the short term, while in the long run of the 59 disputed seats. Most of Scotland voted
may reach 6.3% to 9.5% of its GDP (Ottaviano et for the maintenance of the UK membership in the
al. 2014).
European Union. The leadership of the SNP has
promised to hold a new referendum if the Brexit
Therefore, the Prime Minister said she would not in- becomes a reality and the country were to lose the
voke Article 50 before the end of 2016 and without benefits provided by the EU membership. Since the
a clear strategy for the process. In the present sce- last referendum got a small margin of difference,
nario, there are huge divisions between supporters the new factor (staying in the EU) can significantly
of Brexit, especially in economic and migration is- change the outcome.
sues. Therefore, the complete departure of the EU
bloc, if it ever occurs, can take many years (some Similar reactions occurred in Northern Ireland and
analysts estimate that the process will take from 5 Gibraltar. In the case of the former, politicians have
to 10 years to be completed).
announced their intention to hold a referendum for
the separation from the United Kingdom, given the
importance of the European Union. The UK exit
Reactions to regional integration
from the bloc also represent a problem regarding
the Republic of Ireland, as the relations would be

The Brexit process is a part of a broader tougher without the parameters set by the EU. Alcontext of Euroscepticism and reactions to integra- ready in Gibraltar, the Remain counted 96% of
tion at the global level. The referendum was impac- the votes. In addition, Spains government perceited by nationalist groups within and outside Euro- ves these events as an opportunity to retake the
pe. As in the UK, there has always been a focus territory.
of Euroscepticism in several European countries.
But recently, with the financial crisis of 2008, the The impacts of Brexit in European integration and
euro crisis and the 2015 refugee crisis there was to the European Union can be enormous. Besides
a strengthening of nationalist discourses. The two the exit of one of the largest economies and the
key questions that explain the dissatisfaction of the member with greater military power, it shows the
54
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

wear of an integration process that is considered


one of the most effectives in the world. New taxes
and differences in standards and laws may also reduce trade, investment flows and increase the competition. The choice of unilateralism by the United
Kingdom would undermine cooperation in several
other spheres, for example, combating terrorism,
solving the migrant crisis, among others.

France (24 seats of 74), and the Danish Peoples


Party (DPP) (4 of 13) won a majority of European
seats from their countries. The Eurosceptics also
achieved significant results in Ireland and Italy. In
France, the leader of the National Front, Marine Le
Pen, said the result showed that the people no longer want to be controlled from outside its borders
and want to be protected from globalization.

Perhaps the greatest impact of the Brexit in European integration is its influence over other members.
To date, no member withdrew from the organization. This can open precedence for other countries
to begin the process, or bargain with the situation
to get more benefits. Several groups across Europe
celebrated the Brexit victory and began to articulate movements to perform similar referendums
in their countries. The Eurosceptic movements in
France, Czech Republic, Poland, Netherlands, Italy,
Denmark and Greece are noteworthy. Other leaders against integration projects also celebrated
the outcome of the British referendum, as the Republican candidate for President of the United States, Donald Trump.

Brexit seems to have had little impact on other integration projects around the world, even by directly
affecting one of the most important, the European.
There was a concern that, because it represents a
rupture in the EU project, the exit of the UK from
the EU could discourage other projects. It does not
seem to be the case even with some of them experiencing difficulties. The African Union continues
to deepen its integration process, even announcing
measures and discussions to further its integration
in the same week of the British referendum. The
Association of Southeast Asian Nations (ASEAN)
faces many problems, but the integration process
remains strong, with no country close to withdraw
from the organization. Mercosur is in crisis, facing
economic problems and strong internal political diNevertheless, some analysts say, the leave of the visions, with some members advocating for reforUK may represent something good for the EU in ms and the weakening of the bloc.
the long term, since the country often opposed the
deepening of the blocs integration. The leaders of Final considerations
Germany, Italy and France already have stated that
the response to Brexit has to be further integra-
Brexit does not represent the end of the Eution. In addition, the Brexit could strengthen the eu- ropean integration, being more a symptom of the
rozone and the Schengen Area within the European crisis plaguing central countries in a context of sysUnion, with the exit of the main member that is not temic transition and crisis of hegemony. With the
a part of these groups.
global economy becoming more Asian and the
emergence of dynamic economies in the semi-periThe victory of the Eurosceptic referendum in the UK phery, the traditional powers now face a challenge,
joined forces with the Eurosceptic movement in Eu- seeking at all costs to avoid the shifting process
rope. It is important to remember that, in the 2014 of power and material capacities towards the periEuropean Parliament elections, several Euroscep- pheral areas.
tic parties won the largest number of seats in their
countries. In addition to UKIP, the National Front in This dilemma is deeply rooted in a systemic com55
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

ponent of the international economy: the ability to


produce polarization and at the same time to spread out3 (GILPIN, 1987). According to this approach,
the overall situation from the 1980s, but especially
in the years 2000-2010, would be similar to the
period when there was a systemic transition from
the Pax Britannica to the Pax Americana, in which
international loans and foreign investment accentuated industrialization towards the peripheral areas, stagnating the central economies and providing
greater diffusion than polarization. In these periods, competitive pressure tends to produce protectionism in developed countries in order to slow
down the rise of new wealth centers.

Asian economies have paved the way for proposals


for labor reforms and the flourishing of anti-globalization movements, both in the right and in the left,
with the Brexit being one such example. This scenario is very similar to the 1930s, which eventually
led to a World War. Everything indicates, however,
that these disputes will give way to asymmetric and
economic warfare in strategic regions of the world.
Therefore, the Brexit can be seen as a traditional
reaction of central countries in times of economic
crisis and of hegemony , adopting protectionism,
nationalism and individualism in foreign policy as
a way to avoid the process of diffusion of power
towards the semi-periphery and resume growth.
The UK reaction has among its main causes the
financial crisis of 2008. This accentuated domestic
economic problems derived from globalization, for
example, the loss of economic benefits and jobs.
The responsibility of these problems has been placed on foreigners, including on other Europeans,
and the given answer being the exit of the country
from the European integration process. But, as history has shown repeatedly, the UK cannot ignore
the problems of the continent and expect to not suffer its consequences.

With the downward trend in profit rates and the


domestic product growth in the core countries in
the process of diffusion, some peripheral countries
experience the delay benefits (Gerschenkron
1962), that is, initiate industrialization using the
techniques and more efficient lessons from the
developed economies, due the competition of peripheral state structures for circulating capital (Gerschenkron 1962; Gilpin 1987). Finally, when this
diffusion begins to provide greater distribution of
power and wealth towards the periphery and semi-periphery, the core countries react with protectionism (as in 1930) or, according to Changs (2003)
approach, with protectionism in the center but also
denying it to developing countries, pushing for liberalization in sectors which have greatest comparative advantages (just like in the 1980s and 1990s).
The dilemmas faced by European countries today
are deeply linked to the loss of markets of large European companies to the dynamic semi-peripheral
economies, the exhaustion of the expansion process of the European project and NATO eastward, and Russias reaction in the face of this scenario. Attempts to regain growth and compete with

3
According to Gilpin (1987, p. 94), the unequal development has as characteristics both the effect of polarization of capital bias,
industry and economic activities in the center as the diffusion effect of wealth and center activities to the periphery, creating what he calls a
new nodal points in the system.

56

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

References
Beaud, Michel. 2004. Histria Do Capitalismo: De 1500 Aos Nossos Dias. Sao Paulo: Brasiliense.
Chang, Ha-Joon. 2004. Chutando A Escada. Sao Paulo: Unesp.
Ellis, Sylvia. 2009. Historical Dictionary Of Anglo-American Relations. Lanham, Md.: Scarecrow Press.
Gardham, Duncan. 2010. Document That Formalised Special Relationship With The US. The Telegraph. http://www.
telegraph.co.uk/news/worldnews/northamerica/usa/7852136/Document-that-formalised-special-relationship-with-the-US.
html.
Gerschenkron, Alexander. 1962. Economic Backwardness In Historical Perspective. Cambridge: Belknap Press of Harvard
University Press.
Gilpin, Robert. 1987. The Political Economy Of International Relations. Princeton, N.J.: Princeton University Press.
Kelemen, R. Daniel and Matthias Matthijs. 2016. Should It Stay Or Should It Go?. Foreign Affairs. https://www.foreignaffairs.
com/articles/united-kingdom/2016-02-28/should-it-stay-or-should-it-go.
McKelvey, Charles. 2016. Brexit: A Sign Of World-System Crisis. Global Learning. http://www.globallearning-cuba.com/blogumlthe-view-from-the-southuml/brexit-a-sign-of-world-system-crisis.
Ottaviano, G.I.P, Joo Paulo Pessoa, Thomas Sampson, and John Van Reenen. 2014. Brexit Or Fixit? The Trade And Welfare
Effects Of Leaving The European Union. CEP Policy Analysis. Londres: The London School of Economics and Political Science.
http://eprints.lse.ac.uk/57958/1/__lse.ac.uk_storage_LIBRARY_Secondary_libfile_shared_repository_Content_Centre_for_
Economic_Performance_Policy%20Analysis_pa016.pdf.
Pecastaing, Camille. 2016. Please
kingdom/2016-06-21/please-leave.

Leave.

Foreign

Affairs.

https://www.foreignaffairs.com/articles/united-

Thomson, Mike. 2007. When Britain And France Nearly Married. BBC. http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/6261885.stm.
Troyjo, Marcos. 2016. Mundo Passa Por Um Redesenho Desglobalizatrio, Defende Diplomata.Folha De S. Paulo. http://
www1.folha.uol.com.br/ilustrissima/2016/07/1796521-mundo-passa-por-um-redesenho-desglobalizatorio-defendediplomata.shtml.
United Kingdom,. 2016. UKFrance Summit 2010 Declaration On Defence And Security Co-Operation. Gov.Uk. https://www.
gov.uk/government/news/uk-france-summit-2010-declaration-on-defence-and-security-co-operation.
Vizentini, Paulo Gilberto Fagundes. 1996. Da Guerra Fria A Crise (1945-1990). Porto Alegre: Editora UFRGS.
Wallerstein, Immanuel. 2016. Brexit: Symptom, Not Cause, Of Turmoil. Immanuel Wallerstein. http://iwallerstein.com/brexitsymptom-not-cause-of-turmoil/.

57
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Germany and the crisis in the European Union: an accidental Empire?


Francine Juchem Salerno1 and Guilherme Thudium2

Given its economic might, Germany has assumed a hegemonic position in the continent

which overlaps the European integration process itself.


The German government is the leading actor dealing with the recent crises that hit the

continent, such as the European migrant crisis.


Its geopolitical position and its economy place to Germany a choice between the West

and the East.

Presentation

Main character of a history written with
blood and iron, since its foundation in 1871,
Germany was never able to achieve a hegemonic position corresponding to its capacities in the
world-system. Stage of the two major conflicts in
the 20th century, subject of dispute during the
Cold War, reunified in 1990 and raised as leader
of the most successful politico-economic union in
the world, Germany has followed a singular path.
Having signed the Treaties of Rome (1957) and
Maastricht (1992), the country is a founding-member of the integration process, which was seen not
only as regional articulation but also as a way to
overcome historical constraints inherited from the
Nazi regime through the rebuilding of its economy
and its foreign policy. Germanys formal agree to
military limitations made it possible to concentrate
resources and strengthen its economy, and as a
result Germany has today the largest economy in
European Union (EU) and the fifth largest economy
in the world. EUs accelerated expansion towards

eastern Europe has placed Germany in a central


position within the bloc, which made possible the
countrys projection over the continent in an imperialistic fashion.
The euro and the migrant crises put additional pressure on an already weakened integration process,
making Berlins role inside the EU even more meaningful. Germanys undisputed economic superiority has been followed by pressures for the country to
assume an equivalent political role, what restates
its importance on the European chessboard. Reunited by gathering two profoundly contrasting countries the Federal Republic of Germany, supported
by the capitalist bloc, and the German Democratic
Republic, sustained by the communist side Germany inherited a recent political history that allows
its projection towards both Eastern Europe and the
Western hemisphere. However, in recent years,
Berlins room to practice a hybrid foreign policy
has diminished, which forces the German govern-

1
Academic specialization student in Strategy and International Relations at the Federal University of Rio Grande do Sul (UFRGS). B.A in
Law at UFRGS. Contact: francinesalerno@hotmail.com
2

Master candidate in Political Science at UFRGS. Contact: guilherme.thudium@ufrgs.br

58
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

ment to adopt clearer guidelines in its international


relations.

by the Treaties of Amsterdam (1997), Nice (2001)


and Lisbon (2007), must go through comprehensive revision (Habermas 2012, ix). The EUs leadership deficit and lack of political guidance is only filled up by Germanys crescent protagonist role.

An indispensable nation

Since the modern world-systems emergence in the 16th century, the international order has
been characterized by cycles dominated by a hegemonic power and cycles of crisis, transition and reorganization of the system. In recent years, transition cycles are distinguished by its growing speed,
causing an acceleration of international relations.
As a result, a new concept of world order is being
constructed within each region which, by their
turn, have grown increasingly integrated. In this
scenario, the European Union (EU) stands out as
a political and economic union between 28 member States created in 1992 and the worlds most
successful project of regional integration. Nevertheless, the bloc faces problems that challenge its
core pillars and the integration model as we know
it. The internal divergences and intra-European political disputes we see today are part of a worldwide
struggle about the world order we wish to build as
an outcome to the structural crisis of the modern
world-system (Wallerstein 2016).

Germany is Europes pivot again (Visentini 2014),


and emerged as a central player by remaining stable as the world around it changed (Steinmeier
2016). In 1958 West Germany became European
Economic Communitys founding member, placing
the nation at a powerful position inside the integration project. Fifty years later, Germany finally became an imperial power, something never achieved
through military force (Beck 2015, 11). It is said
that Germany is today Europes accidental leader
(Cmara 2013, 15; The Guardian 2012); and that
leading the European Union is a burden accepted
but not chased (Steinmeier 2016), mainly because
of the EUs members inability to perform conjoint
answers to current issues. Accidentally or not, there is no room for doubt that Germany holds a hegemonic position within its continental partners; in
the words of Polands former minister of Foreign
Affairs, Radoslaw Sikorski (2011), Germany has
become Europes indispensable nation. Germany
is the most populous nation in Europe with over 82
million inhabitants, and the largest economy of
the continent the fifth of the world by purchasing
power parity (PPP). Nevertheless, the countrys political power and economic might may cause it to
become an isolated power (Cmara 2013, 15), and
even harm the European integration itself. As stated by Wallerstein (2016), Germany has too much
power; or not enough.

The recent crises brought economic problems to


Europe, as well as strong disagreements over immigration policies, growing sense of insecurity in
the wake of terrorist attacks and criticism towards
Brussels and the European Unions institutions.
Strengthening EUs decision power beyond its nation states through the expansion of the European
Councils capabilities was not sufficient to deal with
theses new challenges. Therefore, Europe faces
emerging nationalist forces across the continent
which claim for more sovereignty to their respective countries, and Brexit was the first open wound
in the integration process since its inception. There
is a growing perception that the founding treaties
of Rome (1957) and Maastricht (1992), updated

Germanys role in international politics went through remarkable changes in the last two decades
as a consequence of its growing leadership in the
European region and around the world. According
to Berlins minister of Foreign Affairs, Frank-Walter
Steinmeier (2016), the country is paying closer at59

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

tention to its foreign policy, which since the reunification in 1990 is characterized by giving priority to
multilateral relations, an absence of hierarchy inside its international relations agenda and a smaller
role of military power (Christ 2015, 73). Three core
concepts guide Germanys international relations:
the notions of civilian power, economic power
and central power of Europe, all legacies from the
Bonn Republic (Cmara 2013, 109). Two of the
most important politicians in 21st centurys Berlin
Republic Gerhard Schrder (1998 2005) and
Angela Merkel (2005 present) sought to build
Germanys international role upon those concepts,
with different geopolitical interpretations.

with the Age of Discovery: the main flows now go


from the Global South to the Global North. It is important to note that the mass influx of refugees
and immigrants sailing through the Mediterranean
Sea towards Europe are originally from countries
historically subdued to external control. Refugees and migrants displacement within Europe demonstrates that European Unions most developed
countries are their final destination: although an
expressive majority arrives in Mediterranean nations, such as Italy and Greece, Germany received
the highest number of refugees and migrants since
2011, through Angela Merkels humanitarian policies. However, these policies also brought political
instability to the country, and Merkel already shows
The concept of central power of Europe has both signs of withdraw as the Germans Chancellor offihistorical and geographical meaning once it reaf- cial speech shifted from an optimistic Wir schaffen
firms Bismarcks Mitteleuropa ideal. Germany hol- das (we can do it) to a more cautious position.
ds a central geopolitical position since European
Unions enlargement towards former communist The Syrian civil war brought 4.8 million refugees
countries, virtualizing a new German Empire whi- into the European Union until March 2016, and
ch practically overlaps Europes integration itself it is estimated that in 2015 over 1 million refuge(Visentini 2015, 44). By its turn, the concept of ci- es have entered the European continent (Schneivilian power is translated in military restrains and der 2016). Germany received the highest number
a clear preference for multilateralism and pacific of asylum requests within European countries: in
resolution of conflicts, as stated in the German Ba- 2014, 562.680 asylum requests were filed in the
sic Law. Finally, the concept of economic power is European Union and 172.945 of them were direcrelated to the nations undisputed economic supe- ted to Germany; in 2015, there were 1.255.640
riority, the only arena where Germanys power pro- requests of asylum filed in the EU, 441.800 of whijection is unrestrained from historical constraints ch being directed to Germany (Schneider 2016).
(Cmara 2013, 143).
Syrian refugees represent 53.7% of the asylum requests (Schneider 2016). With the rising number
Wir schaffen das
of migrants fatalities in the Mediterranean Sea, in
2015 the German government sent its own troops

Germanys main role was made attainable to reinforce security in the region. At first, the Gerby the countrys leadership during the european man Navy was not covered by an international lecrises, consequences of a systemic structural cri- gal mandate, but as of June 2015, German ships
sis framework. Instability has been brought to Eu- established a working partnership with European
rope in the shape of a serious migrant crisis with Unions Naval Force in the Mediterranean Sea (EUthe fragmentation of States in North Africa and in NAVFOR MED), setting off Operation Sophia, EUs
the Middle East. Yet, there is an ongoing inversion main naval security initiative to tackle the refugee
of migrant trend flows initiated in the 15th century crisis (Tardy 2015). The operation uses reconnais60
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

sance by drones and naval units in order to monitor of a Russian air force plane in the border of Turkey
migration routes.
and Syria in November 2015.
There is a consensus either at the Bundestag and
at other European countries Parliaments regarding the urgent need for a new legal migration policy involving Turkey, a NATO member thats not part
of the European Union, specially when the main
entrance for refugees and migrants is a route that
goes all the way from the former Ottoman Empire
to the Mediterranean Sea and Greece. On March
2016, following Berlins leadership, the EU-Turkey
Agreement was signed determining that all new illegal migrants crossing from Turkey to Greece will
be returned to Turkey, and that Istanbul should
take all necessary measures to prevent new routes
for irregular migration opening from Turkey to the
EU. The bloc, by its turn, will accelerate the lifting
of visa requirements for Turkish citizens in EU and
will disburse 3 billion euros to be used in the improvement of refugees infrastructure in Turkey (EU-Turkey Statement 2016). As a result, the number
of migrants and refugees arriving in Greece dropped from 25 thousand a week in December 2015
to 6.480 between March and April 2016 (Schneider 2016).

Europes political answer to the euro and, specially,


the migrant crisis has been noted by the rise of Eurosceptic parties all over the continent. In Germany,
this reaction is made clear when looking at the results of the 2016 state elections. The election cycle
started in March is marked by a popular reaction to
Angela Merkels open door policy towards migrants
and refugees. As a result, the right-wing conservative Alternative for Germany (Alternative fr Deutschland AfD) became the third largest party in German politics. AfD won nearly a quarter of the votes
in the eastern state of Saxony-Anhalt, more than
the Social Democratic Party (Sozialdemokratische
Partei Deutschlands SPD), the second largest
party in Germany, and the Alliance90/The Greens
(Bndnis 90/Die Grnen) combined demonstrating the potential of reactionary discourse in the
states of the former German Democratic Republic,
less wealthy than those located on the West side.
In September 2016, CDU/SPD coalition suffered another setback in the state elections of Mecklenburg-West Pomerania, considered a final
test for the current migration policy: AfD finished
second, ahead of Merkels Christian Democratic Union (Christlich-Demokratische Union Deutschlands CDU). The political reaction was then
confirmed with the worst result in CDUs history
during 2016 elections of the city-state of Berlin,
which solidified the rise of the populist right in the
country. The German Chancellor, who is considered the strongwoman of the European Union (Greenstein and Tensley 2016), has not yet decided if
she is going to compete for re-election in 2017. Her
approval rating fell to its lowest level in five years in
August (45%) (Infratest Dimap 2016), in the wake
of the Wrzburg and Ansbach terror attacks, both
perpetrated by refugees and claimed by the terrorist group Islamic State. In the same polling, 76% of

Turkey is a point of confluence between Europe


and the Middle East in crisis. Therefore, dealing
with Istanbul is critical for the German government
in order to solve the migrant crisis. Turkeys initial
unwillingness to deter the mass of migrants and refugees who crossed the country was partially overcome with the agreement with the EU. The question, however, is if the country can be considered
a reliable ally to Europe given most recent events:
the lack of support from NATO and EU during the
military coup attempt last July may turn President
Ergodan into an uncooperative partner. Turkey has
been shifting its Eastern policy, moving away from
the EU and strengthening ties with Russia after the
diplomatic embarrassments involving the downing
61

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

the Germans are said to believe the country will be


targeted by new terrorist attacks, which reinforces
the perception of fear and insecurity in Europes
largest States and paves the way to the rising of
Eurosceptic and isolationist speeches.

events that eventually costed Schorders reelection (Cmara 2013, 8). Merkels diplomatic guidelines kept in her official speech references to both
the strategic importance of Russia and the special
relation it wishes to keep with the United States
and the European Union. However, the German deBetween West and East
cision to abstain from voting in the United Nations
Security Council (UNSC) Resolution 1973 autho
Germanys importance has also impacts on rizing humanitarian intervention in Libya and its
its strategic partnerships which, by their turn, follow harsh condemnation of Russias annexation of Crithe countrys economic needs and foreign policy mea demonstrate that Germanys foreign policy is
orientations. After becoming Chancellor of West not of subservient nature.
Germany in 1969, Willy Brandt pursued a so called
Ostpolitik, seeking a dtente with Eastern Europe Germanys diversified economy allowed its ecocountries and the Soviet Union. As a result, seve- nomic power status, which is based on an indusral agreements were signed with the communist trial capitalism that opposes the anglo-american
country and its satellite nations, easing diplomatic model of financial speculation. Although strongly
relations and improving trade flows. The fall of the dependent on foreign trade almost half of GerBerlin Wall and the dissolution of the Soviet Union manys GDP comes from its exports , the largest
made Germanys reunification possible in 1990, importers of German products United States and
with the beginning of the Berlin Republic. Led by France answer for just 8.5% of Berlins export list
Helmut Kohl, the new nation performed a hybrid fo- each. Specially since the euro crisis, such comforreign policy as it simultaneously sought support in table position does not make any less important
the West and the reintegration of the East. With the to keep good trading relations with the emerging
reunification, Germanys renewed economic and markets and its surroundings, such as China and
demographic might altered its position within Euro- Russia. Regionally, Southern Europe weak econope, and the economic reforms conducted between mies facilitated Germanys expansion towards the
1998 and 2005 made it possible for the country to East and the South (Visentini 2015, 44). The Gerbecome the largest economy in the EU and the fifth man rapprochement with Eastern countries made
largest economy in the world.
it possible for Germany to continue its good performance despite the euro debt crisis by increasing
Gehrard Schorders chancellorship was equally its exports to China, in what could be described as
characterized by a hybrid foreign policy. In the one the establishment of a Berlin-Moscow-Beijing axis
hand, as a sign of support to the West, Germany in the Eurasian chessboard.
took part in the Yugoslavian conflict by sending
NATO troops to Kosovo in 1999, as well as it con- Germanys economic pragmatism, however, was
tributed to the Afghanistan War in 2001. On the not enough to prevent ambivalent relations with
other, Germany showed its autonomy to the United Moscow given the sensitive subjects on their bilaStates and its European partners by keeping prag- teral agenda. Although Germanys energy depenmatic economical ties with Russia ignoring the dence on Russia should not be ignored Berlin
claims of human rights violation by Putins adminis- imports from Moscow 35% of its oil and 39% of
tration , and by denying support to the Iraq War, its gas (Amelang 2015) , geopolitical struggles in
62
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Ukraine and in the Middle East compel the German


government to move away from Moscow, leading
to a decline in bilateral relations when comparing
Gerhard Schrders administration against the one
of Angela Merkel. The Russian state fundamental
role in bringing stability to Eastern Europe partially
explains why Berlin has obstructed NATOs unbridled expansion towards Moscows priority area, as
well as the fact that the new German Empire presumes Ukraine under Berlins sphere of influence.

other, being counterproductive for both countries


to become enemies, Berlin still depends on its
alliance with the US, which sees the Russian projection towards Europe as a threat. Germany needs
the military leadership offered by the United States
within NATO, since it does not have autonomous
defense capabilities (Visentini 2015, 45). But if the
security is provided by the West, by seeking new
trade partners beyond the eurozone Germany found in the East specially in Beijing new destinations for its exports, ensuring the stability of its
On the other side of the Atlantic Ocean, the Uni- economy. Thus, the discursive gears of German
ted States seek to respond to its hegemony decline diplomacy reveal the constant need of reinterpreby redefining strategies, conveniently staying away ting its foreign policy not just because of its growing
from the chaos in the Middle East and North Afri- role in international politics, but also because of its
ca and resuming diplomatic relations with Europe. economic interests.
Such strategy is materialized through new mega-regional trade agreements which can reshape in- Final considerations
ternational trade law to Washingtons advantage,
such as the Transatlantic Trade and Investment Germany became Europes center of gravity by rePartnership (TTIP) between US and EU, which is maining relatively stable during the regions politibeing negotiated simultaneously to the Trans-Pa- cal and economic struggles. Such stability made it
cific Partnership (TPP). In April 2016, President possible for Berlin to reach a hegemonic position
Obamas speech in Hanover reinforced this path by within the continent in the form of an Empire
affirming that trade cooperation with Germany and which overlaps the integration process. Germanys
the European Union is one of the cornerstones of leadership within the EU, however, is not merely
his last year in office. The TTIP aims to deepen ties accidental: its the result of an evolving process
between the American and the European markets of the German State capabilities since its reuniby creating the largest trading zone in the world. fication and economic expansion. It is also inserAmong its critics are important leaders from the EU ted in a context of transition and reconfiguration
core, such as politicians from Germany and Fran- of the modern world-system: the European crises,
ce, who point regulatory disagreements as cause while effects of a structural crisis of the world-sysof their unsuccessful negotiations with Washington tem, also boosted German authority. In this capaso far. It is also said that both the TTIP and the TPP city, Germany became the main actor dealing with
lack transparency and impose democratic challen- the recent problems experienced by the European
ges to international law.
Union, such as the migrant crisis. The German government, in this sense, was the only one to propoThe heterogeneity that marked German diplomatic se a proactive approach to the crisis (Greenstein
lines since the reunification is being put to test in a and Tensley 2016), although its under heavy criticontext of political realignments and a War of Po- cism and may cost Merkels re-election.
sitions in the world-system. If Russian and German
economies have the potential to complement each As a consequence of its growing protagonism, it
63
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

is inevitable that Berlin reinterprets its foreign policy by making it more suitable to its condition of
pivot of the European Union, as well as to the needs of an economic power strongly dependent on
international trade. It must be said, however, that
Germanys room to practice a hybrid foreign policy
balancing Eastern and Western interests , has
diminished. On the one hand, if Eurasia is the more
suitable economical option for German interests,
on the other, the country faces geopolitical and
security constraints related to historical alliances,
especially with the US, which seek to resume trade
relations through mega-regional agreements. Therefore, Berlin must perform a long term diplomacy
in order to achieve its goals given its position in the
world order and, at the same time, face the new
challenges that target the German led European
integration process. Above all, Germany must also
work on building permanent capacities that ensure
the transformation of its regional importance into a
position of global power within its diplomatic lines
of multilateral and peaceful insertion, thereby altering the balance of power in the world-system.

64
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

References
Amelang, Sren. 2015. Energy transition shapes foreign policy in Germany and beyond. Clean Energy Wire. https://www.
cleanenergywire.org/dossiers/energiewende-and-its-implications-international-security
Beck, Ulrich. 2015. A Europa alem: a crise do euro e as novas perspectivas de poder. So Paulo: Paz e Terra.
Cmara, Marcelo. 2013. A poltica externa alem na Repblica de Berlim. Braslia: FUNAG.
Christ, Marcela. 2015. A poltica externa alem do governo Merkel: um balano dos dois primeiros mandatos (2005-2013).
Graduate thesis in International Relations. Porto Alegre: UFRGS.
DW. 2016. Os cinco maiores desafios da UE. Deutsche Welle. http://www.dw.com/pt/os-cinco-maiores-desafios-daue/a-19547286
EU-Turkey Statement. 2015. General Secretariat of the Council. http://www.consilium.europa.eu/en/press/pressreleases/2016/03/18-eu-turkey-statement/
EUROPP. 2016. What do the German state elections tell us about the state of the countrys parties? European Politics
and Policy Blog London School of Economics. http://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2016/03/17/what-do-the-german-stateelections-tell-us-about-the-state-of-the-countrys-parties/
Greenstein, Claire and Brandon Tensley. 2016. The strongwoman of Europe. Foreign Affairs. https://www.foreignaffairs.
com/articles/europe/2016-04-06/strongwoman-europe
Habermas, Jrgen. 2012. The crisis of the European Union: a response. Cambridge: Polity Press.
Infratest Dimap. 2016. ARD-DeutschlandTREND. Infratest Dimap. http://www.infratest-dimap.de/umfragen-analysen/
bundesweit/ard-deutschlandtrend/2016/september/
Schneider, Patricia. 2016. Migranten und Flchtlinge als Herausforderung fr Deutschland und Europa. S+F, Sicherheit und
FriedenSecurity and Peace. http://www.nomos-elibrary.de/10.5771/0175-274X-2016-1-1/migranten-und-fluechtlinge-alsherausforderung-fuer-deutschland-und-europa-jahrgang-34-2016-heft-1/
Sikorski, Radoslaw. 2011. I fear Germanys power less than her inactivity. Financial Times. http://www.ft.com/cms/s/0/
b753cb42-19b3-11e1-ba5d-00144feabdc0.html?siteedition=intl
Steinmeier, Frank-Walter. 2016. Germanys new global role. Foreign Affairs. https://www.foreignaffairs.com/articles/
europe/2016-06-13/germany-s-new-global-role/
Tardy, Thierry. 2015. Operation Sophia: tackling the refugee crisis with military means. European Union Institute for Security
Studies.
http://www.iss.europa.eu/publications/detail/article/operation-sophia-tackling-the-refugee-crisis-with-militarymeans/
The Guardian. 2012. Germany: the accidental empire. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/series/germanythe-accidental-empire
Wallerstein, Immanuel. 2016. Collapse of the European Union: a skeptical view. Immanuel Wallerstein. http://iwallerstein.
com/collapse-of-the-european-union-a-skeptical-view/
Visentini, Paulo. 2014. A Alemanha novamente o piv da Europa. Zero Hora. http://zh.clicrbs.com.br/rs/noticias/proa/
noticia/2014/09/a-alemanha-e-novamente-o-pivo-da-europa-4602607.html
Visentini, Paulo. 2015. O catico sculo XXI. Rio de Janeiro.

65
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

The political-institutional crisis of Mercosur: brazilian perspective


Diego Lus Bortoli1 and Vitria Gonzalez Rodriguez2

Since its inception, the Southern Common Market (Mercosur) has been characterized by

two main phases: the first, neoliberal; the second, neo-developmentalist. The blocs political and
economic dimensions are important for national and regional sovereignty.

The rise of conservative forces and the deepening of an economic crisis stand out in the

current South American and Mercosurian conjuncture, referred to as the disintegration of the
progressive hegemony.

The Brazilian economic and political crisis has an importance over the whole South Ame-

rican region due to the Brazilian leadership. The new foreign policy, in the aftermath of Dilma
Rousseffs impeachment, has considerable impact on Mercosur.

Presentation

Integration processes in South America
have gained strength since the 1990s. Among
them, the Southern Common Market (Mercosur)
became one of the greatest exponents. Resulting
from the cooperation between Brazil and Argentina, Mercosur gained neoliberal contours as soon
as it was consolidated, being seen as an alternative of global insertion of its member states based
on intra-bloc trade liberalization. With the crisis
of neoliberalism and the emergence of progressive and leftist governments, the bloc had its scope
expanded, under the understanding that the subcontinents assertion in the global order was reliant
upon a process of integration aimed at the development of national capacities and the reduction of

asymmetries among member countries.



After an era of deepening of the South
American integration process, however, there are
trends of retraction in the integrationist endeavor.
A scenario of political and economic crisis, coupled
with the rise of conservative governments, calls
into question the advances made and raises doubt
about the future of Mercosur, which owes much of
its history to the Brazilian leading role.

The blocs formation


The end of the Cold War stressed two trends of international relations that would guide the foreign
policy of states: on the one hand, globalization en-

1
Undergraduate student in International Relations at the Federal University of Rio Grande do Sul (UFRGS). Contact: diegolbortoli@gmail.
com
2
Undergraduate student in International Relations at UFRGS and assistant editor at Austral: Brazilian Journal of Strategy and International
Relations. Contact: vitria.grodriguez@gmail.com

66
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

gendered efforts of convergence of nations, under


the pillars of capitalism, liberalism and strategic
superiority of the United States; on the other, the
formation of regional blocs counterbalanced the
globalizing phenomenon. In the 1990s Latin America, Brazil and Argentina led the search for mechanisms of adaptation to this new order, as well as a
more active participation in it. Mercosur, the more
expressive bloc in the region, arises from the dynamics of relations set between these two countries
(Cervo 2008).

ECLAC notion of open regionalism is adopted: integration would lead to an initial process of intra-bloc economic openness and provide countries, in
membership, with new possibilities of international
insertion and increased bargaining capacity in negotiations with extra-bloc countries, thereby enhancing the capacity of global competitiveness (Onuki
2006).

The Brazil-Argentina axis begins to gain consistency still under military regimes, when in 1979 and
1980 generals Figueiredo and Videla sign cooperation agreements related to hydroelectric contentions and nuclear issues. With re-democratization,
the rapprochement between the two countries intensifies. In 1988, Presidents Jos Sarney and Raul
Alfonsin sign the Integration, Cooperation and Development Treaty, providing for the establishment
of a common market between the two countries within a period of ten years. In the government of Fernando Collor de Mello, the integrationist attempts
accelerate, leading to the signing of the Asuncin
Treaty in 1991 between Brazil, Argentina, Paraguay
and Uruguay, which creates Mercosur as a full liberalization project of intraregional trade and adoption of a common external tariff (Vizentini 2007).


The trajectory of Mercosur has been characterized by two phases. The first, which runs from its
creation until 2002, is marked by a neoliberal bias,
which saw in the bloc the possibility of promoting
intra-bloc trade and attracting foreign investment.
The second, which starts in 2003, is guided by neo-developmentalist ideas, giving the state the role of
paving and supporting regional integration and stimulating production through the expansion of the
internal market (Simo 2014).

Mercosur under neo-liberalism and


neo-developmentalism

The first years of Mercosur have witnessed closer


cooperation between its two main members Brazil and Argentina , increased trade and investment flows with foreign actors, as well as a positive
image of the bloc internationally. After the political
instability of the government of Collor, impeached
in 1992, the governments of Itamar Franco (19921995) and especially of Fernando Henrique Cardoso (1995-2002) would view the bloc as an option
to promote Brazils leadership in South America
and to create a space of international insertion independent of the dictates of the United States. In
1994, the Protocol of Ouro Preto provided Mercosur with legal personality and established the Common External Tariff (CET), which consolidated the
customs union. Nevertheless, as pointed Amado
Cervo and Clodoaldo Bueno (2011, 517), no strategy was designed beyond trade. There was, at the
time, no greater efforts towards institutionalizing

It is noteworthy that the Sarney-Alfonsin agreements were imbued with the political philosophy
of developmentalism, which had conditioned the
Brazilian foreign policy (BFP) so far and put the
integration in service of the productive system,
strengthening, preferably, trade increase. This idea
of macroeconomic integration will be replaced,
in the 1990s, by the commercialist integration of
neoliberal orientation. Mercosur is thus born in a
time when the integration of developmental ambitions is transformed into an instrument of neoliberal economic policy (Vizentini 2007, 83). The
67

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

common Mercosur standards. Since 1997, then,


focuses of commercial litigation would then denounce its structural weaknesses and the asymmetries
between its members. The Real devaluation crisis
in 1999, the political, economic and social crisis
in Argentina in 2001, and the profound impact of
these in other bloc countries, causing widespread
recession, would be the peak of this phase (Onuki
2006).

In order to overcome the trade deadlock, and under laments that the integrationist purpose of Mercosur had been, since its inception, diverted to the
exclusiveness of trade, there was a resumption of
the ideas that constituted its genesis. Lulas government, establishing the development of the bloc
as one of its priorities, influenced decisively on
achievements that went far beyond the trade area.
In 2004, bloc reconstruction initiatives are consolidated in the creation of the Mercosur Structural
Convergence Fund (Focem), financing fund for infrastructure projects in member countries with less
robust economies Paraguay and Uruguay. In the
same year, also, the South American Community
of Nations is organized, associating the countries
of Mercosur and the Andean Community, alongside
Chile, Guyana and Suriname. In 2006, aiming to
strengthen Mercosurian law and the application of
its rules, the Mercosur Parliament (Parlasul) is created. Also in 2006, Venezuela joins Mercosur (which already had Chile and Bolivia, and then Peru,
Colombia and Ecuador as associate members),
confirming the expansive trend of the bloc towards
South America, as Lulas foreign policy advocated.

In 2003, the rise of Luiz Incio Lula da Silva and


Nestor Kirchner to the presidency of Brazil and
Argentina, respectively, renewed expectations in
Mercosur. The neo-developmentalism phase began, in which both governments proposed the
strengthening of national economies and the recovery of the industrial vocation of their countries in
order to mitigate the asymmetries caused by the
unequal distribution of power and benefits that
make the neoliberal order. In foreign policy, however, the two countries would adopt divergent positions regarding the blocs integration objectives.
With Celso Amorim at the chancellery, the Brazilian
government assumes the role of emerging nation,
advocating the democratization of globalization: it
drives the so-called reciprocal liberalization, which
provides for free trade subject to the condition of
reciprocity of benefits, as well as expands business
overseas through the internationalization of Brazilian companies, reinforcing Brazilian power of influence on the global order. Mercosur, under this
globalist calling, is seen as a means of promoting
regional and global interests, whether economic
or political. Argentina, on the other hand, primarily defends a bloc that valued the strengthening
of productive integration in order to overcome the
productive asymmetries between its members. Exports of Brazilian manufactured goods undermined
Argentinas industrialization, which, besides indicating uneven developments, disconcerted Brasilia-Buenos Aires relations (Cervo 2008; Cervo and
Bueno 2011).

In 2008, Cristina Kirchner came to power in an


Argentina that had resumed its industrialization
and understanding with Brazil, deepening energy, science, technology, defense, space and nuclear integration. In Brasilia, the South American
Community is institutionally consolidated with the
constitutive treaty of Unasur the Union of South American Nations. Entering into force in 2011
and gathering all the countries of the subcontinent,
Unasur has unique characteristics when compared
to other blocs in the region, in particular the existence of the Council of South American Defense,
created by Brazilian initiative in order to prevent
foreign powers from intervening in regional security issues. The Union elevates South America to
the category of new pole of power and, acquiring
operation, directly serves Brazilian interests (Cervo
68

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

and Bueno 2011; Pautasso and Adam 2014).

in both renewable and non-renewable resources


(Ministrio das Relaes Exteriores 2012, online).

The election of Dilma Rousseff (2011-2016) in Brazil, in 2010, promised continuity of the foreign policy pursued by his predecessor, Lula, characterized
as active and bold. The Rousseff era reinforces
the importance of regional integration, from Mercosur to Unasur, as a tool for the countrys global
insertion. In regard to Mercosur, Brazilian industry
continued to have in the bloc its most important
export market, while Focem approved numerous
projects, especially in less developed regions, aimed at strengthening the integration process (Jesus 2014).

Despite the continuity of the Brazilian status of


emerging power, Rousseffs administration loses
the strategic efficiency of international insertion
taken in by Lula. This loss is primarily due to the
state difficulty to maintain intense and confident relations with dynamic segments of society, including
entrepreneurs confidence in the government, relations that had sustained the rise of Brazil in Lulas
years (Cervo and Lessa 2014). A downward trend
became noticeable in the few solutions to increasing economic problems fall in GDP, deindustrialization and reprimarization of Brazilian exports ,
which reverberated in the contention of robust actions of foreign policy, such as spending on the promotion of regional integration, linked to Mercosur
institutions (Miranda and Ribeiro 2015). Finally,
Rousseffs impeachment in August this year poses
challenges and uncertainties regarding the blocs
future and the Brazilian position towards South
America, which will be presented in the following
sections.

Committed to the preservation of peace and democracy, Rousseffs administration supported in


2011 the signing of the Protocol of Montevideo on
the Commitment to Democracy in Mercosur. Also
called Ushuaia II, for adding provisions to the 1998
Protocol of Ushuaia, it introduced mechanisms to
be adopted in case of breach of the democratic order in the bloc, deemed an essential condition for
the development of the integration process among
member states. In 2012, the impeachment of the
President of Paraguay, Fernando Lugo, and his restriction to the right to full defense caused commotion from the Brazilian government, which considered that the process compromised the foundations
of democracy. Soon after the impeachment, the
country was suspended from Unasur and Mercosur from the latter, under the invocation of the
democratic clause of the Protocol of Ushuaia. During Paraguays suspension period whose Congress opposed Venezuelas full membership an
extraordinary meeting of the blocs heads of states,
in July 2012, welcomed Caracas as a full member
(Jesus 2014). In Itamaratys view, [the] incorporation of Venezuela alters the strategic positioning of
the bloc, which now extends from the Caribbean to
the southernmost areas of the continent. Mercosur
also strengthens itself as a global energetic power

The recent rise of conservative governments



Since the turn of the millennium, progressive governments came to power in South America,
specifically in Mercosur countries: Chvez in Venezuela, Lula and Rousseff in Brazil, Nstor and Cristina Kirchner in Argentina, Tabar and Mujica in
Uruguay, Lugo in Paraguay. Today, however, reality
is different. A major change in South American politics is ongoing: the disintegration of the progressive hegemony (Molina 2015). 2015 ended up with
considerable conservative political developments
in the continent, which is facing political crises.
Such conservative advances in Mercosur are seen
in the severe political and economic crisis faced by
69

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

chavism and Maduro; the rise of Michel Temer to


the Presidency of Brazil, through the questionable
impeachment of the elected President Dilma Rousseff; and the head of Casa Rosada, since last November, by Mauricio Macri, from the conservative
party Proposta Republicana. Similarly, there is Horrio Cartes, from the Colorado Party, as president
of Paraguay, and Evo Morales restrained from re-election for a third term after a referendum that
rejected such constitutional reform in Bolivia.

to re-establish their power in the neighboring space, whose geopolitical importance is extreme due
to the proximity to its territory, the natural wealth
(especially oil reserves, fresh water and tropical forests) and the balancing of Chinese advance, for
example. Therefore, it is important to understand
the impact of the aforementioned changes of government in the South American integration. They
can be noticed when analyzing the view of these
new governments towards the region and their organizations, such as Mercosur. The bloc may undergo a repositioning process: its functions tend
to be more pragmatic, focused on economy rather than development, security and diplomacy, for
example. Individualist and bilateral postures tend
to be ahead of those of common and regional character. In the same way, there is the security issue:
the South American security policy tends to lose
some of the already short autonomy. Examples of
this are projects of US military bases in Argentina3
(Carta Capital 2016).

Thus, there are three conservative governments


(Argentina, Brazil and Paraguay) out of the five
member states of Mercosur, and a serious crisis in
one of the progressive governments (Venezuela).
This reflects a combination of factors. It is possible
to highlight the economic crisis (in the global, regional and national levels), strongly exacerbated in
agricultural exporting countries, which are particularly sensitive to low commodity prices. The space
provided by leftist governments to the rise and articulation of the opposition and conservative elites
is also noteworthy. According to Molina (2015), the
aforementioned disintegration of the progressive
hegemony is largely the result of its own post-neoliberal experiments, which did not lead to major
structural reforms (such as agrarian, tax, political
and media reform), nor deepened the processes of
industrialization or economic diversification. Dabne (2016) pointed out the little support to the presidents, senior parliamentary fragmentation, mobilizations against corruption, and the weakness of
political parties and forces as representatives of citizens as factors that permeate the Latin American
governability crisis as a whole. It should be noted,
also, the role of the media in the replacement of
progressive governments.

Crisis in Venezuela and reflections in


Mercosur and Brazil

Venezuela deserves special attention in the
current context of disintegration of the progressive hegemony in South America and Mercosur.
This is due to its important role in energy, its relevant economic and political crisis, and the situation
regarding the pro tempore Presidency of Mercosur.
In general, conservative governments of the continent, which oppose Maduro, understand the importance of Venezuela to the bloc in terms of energy security but question its permanence due to the
Venezuelan crisis and regime.
As for the economic aspect of the crisis, Venezuela is strongly affected by the volatility of oil prices.
As for the political aspect, there has been a sort

As a third factor, there has been an American advance into the continent. The United States is trying

3
Important to the US especially for the dual control of the Pacific and the Atlantic and the projection over Antarctica and the Guarani Aquifer
(Sputnik 2016).

70
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

of chavist remodeling since the death of Chvez.


Factors such as inflation and shortages have significantly increased dissatisfaction with the government. In the parliamentary elections of December
2015, the Bureau of Democratic Unity, an alliance
opposed to the ruling party (United Socialist Party
of Venezuela), had an unprecedented triumph: it
elected two thirds of the National Assembly.

Former Chancellor Mauro Vieira made Venezuelas


importance to Brazil clear, mainly in strategic terms, referring to energy, and due to the large shared border. Vieira stressed the primordiality of Venezuelan institutions and Constitution to solve its
crisis, highlighting principles of Brazilian diplomacy, such as respect for democracy and human rights, but also no external interference. For him, the
Venezuelan problem should be solved internally,
although Brazil was ready and willing to promote
dialogue and consensus between the parties4 (Vieira 2016). On the other hand, Jos Serra, the current Chancellor, openly advocates Maduros recall
referendum. He argues that the device is foreseen
in the Constitution and that Maduros government
has delayed the process for his vice-president to
take over in case of defeat. Also in August, the foreign minister met with the Venezuelan opposition
to discuss the referendum, deeming the situation
in Venezuela a concern for Mercosur (Cristaldo
2016).

On September 1st this year, there was a large


opposition demonstration intended to pressure the
government and, in particular, the National Electoral Council for the holding of a recall referendum
for Maduros mandate. As envisaged by the Constitution, if the referendum is held after the half of
the presidents term (January 2017) and the government loses the vote, the vice president takes over
management. Maduros party would thus remain
until the current governments term ends, in 2019,
without new elections. Therefore, it interests the
opposition that the referendum takes place this
year (Marco 2016).

Crisis in Brazil: impacts of the new foreign policy on Mercosur

In Brazil, the Venezuelan crisis divides positions.


Moreover, it generated an unusual fact in terms
of BFP: the influence of the legislative power on
it, with Congress becoming a more active actor
in the BFP, as senators from both the Workers
Partys opposition and allied base are articulated
with Venezuelan opposition and pro-government
leaders to address the crisis faced by Caracas. To
Brazil it shall be asked: should it intervene in the
Venezuelan crisis (either unilaterally, either multilaterally, through Mercosur, for example), or should
Venezuela reach a solution in its own? (Mijares
and Comini 2016). The dichotomy of the Brazilian
role (and also Mercosurian) in the crisis can also
be seen through Itamaratys vision regarding Venezuela and its role in Mercosur before and after the
breakdown of Rousseffs administration.


As the Venezuelan crisis, the economic and
political crisis in Brazil is viewed with concern by
the other Mercosur countries, given the Brazilian
leadership role. Because of the political crisis arising from Rousseffs impeachment process, the
chancellors of Mercosur mobilized to handle the
crisis of the regional leader, that could, even before
its peak (which turned out to be Rousseffs official
removal), affect the states of the bloc. Argentina
played a central role in this mobilization, defending
Brazilian political normality in order to prevent regional destabilization.
Last August 31, the Brazilian Senate ended the
impeachment process. President Rousseff, who

4
It should be noted that in the context of Unasur, Brazil, Colombia and Ecuador promote the dialogue between the opposition and the
situation in Venezuela.

71
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

personally defended her mandate before the senators, was found guilty. On the same day, the elected
Vice-President Michel Temer took office as head of
the Presidential Palace. He had been holding the
post as interim since May, when the process was
accepted in the House of Representatives; over
such temporary period, he promoted significant
changes in government, including the Ministry of
Foreign Affairs with the appointment of Jos Serra, who in his inaugural speech presented ten guidelines of the new BFP.

integration and of Mercosur (Simo 2014).

The new government has responded harshly to


critics of the impeachment process, especially to
the regional leftist governments notably Bolivia,
Cuba, Ecuador, and Venezuela. This contradicts
the historical experience of Brazilian diplomacy
and can hold back the construction of a consensual Brazilian hegemony in the region. In this sense,
the foreign policy towards the regional surroundings plans to build a liberal and anti-progressive bloc
in South America and downgrade Mercosur to a
Among the presented guidelines, Serra explained free trade area, so that bilateral agreements outsithat the new BFP will be guided by state and natio- de the bloc are not obstructed (Reis 2016).
nal interests, and not those of a government or a
party in implied reference to the active and bold Brazils geopolitical relevance should be noted
foreign policy conducted by Amorim, Patriota and here, a country of continental dimensions and high
Vieira, for example, who prioritized Brazilian strate- energy potential. Thus, international disputes over
gic surroundings (the African and South American it cannot go unnoticed as well as the American
continents). Moreover, the new minister stressed advance. Boff (2016) highlights the importance of
the preference for bilateral agreements over mul- Brazil for the Latin American concert, given its abilitilateral ones and the expansion of trade with tra- ty to influence the other countries of the continent.
ditional partners (US, Europe and Japan). One of Brazils independence from the US, for example,
the guidelines concerns precisely the renewal of tends to be uncertain in a context (guided by the
Mercosur, in which the Chancellor punctuates the new government) of possible dismantling of the inissue of strengthening free trade. In this part of the cipient Latin American integration and of less relespeech, he mentions the bridge-building with the vance to South-South cooperation (which has the
Pacific Alliance (Serra 2016).
BRICS as an important symbol) and autonomous
initiatives from Brazil and emerging countries trying
It is worth noting that, in recent decades, the BFP to strive for their independence and sovereignty, diswung its tendency: sometimes it tended to alig- verting, as best as they can, from alignment.
nment, sometimes it tended to autonomy in relation to the central poles of the international system Final considerations
(Pautasso and Adam 2014), favoring, respectively,
the establishment of relations with the North and
This year, Mercosur turned 25 with a chalthe South. While Lula and Rousseffs foreign policy lenge: to overcome its new bloc stagnation, linked
resemble a period of autonomy as an alternative to to political and economic crises in the region and
national development, Temers government (even the rise of conservative governments that aim to
when interim) is guided by alignment an alterna- resize the blocs functions. The inflection of BFP by
tive also defended by Acio Neves in the campaign the new government allowed a new correlation of
for presidential elections in 2014. These foreign forces in Mercosur, with Argentina, Brazil and Papolicy trends obviously affect the course of regional raguay politically aligned around conservative pro72
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

jects and prioritizing the economic aspect of the


bloc. This, combined with an alignment to the US
over the South American continent, punctuates a
future of uncertainty for the bloc, that currently is
at a standstill regarding its pro tempore presidency.

important to state reasons opposed to that. Institutionally, the bloc gives voice to South America at an
international level and enables a communication
channel between the neighboring countries. In economic terms, the bloc avoids damage to sensitive
sectors of Mercosurian states, such as industry.
Lastly, Mercosur drives development politically or
The Uruguayan mandate ended in late July; the economically. In a context of global economic crinext country to hold the presidency would be Ve- sis, threats to multilateral negotiations (with major
nezuela, whose position, however, was not recog- agreements such as the TPP) and commercial disnized by the other members. Argentina, Brazil and putes, negotiating together can indeed be a useful
Paraguay opposed that Venezuela took over the tool for economies that are not fully developed and
presidency due to its internal crisis, and even thou- are largely asymmetrical in relation to core econoght to activate the democratic clause of the Pro- mies (Carta Capital 2015).
tocol of Ushuaia against it. Uruguay, meanwhile,
defended the Venezuelan leadership. There is no The collective heritage resulting of the past decaconsensus on the interpretation of some Mercosu- des should serve as a legacy and inspiration for
rian treaties and protocols: while Venezuela belie- the continuation of the South American integraves that the passage of presidency is automatic, tion process. The consolidation and expansion of
others understand that there needs to be consen- democracy, the defense of social rights, the engasus. On September 13, finally, on the grounds of gement in structural reforms of states, and the dethe non-incorporation of Mercosurian rules into the fense of national and regional sovereignty should
Venezuelan law, Argentina, Brazil, Paraguay and be in Mercosurs agenda, although the near future
Uruguay adopted the Declaration on Mercosur is uncertain. Likewise, it is important to consider,
Operation and the Protocol of Accession of the Bo- besides the blocs infrastructural integration, the
livarian Republic of Venezuela. It establishes that battle against disparities between member states,
the presidency of the bloc in the current semester and between them and extra-regional countries, in
will be carried out in a coordinated manner among order to promote development policies. Finally, one
the four founding members, not being passed to of the great challenges of Mercosur, in addition to
Venezuela. The declaration also provides for a new combine its political, social and economic dimenterm (1 December 2016) for the country to incor- sions, is to include itself in the national agendas
porate such rules in its national law, under penalty as part of the state, and not just of specific governof suspension from Mercosur (Ministrio das Re- ments, ensuring that the South American sovereiglaes Exteriores 2016). The issue of temporary nty will not be annulled due to trends of alignment
presidency represented a regional political dispute to external projects.
that compromises Mercosurian unity.
Although some argue in favor of Mercosurs liberalization and its transformation into a mere free
trade area which supposedly facilitate the individual insertion of countries in global supply chains,
as well as extra-regional bilateral negotiation , it is
73
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

References
Boff, Leonardo. 2016. Entrevista con Leonardo Boff: No toleran que haya en el Atlntico Sur una potencia con autonoma, que no siga
su direccin hegemnica, by Sergio Ferrari. http://www.rebelion.org/noticia.php?id=216211&titular=%93no-toleran-que-haya-en-el-atl%E1ntico-sur-una-potencia-con-autonom%EDa-que-no-sigaCarta Capital. 2015. Cuidar do Mercosul cuidar do Brasil e de seus parceiros regionais. http://www.cartacapital.com.br/blogs/blog-do-grri/cuidar-do-mercosul-e-cuidar-do-brasil-e-de-seus-parceiros-6665.html
Carta Capital. 2016. Novo ciclo poltico na Amrica do Sul impacta a segurana regional. http://www.cartacapital.com.br/blogs/blog-do-grri/novo-ciclo-politico-na-america-do-sul-impacta-a-seguranca-regional
Cervo, Amado Luiz. 2008. Insercao Internacional: formao dos conceitos brasileiros. Sao Paulo: Saraiva.
Cervo, Amado Luiz and Clodoaldo Bueno. 2011. Historia da politica exterior do Brasil. 4th ed. Braslia: Braslia University Press.
Cervo, Amado Luiz and Antnio Carlos Lessa. 2014. O declnio: insero internacional do Brasil (2011-2014). Revista Brasileira de Poltica Internacional 57 (2): 133-151.
Cristaldo, Helosa. 2016. Serra: Venezuela entrou no Mercosul por golpe e no pode assumir a presidncia. EBC Agncia Brasil. http://
agenciabrasil.ebc.com.br/politica/noticia/2016-08/serra-venezuela-entrou-no-mercosul-por-golpe-e-nao-pode-assumir-presidencia
Dabne, Olivier. 2016. Entrevista com Olivier Dabne: Amrica latina afronta una crisis de gobernabilidad, by Infolatam.
http://www.infolatam.com/2016/02/02/olivier-dabene-institut-detudes-politiques-de-paris-america-latina-afronta-una-crisis-de-gobernabilidad/?utm_source=Newsletter%20de%20Infolatam&utm_medium=email&utm_campaign=Newsletter_03_febrero_2016_%C2%BFQu%C3%AB%20pasar%C3%A1%20en%20Am%C3%A9rica%20Latina%20con%20los%20candidatos%20presidenciales%20de%20Estados%20Unidos?
Jesus, Diego Santos Vieira de. 2014. The Benign Multipolarity: Brazilian Foreign Policy Under Dilma Rousseff. Journal of International
Relations and Foreign Policy 2 (1): 19-42.
Marco, Daniel. 2016. Por que milhares de venezuelanos saram s ruas de Caracas nesta quinta-feira?. BBC. http://www.bbc.com/portuguese/internacional-37239620
Mijares, Victor and Nicols Comini. 2016. Venezuela, Argentina y el MERCOSUR: mejor dentro que fuera. Mundorama. http://www.mundorama.net/2016/02/17/venezuela-argetina-y-el-mercosur-mejor-dentro-que-fuera-por-victor-m-mijares-nicolas-m-comini/
Ministrio das Relaes Exteriores. 2012. Cpula Extraordinria dos Chefes de Estado do MERCOSUL Braslia, 31 de julho de 2012. Ministrio das Relaes Exteriores. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/notas-a-imprensa/3111-cupula-extraordinaria-dos-chefes-de-estado-do-mercosul-brasilia-31-de-julho-de-2012.
Ministrio das Relaes Exteriores. 2016. Aprovao da Declarao Relativa ao Funcionamento do Mercosul e ao Protocolo de Adeso
da Repblica Bolivariana da Venezuela. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/notas-a-imprensa/14727-aprovacao-da-declaracao-relativa-ao-funcionamento-do-mercosul-e-ao-protocolo-de-adesao-da-republica-bolivariana-da-venezuela.
Miranda, Samir Perrone and Camille Amorim Leite Ribeiro. 2015. A Amrica do Sul na poltica externa de Dilma Rousseff: continuidades e
rupturas. In I Seminrio Internacional de Cincia Poltica. Porto Alegre: UFRGS.
Molina, Eduardo. 2015. El giro poltico a derecha en Sudamrica. Izquierda Diario. http://www.laizquierdadiario.com/El-giro-politico-a-derecha-en-Sudamerica-29389
Onuki, Janina. 2006. O Brasil e a construo do Mercosul. In Relaes internacionais do Brasil: temas e agendas, v. 1, 1st ed., 299-320.
So Paulo: Saraiva.
Pautasso, Diego and Gabriel Adam. 2014. A poltica da Poltica Externa Brasileira: novamente entre autonomia e alinhamento na eleio
de 2014. Conjuntura Austral 5(25): 20-43.
Reis, Andr. 2016. Temer, Serra e a Poltica Externa Brasileira na Amrica do Sul. Boletim CEGOV. https://www.ufrgs.br/cegov/
new/n/607?n=Boletim_CEGOV_-_Temer%2C_Serra_e_a_Pol%C3%ADtica_Externa_Brasileira_na_Am%C3%A9rica_do_Sul
Serra, Jos. 2016. Discurso do ministro Jos Serra por ocasio da cerimnia de transmisso do cargo de ministro de estado das Relaes
Exteriores Braslia, 18 de maio. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/discursos-artigos-e-entrevistas-categoria/ministro-das-relacoes-exteriores-discursos/14038-discurso-do-ministro-jose-serra-por-ocasiao-da-cerimonia-de-transmissao-do-cargo-de-ministro-de-estado-das-relacoes-exteriores-brasilia-18-de-maio-de-2016
Simo, Ana. 2014. A Poltica Externa e o Mercosul nas Eleies Presidenciais de 2014. Conjuntura Austral 5(25): 44-61.
Sputnik. 2016. Macri abre Argentina para duas bases estratgicas dos EUA: Cone Sul em perigo?. https://br.sputniknews.com/mundo/20160525/4770191/macri-argentina-duas-estrategicas-eua-cone-sul.html
Vieira, Mauro. 2016. Preocupa a Brasil el respeto a la legalidad en Venezuela (Entrevista do Ministro Mauro Vieira ao jornal Clarn,
Argentina), by Eleonora Gosman. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/discursos-artigos-e-entrevistas-categoria/ministro-das-relacoes-exteriores-entrevistas/12901-preocupa-a-brasil-el-respeto-a-la-legalidad-en-venezuela-entrevista-do-ministro-mauro-vieira-ao-clarin-argentina-espanhol
Vizentini, Paulo Gilberto Fagundes. 2007. O Brasil, o Mercosul e a Integrao da Amrica do Sul. Revista de Estudos e Pesquisas sobre
as Amricas 1 (1): 82-94.
Yanakiew, Monica. Mercosul continua sem presidente, aps segunda reunio para superar crise. EBC Agncia Brasil. http://agenciabrasil.ebc.com.br/internacional/noticia/2016-08/mercosul-continua-sem-presidente-apos-segunda-reuniao-para-superar

74
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

Mercosur in the international economic context:


(des) integration or opportunities for advancement?
Katiele Rezer Menger1 and Raul Cavedon Nunes2

The cooling of the world economy has led the Mercosur countries to seek alternative in-

ternational negotiations, as well as neoliberal policies.


The discussion about new trade agreements with the European Union and the United

States rises again. China appears as an alternative to infrastructure financing in the region.

Mercosur is still negotiating a free trade agreement with the European Union. The bloc

maintains negotiations about economic regulation and government procurement agreements between South American countries.

Presentation
in negotiations of major inter-regional economic
agreements, as the TPP3, the TTIP4, the AIIB5 the
RCEP6, Pacific Alliance and the Bank of BRICS. In
this context, the member countries of the bloc Argentina, Brazil, Paraguay, Uruguay and Venezuela
are in the crossfire of international economic
competition, which has been expanded since the
2008 financial crisis.


The Southern Common Market (Mercosur)
is currently facing major challenges in the international economic scenario, in which the bilateral
and interregional negotiations seem to have overcome the major multilateral agreements of global
reach. Simultaneously with the decline of the effectiveness and economic coordination capacity
within the UN, the WTO and the IMF G7, G8, G8
+ 5, G15, G20 and G77 there was an increase
1
com

Undergraduate student in International Relations at the Federal University of Rio Grande do Sul (UFRGS). Contact: katiele.menger@gmail.

Master candidate in International Strategic Studies at UFRGS. Contact: rcavedonnunes@gmail.com

3
Trans-Pacific Partnership (TPP) - Free Trade Agreement and economic regulation signed on 7 October 2015. It covers the following countries: Chile, Brunei, New Zealand, Singapore, Australia, Canada, Japan, Malaysia, Mexico, Peru, US and Vietnam. Despite the signing of the agreement, the internal ratification of the countries have not yet occurred.
4
Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP) - Proposed economic agreement between the United States and European Union
exposed in March 2014.
5

Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB) - Asian Investment Bank Infrastructure proposed by China and formed on October 24, 2014.

6
Regional Comprehensive Economic Partnership (RCEP) - Proposed economic agreement between China, Japan, South Korea, Australia,
New Zealand and the ASEAN countries. The negotiations were launched in November 2012, and the tenth round took place from 12 to 16 October
2015. There are five countries with the status of associated countries: Chile, Peru, Colombia, Ecuador and Bolivia, the latter candidate to join the
bloc as a full member.

75
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

In addition, the falling of oil prices in the second


half of 2014 from more than US $ 100.00 per
barrel to $ 30.00 in December 2015 interrupted a cycle of high commodity prices which started
in 2003. This new situation harmed the countries
whose economy depends largely on agriculture, mining and oil, and favored countries with production
capacities of high tech products, which had a cost
reduction. Consequently, since 2014, there was an
excessive increase in supply when we compare it
to the global demand, accelerating international
economic competition for export markets, where
demand has gradually declined. The result in 2015
and in 2016 was a relative loss in profits and the
current drop in production and growth rates not
only in China7, but also in Europe, the US and South America itself. Between January and April 2016,
the trade flow between Brazil and the other Mercosur countries fell by 22% compared to the same
period in 2015, mainly in the oil sector (Comex of
Brazil 2016). Contrary to this trend, the automobile
sector showed big gains in the region, which can be
explained by the devaluation of the Real and the
reduction of the production cost in recent years,
which increased the competitiveness of Brazilian
industry in this sector.

of dollars circulating in the world) of the International Financial System, which poses the trend of
re-concentration of capital in the northern countries and a decrease of the availability of funds for
investment in emerging countries, increasing the
external debt in the semi-periphery, including countries in South America. The central banks of these countries tend to increase their interest rates to
avoid a flight of capital, which increases economic
recession and unemployment (as occurred in the
debt crisis in the 1980s and 1990s).

Mercosur relations with the United States and China



The rise to power of more centrist governments in Uruguay, and the center-right in Argentina
and Brazil, brings back the discussions about the
possibility of free trade agreements with the United States. The debate on what would be the Free
Trade Area of the Americas (FTAA) was closed in
2005 after strong opposition from Hugo Chavezs
government, Lula da Silva and Nestor Kirchner.
Earlier this year, however, shortly before Obamas
visit to Argentina, the Argentinian Foreign Minister Susana Malcorra said it has been discussed in
the Mercosur (still not officially) the possibility of a
free trade agreement with the United States. This
possibility is still surrounded by uncertainty, since
before engaging in the discussions of the terms of
the free trade agreement it is necessary to coordinate a political consensus of all members on negotiating with the United States, especially Brazil
and Argentina. But Macris government initiatives
point that Argentina is inclined to a rapprochement
with the US through the Pacific Alliance, whereas
statements of the Brazilian government show that
the path chosen to expand trade with the US would
be bilaterally.

Financially, the debate on the future of the US


economy has a strong impact on the South American economies. Since the 2008 crisis, the US has
been maintaining very low interest rates in order
to revive its economy (called quantitative easing
policy). Nonetheless, in December 2015, the Fed
announced a 0.25% increase in interest rates in
order to strengthen the dollar, control inflation and
also finance the expenses of the War on Terror and
conventional military modernizations carried out in
the last decade.

However, if a high interest trend of EDF predomi- Another extra-regional partner whose economy dinates, there will be a liquidity drying up (amount rectly impacts Mercosur is China. Second largest
7

In 2015, the countrys exports fell 1.3% and imports fell by 13.2% (Einhorn 2016).

76
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

trading partner of the blocs countries (Brazil is


the first), the PRC is considerably expanding its
investments in South America. Following a study
by Gallagher and Myers (2014), since 2005, the
China Development Bank and the Chinese Export-Import Bank have already provided more than $
125 billion in government project financing and
state-owned enterprises in Latin America and the
Caribbean. Venezuela and Brazil are the countries
which received the biggest funds, 65 billion and
21.8 billion respectively. Chinese investments are
intended for the most part to infrastructure works,
and they seek a counterpart in oil exports, as is the
case of Venezuela, or in commodities such as ores
and soybeans, as is the case of Brazil.

domestic and foreign investment in the agricultural


and mining sectors, ends up discouraging investments in already fragile industries. This progressive
embrittlement may cause the members of Mercosur to lose space in the market of the blocs countries for their industrial products. As the main link
of the Mercosur countries is the industrial trade,
it would gradually lose its relevance (Guimares
2012).

Trade data and international agreements



From its foundation, the trade between
Mercosur countries increased steadily from 4.5
billion euros in 1991 to 52 billion euros in 2012,
an increase greater than the world average in the
same period (Itamaraty 2016). Between 2001 and
2011, there was an average of 13% growth of trade between countries in the bloc, with two falls
derived from economic crises (2002 and 2009),
reflecting the fact that the blocs economic performance is seen in the context of International Economy. Looking at the major trading partners8 of the
Mercosur countries, a constant presence in Brazil,
China and the US is seen, in this order, accumulating always about 30% to 50% of foreign trade ofthe blocs countries, followed, at the regional level,
by Argentina, Chile, Mexico, Colombia and Bolivia,
and at the extra-regional level, India, Germany, Japan and South Korea.

The relationship between China and the Mercosur


countries does not follow the same US guidelines,
as it provides opportunities to the countries of the
bloc to seek their international insertion by alternative routes to the Washington Consensus. The
Beijing Consensus, said Ramo (2004), would be
the Chinese model of providing resources to developing nations without requiring economic liberalization, privatization and budget adjustments to its
counterparts, but by combining the autonomy of the
other nations with Chinese needs. This model aims
not only to allow developing countries an international insertion with more autonomy, but also serves to counteract US hegemony. However, it must
be considered that this alternative route to the
Washington consensus has been structured so far
as a commercial complementarity streamlined by
the Chinese financial and commercial expansion,
global growth and the appreciation of commodities
and energy resources, following a North-South model of asymmetrical relationship (Vadell 2011).
Thus, we should take into account that the Chinese demand for commodities, even if it stimulates
8

Trade data obatained in UN COMTRADE.

77
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

riff (CET), stated in the Treaty of Asuncion, which


entered into force in 1995. The CET objective is to
protect the economy of the member countries from
third party imports countries, and to encourage
intra-regional trade and increase the competitiveness of its exports abroad. However, despite recent
statements by current Foreign Minister, Jos Serra,
on the need for flexibility of the CET, the very institution of the Mercosur arrangement was built by
keeping a relative autonomy of the member countries through the Exception List. Drawn up in 1994,
the list primarily encompassed the capital goods,
information technology and telecommunications,
but the range of products subject to autonomous
taxation was increasing in the following decades
through initiatives and negotiations between member countries (Kume and Piani 2011 ). In July 2015,
the Exceptions list was extended to 2021, demonstrating that the commercial aspect, by itself, has no
ability to carry forward the process of integration.
One of the main controversies about the adoption of a CET is in the area of raw materials, capital goods and products with higher technological
content. On the one hand, the import of capital
goods at a lower cost favors exports and thus the
rate of economic growth. On the other, there is the
challenge of maintaining larger industries within
the continent to meet the strategic needs of the
countries, and economically exploit the reserves
of raw materials to increase the technological content of domestic production and export. The same
dilemma exists in the computer, telecommunications and higher-value inputs industry. In 2011, for
example, the sector that stood out in trade between
Mercosur countries was the automotive (31.8%),
followed by machinery and equipment (7.6%), fuels
(7.1%), plastics (5%) and cereals (4.8%) (Bartesaghi, 2012).
In economic and commercial terms, Mercosur is
based
9
on
Statement
the existence
n 26/15 of Mercosurs
of a Common
Council External Ta78
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

It is important to note that the bloc has the prerogative to sign economic agreements with third
countries, as was done with India, with the Customs Union of Southern Africa (SACU), with Israel
and Mexico, for example. In 2005, the bloc signed
a Preferential Tariff Agreement with India, constituting, according to text of the Agreement, a first
step towards the creation of a free trade area between Mercosur and the Republic of India. The
Agreement entered into force in June 2009, covering a reduction of 450 tariff lines offered by India
and 452 items from the Mercosur (MDIC 2016).
Similarly, in 2009, the Brazilian Congress ratified
the Free Trade Agreement between Mercosur and
Israel, whose negotiations had begun in 2005, and
the signing held in 2007. In April 2016 came into
force the Preferential Trade Agreement between
Mercosur and SACU, signed in 2008, covering sectors such as chemicals, textiles, steel, plastic, automotive, electronics, capital goods, and agricultural
products (MRE 2016).

On 22 August this year, the President of the European Parliament, the German Martin Schulz, visited Buenos Aires to defend the progress of the
negotiations for a free trade agreement between
Mercosur and the European Union (EFE 2016). Negotiations on the free trade agreement with the European Union, which did not include Venezuela so
far, are already two decades long. The EU countries
want to decrease the Mercosur tariff barriers particularly in the services market, industry and government procurement. In contrast, Brazil, Argentina,
Paraguay and Uruguay require greater openness of
the European market for the South American commodities such as meat, ethanol, soybeans, sugar
and coffee, the liberalization of which is denied by
the European Union (Carvalho, Gonalves and Gomes 2016).
The Agricultural Organizations Committee and European Cooperatives (COPA-Cogeca) is contrary to
the agreement. It estimates a loss of 7 billion euros
to the region after his signature. According to the
Inter-American Development Bank, the most affected countries would be Poland, Italy, Spain, France
and Hungary, which account for about two-thirds
of the hand of the continents agricultural work. In
the case of Brazil and Argentina, it can be observed
that the agricultural export sector is largely in favor
of the agreement, while the industrial and services
sector is contrary (Granados 2016). In addition, the
output of Britains European Union may have reduced the chances of an understanding between the
blocs, as the British were in favor of the agreement
(Carvalho, Gonalves and Gomes 2016).

In 2002, Mercosur signed an Economic Complementation Agreement in the automotive area with
Mexico (Agreement No. 55), internalized in Brazil
by Decree 4.458 / 2002. Interestingly, with the
economic downturn of 2014, Mexico overtook Brazil and Argentina in automobile production, mainly
due to its free trade agreement with the US, which
guarantees a large market for Mexican exports (Rebossio 2014). In response, in October 2015 Brazil
signed a free trade agreement in the automotive
sector with Colombia, predicting a share purchase
and sale of up to 12 thousand vehicles to zero in
2016, with growth forecast in later years (Portal
Brasil 2015). In addition, in June 2016, Brazil and
Argentina have renewed their automotive agre- New agreements of economic regulaement for 2020, maintaining a flex system, in tion
which Brazil can export, tax free, up to 1.34 for
each 0.89 imported from Argentina (Portal Brasil
With the recent institutional paralysis in
2016).
the bloc, Brazil is trying to innovate in the form of
79
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

its regional negotiations, which can be both a challenge and a new opportunity of advancement for
Mercosur. Paradoxically, the model of economic
agreements used by the negotiators of the TPP and
TTIP might be used by Brazil to give greater economic and productive support for Mercosur and
Unasur, including, for example, the issue of government procurement, macroeconomic coordination
and, why not, monetary policy and integration of
industrial defense bases.

between bloc countries, including defining areas of


cooperation.

On 11 November 2015, Brazil and Chile signed an


Agreement of Cooperation and Facilitation of Investments (CIFA), in order to provide a more conducive institutional environment for the operation
of enterprises, establishing mechanisms to mitigate risks, prevention of disputes and improving governance for investors (Renai 2015). On February
26, 2016, then President Dilma Rousseff visited
This new model has had its first experience on April the country to advance in negotiations for a possib29, 2016, when Brazil signed a comprehensive le agreement on financial services and government
economic agreement with Peru, which covered the procurement.
areas of public procurement, services, investment
and free trade10 (MDIC 2016). Named Commer- Final considerations
cial Economic Expansion Agreement Brazil Peru,
it is the first Brazilian international agreement whi-
The decline in commercial flows, visible in
ch included the issue of government procurement. the global chain, has affected the world economy
Since it, Peruvian bids for goods and services will making the international trade area increasingly
be automatically opened to Brazilian companies hostile to the emerging economies. With the deand Brazils bids will be opened to the Peruvian crease in commodity prices and the slowdown of
companies (MDIC 2016). Since then, the Brazi- major economies like the United States and Chilian companies become eligible to be hired by all na, it has become increasingly complex to seek an
central bodies of Peru11, while Peruvian companies autonomous international insertion model, which
can compete in bidding in some organs of the Bra- requires a synergy between the Foreign Policy, Ecozilian central government (MDIC 2016).
nomic Policy and Defense Policy. The accentuation
of the crisis in Latin American countries, coupled
Within Mercosur, there are reports that Brazil has with the rise to power of right-wing governments
resumed negotiations to sign an agreement on has brought again to Mercosur the debate on the
government procurement, an issue that has been adoption of neoliberal policies ruled under the Wadebated in the block since 2004 (Basile 2016). shington Consensus guidelines (1989), but in a
In 2006, it approved the Protocol on Public Con- new clothing, with economic agreements of greater
tracting of Mercosur (Decision No 23/06), which scope both at regional and interregional level.
provides for non-discrimination of companies of
member countries in bidding processes. However, At this juncture, between the block stagnation and
the Protocol gives priority to national regulations, strengthening of bilateral concerts or coalitions ruwhich can be expanded to ensure greater integra- led under the neoliberal bias, it is possible to bet
tion in the process of government procurement on receiving foreign investment from China, for
10

Free trade was restricted to light vehicles sector and pickup trucks

11
According to Brazilian Ministry of Industry, Trade and Development (2016), the Brazilian service providers shall therefore be able to participate in sectors of great interest such as information and communication technology, tourism services, transport, engineering, architecture and
entertainment.

80
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

example and ensure that the demand of this


market, in addition to infrastructure investments
already agreed, are directed to industrialization
and productive integration. But for this, we must
coordinate the investments in the light of an industrialization project, which does not seem to be on
the agenda of the Brazilian and Argentine governments, which refer to the bloc more like an international trade area than a mechanism to promote development. Still, there are structural issues in the
economies of the Mercosur countries that prevent
precipitated movements for trade liberalization, as
was seen in the negotiations with the European
Union.

between the countries, which was noted above.


Moreover, even with the retraction of the transactions, the bloc follows as the main space for the
flow of Brazilian products with higher added value,
being the main market for Brazilian manufactured
goods, ahead of the United States and the European Union.
Thus, it can be said that Mercosur is experiencing a
time of great challenges for its future as a regional
integration process. On the one hand, increased
international economic competition added to the
international economic crisis has pushed member
states to seek alternatives to balance their public
accounts, increase profits and reduce unemployment rates. On the other, it is unclear the possible consequences of new bilateral agreements and
interregional agreements for the future of Mercosur, once they can both help the bloc or reduce its
importance. It is, therefore, important to monitor
the progress of ongoing negotiations to identify
these trends and prospect the movement of major powers such as the US, China, European Union,
among others, in relation to the bloc.

It is worth noting that in 2005, intense discussions


on the FTAA resulted in advances about another
proposal: the creation of Unasur and the strengthening of the view that the South American integration needed to be based on political-strategic and
development aspects. Economic integration should
go through macroeconomic coordination, the productive integration and investment in infrastructure that enhances the physical integration, which
would occur through the IIRSA (Initiative for the Integration of Regional Infrastructure in South America), currently coordinated by the South American
Council Infrastructure and Planning (COSIPLAN) of
Unasur. However, little progress has been made in
these aspects, since they require a political consensus on which project would guide the international insertion of South America.
Unfortunately, the mercopessimism still reigns
in the media, and in most academic areas, giving
strength to the idea that Mercosur would be an
obstacle to more promising free trade agreements
than the maintenance of the Common External
Tariff. However, it is worth noting the political and
strategic importance of the bloc to its member countries, as well as the fact that there is already a
flexibility for international economic negotiations
81

Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

References
Acosta, Henrique G. A Integrao Produtiva Intra-MERCOSUL: Diagnstico, possibilidades e desafios. 2015. Trabalho de
Concluso de Graduao em Relaes Internacionais Universidade Federal do Rio Grande do Sul. Porto Alegre: UFRGS.
Bartesaghi, Ignacio. 2012. La evolucin del comercio intrarregional em el MERCOSUR. Montevideo: CIU. http://www.ciu.com.
uy/innovaportal/file/494/1/la_evolucion_del_comercio.pdf
Basile, Juliano. 2016. Pas negocia acordo de compras governamentais no Mercosul. Valor Econmico. http://www.valor.com.
br/brasil/4617939/pais-negocia-acordo-de-compras-governamentais-no-mercosul
Carvalho, Patrcia N.; Gonalves, Fernanda; GOMES, Caque. 2016. Negociaes Comerciais do Brasil com a Unio Europeia:
uma opo bilateral? Mundorama. http://www.mundorama.net/2016/07/31/negociacoes-comerciais-do-brasil-com-a-uniaoeuropeia-uma-opcao-bilateral-por-patricia-nasser-de-carvalho-fernanda-goncalves-e-caique-gomes/
Comex do Brasil. 2016. Comrcio com o Mercosul duramente afetado pela forte queda nas importaes brasileiras. https://
www.comexdobrasil.com/comercio-com-o-mercosul-e-duramente-afetado-pela-forte-contracao-nas-importacoes-brasileiras/
Corra, Gilson C. P.; Lima, Priscila G. de. 2011. O Processo de Integrao Econmica Regional: Aspectos relevantes no mbito
do Mercosul e Unio Europeia. Pelotas: Editora e Grfica Universitria.
EFE. 2016. El presidente del Parlamento Europeu aboga em Argentina por el acuerdo UE-Mercosur. Agncia EFE. http://
www.efe.com/efe/cono-sur/portada-cono-sur/el-presidente-del-parlamento-europeo-aboga-en-argentina-por-acuerdo-uemercosur/50000831-3020161
Faria, Luiz A. E. 2004. A Chave do Tamanho: Desenvolvimento Econmico e Perspectivas do Mercosul. Porto Alegre: UFRGS.
Gallagher, Kevin P. and Margaret Myers. 2015. China-Latin America Finance Database. Inter-American Dialogue. http://www.
thedialogue.org/map_list/
Grf, Claudir O.; Azevedo, Andr F. Z. 2013. Comrcio bilateral entre os pases membros do mercosul: uma viso do bloco
atravs do modelo gravitacional. Revista de Economia Aplicada. vol.17 no.1 Ribeiro Preto. http://www.scielo.br/scielo.
php?script=sci_arttext&pid=S1413-80502013000100007
Granados, scar. 2016. UE-Mercosur: acuerdo a fuego lento. El Pas. http://economia.elpais.com/economia/2016/06/09/
actualidad/1465471695_008854.html
Granato, Leonardo. 2015. Brasil, Argentina e os rumos da integrao: o Mercosul e a Unasul. Curitiba: Appris.
Guimares, Samuel P. 2012. O Mercosul e a China: Alternativas. Carta Maior. http://cartamaior.com.br/?/Editoria/
Internacional/O-Mercosul-e-a-China-Alternativas/6/25925
Itamaraty. 2016. Mercosul. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/politica-externa/integracao-regional/686-mercosul
Kume, Honrio; Piani, Guido. 2011. A Tarifa Externa Comum no MERCOSUL: Avaliao e Perspectivas. Boletim de Economia
e Poltica Internacional, n 5. IPEA.
Kume, Honrio; Piani, Guido. Mercosul: O dilema entre unio aduaneira e rea de livre-comrcio. Revista de Economia Poltica,
vol. 25, n. 4, p. 370-390.
Lima, Marcos C.; Santos, Roberto R.; Sarti, Ingrid P. A. 2010. MERCOSUL SCULO 21: Ampliao e Aprofundamento. Vol 1.
Boa Vista: EDUFFR.
Maraschin, Rosangela V.; Massuquetti, Anglica. 2015. O Perfil da Pauta Exportadora do Brasil para o MERCOSUL, por
Intensidade Tecnolgica (2000-2014). Revista Brasileira de Estudos Regionais e Urbanos, vol. 09, n. 2, pp. 129-149. https://
www.revistaaber.org.br/rberu/article/view/121
MDIC. 2016. Ampliao do ACP
php?area=5&menu=4010&refr=1893

MERCOSUL-NDIA.

http://www.desenvolvimento.gov.br/sitio/interna/interna.

82
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

MDIC. 2016. Brasil e Peru assinam acordos nas reas de compras pblicas, servios, investimentos e livre comrcio de
veculos leves e picapes. http://www.desenvolvimento.gov.br/sitio/interna/noticia.php?area=5&noticia=14472
MRE. 2016. Entrada em vigor do Acordo de Preferncias Comerciais MERCOSUL-SACU. http://www.itamaraty.gov.br/pt-BR/
notas-a-imprensa/13717-entrada-em-vigor-do-acordo-de-preferencias-comerciais-mercosul-sacu
MRE. 2016. MERCOSUL: Intercmbio comercial com o Brasil. http://www.investexportbrasil.gov.br/sites/default/files/
publicacoes/indicadoresEconomicos/ICBrasilMERCOSUL.pdf
O Tempo. 2016. Itamaraty deve rever tarifa externa comum do Mercosul, diz Serra. http://www.otempo.com.br/capa/
pol%C3%Adtica/itamaraty-deve-rever-tarifa-externa-comum-do-mercosul-diz-serra-1.1326068
Pamplona, Joo Batista; Fonseca, Julia Fernanda Alves da. 2008. Avanos e Recuos do Mercosul: Um Balano Recente dos
seus Objetivos e Resultados. PROLAM, vol. 1, p. 7-23.
Pinto, Henrique G. 2016. Novo Governo na Casa Rosada: Possveis consequncias para o MERCOSUL e para o comrcio
agrcola bilateral entre Brasil e Argentina. Boletim Legislativo n 43, Senado Federal.
Portal Brasil. 2016. Brasil e Argentina renovam acordo automotivo at 2020. http://www.brasil.gov.br/economia-eemprego/2016/06/brasil-e-argentina-renovam-acordo-automotivo-ate-2020
Portal Brasil. 2015. Brasil faz acordo automotivo de 8 anos com a Colmbia e vai zerar tarifas de importao. http://www.
brasil.gov.br/economia-e-emprego/2015/10/brasil-faz-acordo-automotivo-de-8-anos-com-a-colombia-e-vai-zerar-tarifas-deimportacao
Ramo, J. C. 2011. The Beijing Consensus: Notes on the New Physics of Chinese Power. Foreign Policy. http:/ /www.ids-uva.nl/
wordpress/wp-content/ uploads/2011/07/10_Cooper.pdf.
Rebossio, Alejandro. 2014. A indstria automobilstica muda de condutor no Mercosul. El Pas. http://brasil.elpais.com/
brasil/2014/09/05/economia/1409940629_064695.html.
RENAI. 2015. Brasil e Chile assinam Acordo de Cooperao e Facilitao de Investimentos. Rede Nacional de Informaes
sobre Investimentos. MDIC. http://investimentos.mdic.gov.br/noticia/conteudo/sq_noticia/673
Sturaro, George W. dos Santos. 2010. Mercosul aos 20 anos: A evoluo dos papeis do bloco e a insero internacional do
Brasil. Mundorama. http://www.mundorama.net/2010/11/02/mercosul-aos-20-anos-a-evolucao-dos-papeis-do-bloco-e-ainsercao-internacional-george-wilson-dos-santos-sturaro-do-brasil/
UN COMTRADE. 2016. UN COMTRADE DATABASE. http://comtrade.un.org/data/
Vadell, Javier. 2011. A China na Amrica do Sul e as Implicaes Geopolticas do Consenso do Pacfico. Rev. Sociol. Polt., v.
19, no. suplementar, Curitiba. http://www.scielo.br/pdf/rsocp/v19s1/06.pdf>.
Vasconcelos, Cludio R. F. 2003. O Comrcio Brasil-Mercosul na dcada de 90: uma anlise pela tica do
comrcio intra-indstria. Rev. Bras. Econ. vol.57 no.1. Rio de Janeiro. http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_
arttext&pid=S0034-71402003000100012

83
Bol. Conj. Nerint | Porto Alegre | v.1 n. 2 | p. 1-83 | set/2016 | ISSN: 2525-5266

You might also like